تفسیر نمونه جلد 22

اين تفسير نتيجه تلاش مستمر پانزده ساله معظم له با همكارى جمعى از نويسندگان حوزه علميه مى باشد. اين كتاب به زبان عربى و اردو نيز ترجمه و چاپ شده است.

تعداد جلد: 27 جلد

زبان: فارسى

تعداد صفحات:

قطع: وزيرى

نوع جلد: گالينگور

نوبت چاپ: سى و دوم

▲چگونه خدا را شكر نگوئيم؟

خدا را شكر كه تلاش هاى مستمر چهارده ساله دسته جمعى سبب شد كه، تفسير نمونه وارد بيست و دومين جزء خود شود، و تدريجاً قلوب همه مشتاقان و عاشقان قرآن را تسخير كند.

و تا پايان كار، راه زيادى در پيش نيست، فقط «سه جلد ديگر» باقى مانده كه اميد است لطف خداوند بزرگ در باقيمانده اين راه طولانى نيز يار و مددكار باشد، و اين خدمت با موفقيت به پايان رسد.

اين در حالى است كه، ترجمه آن به زبان «اردو» تا جلد چهارم، با زيباترين صورتى، در «هند» و «پاكستان» انتشار يافته، و جلد اول ترجمه «عربى» زير چاپ، و مقدمات ترجمه به زبان «انگليسى» نيز فراهم مى گردد.

اما هر قدر به اواخر قرآن نزديك تر مى شويم، شتاب مشتاقانه ما، توأم با دلهره، بيشتر مى شود، «شتاب» به خاطر فوت نشدن هفته ها و روزها، بلكه ساعت ها ودقائق، و «دلهره» به خاطر اين كه، شايد بحث هائى در مجلدات سابق بوده كه حق آن كاملاً ادا نشده، و بايد در اين مجلدات جبران گردد، يا وعده هائى كه درباره شرح مسائلى داده ايم مبادا از قلم بيفتد.

بحمد اللّه نه تنها با گذشت اين مدت، خستگى و فتورى در كار تفسير حاصل نشده، بلكه تلاش ها و كوشش ها فزون تر شده است، و لذا اميد مى رود كه هر چه جلوتر مى رويم بحث ها پربارتر گردد، به خصوص اين كه از تمام تجربيات گذشته براى وصول به اين هدف كمك گرفته مى شود.

در اينجا لازم است نكاتى را كه با گذشت دهها سال كار غير مرتب، و بيش از چهارده سال كار مرتب، روى تفسير قرآن مجيد درباره اين كتاب بزرگ آسمانى بر ما روشن شده است، در اختيار پژوهشگران قرآن قرار دهيم، شايد گام مؤثرى در راه شناخت قرآن باشد.

* * *

ما معتقديم:

1 ـ هر قدر انسان به قرآن نزديك تر مى شود، بهتر اين حقيقت را لمس مى كند كه قرآن درياى عظيم و بى كرانى است، كه هر اندازه درباه آن سخن گفته شود كم است، هر زمان غواصان در آن فرو روند، گوهرهاى تازه اى استخراج مى كنند، و باز هم آنچه ناگفته مانده در برابر آنچه گفته شده، بسيار زياد است.

فراموش نمى كنم در ابتداى كار تفسير، يكى از علماى شهرستان ها مى گفت: بعد از تفسير «مجمع البيان» جائى براى تفسير ديگرى باقى نيست (مقصودش اين بود كه ما خود را به زحمت نياندازيم!).

گفتم: گمان مى كنم وقتى مرحوم «طبرسى» مشغول تفسير «مجمع البيان» شده بود، به او نيز گفتند چون «شيخ طوسى» تفسير «تبيان» را نوشته، ديگر جائى براى «مجمع البيان» نيست، ولى گذشت زمان نشان داد كه نه تنها جا براى «مجمع البيان» وسيع بوده، بلكه اگر صدها تفسير ديگر براى قرآن از سوى متفكران نوشته شود، هنوز مطالب ناگفته بسيار است.

و بايد هم چنين باشد; چرا كه قرآن سخن خدا است، و سخن خدا از علم بى پايان او سرچشمه گرفته، آن هم بايد بى انتها باشد.

* * *

2 ـ به راستى هر قدر انسان با قرآن آشناتر مى شود، به عمق اين گفتار على(عليه السلام)كه در «نهج البلاغه» آمده است بهتر پى مى برد كه فرمود: «درمان دردهاى خود را از قرآن بخواهيد» (فَاسْتَشْفُوهُ مِنْ اَدْوائِكُمْ).

و اگر مسلمين جهان امروز با مشكلات و درد و رنج هاى بسيارى رو به رو هستند، همه به خاطر فراموش كردن اين كتاب آسمانى است; چرا كه در لابلاى آياتش دستورهائى نهفته، كه به كار گرفتن آنها مى تواند به همه بدبختى هاى كنونى پايان دهد، توطئه هاى دشمنان را در هم بشكند، فتنه ها را خاموش سازد، صفوف را متحد كند، زنجيرهاى اسارت را پاره نمايد، سطح افكار را بالا ببرد، نيات را خالص، و شرّ جنايتكاران بزرگ جهان را دفع كند و به نابسامانى ها سامان بخشد، ولى «وَ ما يَعْقِلُها اِلاَّ ا لْعالِمُونَ»!

عيب بزرگ اينجاست كه، گروهى اصلاً قرآن را نمى خوانند، و آنها كه مى خوانند آخرين همتشان اين است كه تجويد و آهنگ آن را دست كنند.

* * *

3 ـ اين كه مى گوئيم قرآن نور و روشنائى است (قَدْ جائَكُمْ مِنَ اللّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبِيْنٌ)، حقيقتى است كه ما آن را لمس كرده ايم، اگر براى بعضى از دورافتادگان اين سخن نسيه باشد، براى ما كاملاً نقد است، به خدا سوگند كه ادامه كار روى قرآن و بررسى آيات نورانى آن در قلب و جان انسان، چنان نورانيت فوق العاده و لذت توصيف ناپذيرى ايجاد مى كند، كه جلوه هاى خدا را در اين آيات به خوبى مى توان مشاهده كرد، و از باده طهور عشق حق سرمست شد، هر چند بى خبران هنوز چيزى درنيافته اند.

به همين دليل، به همه راهيان راه حق و مشتاقان مخلص شناخت اسلام از تمام قشرها، توصيه مى كنيم هر چه مى توانيد به قرآن نزديك و نزديك تر شويد، و جمال و جلال و عظمت خدا و عظمت اسلام و پيامبر(صلى الله عليه وآله) و حل مشكلات بزرگ اجتماعى را در آئينه آن ببينيد.

* * *

4 ـ اين كه مى گوئيم قرآن بزرگ ترين معجزه جاويدان است، سخنى است كه در نخستين برخورد با قرآن قابل اثبات است، ولى عمق اين مطلب وقتى درك مى شود كه انسان روى قرآن كار كند، ريزه كارى ها، ظرافت ها، دقت ها، لطف ها و قهرها، بشارت ها و انذارها، الگوها و اسوه ها، پيام ها و رهنمودها، مثل ها و تاريخ ها، تفسيرها و تحليل ها، دلائل محكم، تصوير زيبا، منطق شيرين، بيان جذاب و خلاصه نكته هاى غير قابل توصيف قرآن را از نزديك در لابلاى آياتش مشاهده كند، آن گاه با تمام وجود اعتراف خواهد كرد:

«اللّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيْثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِىَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِيْنَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِيْنُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ اِلى ذِكْرِ اللّهِ ذلِكَ هُدِىَ اللّهِ يَهْدِى بِهِ مَنْ يَشاءُ» «خداوند بهترين سخن را نازل كرده، كتابى كه آياتش (از نظر لطف و زيبائى و عمق و محتوا) همانند يكديگر است، آياتى مكرر دارد (اما تكرارى شوق انگيز) كه از شنيدن آياتش لرزه بر اندام كسانى كه در برابر پروردگارشان خاشعند مى افتد، سپس برون و درونشان نرم و متوجه ذكر خداى مى گردد، اين هدايت الهى است كه هر كس را بخواهد با آن راهنمائى مى كند».(1)

به اميد آن روز كه قران در متن زندگى همه مسلمانان نفوذ كند، و در همه صحنه هاى اجتماعى آنان حضور يابد.« آمين »

قم ـ حوزه علميه

ناصر مكارم شيرازى

1 ـ زمر، آيه 23.

▲سوره فتــح

اين سوره، در «مدينه» نازل شده و داراى 29 آيه است

▲محتواى سوره «فتح»

اين سوره، چنان كه از نامش پيدا است، پيام آور فتح و پيروزى است، پيروزى بر دشمنان اسلام، پيروزى چشم گير و قاطع (خواه پيروزى مربوط به فتح «مكّه» باشد، يا صلح «حديبيه» يا فتح «خيبر» يا پيروزى به طور مطلق).

و براى درك محتواى اين سوره، قبل از هر چيز، لازم است بدانيم: اين سوره پس از ماجراى «حديبيه»، در سال ششم هجرت، نازل شده است.

توضيح اين كه: پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در سال ششم هجرت، تصميم گرفت: به اتفاق «مهاجرين» و «انصار» و ساير مسلمانان، به عنوان انجام مراسم «عمره»، به سوى «مكّه» حركت كند، و قبلاً به مسلمانان اطلاع داده بود كه: من در خواب ديده ام همراه يارانم وارد «مسجد الحرام» شده ايم و مشغول مناسك «عمره» هستيم.

مسلمانان در «ذى الحُلَيفه» نزديك «مدينه»، احرام بستند، و با تعداد زيادى شتر براى قربانى حركت كردند.

وضع حركت پيامبر(صلى الله عليه وآله) به خوبى نشان مى داد كه هدفى جز انجام اين عبادت بزرگ ندارد. تا اين كه وارد سرزمين «حديبيه» شد («حديبيه» قريه اى بود در نزديكى «مكّه»، و حدود 20 كيلومتر تا «مكّه» فاصله داشت).

در اين وقت «قريش» با خبر شدند، راه را بر پيغمبر(صلى الله عليه وآله) بستند، و از ورود او به «مكّه» مانع شدند، و در واقع تمام سنت هائى را كه در زمينه امنيت زائران خانه خدا، در ماه حرام داشتند، زير پا گذاردند; چرا كه آنها معتقد بودند در ماه هاى حرام (از جمله ماه «ذى القعده» كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) در آن ماه، قصد «عمره» داشت) و مخصوصاً در حال احرام، نبايد مانع هيچ كس شوند، حتى اگر قاتل پدر خويش را در اين ايام و در اين مراسم مى ديدند، ابداً متعرض او نمى شدند.

در اينجا ماجراى مفصلى پيش آمد كه به عقد قرارداد صلحى ميان پيامبر(صلى الله عليه وآله)و مشركان «مكّه» به نام «صلح حديبيه» ناميده شد، كه بعداً از آن سخن خواهيم گفت، ولى به هر صورت در آن سال مانع ورود پيامبر(صلى الله عليه وآله) به «مكّه» شدند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) ناچار به يارانش دستور داد: شترهاى خود را در همانجا قربانى كنند، سرهاى خود را بتراشند، از احرام بيرون آيند، و به سوى «مدينه» باز گردند.

در اينجا طوفانى از غم و اندوه، مسلمانان را فرا گرفت، و انبوهى از ناراحتى ها و گاه شك و ترديد، بر افراد ضعيف الايمان، غالب شد.

موقعى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) از «حديبيه» به سوى «مدينه» مى آمد، مركبش سنگين شد، از حركت باز ايستاد، و در همين حال چهره مباركش غرق سرور و شادمانى بى سابقه اى گشت، فرمود: هم اكنون آيات سوره «فتح» بر من نازل شد.(1)

و از اينجا جوّ خاص حاكم بر اين سوره كاملاً نمايان مى شود.

در يك بررسى اجمالى، مى توان گفت: اين سوره از هفت بخش تشكيل يافته است:

1 ـ سوره، با مسأله بشارت فتح، آغاز مى شود، آيات پايان آن نيز به همين مسأله مربوط است، كه تأكيد بر تحقق خواب پيامبر(صلى الله عليه وآله) دائر به وارد شدن به «مكّه» و انجام «مناسك عمره» است.

2 ـ بخش ديگرى از سوره، حوادث مربوط به «صلح حديبيه» و «نزول سكينه» و آرامش بر دل هاى مؤمنان، و مسأله «بيعت رضوان» را بازگو مى كند.

3 ـ در بخش سوم، از مقام پيامبر(صلى الله عليه وآله) و هدف والاى او سخن مى گويد.

4 ـ در قسمت چهارم، از كارشكنى هاى منافقان و نمونه هائى از عذرهاى واهى آنها در مورد عدم شركت در ميدان جهاد، پرده بر مى دارد.

5 ـ بخش پنجم، قسمتى از تقاضاهاى نابجاى منافقان را منعكس مى سازد.

6 ـ سپس، كسانى را كه از شركت در ميدان جهاد معذورند، معرفى مى كند.

7 ـ و بالاخره در بخشى نيز، از ويژگى هاى پيروان خط مكتبى پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، و صفات مخصوص آنها سخن مى گويد.

روى هم رفته آيات اين سوره، فوق العاده حساس و سرنوشت ساز و مخصوصاً براى مسلمانان امروز، در برابر حوادث گوناگونى كه جوامع اسلامى با آن درگير است، الهام آفرين مى باشد.

* * *

1 ـ تلخيص از تفسير «قمى» و «مجمع البيان» و «فى ظلال».

▲فضيلت تلاوت سوره فتح

درباره اين سوره، روايات عجيبى در منابع اسلامى ديده مى شود:

در حديثى از «انس» آمده، مى گويد: هنگامى كه ما از «حديبيه» باز مى گشتيم، در حالى كه مشركان مانع ورود ما به «مكّه»، و انجام مراسم عمره شده بودند، سخت غرق اندوه و غم بوديم، ناگهان خداوند آيه «إِنّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً» را نازل فرمود.

پيغمبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: لَقَدْ اُنْزِلَتْ عَلَىَّ آيَةٌ هِىَ اَحَبُّ اِلَىَّ مِنَ الدُّنْيا كُلِّها: «آيه اى بر من نازل شده، كه از تمام دنيا نزد من محبوب تر است» (در بعضى از روايات نيز آمده است سوره اى بر من نازل شده...).(1)

«عبداللّه بن مسعود» مى گويد: «هنگام بازگشت از «حديبيه»، وقتى «اِنّا فَتَحْنا...» بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) نازل شد، چنان حضرت غرق سرور گشت، كه خدا مى داند».(2)

در حديث ديگرى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده است: مَنْ قَرَأَها فَكَاَنَّما شَهِدَ مَعَ محمّد(صلى الله عليه وآله) فَتْحَ مَكَّةَ، وَ فِى رِوايَة اُخْرى فَكَاَنَّما كانَ مَعَ مَنْ بايَعَ مُحَمَّداً تَحْتَ الشَّجَرَةِ: «هر كس اين سوره را قرائت كند، مانند كسى است كه به هنگام فتح «مكّه» در خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) و در لشكر او بوده است» و در روايت ديگرى آمده: «مانند كسى است كه با «محمّد»(صلى الله عليه وآله) در زير درختى كه در «حديبيه» بود، بيعت كرده است»!(3)

و بالاخره، در حديثى از امام «صادق»(عليه السلام) مى خوانيم: حَصِّنُوا اَمْوالَكُمْ وَ نِسائَكُمْ وَ ما مَلَكَتْ اَيْمانُكُمْ مِنَ التَّلَفِ بِقَرائَةِ «اِنّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيْنا» فَاِنَّهُ اِذا كانَ مِمَّنْ يُدْمِنُ قِرائَتَها نادى مُناد يَوْمَ الْقِيامَةِ حَتّى يَسْمَعَ الْخَلائِقُ، اَنْتَ مِنْ عِبادِىَ الْمُخْلِصِيْنَ، أَلْحِقُوهُ بِالصّالِحِيْنَ مِنْ عِبادِى، وَ اَدْخِلُوهُ جَنّاتِ النَّعِيْمِ، وَ اسْقُوهُ مِنْ الرَّحِيْقِ الْمَخْتُومِ بِمِزاجِ الْكافُورِ!: «اموال و همسران و آنچه را در ملك شما است، با قرائت «اِنّا فَتَحْنا» از تلف حفظ كنيد. كسى كه پيوسته آن را تلاوت كند، روز قيامت منادى صدا مى زند آن چنان كه همه خلائق مى شنوند: تو از بندگان مخلص منى، او را به بندگان صالحم ملحق سازيد و در باغ هاى پر نعمت بهشت وارد كنيد، و از نوشابه مخصوص بهشتيان سيرابش نمائيد»!.(4)

ناگفته پيداست اين همه فضيلت و افتخار، با تلاوتِ خالى از انديشه و عمل، حاصل نمى شود، بلكه هدف اصلى از تلاوت، تطبيق اعمال و خلق و خوى خويش، بر مفاد اين آيات است.

* * *

1إِنّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ براى تو پيروزى آشكارى فراهم ساختيم!

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 108.

2 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 109.

3 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 108.

4 ـ «ثواب الاعمال»، مطابق نقل «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 46.

تفسير:

▲فتح المبين!

در نخستين آيه اين سوره، بشارت عظيمى به پيامبر(صلى الله عليه وآله) داده شده است، بشارتى كه طبق بعضى از روايات، نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) محبوب تر از تمام جهان بود، مى فرمايد: «ما براى تو فتح آشكار و نمايانى كرديم» (إِنّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً).

پيروزى چشم گيرى، كه آثار آن در كوتاه مدت و دراز مدت، در پيشرفت اسلام و زندگى مسلمانان آشكار شده و مى شود، فتحى كه در طول تاريخ اسلام، كم نظير يا بى نظير بود.

در اينجا گفتگو و بحث عظيمى در ميان مفسران در گرفته است، كه منظور از اين فتح كدام فتح است؟!

اكثر مفسران، آن را اشاره به پيروزى عظيمى مى دانند، كه از صلح «حديبيه» نصيب مسلمانان شد.(1)

جمعى نيز آن را اشاره به «فتح مكّه» دانسته اند.

در حالى كه بعضى نيز آن را ناظر به «فتح خيبر» مى دانند.

و بعضى اشاره به پيروزى اسلام بر تمام دشمنان، از طريق قدرت منطق و برترى دلائل و معجزات آشكار.

و بالاخره بعضى آن را اشاره، به گشودن اسرار علوم، براى پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى دانند.

ولى قرائن فراوانى در دست است كه «صلح حديبيه» را ترجيح مى دهد، براى روشن شدن تفسير اين آيات، بايد قبل از هر چيز، فشرده اى از داستان «حديبيه» را در اينجا بياوريم، كه به منزله شأن نزول آن است.

* * *

1 ـ اين تفسير را «ابوالفتوح رازى»، «آلوسى» در «روح المعانى»، علامه «طباطبائى» در «الميزان»، نويسنده «فى ظلال» در تفسير خود، و «فيض كاشانى» در «صافى»، برگزيده اند، در حالى كه در تفسير «تبيان»، «كشاف» و «فخر رازى» و بعضى ديگر، تفسير دوم (فتح «مكّه») ترجيح داده شده، مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» هر دو قول را با اقوال ديگر برشمرده، ولى «فتح مكّه» را اولين قول ذكر كرده كه نشانه ترجيح آن، در نظر اوست.

▲داستان صلح «حديبيه»

در سال ششم هجرت، ماه «ذى القعده» پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به قصد عمره، به سوى «مكّه» حركت كرد، و همه مسلمانان را تشويق به شركت در اين سفر نمود، گروهى خوددارى كردند، ولى جمع كثيرى از «مهاجران»، «انصار» و «اعراب باديه نشين»، در خدمتش عازم «مكّه» شدند.

اين جمعيت، كه در حدود يك هزار و چهارصد نفر بودند، همگى لباس احرام بر تن داشتند، و جز شمشير، كه اسلحه مسافران محسوب مى شد، هيچ سلاح جنگى با خود بر نداشتند.

هنگامى كه به «عسفان» در نزديكى «مكّه» رسيد، با خبر شد كه «قريش» تصميم گرفته از ورود او به «مكّه» جلوگيرى نمايد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به «حديبيه» رسيد («حديبيه» روستائى است در بيست كيلومترى «مكّه»، كه به مناسبت چاه، و يا درختى كه در آنجا بوده، به اين نام، ناميده مى شد،) حضرت فرمود: همين جا توقف كنيد، عرض كردند: در اينجا آبى وجود ندارد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) از طريق اعجاز، از چاهى كه در آنجا بود، آب براى يارانش فراهم ساخت.

در اينجا سفيرانى ميان «قريش» و پيامبر(صلى الله عليه وآله) رفت و آمد كردند، تا مشكل به نحوى حل شود، سرانجام «عروة ابن مسعود ثقفى» كه مرد هوشيارى بود، از سوى «قريش» خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به او فرمود: من به قصد جنگ نيامده ام و تنها هدفم زيارت خانه خدا است، ضمناً «عروه» در اين ملاقات، منظره وضو گرفتن پيامبر(صلى الله عليه وآله) را كه اصحاب اجازه نمى دادند، قطره اى از آب وضوى او به روى زمين بيفتد، مشاهده كرد، هنگام بازگشت به «قريش» گفت: من به دربار «كسرى» و «قيصر» و «نجاشى» رفته ام، هرگز زمامدارى در ميان قومش را به عظمت «محمّد»(صلى الله عليه وآله) در ميان يارانش نديدم، اگر تصور كنيد كه آنها دست از «محمّد»(صلى الله عليه وآله) بردارند، اشتباه بزرگى است، شما با چنين افراد ايثارگرى روبرو هستيد، تصميمتان را بگيريد.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) به «عمر» پيشنهاد فرمود به «مكّه» رود، و اشراف «قريش» را از هدف اين سفر، آگاه سازد، «عمر» گفت: «قريش» با من عداوت شديدى دارد، من از آنها بيمناكم، بهتر اين است: «عثمان» به اين كار مبادرت ورزد، «عثمان» به سوى «مكّه» رفت، چيزى نگذشت كه در ميان مسلمانان شايع شد، او را كشته اند، در اينجا پيامبر(صلى الله عليه وآله) تصميم بر شدت عمل گرفت، و در زير درختى كه در آنجا بود، با يارانش تجديد بيعت كرد، كه به نام «بيعت رضوان» معروف شد، با آنان عهد بست كه تا آخرين نفس، مقاومت كنند، ولى، چيزى نگذشت كه «عثمان» سالم بازگشت، و به دنبال او «قريش»، «سهيل بن عمرو» را براى مصالحه خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرستادند، و تأكيد كردند كه امسال، به هيچ وجه ورود او به «مكّه» ممكن نيست.

بعد از گفتگوهاى زياد، پيمان صلحى منعقد شد كه، يكى از موادش همين بود: مسلمانان آن سال را از عمره چشم بپوشند، و سال آينده به «مكّه» بيايند، مشروط بر اين كه بيش از سه روز نمانند، و سلاحى جز سلاح مسافر، با خود نياورند، و مواد متعدد ديگرى دائر بر امنيت جانى و مالى مسلمانانى كه از «مدينه» وارد «مكّه» مى شوند، همچنين 10 سال متاركه جنگ ميان مسلمين و مشركين، و آزادى مسلمانان «مكّه» در انجام فرائض مذهبى، در آن گنجانيده شد.

اين پيمان، در حقيقت يك پيمان عدم تعرضِ همه جانبه بود، كه به جنگ هاى مداوم و مكرر بين مسلمانان و مشركان موقتاً پايان مى داد.

«متن پيمان صلح» از اين قرار بود كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به «على»(عليه السلام) دستور داد بنويس: «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيْم».

«سهيل بن عمرو» كه نماينده مشركان بود، گفت: من با چنين جمله اى آشنا نيستم، بنويس «بِسْمِكَ اللّهُمَّ»!

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود بنويس: «بِسْمِكَ اللّهُمَّ».

آن گاه فرمود: بنويس: «اين چيزى است كه «محمّد» رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) با «سهيل بن عمرو» مصالحه كرده».

«سهيل» گفت: ما اگر تو را «رسول اللّه» مى دانستيم، با تو جنگ نمى كرديم، تنها اسم خودت، و اسم پدرت را بنويس.

پيغمبر(صلى الله عليه وآله) فرمود مانعى ندارد، بنويس: «اين چيزى است كه «محمّد بن عبداللّه» با «سهيل بن عمرو»، صلح كرده، كه ده سال متاركه جنگ شود تا مردم امنيت خود را بازيابند».

علاوه بر اين: «هر كس از «قريش» بدون اجازه وليّش نزد «محمّد» بيايد (و مسلمان شود) او را بازگردانند، و هر كس از آنها كه با «محمّد» هستند نزد «قريش» بازگردد، بازگرداندن او لازم نيست»!.

«همه قبائل آزادند، هر كس مى خواهد، در پيمان «محمّد» وارد شود، و هر كس مى خواهد در پيمان «قريش»».

طرفين متعهدند: نسبت به يكديگر خيانت نكنند (و جان و مال يكديگر را محترم بشمارند).

از اين گذشته، «محمّد» امسال، باز مى گردد، وارد «مكّه» نمى شود، اما سال آينده قريش به مدت سه روز از «مكّه» بيرون مى روند تا يارانش به زيارت بيايند، اما بيش از سه روز توقف نكنند (مراسم عمره را انجام دهند و بازگردند)، به شرط اين كه جز اسلحه مسافر، يعنى شمشير، آن هم در غلاف، سلاح ديگرى به همراه نداشته باشند.

بر اين پيمان صلح، گروهى از مسلمانان و مشركان گواهى داده، و كاتب عهدنامه «على بن ابيطالب»(عليه السلام) بود.(1)

مرحوم «علامه مجلسى» در «بحار الانوار»، بعضى مواد ديگر اين صلح نامه را نيز نقل كرده، از جمله اين كه:

«اسلام در «مكّه» بايد آشكار باشد، و كسى را مجبور در انتخاب مذهب نكنند، و اذيت و آزارى به مسلمانان نرسانند».(2)

اين مضمون در تعبير سابق نيز اجمالاً وجود داشت.

در اينجا پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور داد، شترهاى قربانى را كه به همراه آورده بودند، در همانجا قربانى كنند، سرهاى خود را بتراشند، و از احرام خارج گردند.

اما اين امر، براى جمعى از مسلمانان سخت ناگوار بود; چرا كه بيرون آمدن از احرام، بدون انجام مناسك عمره، در نظر آنها امكان پذير نبود، ولى، پيغمبر(صلى الله عليه وآله)شخصاً پيشگام شد، شتران قربانى را، نحر فرمود، و از احرام بيرون آمد، و به مسلمانان تفهيم نمود كه اين استثنائى است در قانون احرام و قربانى، كه از سوى خداوند قرار داده شده است.

مسلمين، هنگامى كه چنين ديدند، تسليم شدند، و دستور پيامبر(صلى الله عليه وآله) دقيقاً اجرا شد، و از همانجا آهنگ «مدينه» كردند، اما كوهى از غم و اندوه بر قلب آنها سنگينى مى نمود; چرا كه در ظاهر قضيه، مجموع اين مسافرت، يك ناكامى و شكست بود، ولى خبر نداشتند كه در پشت داستان «صلح حديبيه»، چه پيروزى هائى براى مسلمانان و آينده اسلام، نهفته است، و در همين هنگام بود، كه سوره «فتح» نازل شد، و بشارتِ فتح عظيمى را به پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله)داد.(3)

* * *

1 ـ «تاريخ طبرى»، جلد 2، صفحه 281 (با مقدارى تلخيص).

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 20، صفحه 352.

3 ـ «سيره ابن هشام»، جلد 3، صفحه 321 ـ 324، تفسير «مجمع البيان»، تفسير «فى ظلال»، «كامل ابن اثير»، جلد 2، و مدارك ديگر، با تلخيص فراوان.

▲پيامدهاى سياسى و اجتماعى و مذهبى صلح «حديبيه»

يك مقايسه اجمالى ميان وضع مسلمانان، در سال ششم هجرت (هنگام صلح حديبيه)، و دو سال بعد كه با ده هزار سرباز مجهز، براى «فتح مكّه» حركت كردند تا به پيمان شكنى مشركان پاسخ دندان شكنى دهند، و سرانجام بدون كمترين برخورد نظامى «مكّه» را گشودند، (به گونه اى كه قريش كمترين قدرت مقاومت در خود نمى ديدند) نشان مى دهد: بازتاب «صلح حديبيه» تا چه حد گسترده بود.

به طور خلاصه، مسلمانان از اين صلح، چند امتياز و پيروزى مهم به شرح زير به دست آوردند:

1 ـ عملاً به فريب خوردگان «مكّه» نشان دادند: آنها قصد كشتار ندارند، و براى شهر مقدّس «مكّه» و خانه خدا احترام فراوان قائلند، همين امر سبب جلب قلوب جمع كثيرى، به سوى اسلام شد.

2 ـ «قريش» براى اولين بار، اسلام و مسلمين را به رسميت شناختند، مطلبى كه دليل بر تثبيت موقعيت آنها در جزيره «عربستان» بود.

3 ـ بعد از «صلح حديبيه»، مسلمانان به راحتى مى توانستند همه جا رفت و آمد كنند، و جان و مالشان محفوظ بود، و عملاً با مشركان از نزديك تماس پيدا مى كردند، تماسى كه نتيجه اش، شناخت بيشتر اسلام از سوى مشركان، و جلب توجه آنها به اسلام بود.

4 ـ بعد از «صلح حديبيه»، راه براى نشر اسلام در سراسر «جزيره عرب»، گشوده شده، و آوازه صلح طلبى پيامبر(صلى الله عليه وآله)، اقوام مختلفى را كه برداشت غلطى از اسلام و شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله) داشتند، به تجديد نظر وادار كرد، و امكانات وسيعى از نظر تبليغاتى به دست مسلمانان افتاد .

5 ـ «صلح حديبيه»، راه را براى گشودن «خيبر» و بر چيدن اين غده سرطانى يهود، كه بالفعل و بالقوه، خطر مهمى براى اسلام و مسلمين محسوب مى شد، هموار ساخت.

6 ـ اصولاً وحشت «قريش» از درگيرى با سپاه هزار و چهارصد نفرى پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه هيچ سلاح مهم جنگى با خود نداشتند، و پذيرفتن شرائط صلح، خود عامل مهمى براى تقويت روحيه طرفداران اسلام، و شكست مخالفان بود كه تا اين اندازه، از مسلمانان حساب بردند.

7 ـ بعد از ماجراى «حديبيه»، پيامبر(صلى الله عليه وآله) نامه هاى متعددى به سران كشورهاى بزرگ «ايران»، «روم»، «حبشه» و پادشاهان بزرگ جهان، نوشت، و آنها را به سوى اسلام دعوت كرد، و اين به خوبى نشان مى دهد كه تا چه حد «صلح حديبيه» اعتماد به نفس، به مسلمين داده بود، كه نه تنها در «جزيره عرب»، كه در دنياى بزرگ آن روز، راه خود را به پيش مى گشودند.

* * *

اكنون به تفسير آيات باز مى گرديم.

از آنچه گفته شد، به خوبى مى توان درك كرد كه «صلح حديبيه» به راستى فتح و پيروزى بزرگى براى اسلام و مسلمين بود، و تعجب نيست كه قرآن مجيد از آن به عنوان «فتح مبين» ياد كند.

از اين گذشته، قرائن متعدد ديگرى در دست است كه اين تفسير را تأييد مى كند:

1 ـ جمله «فَتَحْنا» به صورت فعل ماضى، نشان مى دهد كه اين امر به هنگام نزول آيات تحقق يافته بود، در حالى كه چيزى جز «صلح حديبيه» در كار نبود.

2 ـ زمان نزول اين آيات، كه در بالا اشاره شد، و آيات ديگر اين سوره، كه مدح مؤمنان و ذم منافقان و مشركان در ماجراى «حديبيه» مى كند، مؤيد ديگرى بر اين معنى است.

آيه 27 اين سوره كه تأكيد بر «رؤياى صادقانه» پيامبر(صلى الله عليه وآله) كرده، مى گويد: «مسلماً در آينده وارد «مسجد الحرام» در نهايت امنيت خواهيد شد، و به انجام مناسك عمره مى پردازيد»، شاهد گويائى است بر اين كه اين سوره و محتواى آن، بعد از «حديبيه» و قبل از «فتح مكّه» بوده است.

3 ـ در روايات متعددى «صلح حديبيه» به عنوان «فتح مبين» معرفى شده است، از جمله:

در تفسير «جوامع الجامع» آمده است: هنگامى كه پيامبر از «حديبيه» باز مى گشت (و سوره «فتح» نازل شد) يكى از اصحاب عرض كرد: ما هذَا الْفَتْحُ لَقَدْ صُدِدْنا عَنِ الْبَيْتِ وَ صُدَّ هَدْيُنا: «اين چه فتحى است كه ما را از زيارت خانه خدا باز داشتند، و جلوى قربانى ما را گرفتند»؟!

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: بِئْسَ الْكَلامُ هَذا، بَلْ هُوَ اَعْظَمُ الْفُتُوحِ، قَدْ رَضِىَ الْمُشْرِكُونَ اَنْ يَدْفَعُوكُمْ عَنْ بِلادِهِمْ بِالرّاحِ، وَ يَسْئَلُوكُمُ الْقَضِيَّةَ، وَ رَغِبُوا اِلَيْكُمْ فِى الاَمانِ وَ قَدْ رَأَوْا مِنْكُمْ ما كَرِهُوا!: «بد سخنى گفتى، بلكه اين بزرگ ترين پيروزى ما بود، كه مشركان راضى شدند، بدون برخورد خشونت آميز، شما را از سرزمين خود دور كنند، و به شما پيشنهاد صلح دهند، و با آن همه ناراحتى كه قبلاً ديده اند، تمايل به ترك تعرض نشان دادند».(1)

سپس پيامبر(صلى الله عليه وآله) ناراحتى هائى كه در «بدر» و «احزاب» تحمل كردند، به آنها يادآور شد، مسلمانان تصديق كردند كه اين اعظم فتوح بوده است، و آنها از روى ناآگاهى قضاوت كردند.(2)

«زهرى» كه از رجال معروف «تابعين» است مى گويد: «فتحى عظيم تر از «صلح حديبيه» صورت نگرفت; چرا كه مشركين، با مسلمانان ارتباط يافتند و اسلام در قلوب آنها جايگزين شد، در عرض سه سال، گروه عظيمى اسلام آوردند، و جمعيت مسلمانان با آنها فزونى گرفت».(3)

در احاديث، به گوشه هائى از امتيازاتى كه به بركت «صلح حديبيه» نصيب مسلمانان گرديد، اشاره شده است.

تنها در حديثى از امام «على بن موسى الرضا»(عليه السلام) آمده است: «اِنّا فَتَحْنا» بعد از فتح «مكّه» نازل گشت.(4)

ولى، از آنجا كه «صلح حديبيه» مقدمه اى براى فتح «مكّه» در دو سال بعد شد، توجيه اين حديث مشكل نخواهد بود.

يا به تعبير ديگر «صلح حديبيه» در كوتاه مدت، سبب فتح «خيبر» (در سال هفتم هجرت) و فراتر از آن سبب فتح «مكّه»، و نيز پيروزى اسلام در تمام صحنه جهان از نظر نفوذ در قلوب مردم بود، اضافه بر اين ممكن است اين آيه مانند بعضى ديگر از آيات آن، دو بار نازل شده باشد.

و به اين ترتيب، مى توان ميان تفسيرهاى چهارگانه جمع كرد، با اين قيد كه محور اصلى را «صلح حديبيه» تشكيل مى دهد.

* * *

2لِيَغْفِرَ لَكَ اللّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ يَهْدِيَكَ صِراطاً مُسْتَقِيماً

3وَ يَنْصُرَكَ اللّهُ نَصْراً عَزِيزاً

ترجمه:

2 ـ تا خداوند گناهان گذشته و آينده اى را كه به تو نسبت مى دادند ببخشد (و حقانيت تو را ثابت نموده) و نعمتش را بر تو تمام كند و به راه راست هدايتت فرمايد.

3 ـ و پيروزى شكست ناپذيرى نصيب تو كند.

1 ـ «جوامع الجامع» (مطابق «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 48، حديث 9).

2 ـ تفسير «در المنثور»، جلد 6، صفحه 68.

3 ـ تفسير «در المنثور»، جلد 6، صفحه 109.

4 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 48.

تفسير:

▲نتائج بزرگ فتح المبين

در اين دو آيه، قسمتى از نتائج پر بركت «فتح مبين» (صلح حديبيه) كه در آيه قبل آمده است تشريح شده، مى فرمايد: «هدف اين بود كه خداوند گناهان قبل و بعد تو را بيامرزد، نعمتش را بر تو تمام كند و تو را به راه راست هدايت فرمايد» (لِيَغْفِرَ لَكَ اللّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ يَهْدِيَكَ صِراطاً مُسْتَقِيماً).

* * *

«و تو را به پيروزى شكست ناپذيرى برساند» (وَ يَنْصُرَكَ اللّهُ نَصْراً عَزِيزاً).

و به اين ترتيب، خداوند چهار موهبت عظيم در سايه اين «فتح مبين» نصيب پيامبرش كرد: مغفرت، تكميل نعمت، هدايت، و نصرت.

* * *

نكته ها:

▲1 ـ پاسخ به چند سؤال مهم

در اينجا سؤالات زيادى مطرح شده، و مفسران از قديم ترين ايام تاكنون، به پاسخ اين سؤالات پرداخته اند.

مخصوصاً سه سؤال زير، درباره نخستين موهبت الهى، يعنى موهبت «مغفرت گناهان گذشته و آينده» مطرح است.

1 ـ با اين كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به حكم مقام عصمت، از هر گناهى پاك است، منظور از اين جمله چيست؟

2 ـ به فرض كه از اين ايراد صرف نظر كنيم، چه ارتباطى ميان «فتح حديبيه» و «آمرزش گناهان» وجود دارد؟

3 ـ اگر منظور از جمله «ما تَأَخَّرَ» گناهان آينده است، چگونه ممكن است گناهى كه صورت نگرفته، مورد عفو قرار گيرد؟ آيا اين اجازه ارتكاب گناه در آينده نيست؟

و هر يك از مفسران، به نحوى به پاسخ اين سؤالات و حل اين اشكالات پرداخته اند، اما براى پى بردن به جامع ترين پاسخ، و تفسير دقيق اين آيات، ذكر مقدمه اى لازم به نظر مى رسد و آن اين كه:

مهم اين است كه ما رابطه «فتح حديبيه» را با مسأله «آمرزش گناه» پيدا كنيم، كه كليد اصلى پاسخ به سؤالات سه گانه فوق، در آن نهفته است.

با دقت در حوادث و رويدادهاى تاريخى، به اين نتيجه مى رسيم: هنگامى كه مكتبى راستين ظاهر مى شود، و قد بر مى افرازد، وفاداران به سنن خرافى كه موجوديت خود را در خطر مى بينند، هر گونه تهمت و نسبت ناروا به آن مى بندند، شايعه ها مى سازند، دروغ ها مى پردازند، گناهان مختلف براى او مى شمرند و در انتظارند ببينند سرانجام، كارش به كجا مى رسد؟.

اگر اين مكتب، در مسير پيشرفت خود مواجه با شكست شود، دستاويزى محكم براى اثبات نسبت هاى ناروا به دست مخالفان مى افتد، و فرياد مى كشند: نگفتيم چنين است؟ نگفتيم چنان است؟

اما هنگامى كه به پيروزى نائل گردد، و برنامه هاى خود را از بوته آزمايش موفق بيرون آورد، تمام نسبت هاى ناروا، نقش بر آب مى شود، و تمام «نگفتيم ها» به افسوس و ندامت مبدل مى گردد، و جاى خود را به «ندانستيم ها» مى دهد!.

مخصوصاً در مورد پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) اين نسبت هاى ناروا و گناهان پندارى، بسيار فراوان بود، او را جنگ طلب، آتش افروز، بى اعتنا به سنت هاى راستين، غير قابل تفاهم، و مانند آن مى شمردند.

«صلح حديبيه» به خوبى نشان داد: آئين او بر خلاف آنچه دشمنان مى پندارند، يك آئين پيشرو و الهى است، و آيات قرآنش ضامن تربيت نفوس انسان ها و پايانگر ظلم و ستم و جنگ و خونريزى است.

او به خانه خدا احترام مى گذارد، هرگز بى دليل به قوم و جمعيتى حمله نمى كند، او اهل منطق و حساب است، پيروانش به او عشق مىورزند، او به راستى همه انسان ها را به سوى محبوبشان «اللّه» دعوت مى كند، و اگر دشمنانش جنگ را بر او تحميل نكنند، او طالب صلح و آرامش است.

به اين ترتيب، «فتح حديبيه» تمام گناهانى كه قبل از هجرت، و بعد از هجرت، يا تمام گناهانى كه قبل از اين ماجرا، و حتى در آينده ممكن بود به او نسبت دهند، همه را شست، و چون خداوند اين پيروزى را نصيب پيامبر(صلى الله عليه وآله)نمود، مى توان گفت: خداوند همه آنها را شستشو كرد.

نتيجه اين كه: اين گناهان، گناهان واقعى نبود، بلكه گناهانى بود، پندارى، در افكار مردم و در باور آنها، چنان كه در آيه 14 سوره «شعراء» در داستان موسى(عليه السلام) مى خوانيم «موسى» به پيشگاه خدا عرضه داشت: وَ لَهُمْ عَلَىَّ ذَنْبٌ فَأَخافُ اَنْ يَقْتُلُونَ: «فرعونيان (به اعتقاد خودشان) بر گردن من گناهى دارند; مى ترسم مرا بكشند (و اين رسالت به پايان نرسد)»! در حالى كه گناه او چيزى جز يارى فرد مظلومى از «بنى اسرائيل» و كوبيدن ستمگرى از فرعونيان نبود.

بديهى است، اين نه تنها گناه نبود، بلكه حمايت از مظلوم بود، ولى از دريچه چشم فرعونيان، گناه محسوب مى شد.

به تعبير ديگر، «ذنب» در لغت به معنى آثار شوم و تبعات كارى است، ظهور اسلام در آغاز، زندگى مشركان را به هم ريخت، ولى پيروزى هاى بعد، سبب شد كه آن تبعات به دست فراموشى سپرده شود.

هر گاه خانه كهنه و فرسوده اى را كه سرپناه فعلى ما است، و به آن دلبستگى داريم خراب كنند، ممكن است اين كار را تخطئه كنيم، ولى بعد از آنكه ساختمانى محكم و مجهز به جاى آن ساخته شد، و تمام ناراحتى ها بر طرف گشت، قضاوت ما به كلى دگرگون مى شود.

مشركان «مكّه»، چه قبل از هجرت، و چه بعد از آن، ذهنيات نادرستى درباره اسلام و شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله) داشتند، كه پيروزى هاى بعد بر همه آنها خط بطلان كشيد.

آرى، اگر رابطه آمرزش اين گناهان را با «فتح حديبيه» در نظر بگيريم، مطلب كاملاً روشن است، رابطه اى كه از «لام» «لِيَغْفِرَ لَكَ اللّهُ» استفاده مى شود، و كليد رمز، براى گشودن معنى آيه است.

اما آنها كه به اين نكته توجه نكرده اند، در اينجا مقام عصمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) را زير سؤال برده اند، و براى او (نَعُوْذُ بِاللّهِ) گناهانى قائل شده اند كه خدا در پرتو «فتح حديبيه» آنها را بخشيده است، يا آيه را بر خلاف ظاهر، معنى كرده اند.

از جمله گفته اند: مراد گناهان است!

و بعضى گفته اند: منظور گناهانى است كه مردم درباره پيامبر(صلى الله عليه وآله) مرتكب شده بودند، مانند اذيت و آزارها، كه با «فتح حديبيه» از ميان رفت! (در اين صورت «ذنب» اضافه به مفعول شده نه فاعل)!.

و يا آن را به معنى «ترك اولى» گرفته اند.

و يا به معنى گناهان فرضى، تفسير كرده اند، كه اگر فرضاً گناهى در آينده يا گذشته مرتكب مى شدى، ما آنها را مى بخشيديم.

اما روشن است: همه اينها تكلّفاتى است بدون دليل; چه اين كه اگر ما عصمت انبياء را مخدوش كنيم، فلسفه وجودى آنها از ميان مى رود; زيرا پيامبر(صلى الله عليه وآله) بايد در همه چيز، سرمشق باشد، چگونه يك فرد گنهكار، مى تواند اين نقش را ايفا كند.

به علاوه، او خود نياز به رهبر و راهنماى ديگرى دارد تا هدايتش نمايد.

تفسيرهاى ديگر، نيز بسيار مخالف ظاهر است، و اشكال مهم اين است كه ارتباط آمرزش گناه را از مسأله «صلح حديبيه» قطع مى كند.

بهترين تفسير همان است كه در بالا اشاره شد، كه هر سه سؤال را يك جا پاسخ مى گويد، و ارتباط جمله هاى آيه را مشخص مى سازد.

اينها همه درباره نخستين موهبت از مواهب چهارگانه اى است كه خداوند در پرتو «صلح حديبيه» به پيامبرش داد.

اما «اتمام نعمت پروردگار» و «هدايت به جاده صاف و مستقيم» و «نصرت شكست ناپذير الهى»، بعد از پيروزى «حديبيه» چيزى نيست كه بر كسى مكتوم بماند، اسلام به سرعت گسترش يافت، قلوب آماده را تسخير كرد، عظمت تعليمات آن بر همگان آشكار شد، سمپاشى ها را خنثى نمود، نعمت خداوندى را كامل كرد، و راهى مستقيم، به سوى پيروزى هاى عظيم هموار ساخت، به طورى كه در ماجراى «فتح مكّه» لشكر اسلام، بدون هيچ گونه مقاومت، مهم ترين دژ دشمن را گشود.

* * *

▲2 ـ منظور از «ما تقدم» و «ما تأخر» چيست؟

در آيه مورد بحث خوانديم: خداوند مى فرمايد: در سايه اين فتح مبين، گناهان متقدم و متأخر تو را بخشيده، در اين كه منظور از «متقدم» و «متأخر» چيست؟ بين مفسران گفتگو است.

بعضى «ما تقدم» را اشاره به عصيان و ترك اولىِ «آدم» و «حوا» دانسته اند و «ما تأخر» را اشاره به گناهان امت.

بعضى ديگر «ما تقدم» را به مسائل مربوط به قبل از نبوت، و «ما تأخر» را مربوط به بعد از نبوت مى دانند.

بعضى ديگر «ما تقدم» را به آنچه قبل از «صلح حديبيه» بوده، و «ما تأخر» را به آنچه بعد از «صلح حديبيه» رخ داده است، مربوط دانسته اند.

اما با توجه به تفسيرى كه درباره اصل معنى آيه، و مخصوصاً رابطه اين آمرزش، با «فتح حديبيه» بيان كرديم، روشن مى شود كه مراد، تمام نسبت هاى ناروا و گناهانى است كه به زعم خود در «گذشته» و «آينده» به پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)مى دادند، و اگر اين پيروزى بزرگ نصيب نشده بود، تمام اين گناهان را قطعى مى پنداشتند، ولى، با حصول اين پيروزى، هم نسبت هاى نارواى گذشته برچيده شد ، و هم آنچه ممكن بود در آينده نسبت دهند.

شاهد ديگر اين تفسير، حديثى است كه از امام «على ابن موسى الرضا»(عليه السلام)آمده است: هنگامى كه «مأمون» از اين آيه سؤال كرد، امام(عليه السلام) در پاسخ فرمود: «هيچ كس نزد مشركان «مكّه» گناهش سنگين تر از رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) نبود; زيرا آنها 360 «بت» مى پرستيدند، هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) آنها را به توحيد دعوت كرد، بسيار بر آنها گران آمد، گفتند: آيا او همه خدايان ما را تبديل به يك خدا كرده؟ چيز عجيبى است... ما هرگز چنين چيزى را از پدران خود نشنيده ايم، اين فقط يك دروغ بزرگ است.

اما هنگامى كه خداوند، «مكّه» را براى پيامبرش (بعد از صلح حديبيه) گشود، خداوند فرمود: اى «محمّد»!(صلى الله عليه وآله) ما فتح مبينى را براى تو فراهم كرديم تا گناهان گذشته و آينده اى كه نزد مشركان عرب، به خاطر دعوت به توحيد داشته و دارى ببخشد; زيرا بعضى از مشركان «مكّه» آن روز ايمان آورده، و بعضى ها از «مكّه» بيرون رفتند و ايمان نياوردند، اما قادر بر انكار توحيد نبودند، لذا گناه پيامبر در نظر آنها نيز به خاطر پيروزى بخشوده شد».

هنگامى كه «مأمون» اين سخن را شنيد، عرض كرد: بارك اللّه اى «ابو الحسن».(1)

* * *

4هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِمْ وَ لِلّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ كانَ اللّهُ عَلِيماً حَكِيماً

ترجمه:

4 ـ او كسى است كه آرامش را در دل هاى مؤمنان نازل كرد تا ايمانى بر ايمانشان بيفزايند; لشكريان آسمان ها و زمين از آنِ خداست، و خداوند دانا و حكيم است.

1 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 56.

تفسير:

▲نزول سكينه بر دل هاى مؤمنان

آنچه در آيات گذشته خوانديم، مواهب بزرگى بود كه خدا در پرتو «فتح مبين» (صلح حديبيه) نصيب پيامبر(صلى الله عليه وآله) كرد، اما در آيه مورد بحث، از موهبت عظيمى كه بر همه مؤمنان مرحمت فرموده، بحث مى كند، مى فرمايد: «او كسى است كه سكينه و آرامش را بر دل هاى مؤمنان نازل كرد، تا ايمانى بر ايمانشان بيفزايد» (هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِمْ).

چرا سكينه و آرامش بر دل آنها فرود نيايد؟ «در حالى كه لشكريان آسمان ها و زمين از آن خدا است، و خداوند دانا و حكيم است» (وَ لِلّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ كانَ اللّهُ عَلِيماً حَكِيماً).

* * *

▲اين سكينه چه بود؟

باز لازم است در اينجا به داستان «صلح حديبيه» بر گرديم، و خود را در فضاى «حديبيه» و در جوّى كه بعد از صلح پيدا شد، تصور كنيم، تا به عمق مفهوم آيه آشنا گرديم.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) خوابى ديده بود ـ رؤيائى الهى و رحمانى ـ كه با يارانش وارد «مسجد الحرام» مى شوند، و به دنبال آن، به عزم زيارت خانه خدا حركت كرد، غالب اصحاب، فكر مى كردند تعبير اين خواب و رؤياى صالحه در همين سفر واقع مى شود، در حالى كه مقدّر چيز ديگرى بود، اين از يكسو.

از سوى ديگر، مسلمانان مُحْرِم شده بودند، و حيوانات قربانى با خود آورده بودند، اما بر خلاف انتظارشان، توفيق زيارت خانه خدا نصيب آنها نشد، و پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور داد در همان «حديبيه» شتران قربانى را نحر كنند، و از احرام بيرون آيند، كارى كه براى آنها بسيار سخت و باورناكردنى بود; چرا كه آداب و سنن آنها، و نيز دستورات اسلام، ايجاب مى كرد تا مناسك عمره را انجام ندهند، از احرام بيرون نيايند.

از سوى سوم، در مواد «صلحنامه حديبيه»، مطالبى توافق شده بود كه پذيرش آن بسيار سنگين مى نمود، از جمله اين كه: اگر كسى از «قريش» مسلمان شود و به «مدينه» پناه آورد، مسلمانان او را به خانواده اش تحويل دهند، اما عكس آن لازم نيست!

از سوى چهارم، به هنگام تنظيم صلحنامه، «قريش» حاضر نشدند كلمه «رسول اللّه» كنار نام محمّد(صلى الله عليه وآله) باشد، و «سهيل» نماينده «قريش» با اصرار آن را حذف كرد، و حتى با نوشتن «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم» نيز موافقت نكرد، و اصرار داشت به جاى آن «بِسْمِكَ اللّهُمَّ» نوشته شود، كه با سنت اهل «مكّه» سازگار بود، واضح است اين امور، هر كدام به تنهائى مطلب ناگوارى بود، چه رسد به مجموع آنها، و به همين جهت، تزلزلى در قلوب افراد ضعيف الايمان افتاد، حتى وقتى سوره «فتح» نازل شد بعضى با تعجب پرسيدند: چه فتحى؟!

اينجا است كه بايد لطف الهى شامل حال مسلمانان شود، و سكينه و آرامش را به دل هاى آنها باز گرداند، نه تنها ضعف و فتورى در آنان راه نيابد، بلكه به مصداق «لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِمْ»، بر قدرت ايمان آنها، افزوده شود، آيه فوق در چنين شرايطى نازل گرديد.

* * *

«سكينه» در اصل از ماده «سكون» به معنى آرامش و اطمينان خاطرى است كه هر گونه شك و ترديد و وحشت را از انسان زائل مى كند، و او را در طوفان حوادث ثابت قدم مى دارد.

اين آرامش، ممكن است جنبه عقيدتى داشته باشد، و تزلزل اعتقاد را بر طرف سازد و يا جنبه عملى، به گونه اى كه ثبات قدم و مقاومت و شكيبائى به انسان بخشد، و البته به تناسب بحث هائى كه گذشت و تعبيرات خود آيه در اينجا بيشتر ناظر به معنى اول است، در حالى كه در آيه 248 سوره «بقره» در داستان «طالوت» و «جالوت»، بيشتر روى جنبه هاى عملى تكيه دارد.

جمعى از مفسران، براى «سكينه» معانى ديگرى ذكر كرده اند، كه در نهايت، بازگشت به همين تفسير مى كند.

جالب اين كه، در بعضى از روايات، «سكينه» به «ايمان» تفسير شده،(1) و در بعضى ديگر، به «نسيم بهشتى» كه در شكل انسانى ظاهر مى شود، و به مؤمنان آرامش مى بخشد.(2)

اينها نيز تأييدى است بر آنچه گفته شده; چرا كه «سكينه» زائيده ايمان است و همچون نسيم بهشتى آرام بخش.

اين نكته نيز قابل توجه است، كه در مورد «سكينه»، تعبير به «انزال» شده است، و چنان كه مى دانيم اين تعبير در قرآن مجيد، گاهى به معنى ايجاد و خلقت و بخششِ نعمت، آمده، و چون از يك مقام عالى به مقام پائين است اين تعبير در آن به كار رفته است.

* * *

1 و 2 ـ تفسير «برهان»، جلد 2، صفحه 114.

 

نكته ها:

▲1 ـ آرامش بى نظير!

اگر ايمان هيچ ثمرى جز همين مسأله آرامش نداشت، كافى بود كه انسان با تمام وجود از آن استقبال كند، چه رسد به ثمرات و بركات ديگر.

بررسى حال مؤمنان، و افراد بى ايمان، روشنگر اين حقيقت است كه گروه دوم، در يك حال اضطراب و نگرانى دائم به سر مى برند، در حالى كه گروه اول، از اطمينان خاطر بى نظيرى بهره مندند، و در سايه آن:

«هرگز از كسى جز خدا نمى ترسند»: وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللّهَ.(1)

«هرگز ملامت ها و سرزنش اين و آن در اراده آهنينشان اثر نمى گذارد»: وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِم.(2)

«هرگز به خاطر آنچه از دست داده اند، غمگين نمى شوند، و به آنچه دارند دلبستگى شديد ندارند ـ و اين دو اصل سبب مى شود كه آرامش روحى آنها به خاطر گذشته و آينده متزلزل نشود ـ »: لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ.(3)

و بالاخره، «هرگز در برابر حوادث سخت، سست نمى شوند، و اندوهى به خود راه نمى دهند، و همواره خود را برتر از دشمن مى بينند»: وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ.(4)

مؤمن، در ميدان حوادث، خود را تنها نمى بيند، دست لطف و حمايت خدا را دائماً بر سر خويش احساس مى كند، و يارى فرشتگان را در وجود خويش لمس مى كند.

در حالى كه اضطراب حاكم بر افراد بى ايمان، از خلال گفتار و رفتارشان مخصوصاً به هنگام وزش طوفان هاى حوادث، كاملاً محسوس است.

* * *

1 ـ احزاب، آيه 39.

2 ـ مائده، آيه 54.

3 ـ حديد، آيه 23.

4 ـ آل عمران، آيه 139.

▲2 ـ سلسله مراتب ايمان

ايمان، چه به معنى «علم و آگاهى و معرفت» باشد، و چه به معنى «روح تسليم و پذيرش در برابر حق»، داراى درجات و سلسله مراتبى است; چرا كه علم، درجات دارد، و پذيرش و تسليم نيز داراى مراتب مختلفى است، و حتى عشق و شور و محبت توأم با ايمان نيز متفاوت است.

آيه مورد بحث كه مى گويد: «لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِمْ» نيز تأكيدى بر اين حقيقت است، و به همين دليل، يك فرد مؤمن هرگز نبايد در يك مرحله از ايمان متوقف گردد، او دائماً به سوى درجات بالاتر، از طريق خودسازى و علم و عمل گام بر مى دارد.

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: إِنَّ الْإِيمَانَ عَشْرُ دَرَجَات بِمَنْزِلَةِ السُّلَّمِ يُصْعَدُ مِنْهُ مِرْقَاةً بَعْدَ مِرْقَاة!: «ايمان ده درجه دارد، همچون نردبان، كه پله پله از آن بالا مى روند»!.(1)

و در حديث ديگرى از آن حضرت آمده است: «خداوند ايمان را بر هفت سهم تقسيم كرده: نيكى، صدق، يقين، رضا، وفا، علم، و حلم، آن گاه آن را در ميان مردم توزيع نموده، كسى كه تمام اين هفت سهم را دارد، مؤمن كامل و متعهد است، براى بعضى از مردم يك سهم، دو سهم، و بعضى سه سهم قرار داده، تا به هفت سهم مى رسد».

سپس امام(عليه السلام) افزود: «آنچه را وظيفه صاحب دو سهم است، بر دوش صاحب يك سهم حمل نكنيد، و آنچه مربوط به صاحب سه سهم است، بر دوش صاحب دو سهم ننهيد، مبادا بارشان سنگين شود، و به زحمت افتند»!.(2)

و از اينجا روشن مى شود، آنچه از بعضى نقل كرده اند كه: ايمان كم و زياد ندارد، بسيار بى اساس است; زيرا نه با واقعيت هاى علمى مى سازد، و نه با روايات اسلامى.

* * *

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 69، صفحه 165.

2 ـ «كافى»، جلد 2، باب درجات الايمان، (حديث 1).

▲3 ـ دو وسيله مهم آرامش

در ذيل آيه مورد بحث، دو جمله خوانديم كه هر كدام بيانگر يكى از عوامل «سكينه» و آرامش مؤمنان است: نخست جمله وَ لِلّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ: «لشكريان آسمان ها و زمين از آن خدا و تحت فرمان اويند»، سپس جمله وَ كانَ اللّهُ عَلِيماً حَكِيماً: «خداوند عليم و حكيم است».

اولى، به انسان مى گويد: اگر با خدا باشى، تمام قواى زمين و آسمان با تو است ، و دومى به او مى گويد: خداوند هم نيازها و مشكلات و گرفتارى هاى تو را مى داند، و هم از تلاش ها و كوشش ها و اطاعت و بندگى تو، با خبر است.

و با ايمان به اين دو اصل، چگونه ممكن است آرامش خاطر بر وجود انسان حاكم نگردد؟.

* * *

5لِيُدْخِلَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ يُكَفِّرَ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ وَ كانَ ذلِكَ عِنْدَ اللّهِ فَوْزاً عَظِيماً

6وَ يُعَذِّبَ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِكِينَ وَ الْمُشْرِكاتِ الظّانِّينَ بِاللّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِيراً

7وَ لِلّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ كانَ اللّهُ عَزِيزاً حَكِيماً

ترجمه:

5 ـ هدف (ديگر از اين فتح مبين) اين بود كه مردان و زنان با ايمان را در باغ هائى (از بهشت) وارد كند كه نهرها از زير درختانش جارى است، در حالى كه جاودانه در آن مى مانند، و گناهانشان را مى بخشد، و اين نزد خدا رستگارى بزرگى است!

6 ـ و (نيز) مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرك را كه به خدا گمان بد مى برند مجازات كند; (آرى) حوادث ناگوارى (كه براى مؤمنان انتظار مى كشند) تنها بر خودشان نازل مى شود، خداوند بر آنان غضب كرده و از رحمت خود دورشان ساخته و جهنم را براى آنان آماده كرده; و چه بد سرانجامى است!

7 ـ لشكريان آسمان ها و زمين تنها از آن خداست; و خداوند شكست ناپذير و حكيم است.

تفسير:

▲نتيجه ديگر فتح المبين

جمعى از مفسران شيعه و اهل سنت، نقل كرده اند: هنگامى كه بشارت «فتح مبين»، «اتمام نعمت»، «هدايت» و «نصرت» به پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در آيات نخستين اين سوره داده شد، بعضى از مسلمانان كه از حوادث «حديبيه» دل تنگ و نگران بودند عرض كردند: هَنِيْئاً لَكَ يا رَسُولَ اللّهِ! لَقَدْ بَيَّنَ اللّهُ لَكَ ما ذا يَفْعَلُ بِكَ، فَما ذا يَفْعَلُ بِنا؟ فَنَزَلَتْ: لِيُدْخِلَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ...: «گوارا باد بر تو اين همه مواهب الهى اى رسول خدا! خداوند آنچه را به تو داده و مى دهد بيان كرده، بما چه خواهد داد؟ در اينجا نخستين آيه مورد بحث، نازل شد و به مؤمنان بشارت داد كه: براى آنها نيز پاداش هاى بزرگى فراهم شده».(1)

به هر حال، اين آيات، همچنان در ارتباط با «صلح حديبيه» و بازتاب هاى مختلف آن، در افكار مردم، و نتائج پر بار آن، سخن مى گويد، و سرنوشت هر گروه را در اين بوته آزمايش بزرگ مشخص مى سازد.

نخست مى فرمايد: «هدف ديگر از اين فتح عظيم آن بود، كه مردان و زنان با ايمان را در باغ هائى از بهشت وارد كند كه نهرها از زير درختانش جارى است» (لِيُدْخِلَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ).

«جاودانه در آن مى مانند»، و اين نعمت بزرگ، هرگز از آنان سلب نمى شود (خالِدِينَ فِيها).

علاوه بر اين، هدف اين بوده: «سيئات اعمال آنها را بپوشاند» و مورد عفوشان قرار دهد (وَ يُكَفِّرَ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ).«و اين نزد خدا پيروزى بزرگى است»! (وَ كانَ ذلِكَ عِنْدَ اللّهِ فَوْزاً عَظِيماً).(2)

به اين ترتيب، خداوند در برابر آن چهار موهبتى كه به پيامبرش در «فتح المبين» داد، دو موهبت عظيم نيز به مؤمنان ارزانى داشت: بهشت جاويدان با تمام نعمت هايش، و عفو و گذشت از لغزش هاى آنها، علاوه بر سكينه و آرامش روحى كه در اين دنيا به آنها بخشيد، و مجموعه اين سه نعمت، فوز عظيم و پيروزى بزرگى است براى كسانى كه از اين بوته امتحان، سالم بيرون آمدند.

كلمه «فوز» كه در قرآن مجيد، معمولاً با توصيف «عظيم» ذكر شده، و گاهى نيز همراه با «مبين» و «كبير» آمده، بنا به گفته «راغب» در «مفردات» به معنى «پيروزى و نيل به خيرات توأم با سلامت» است، و اين در صورتى است كه نجات آخرت، در آن باشد، هر چند با از دست دادن مواهب مادى دنيا، همراه گردد.

طبق روايات معروفى، اميرمؤمنان على(عليه السلام) آنگاه كه فرق مباركش در محراب عبادت با شمشير جنايتكار روزگار «عبدالرحمن بن ملجم» شكافته شد، صدا زد: فُزْتُ وَ رَبِّ الْكَعْبَهِ: «سوگند به خداى «كعبه»، پيروز شدم» و سعادت نامه من، با خون سرم امضا شد!.

آرى، گاهى امتحانات پروردگار، آن چنان سخت و طاقت فرسا است كه ايمان هاى سست را از بيخ و بن بر مى كند، و قلب ها را واژگون مى كند، تنها مؤمنان راستين كه از نعمت سكينه و آرامش بهره مندند، مقاومت مى كنند، و از پيامدهاى آن در قيامت نيز بهره مند خواهند بود، و اين راستى فوز عظيمى است.

* * *

ولى، در برابر اين گروه، گروهى از منافقان و مشركان بى ايمان بودند كه در آيه بعد سرنوشتشان اين گونه ترسيم شده: «هدف ديگر اين است كه خداوند مردان و زنان منافق، و مردان و زنان مشرك را مجازات كند» (وَ يُعَذِّبَ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِكِينَ وَ الْمُشْرِكاتِ).

«همانها كه به خدا گمان بد مى برند» (الظّانِّينَ بِاللّهِ ظَنَّ السَّوْءِ).

آرى، منافقان به هنگام حركت پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان از «مدينه» گمان داشتند كه اين گروه، هرگز سالم به «مدينه» باز نخواهند گشت، چنان كه در آيه 12 همين سوره مى خوانيم: «بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلى أَهْلِيهِمْ أَبَداً».

و مشركان، نيز گمان داشتند كه محمّد(صلى الله عليه وآله) با اين جمع كم، و نداشتن اسلحه كافى، سالم به «مدينه» باز نخواهد گشت، و ستاره اسلام به زودى افول مى كند.

سپس، به توضيح اين عذاب و مجازات پرداخته و تحت چهار عنوان آن را شرح مى دهد:

مى گويد: «حوادث و پيش آمدهاى سوء تنها بر اين گروه نازل مى شود» (عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ).(3)

«دائِرَة» در لغت به معنى حادثه و رويدادى است كه براى انسان پيش مى آيد، اعم از خوب و بد، ولى، در اينجا با ذكر كلمه «سوء»، منظور حوادث نامطلوب است.

ديگر اين كه، «خداوند بر آنها غضب كرده» (وَ غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ).

و نيز «خداوند آنها را از رحمت خود دور ساخته» (وَ لَعَنَهُمْ).

و بالاخره، «جهنم را براى آنها، از هم اكنون، فراهم ساخته، و چه بد سرانجامى است» (وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِيراً).(4)

جالب توجه اين كه: در صحنه «حديبيه» غالباً مردان مسلمان بودند، و در نقطه مقابل نيز مردان منافق و مشرك، ولى در آيات فوق، قرآن زنان و مردان را در آن فوز عظيم، و اين عذاب اليم، مشترك شمرده، اين به خاطر آن است كه مردان با ايمان كه در ميدان نبرد حاضر مى شوند، بدون پشتيبانى زنان با ايمان، و مردان منافق بدون همكارى زنان منافق، به اهداف خود نائل نمى شوند.

اصولاً اسلام دين مردان نيست كه شخصيت زنان را ناديده بگيرد، و لذا در هر مورد كه عدم ذكر نام زنان، مفهوم انحصارى به كلام مى دهد، آنها را صريحاً مطرح مى كند، تا معلوم شود اسلام، متعلق به همه انسان ها است.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، بار ديگر به عظمت قدرت خداوند اشاره كرده، مى گويد: «جنود و لشكريان آسمان ها و زمين از آن خدا است، و خداوند عزيز و حكيم است» (وَ لِلّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ كانَ اللّهُ عَزِيزاً حَكِيماً).

اين سخن، يك بار در ذيل مقامات و مواهب اهل ايمان آمده، و يك بار هم در اينجا در ذيل مجازات منافقان و مشركان، تا روشن شود خداوندى كه تمام جنود آسمان و زمين تحت فرمانش قرار دارند، هم قدرت بر آن دارد، و هم توانائى بر اين، هر گاه درياى رحمتش موج زند، شايستگان را هر جا باشند شامل مى شود، و هر گاه آتش قهر و غضبش زبانه كشد، مجرمى را قدرت فرار از آن نيست.

قابل توجه اين كه: به هنگام ذكر مؤمنان، خداوند توصيف به «علم و حكمت» شده كه مناسب مقام رحمت است، ولى در مورد منافق و مشركان توصيف به «قدرت و حكمت» كه مناسب مقام عذاب است.

منظور از «جنود آسمان و زمين» چيست؟.

اين واژه، معنى وسيعى دارد كه هم لشكريان فرشتگان الهى را شامل مى شود، و هم لشكريانى همچون صاعقه، زلزله ها، طوفان ها، سيلاب ها و امواج و نيروهاى نامرئى ديگرى كه ما از آن آگاهى نداريم; چرا كه همه، جنود الهى و سر بر فرمان او دارند.

* * *

1 ـ تفسير «مراغى»، جلد 26، صفحه 85، و تفسير «ابوالفتوح رازى»، جلد 10، صفحه 26، و تفسير «روح المعانى»، جلد 26، صفحه 86.

2 ـ مطابق اين بيان، جمله «لِيُدْخِلَ» و همچنين «يُعَذِّبَ» كه در آيه بعد مى آيد، عطف بر جمله «لِيَغْفِر» مى باشد، گروهى از مفسران از جمله شيخ «طوسى» در «تبيان»، و «طبرسى» در «مجمع البيان»، و «ابوالفتوح رازى» در تفسيرش، همين معنى را برگزيده اند، در حالى كه گروه ديگرى، آن را عطف بر «لِيَزْدادُوا اِيْماناً» دانسته اند، در حالى كه نه با شأن نزول فوق هماهنگ است، و نه با مسأله مجازات كفار.

3 ـ «سوء» (بر وزن نوع) به گفته «صحاح اللغة» معنى مصدرى دارد و «سوء» (بر وزن كور) معنى اسم مصدرى، ولى به گفته «كشاف» هر دو به يك معنى است.

4 ـ «مَصِير» به معنى حالات مختلفى است كه انسان به يكى بعد از ديگرى مى رسد.

نكته:

▲چه كسانى به خدا سوء ظن دارند؟

«سوء ظن» گاهى نسبت به خويشتن است، گاهى نسبت به ديگران، و گاه نسبت به خدا، همانطور كه «حسن ظن» نيز تقسيم سه گانه اى دارد.

اما «سوء ظن» نسبت به خويشتن در صورتى كه به حد افراط نرسد، نردبان تكامل است، و سبب مى شود كه انسان نسبت به اعمال خود سخت گير و مو شكاف باشد، و جلوى عجب و غرور ناشى از اعمال نيك را مى گيرد.

به همين دليل على(عليه السلام) در خطبه معروف «همام» در توصيف پرهيزكاران مى فرمايد: فَهُمْ لِأَنْفُسِهِمْ مُتَّهِمُونَ، وَ مِنْ أَعْمَالِهِمْ مُشْفِقُونَ، إِذَا زُكِّيَ أَحَدٌ مِنْهُمْ خَافَ مِمَّا يُقَالُ لَهُ، فَيَقُولُ: أَنَا أَعْلَمُ بِنَفْسِي مِنْ غَيْرِي، وَ رَبِّي أَعْلَمُ بِي مِنِّي بِنَفْسِي، اللَّهُمَّ لَا تُؤَاخِذْنِي بِمَا يَقُولُونَ، وَ اجْعَلْنِي أَفْضَلَ مِمَّا يَظُنُّونَ، وَ اغْفِرْ لِي مَا لَا يَعْلَمُونَ: «آنها خويشتن را متهم مى كنند، و از اعمال خود بيمناكند، هر گاه يكى از آنها ستوده شود، از آنچه درباره او گفته شده ترسان مى گردد، و مى گويد: من از ديگران نسبت به خويشتن آگاهترم، و پروردگارم نسبت به اعمالم از من آگاه تر است! خداوندا! به آنچه آنها مى گويند مرا مؤاخذه مكن! و مرا از آنچه آنها فكر مى كنند برتر قرار ده، و آنچه را آنها نمى دانند بر من ببخش»!

اما اگر اين «سوء ظن» در مورد مردم باشد ممنوع است، مگر در مواقعى كه فساد بر جامعه غلبه كند، كه در آنجا خوش باورى درست نيست. (شرح اين مطلب به خواست خدا در ذيل آيه 12 سوره «حجرات» خواهد آمد).

و اما «سوء ظن» نسبت به خداوند يعنى نسبت به وعده هاى او، نسبت به رحمت و كرم بى پايان او، بسيار زشت و زننده است، و نشانه ضعف ايمان و گاه نشانه عدم ايمان است.

قرآن، كراراً از سوء ظن افراد بى ايمان، و يا ضعيف الايمان ـ مخصوصاً به هنگام بروز حوادث سخت اجتماعى و طوفان هاى آزمايش ـ ياد مى كند، كه چگونه مؤمنان در اين مواقع با حسن ظن تمام، و اطمينان به لطف پروردگار، ثابت قدم مى مانند، اما افراد ضعيف و ناتوان، زبان به شكايت مى گشايند، همانطور كه در داستان «فتح حديبيه» نيز منافقان و همفكران آنها گمان بد بردند و گفتند: محمّد(صلى الله عليه وآله) و يارانش به اين سفر مى روند و باز نمى گردند، گوئى وعده هاى الهى را به فراموشى سپردند، و يا نسبت به آن بدبين بودند.

مخصوصاً نمونه روشنى از آن، در ميدان «جنگ احزاب»، هنگامى كه مسلمانان سخت تحت فشار قرار گرفتند، ظاهر شد، و خداوند گمان هاى سوء گروهى را سخت نكوهش كرد: إِذْ جاؤُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ وَ تَظُنُّونَ بِاللّهِ الظُّنُونَا * هُنالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَ زُلْزِلُوا زِلْزالاً شَدِيداً: «به خاطر بياوريد زمانى را كه آنها (لشكر احزاب) از طرف بالا و پائين شهر بر شما وارد شدند (و مدينه را محاصره كردند) و زمانى را كه چشم ها از شدت وحشت خيره شده و جان ها به لب رسيده بود، و گمان هاى گوناگون بدى به خدا مى برديد. * آنجا بود كه مؤمنان آزمايش شدند و تكان سختى خوردند»!.(1)

حتى در آيه 154 «آل عمران» اين گونه گمان ها را ظَنَّ الْجاهِلِيَّةِ: «گمان هاى دوران جاهليت» خوانده است.

به هر حال، مسأله حسن ظن به خدا، و وعده رحمت و كرم و لطف و عنايت او، از نشانه هاى مهم ايمان و از وسائل مؤثر نجات و سعادت است.

تا آنجا كه در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آمده است: لَيْسَ مِنْ عَبْد يَظُنُّ بِاللّهِ خَيْراً اِلاّ كانَ عِنْدَ ظَنِّهِ بِهِ!: «هيچ بنده اى گمان نيك به خدا نمى برد، مگر اين كه خداوند طبق گمانش با او رفتار مى كند»!.(2)

و در حديث ديگرى از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) آمده است: أَحْسِنْ بِاللّهِ الظَّنَّ، فَاِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ أَنَا عِنْدَ حُسْنِ ظَنِّ عَبْدِىَ الْمُؤْمِنِ بِي، اِنْ خَيْرٌ فَخَيْرٌ وَ اِنْ شَرٌّ فَشَرٌّ: «گمان خود را به خداوند، خوب كن; چرا كه خداوند عَزَّوَجَلَّ مى فرمايد: من نزد حسن ظن بنده مؤمنم هستم، هر گاه گمان نيكى نسبت به من داشته باشد، به نيكى با او رفتار مى كنم، و اگر بد باشد به بدى»!.(3)

و بالاخره در حديث ديگرى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده است: اِنَّ حُسْنَ الظَّنِّ بِاللّهِ عَزَّوَجَلَّ ثَمَنُ الْجَنَّةِ: «حسن ظن به خدا، بهاى بهشت است».(4)

چه بهائى از اين سهل تر؟ و چه متاعى از آن پرارزش تر؟.

* * *

8إِنّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً

9لِتُؤْمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً

10إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللّهَ يَدُ اللّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفى بِما عاهَدَ عَلَيْهُ اللّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً

ترجمه:

8 ـ به يقين ما تو را گواه (بر اعمال آنها) و بشارت دهنده و بيم دهنده فرستاديم.

9 ـ تا (شما مردم) به خدا و رسولش ايمان بياوريد و از او دفاع كنيد و او را بزرگ داريد، و خدا را صبح و شام تسبيح گوييد.

10 ـ كسانى كه با تو بيعت مى كنند (در حقيقت) تنها با خدا بيعت مى نمايند، و دست خدا بالاى دست آنهاست; پس هر كس پيمان شكنى كند، تنها به زيان خود پيمان شكسته است; و آن كس كه نسبت به عهدى كه با خدا بسته وفا كند، به زودى پاداش عظيمى به او خواهد داد.

1 ـ احزاب، آيات 10 و 11.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 70، صفحه 384.

3 و 4 ـ «بحار الانوار»، جلد 70، صفحه 385.

 

تفسير:

▲تحكيم موقعيت پيامبر(صلى الله عليه وآله) و وظائف مردم در برابر او

گفتيم: «صلح حديبيه» از سوى بعضى از ناآگاهان، شديداً مورد انتقاد قرار گرفت، و حتى تعبيراتى كه خالى از بى حرمتى نسبت به پيامبر(صلى الله عليه وآله) نبود، در برابر حضرت كردند، مجموع اين حوادث ايجاب مى كرد كه موقعيت يا عظمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) بار ديگر مورد تأكيد قرار گيرد.

لذا در نخستين آيه مورد بحث، پيامبر(صلى الله عليه وآله) را مخاطب قرار داده مى گويد: «ما تو را گواه و بشارت دهنده، و بيم دهنده فرستاديم» (إِنّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً).

اين سه توصيف بزرگ و سه مقام برجسته، از مهم ترين مقامات پيامبر(صلى الله عليه وآله)است: «گواه بودن» و «بشير» و «نذير» بودن، گواه بر تمام امت اسلام، بلكه به يك معنى گواه بر همه امت ها، چنان كه در آيه 41 «نساء» آمده است: فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّة بِشَهِيد وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهِيداً: «حال آنها چگونه است آن روزى كه از هر امتى، شاهد و گواهى (بر اعمالشان) مى آوريم، و تو را نيز بر آنان گواه خواهيم آورد»؟!.

و در آيه 105 سوره «توبه» مى فرمايد: وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ: «بگو: عمل كنيد! خداوند و فرستاده او و مؤمنان، اعمال شما را مى بينند»!.

اصولاً هر انسانى گواهان زيادى دارد:

قبل از هر كس، «خداوند» كه عالم الغيب و الشهاده است، ناظر بر همه اعمال و نيّات ماست.

بعد از او، «فرشتگان» مأمور ضبط اعمال آدمى هستند چنان كه در آيه 21 سوره «ق» اشاره شده است: وَ جاءَتْ كُلُّ نَفْس مَعَها سائِقٌ وَ شَهِيدٌ.

سپس «اعضاى پيكر آدمى» و حتى پوست تن او گواهى مى دهند: يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ: «در آن روز زبان ها و دست ها و پاهايشان بر ضد آنها به اعمالى كه مرتكب مى شدند گواهى مى دهد»!(1) و در آيه ديگر آمده: وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَيْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللّهُ الَّذِي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْء: «آنها به پوست هاى تنشان مى گويند: چرا بر ضد ما گواهى داديد؟! آنها جواب مى دهند: همان خدائى كه هر موجودى را به نطق در آورده ما را گويا ساخته»!.(2)

«زمين» نيز جزء گواهان است، همان گونه كه در سوره زلزال آمده: يَوْمَئِذ تُحَدِّثُ أَخْبارَها.

طبق بعضى از روايات، «زمان» نيز در آن روز در صف گواهان است، در حديثى از على(عليه السلام) مى خوانيم: مَا مِنْ يَوْم يَمُرُّ عَلَى ابْنِ آدَمَ إِلَّا قَالَ لَهُ ذَلِكَ الْيَوْمُ أَنَا يَوْمٌ جَدِيدٌ وَ أَنَا عَلَيْكَ شَهِيدٌ فَافْعَلْ فِيَّ خَيْراً وَ اعْمَلْ فِيَّ خَيْراً أَشْهَدُ لَكَ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَإِنَّكَ لَنْ تَرَانِي بَعْدَ هَذَا أَبَداً: «هيچ روزى بر فرزند آدم نمى گذرد، مگر اين كه به او مى گويد: من روز تازه اى هستم، و درباره تو گواهى مى دهم، در من كار نيك كن، و عمل خير به جا آور، تا روز قيامت به نفع تو گواهى دهم; چرا كه بعد از اين هرگز مرا نخواهى ديد»!.(3)-(4)

بدون شك، گواهى خداوند به تنهائى كافى است، ولى تعدد گواهان هم اتمام حجت بيشترى است، و هم اثر تربيتى قوى ترى در انسان ها دارد.

به هر حال، قرآن مجيد در اين آيه، سه مأموريت مهم پيامبر(صلى الله عليه وآله) را كه «شهادت، بشارت و انذار» است، به عنوان سه وصف عمده بيان كرده است، تا مقدمه اى باشد براى وظائفى كه در آيه بعد آمده.

* * *

در آيه بعد، پنج دستور مهم، به عنوان نتيجه و هدفى براى اوصاف پيشين پيامبر(صلى الله عليه وآله) بيان شده، كه دو دستور درباره «ايمان به خداوند» و «تسبيح و نيايش» او است، و سه دستور درباره «ايمان به رسول» و «دفاع» و «تعظيم» مقام پيامبر(صلى الله عليه وآله) است، مى فرمايد: «هدف اين است كه ايمان به خداوند و رسولش بياوريد، و از او در برابر دشمنان دفاع نمائيد، او را بزرگ داريد، و خدا را صبح و شام تسبيح و تقديس كنيد» (لِتُؤْمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً).

«تُعَزِّرُوهُ» از ماده «تعزير» در اصل به معنى «منع» است، سپس به هر گونه دفاع و نصرت و يارى كردن در مقابل دشمنان، اطلاق شده است، به بعضى از مجازات هائى كه مانع از گناه مى شود نيز «تعزير» مى گويند.

«تُوَقِّرُوهُ» از ماده «توقير» از ريشه «وقر» به معنى سنگينى است، بنابراين «توقير» در اينجا به معنى تعظيم و بزرگداشت است.

مطابق اين تفسير ضميرهائى كه در «تُعَزِّرُوهُ» و «تُوَقِّرُوهُ» آمده، به شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله) باز مى گردد، و هدف از آن دفاع از او در مقابل دشمن، و تعظيم و بزرگداشت او است (اين تفسير را «شيخ طوسى» در «تبيان» و «طبرسى» در «مجمع البيان» و بعضى ديگر برگزيده اند).

اما جمعى از مفسران(5) معتقدند كه تمام ضميرهاى آيه به خداوند باز مى گردد، و منظور از «تعزير» و «توقير» در اينجا، يارى دين خدا، و بزرگداشت او و آئين او است، دليل آنها در انتخاب اين تفسير، هماهنگ شدن تمام ضميرهاى موجود در آيه است.

ولى تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد; چرا كه اولاً: معنى اصلى «تعزير» منع و دفاع در مقابل دشمن است، كه در مورد خداوند جز به صورت مجاز صحيح نيست، و از آن مهم تر شأن نزول آيه است، كه بعد از ماجراى «حديبيه» كه بعضى نسبت به مقام شامخ پيامبر(صلى الله عليه وآله) بى حرمتى كرده بودند نازل شده، و آيه براى توجيه مسلمانان نسبت به وظائفشان در مقابل رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نازل گرديده است.

به علاوه، نبايد فراموش كرد، اين آيه به عنوان نتيجه اى براى آيه قبل است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) را به عنوان «شاهد»، «بشير» و «نذير» توصيف مى كند، و اين امر، زمينه ساز دستوراتى است كه در آيه بعد آمده.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، اشاره كوتاهى به واقعه «بيعت رضوان» مى كند كه در آيه 18 همين سوره به طور مشروح تر آمده است.

توضيح اين كه: همان گونه كه گفتيم، طبق تواريخ مشهور، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به دنبال خوابى كه ديده بود، همراه با 1400 نفر به قصد انجام عمره از «مدينه» خارج شد، ولى در نزديكى «مكّه»، مشركان تصميم گرفتند، از ورود او و يارانش به «مكّه» جلوگيرى كنند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) و يارانش در سرزمين «حديبيه» توقف فرمود، و سفيرانى ميان او و «قريش» رد و بدل شد، تا به قرار داد «صلح حديبيه» انجاميد.

در اين مأموريت ها يك بار «عثمان» از طرف پيامبر(صلى الله عليه وآله) مأمور شد كه اين پيام را به اهل «مكّه» برساند كه: او به قصد جنگ نيامده، و تنها قصدش زيارت خانه خدا است، ولى، مشركان، «عثمان» را موقتاً توقيف كردند، و همين امر سبب شد كه در ميان مسلمانان خبر قتل او شايع گردد، و اگر چنين چيزى صحت مى داشت، دليل بر اعلان جنگ از طرف «قريش» بود، لذا پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: ما از اينجا حركت نمى كنيم تا با اين قوم پيكار كنيم، و براى تأكيد بر اين امر مهم، از همراهانش دعوت كرد تا با او تجديد بيعت كنند، مسلمانان در زير درختى كه آنجا بود، جمع شدند و با حضرتش بيعت كردند كه: هرگز پشت به ميدان نكنند و تا آنجا كه در توان دارند، در قلع و قمع دشمن بكوشند.

اين موضوع به گوش مشركان «مكّه» رسيد و رعب و وحشتى در قلوب آنها افكند، و همين امر سبب شد كه آنها به اين صلح ناخوشايند تن در دهند.

اين بيعت را از اين جهت «بيعت رضوان» مى نامند كه در آيه 18 همين سوره آمده است: لَقَدْ رَضِيَ اللّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ: «خداوند از مؤمنان «راضى» شد، هنگامى كه در زير آن درخت، با تو بيعت مى كردند».

به هر حال، قرآن مجيد در آيه مورد بحث، مى گويد: «كسانى كه با تو بيعت مى كنند در حقيقت با خدا بيعت مى كنند، و دست خدا بالاى دست آنها است» (إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللّهَ يَدُ اللّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ).

«بيعت» به معنى پيمان بستن براى فرمان بردارى و اطاعت از كسى است، و چنين مرسوم بوده: آن كس كه پيمان اطاعت مى بست، دست خود را در دست پيشوا و رهبر خود مى گذاشت، و پيمان وفادارى را از اين طريق اظهار مى داشت.

و از آنجا كه به هنگام «معامله و بيع» نيز دست به دست هم مى دادند و قرار داد معامله را مى بستند، واژه «بيعت» به اين پيمان ها اطلاق شده است ـ به خصوص اين كه آنها در پيمان خود، گوئى جان خويش را در معرض معامله با فردى كه با او اعلام وفادارى داشتند قرار مى دادند ـ .

و از اينجا معنى يَدُ اللّهِ فَوْقَ اَيْدِيْهِم: «دست خدا بالاى دست آنها است»، روشن مى شود، اين تعبير «كنايه» از آن است كه بيعت با پيامبر(صلى الله عليه وآله) يك بيعت الهى است، گويا دست خدا بالاى دست آنها قرار گرفته، نه تنها با پيامبرش، كه با خدا بيعت مى كنند، و اين گونه كنايات در زبان عرب، بسيار معمول است.

بنابراين، كسانى كه اين جمله را چنين تفسير كرده اند كه: «قدرت خدا ما فوق قدرت آنها است» يا «نصرت و يارى خدا برتر از نصرت و يارى مردم است» و امثال آن، تناسبى با شأن نزول آيه و مفاد آن ندارد، هر چند اين مطلب در حد ذات خود مطلب صحيحى است.

سپس مى افزايد: «هر كس نقض عهد و پيمان شكنى كند، در حقيقت به زيان خود پيمان شكنى كرده، و عهد خويش را شكسته» (فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِهِ).

«و آن كس كه در برابر عهدى كه با خدا بسته، وفادار بماند، و حق بيعت را اداء كند، خداوند پاداش عظيمى به او خواهد داد» (وَ مَنْ أَوْفى بِما عاهَدَ عَلَيْهُ اللّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً).(6)

«نَكَثَ» از ماده «نكث» (بر وزن مكث) به معنى باز گشودن و واتابيدن است، سپس در مورد پيمان شكنى و نقض عهد به كار رفته.(7)

در اين آيه، قرآن مجيد به همه بيعت كنندگان، هشدار مى دهد كه اگر بر سر پيمان و عهد خود بمانند، پاداش عظيمى خواهند داشت، اما اگر آن را بشكنند، زيانش متوجه خود آنها است، تصور نكنند به خدا ضررى مى رسانند، بلكه بقاى جامعه و عظمت و سر بلندى و قوت و قدرت و حتى موجوديت خويش را، به خاطر پيمان شكنى به خطر مى افكنند.

در حديثى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) آمده است: اِنَّ فِى النّارِ لَمَدِيْنَةً يُقالُ لَهَا الْحَصِيْنَةُ، أَفَلاتَسْئَلُونِى ما فِيْها؟ فَقِيْلَ لَهُ: ما فِيْها يا اَمِيْرَالْمُؤْمِنِيْنَ؟ قالَ فِيْها اَيْدِى النّاكِثِيْنَ!: «در جهنم شهرى است به نام «حصينه»، آيا از من نمى پرسيد در آن شهر چيست؟ كسى عرض كرد: اى اميرمؤمنان در آن شهر چيست؟! فرمود: دست هاى پيمان شكنان»!!(8)

و از اينجا روشن مى شود مسأله پيمان شكنى و نقض بيعت از ديدگاه اسلام، چقدر زشت و قبيح است.

درباره اصل موضوع «بيعت در اسلام» و حتى «قبل از اسلام» و «كيفيت بيعت» و «احكام آن»، بحث هائى است كه به خواست خدا ذيل آيه 18 همين سوره مطرح خواهد شد.

* * *

11سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْ لَنا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللّهِ شَيْئاً إِنْ أَرادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِكُمْ نَفْعاً بَلْ كانَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً

12بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلى أَهْلِيهِمْ أَبَداً وَ زُيِّنَ ذلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَ كُنْتُمْ قَوْماً بُوراً

13وَ مَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِنّا أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ سَعِيراً

14وَ لِلّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ كانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِيماً

ترجمه:

11 ـ به زودى بازماندگان از اعراب باديه نشين به تو مى گويند: «(حفظ) اموال و خانواده هاى ما، ما را به خود مشغول داشت (و نتوانستيم در سفر حديبيه تو را همراهى كنيم)، براى ما طلب آمرزش كن»! آنها به زبان خود چيزى مى گويند كه در دل ندارند. بگو: «چه كسى مى تواند در برابر خداوند از شما دفاع كند هر گاه زيانى براى شما بخواهد، و يا اگر نفعى اراده كند (مانع گردد)؟! و خداوند به همه كارهايى كه انجام مى دهيد آگاه است»!

12 ـ ولى شما گمان كرديد پيامبر و مؤمنان هرگز به خانواده هاى خود باز نخواهند گشت; و اين (پندار غلط) در دل هاى شما زينت يافته بود و گمان بد كرديد; و سرانجام (در دام شيطان افتاديد و) هلاك شديد»!

13 ـ آن كس كه به خدا و پيامبرش ايمان نياورده (سرنوشتش دوزخ است)، چرا كه ما براى كافران آتش فروزان آماده كرده ايم!

14 ـ مالكيت و حاكميت آسمان ها و زمين از آن خداست; هر كس را بخواهد (و شايسته بداند) مى بخشد، و هر كس را بخواهد مجازات مى كند; و خداوند آمرزنده و مهربان است.

1 ـ نور، آيه 24.

2 ـ فصلت، آيه 21.

3 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 112.

4 ـ درباره «گواهان در دادگاه قيامت» بحث ديگرى ذيل آيات 20 ـ 22 سوره «فصلت» داشته ايم.

5 ـ «زمخشرى» در «كشاف» و «آلوسى» در «روح المعانى» و «فيض كاشانى» در تفسير «صافى» و «علامه طباطبائى» در «الميزان» اين تفسير را پذيرفته اند.

6 ـ بايد توجه داشت كه «عَلَيْهِ» در آيه فوق، بر خلاف معمول، به ضم «هاء» خوانده مى شود، بعضى از مفسران در توجيه آن چنين گفته اند: اين همان «هاء» «هو» است كه در اصل مضموم است، و بعد از حذف «واو» گاه مضموم مى آيد، مانند «له» و «عنه»، و گاه ـ به خاطر آن كه قبل از آن «ياء» است ـ مكسور مى آيد، مانند «عليه»، ولى چون در آيه مورد بحث، بعد از آن لفظ «اللّه» قرار گرفته، مضموم خوانده شده تا با تفخيم «لام» در «اللّه» سازگارتر باشد.

7 ـ «نكث» به فتح «نون» معنى مصدرى دارد و «نكث» به كسر «نون» معنى اسم مصدرى دارد.

8 ـ «بحار الانوار»، جلد 67، صفحه 186.

تفسير:

▲عذرتراشى متخلفان!

در آيات قبل گفتيم، پيامبر(صلى الله عليه وآله) با يك هزار و چهارصد نفر از مسلمانان از «مدينه» به قصد «عمره» به سوى «مكّه» حركت كرد.

از سوى پيامبر(صلى الله عليه وآله) در ميان قبائل باديه نشين اعلام شد كه، همه آنها نيز او را در اين سفر همراهى كنند، ولى، گروهى از افراد ضعيف الايمان، از انجام اين دستور سر باز زدند، و تحليلشان اين بود كه چگونه ممكن است مسلمانان از اين سفر، جان سالم به در برند، در حالى كه قبلاً كفار «قريش» حالت تهاجمى داشته، و جنگ هاى «احد» و «احزاب» را در كنار «مدينه» بر مسلمانان تحميل كردند؟ اكنون كه اين گروه اندك و بدون سلاح با پاى خود به «مكّه» مى روند، و در كنار لانه زنبوران قرار مى گيرند، چگونه ممكن است سالم به خانه هاى خود باز گردند؟!

اما هنگامى كه ديدند: مسلمانان با دست پر و امتيازات قابل ملاحظه اى كه از پيمان «صلح حديبيه» گرفته بودند سالم به «مدينه» بازگشتند، بى آنكه از دماغ كسى خون بريزد، به اشتباه بزرگ خود پى بردند، خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمدند تا به نحوى عذر خواهى كرده، كار خود را توجيه كنند، و از پيامبر(صلى الله عليه وآله) تقاضاى استغفار، نمايند.

ولى، آيات فوق، نازل گشت، پرده از روى كار آنها برداشت و آنها را رسوا نمود.

به اين ترتيب، بعد از ذكر سرنوشت منافقان و مشركان در آيات قبل، در اينجا وضع متخلفان ضعيف الايمان را بازگو مى كند، تا حلقه هاى اين بحث تكميل گردد.

مى فرمايد: «به زودى متخلفان از اعراب باديه نشين، عذرتراشى كرده، مى گويند: حفظ اموال و زن و فرزند، ما را به خود مشغول داشت، و نتوانستيم در اين سفر پر بركت، در خدمت تو باشيم! اكنون عذر ما را بپذير، و براى ما طلب آمرزش كن»! (سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْ لَنا).

«آنها به زبان خود چيزى مى گويند، كه در دل ندارند» (يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ).

آنها حتى در توبه خود صادق نيستند.

ولى، به آنها «بگو: چه كسى مى تواند در برابر خداوند مالك چيزى براى شما باشد، و از شما دفاع كند، اگر بخواهد به شما زيانى برساند؟ يا اگر بخواهد نفعى برساند، چه كسى مى تواند مانع گردد»؟! ( قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللّهِ شَيْئاً إِنْ أَرادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِكُمْ نَفْعاً)؟

براى خدا، به هيچ وجه مشكل نيست كه شما را در خانه هاى امنتان، و در كنار زن و فرزند و اموالتان گرفتار انواع بلاها و مصائب كند، و نيز براى او هيچ مشكل نيست كه در مركز دشمنان و كانون مخالفان، شما را از هر گونه گزند محفوظ دارد، اين جهل شما، به قدرت خدا است كه اين گونه افكار را در نظر شما زينت مى دهد.

آرى، «خداوند به تمام اعمالى كه انجام مى دهيد خبير و آگاه است» (بَلْ كانَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً).

بلكه، از اسرار درون سينه ها و نيات شما نيز به خوبى با خبر است، او به خوبى مى داند كه اين عذر و بهانه ها واقعيت ندارد، آنچه واقعيت دارد شك و ترديد و ترس و ضعف ايمان شما است، و اين عذرتراشى ها بر خدا مخفى نمى ماند، و هرگز مانع مجازات شما نمى شود.

جالب اين كه هم از لحن آيات، و هم از تواريخ، استفاده مى شود كه اين آيات در اثناء بازگشت پيامبر(صلى الله عليه وآله) به «مدينه» نازل شد، يعنى پيش از آنكه متخلفان بيايند و عذرتراشى كنند، پرده از روى كار آنها برداشت و رسوايشان كرد!

* * *

سپس، براى توضيح بيشتر، پرده ها را كاملاً كنار زده، مى افزايد: «بلكه شما گمان كرديد پيامبر و مؤمنان، هرگز به خانواده هاى خود باز نخواهند گشت» (بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلى أَهْلِيهِمْ أَبَداً).

آرى، علت عدم شركت شما در اين سفر تاريخى، مسأله اموال و زن و فرزند نبود، بلكه عامل اصلى، سوء ظنى بود كه به خدا داشتيد، و با محاسبات غلط خود، چنين فكر مى كرديد: اين سفر، سفر پايانى عمر پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان است و بايد از آن كناره گيرى كرد.

آرى، «اين پندار غلط و اين وسوسه هاى شيطانى در دل شما زينت يافته بود» (وَ زُيِّنَ ذلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ).

«و گمان بد كرديد» (وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ).

چرا كه فكر مى كرديد: خداوند پيامبرش را به اين سفر فرستاده، و آنها را به چنگال دشمنان سپرده و از آنها حمايت نخواهد كرد!

«و سرانجام به هلاكت رسيديد»! (وَ كُنْتُمْ قَوْماً بُوراً).

چه هلاكتى از اين بدتر كه از شركت در اين سفر تاريخى، و «بيعت رضوان» و افتخارات ديگر محروم شديد، كه به دنبال آن رسوائى بزرگ بود، و در آينده عذاب دردناك آخرت. آرى، شما دل هاى مرده اى داشتيد كه گرفتار چنين سرنوشتى شديد.

از آنجا كه افراد ضعيف الايمان، يا منافق، مردمى ترسو، و راحت طلب، و طبعاً از جنگ و هر گونه درگيرى گريزانند، تحليلى كه درباره حوادث مى كنند، هيچ گونه با واقعيت تطبيق نمى كند، با اين حال، هميشه چنين تحليلى در نظرشان بسيار جالب است.

و به اين ترتيب، ترس، عافيت طلبى و فرار از زير بار مسئوليت ها، سوء ظن ها را در نظرشان واقعيت ها جلوه مى دهد، و نسبت به همه چيز، بدبين هستند، حتى به پيامبر خدا و حتى نسبت به خدا!

در «نهج البلاغه» در فرمان «مالك اشتر» مى خوانيم: إِنَّ الْبُخْلَ وَ الْجُبْنَ وَ الْحِرْصَ غَرَائِزُ شَتَّى يَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللَّهِ: «بخل و ترس و حرص، صفات نكوهيده مختلفى است، كه همه آنها در سوء ظن به خدا جمع است».(1)

داستان «حديبيه» و آيات مورد بحث، ظهور عينى همين معنى است، و نشان مى دهد، چگونه سوء ظن به پروردگار، از صفات زشتى همچون بخل و حرص و ترس سرچشمه مى گيرد.

* * *

از آنجا كه اين موضعگيرى هاى غلط، گاه از عدم ايمان سرچشمه مى گرفت، در آيه بعد مى گويد: «كسى كه ايمان به خدا و پيامبرش نياورده، سرنوشتش آتش دوزخ است; چرا كه ما براى كافران آتش فروزان فراهم كرده ايم» (وَ مَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِنّا أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ سَعِيراً).(2)

«سَعِيْر» به معنى «بر افروخته» است.

* * *

و سرانجام، در آخرين آيه مورد بحث، براى اثبات قدرت خداوند بر مجازات كافران و منافقان، مى فرمايد: «مالكيت و حاكميت آسمان ها و زمين از آن خدا است ، هر كس را بخواهد مى بخشد، و هر كس را بخواهد، مجازات مى كند، و خداوند غفور و رحيم است» (وَ لِلّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ كانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِيماً).

جالب اين كه: در اينجا مسأله غفران و آمرزش را بر مسأله عذاب مقدم مى دارد ، و در آخر آيه باز هم تأكيد بر غفران و رحمت الهى مى كند; چرا كه هدف از تمام اين تهديدها و انذارها، تربيت است، و تربيت ايجاب مى كند كه راه بازگشت به روى گنهكاران و حتى كافران باز باشد، به خصوص اين كه سرچشمه بسيارى از اين موضع گيرى هاى منفى، جهل و ناآگاهى است، و در برابر اين گونه افراد، بايد اميد به آمرزش افزايش داده شود، شايد به راه آيند.

* * *

1 ـ «نهج البلاغه»، نامه 53.

2 ـ طرز جمله بندى آيه، ايجاب مى كند كه بفرمايد: «إِنّا أَعْتَدْنا لَهُمْ سَعِيراً»، ولى مخصوصاً ضمير را برداشته و به جاى آن اسم ظاهر يعنى «الكافرين» قرار داده، تا علت اين سرنوشت شوم را كه «كفر» است بيان كند.

نكته:

▲توجيه گناه، يك بيمارى عمومى است!

هر قدر گناه سنگين باشد، به سنگينى توجيه گناه نيست; چرا كه گنهكار معترف به گناه، غالباً به سراغ توبه مى رود، اما مصيبت، زمانى شروع مى شود كه پاى توجيه گرى ها در ميان آيد، كه نه تنها راه توبه را به روى انسان مى بندد، بلكه، او را در گناه راسخ تر و جرى تر مى سازد.

اين توجيه گرى، گاه براى حفظ آبرو و جلوگيرى از رسوائى در برابر مردم است، اما از آن بدتر، زمانى است كه براى فريب وجدان صورت گيرد.

اين توجيه گرى، مطلب تازه اى نيست، و نمونه هاى مختلف آن را در تمام طول تاريخ بشر، مى توان يافت، كه چگونه جنايتكاران بزرگ تاريخ، براى فريب خود يا ديگران، دست به توجيهات مضحكى مى زدند كه هر انسانى را غرق تعجب مى كند.

قرآن مجيد كه درس بزرگ تربيت و انسان سازى است، در اين باره بحث هاى فراوانى دارد كه نمونه اى از آن را در آيات فوق خوانديم.

بد نيست نمونه هاى ديگرى نيز براى تكميل اين بحث مورد بررسى قرار دهيم:

1 ـ مشركان عرب براى توجيه شرك خود، گاه متوسل به رسم نياكان مى شدند و مى گفتند: إِنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّة وَ إِنّا عَلى آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ: «ما پدران خود را بر آئينى يافتيم و به آثار آنان اقتدا مى كنيم»!.(1)

و گاه به نوعى جبر متوسل شده مى گفتند: لَوْ شاءَ اللّهُ ما أَشْرَكْنا وَ لا آباؤُنا: «اگر خدا مى خواست، نه ما مشرك مى شديم و نه پدران ما»!.(2)

2 ـ گاه مؤمنان ضعيف الايمان براى فرار از جنگ، خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى آمدند، و به اين عنوان كه خانه هاى ما در و ديوار درستى ندارد و آسيب پذير است، صحنه را خالى مى كردند: وَ يَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنا عَوْرَةٌ وَ ما هِيَ بِعَوْرَة إِنْ يُرِيدُونَ إِلاّ فِراراً: «و گروهى از آنان از پيامبر اجازه مى خواستند و مى گفتند: خانه هاى ما بى حفاظ است!، در حالى كه بى حفاظ نبود; آنها فقط مى خواستند (از جنگ) فرار كنند».(3)

3 ـ گاه به اين بهانه، كه اگر ما به جنگ روميان برويم، ممكن است زيبارويان رومى، دل ما را بربايند، و به حرام بيفتيم! اجازه عدم شركت در جنگ را از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خواستند: وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ لِي وَ لا تَفْتِنِّي: «بعضى از آنها مى گويند: به ما اجازه ده (تا در جنگ شركت نكنيم) و ما را به گناه نيفكن»!.(4)

4 ـ و گاه به اين عنوان كه اموال و زن و فرزند، ما را گرفتار و به خود مشغول ساخته، گناه بزرگ فرار از اطاعت فرمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) را توجيه مى كردند (آيات مورد بحث).

5 ـ شيطان نيز با يك مقايسه غلط، نافرمانى صريح خود را در برابر خداوند توجيه كرد گفت: «من از او بهترم; مرا از آتش آفريده اى و آدم را از گل»! چگونه ممكن است موجودى شريف تر براى موجودى پست تر سجده كند!: أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نار وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِين.(5)

6 ـ در عصر جاهليت نيز، براى توجيه جنايت بزرگ «فرزند كُشى» مى گفتند: از اين مى ترسيم كه در جنگ ها دختران ما به دست دشمنان بيفتند، غيرت ناموسى ما ايجاب مى كند كه نوزادان دختر را زير خاك پنهان كنيم!، و گاه مى گفتند: اگر فرزندانمان زنده بمانند، قادر بر تأمين زندگى آنها نيستيم!.(6)

حتى از بعضى از آيات قرآن بر مى آيد كه، گناهكاران براى توجيه گناهان خود، در قيامت نيز به امورى متشبث مى شوند، از جمله اين كه: «پروردگارا! ما از سران و بزرگان خود اطاعت كرديم و ما را گمراه ساختند، و به جاى ما تصميم گرفتند»!: رَبَّنا إِنّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ كُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلاَ.(7)

خلاصه اين كه بلاى «توجيه گرى»، بلائى است فراگير كه گروه عظيمى از مردم، اعم از عوام و خواص را در برگرفته، و خطر بزرگ آن اين است كه راه هاى اصلاح را به روى گنهكاران مى بندد، و گاه واقعيت ها را حتى در نظر خود انسان دگرگون جلوه مى دهد.

بسيارند كسانى كه «ترس و جبن» خود را به عنوان «احتياط»، «حرص» را به «تأمين آينده»، «تهور» را به «قاطعيت»، «ضعف نفس» را به «حيا»، «بى عرضگى» را به «زهد»، «ارتكاب حرام» را به «كلاه شرعى»، «فرار از زير بار مسئوليت» را به «ثابت نبودن موضوع» و «ضعف ها و كوتاهى ها» ى خود را به «قضا و قدر» توجيه مى كنند، و چه دردناك است كه انسان با دست خود، راه نجات را به روى خود ببندد؟!

گرچه اين مفاهيم هر كدام در جاى خود معنى صحيحى دارد، ولى اشكال در اين است كه آن را تحريف كرده، و نتيجه وارونه مى گيرند، و چه زيان هاى عظيمى كه از اين رهگذر، به جوامع بشرى و خانواده ها و افراد رسيده است؟!

خداوند همه ما را از اين بلاى بزرگ و خانمان سوز حفظ كند   (آمين).

* * *

15سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلى مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعْكُمْ يُرِيدُونَ أَنْ يُبَدِّلُوا كَلامَ اللّهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا كَذلِكُمْ قالَ اللّهُ مِنْ قَبْلُ فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا بَلْ كانُوا لا يَفْقَهُونَ إِلاّ قَلِيلاً

16قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلى قَوْم أُولِي بَأْس شَدِيد تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا كَما تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً

17لَيْسَ عَلَى الْأَعْمى حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَ مَنْ يُطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ يَتَوَلَّ يُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِيماً

ترجمه:

15 ـ هنگامى كه شما براى به دست آوردن غنائمى حركت كنيد، متخلفان (حديبيه) مى گويند: «بگذاريد ما هم در پى شما بياييم، آنها مى خواهند كلام خدا را تغيير دهند»; بگو: «هرگز نبايد به دنبال ما بياييد، اين گونه خداوند از قبل گفته است»! اما به زودى مى گويند: «شما نسبت به ما حسد مىورزيد»! ولى آنها جز اندكى نمى فهمند!

16 ـ به متخلفان از اعراب بگو: «به زودى از شما دعوت مى شود كه به سوى قومى نيرومند و جنگجو برويد و با آنها پيكار كنيد تا اسلام بياورند; اگر اطاعت كنيد، خداوند پاداش نيكى به شما مى دهد; و اگر سرپيچى نمائيد ـ همان گونه كه در گذشته نيز سرپيچى كرديد ـ شما را با عذاب دردناكى كيفر مى دهد»!

17 ـ بر نابينا و لنگ و بيمار گناهى نيست (اگر در ميدان جهاد شركت نكنند); و هر كس خدا و رسولش را اطاعت نمايد، او را در باغ هائى وارد مى كند كه نهرها از زير (درختانش) جارى است; و آن كس كه سرپيچى كند، او را به عذاب دردناكى گرفتار مى سازد!

▲متخلفان آماده طلب!

غالب مفسران، معتقدند كه اين آيات ناظر به «فتح خيبر» است، كه بعد از «صلح حديبيه» و در آغاز سال هفتم هجرت روى داد.

توضيح اين كه: طبق روايات، هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) از «حديبيه» باز مى گشت، به فرمان خدا مسلمانان شركت كننده در «حديبيه» را بشارت به «فتح خيبر» داد، و تصريح فرمود: در اين پيكار فقط آنها شركت كنند كه در «حديبيه» حضور داشتند، و غنائم جنگى مخصوص آنها است، و تخلف كنندگان را نصيبى از اين غنائم نخواهد بود!

اما اين دنيا پرستان ترسو، همين كه از قرائن فهميدند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) در جنگى كه در پيش دارد، قطعاً پيروز مى شود، و غنائم فراوانى به دست سپاه اسلام خواهد افتاد، از فرصت استفاده كرده، خدمت پيامبر (صلى الله عليه وآله) آمدند، و اجازه شركت در ميدان «خيبر» را خواستند! و شايد به اين عذر نيز متوسل شدند كه، ما براى جبران خطاى گذشته، و سبك كردن بار مسئوليت، و توبه از گناه، و خدمت خالصانه به اسلام و قرآن، مى خواهيم در اين ميدان جهاد با شما شركت كنيم! غافل از اين كه آيات قرآن از قبل نازل شده بود، و سرّ آنها را فاش ساخته بود، چنان كه در نخستين آيه مورد بحث مى خوانيم: «هنگامى كه شما براى به دست آوردن غنائمى حركت مى كنيد، به زودى متخلفان مى گويند: بگذاريد ما هم از شما پيروى كنيم، و در اين جهاد شركت نمائيم»! (سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلى مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعْكُمْ).

نه تنها در اين مورد، كه در موارد ديگر نيز، مى بينيم اين تن پروران طماع، به سراغ لقمه هاى چرب و كم دردسر مى رفتند، و از ميدان هاى سخت و خطرناك و دور دست گريزان بودند، چنان كه در آيه 42 سوره «توبه» مى خوانيم: «(اما گروهى از آنها، چنانند كه) اگر غنائمى نزديك (و در دسترس)، و سفرى آسان باشد، (به طمع دنيا) از تو پيروى مى كنند; ولى (اكنون كه براى ميدان تبوك،) راه بر آنها دور است، (سر باز مى زنند;) و به زودى به خدا سوگند ياد مى كنند كه: اگر توانائى داشتيم، همراه شما حركت مى كرديم»: لَوْ كانَ عَرَضاً قَرِيباً وَ سَفَراً قاصِداً لاَتَّبَعُوكَ وَ لكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ وَ سَيَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَكُمْ.

به هر حال، قرآن در آيات مورد بحث، در پاسخ اين گروه سود جو و فرصت طلب مى گويد: «آنها مى خواهند كلام خدا را تغيير دهند» (يُرِيدُونَ أَنْ يُبَدِّلُوا كَلامَ اللّهِ).

سپس مى افزايد: «به آنها بگو: شما هرگز نبايد به دنبال ما بيائيد» و حق نداريد در اين ميدان شركت كنيد (قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا).

اين سخنى نيست كه من از پيش خود بگويم، «اين مطلبى است كه خداوند از قبل گفته» و ما را از آينده شما با خبر ساخته است (كَذلِكُمْ قالَ اللّهُ مِنْ قَبْلُ).

خداوند، دستور داده: «غنائم خيبر» مخصوص «اهل حديبيه» باشد، و احدى با آنها در اين امر شركت نكند!

اما بدانيد اين متخلفان بى شرم و پر ادعا، باز از ميدان در نمى روند و شما را متهم به حسادت مى كنند، مى فرمايد: «و به زودى مى گويند: مطلب چنين نيست، بلكه شما نسبت به ما حسد مىورزيد»! (فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا).

و به اين ترتيب، آنها حتى به طور ضمنى پيامبر(صلى الله عليه وآله) را تكذيب مى كنند، و ريشه منع آنها را از شركت در «غزوه خيبر» حسادت مى شمرند!

قرآن، در آخرين جمله مى گويد: «ولى آنها جز اندكى نمى فهمند» (بَلْ كانُوا لايَفْقَهُونَ إِلاّ قَلِيلاً).

آرى، ريشه تمام بدبختى هاى آنها، جهل و نادانى و بى خبرى است، كه هميشه دامنگير آنها بوده است، جهل در مورد خداوند، و عدم معرفت مقام پيامبر(صلى الله عليه وآله) و بى خبرى از سرنوشت انسان ها، و عدم توجه به ناپايدارى ثروت دنيا.

درست است كه آنها در مسائل مالى و منافع شخصى با هوش و دقيق و باريك بودند، اما چه جهلى از اين بالاتر كه انسان همه چيز خود را با اندكى ثروت مبادله كند؟!.

سرانجام، پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) طبق نقل تواريخ، غنائم «خيبر» را تنها بر اهل «حديبيه» تقسيم كرد، حتى كسانى كه در «حديبيه» بودند و موفق به شركت در غزوه «خيبر» نشدند، سهمى براى آنها قرار داد، البته اين موضوع يك مصداق بيشتر نداشت و آن «جابر بن عبداللّه» بود.(1)

* * *

در ادامه همين بحث و گفتگو با متخلفان «حديبيه»، در آيه بعد، پيشنهادى به آنها كرده، و راه بازگشت را به روى آنها چنين مى گشايد، مى فرمايد: «به متخلفان از اعراب باديه نشين بگو: به زودى از شما دعوت مى شود كه به سوى قومى جنگجو و پر قدرت گام بگذاريد، و با آنها پيكار كنيد تا اسلام را پذيرا شوند» (قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلى قَوْم أُولِي بَأْس شَدِيد تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ).

«اگر اطاعت كنيد، خداوند پاداش نيكى به شما مى دهد، و اگر سرپيچى كنيد، آن گونه كه قبلاً نيز سرپيچى كرديد، خداوند شما را عذاب دردناكى مى كند» (فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا كَما تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً).

هر گاه به راستى از رفتار قبلى خود پشيمان شده ايد، و دست از راحت طلبى و دنيا پرستى برداشته ايد، بايد امتحان صداقت خود را در ميدان سخت و سهمگين ديگرى بدهيد، و گرنه از ميدان هاى سخت اجتناب كردن، و در ميدان هاى راحت و پر غنيمت شركت نمودن، به هيچ وجه ممكن نيست، و دليلى است بر نفاق يا ضعف ايمان و جبن و ترس شما.

جالب اين كه قرآن روى عنوان «مخلفين» در اين آيات، مكرر تكيه كرده، و به جاى استفاده از «ضمير» از «اسم ظاهر» استفاده مى كند.

اين تعبير، مخصوصاً به صورت صيغه «اسم مفعول» يعنى «پشت سر گذارده شدگان»، اشاره به اين است، هنگامى كه مسلمانان با ايمان مشاهده سستى و بهانه جوئى هاى اين گروه را مى كردند، آنها را پشت سر گذارده و بى اعتنا به وضعشان به سوى ميدان جهاد مى شتافتند.

اما در اين كه اين قوم جنگجو و پر قدرت كه در اين آيه به آنها اشاره كرده، چه جمعيتى بودند؟ در ميان مفسران گفتگو است.

جمله «تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ» (با آنها پيكار كنيد تا مسلمان شوند) دليل بر اين است كه اهل كتاب نبودند; زيرا اهل كتاب را مجبور به پذيرش اسلام نمى كنند، بلكه مخيّر ميان اسلام آوردن يا پذيرش شرائط اهل ذمه و همزيستى مسالمت آميز با مسلمانان، و پرداخت جزيه مى كنند، تنها مشركان و بت پرستان هستند كه چيزى جز اسلام از آنان پذيرفته نمى شود; زيرا اسلام بت پرستى را به عنوان يك «دين» نمى شناسد، و اجبار در ترك بت پرستى جايز است.

و با توجه به اين كه در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله)، بعد از ماجراى «حديبيه» و «خيبر» غزوه مهمى با مشركان جز فتح «مكّه» و غزوه «حنين» وجود نداشت، آيه فوق مى تواند اشاره به آنها باشد، مخصوصاً «غزوه حنين» كه مردان جنگجوى سخت كوشى از طايفه «هوازن» و «بنى سعد» در آن شركت داشتند.

اين كه بعضى احتمال داده اند: اشاره به «غزوه موته» كه با روميان انجام گرفت، بوده باشد، بعيد به نظر مى رسد; چرا كه آنها اهل كتاب بودند.

و احتمال اين كه منظور: جنگ هاى بعد از پيامبر(صلى الله عليه وآله)، از جمله جنگ با اهل «فارس» و «يمامه» بوده باشد، بسيار بعيدتر است; چرا كه لحن آيات نشان مى دهد، مسأله مربوط به زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) است، و هيچ الزامى نداريم كه آن را بر جنگ هاى بعد از عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله)، تطبيق دهيم، ظاهراً پاره اى انگيزه هاى سياسى در فكر و انديشه بعضى از مفسران كه روى اين مسأله پافشارى داشته اند، دخالت داشته است!

اين نكته، نيز قابل توجه است كه، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به آنها قول نمى دهد در جنگ هاى آينده شما غنائمى به چنگ مى آوريد; زيرا هدف از جهاد، كسب غنيمت نيست، بلكه روى اين تكيه مى كند كه: خداوند پاداش نيكى به شما خواهد داد، كه معمولاً اين تعبير، در مورد پاداش هاى آخرت است.

در اينجا سؤالى مطرح مى شود و آن اين كه: در آيه 83 سوره «توبه»، به طور كلى دست رد بر سينه اين نامحرمان زده و مى گويد: فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَداً وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِيَ عَدُوًّا إِنَّكُمْ رَضِيتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّة فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفِينَ: «بگو: شما هيچ گاه با من خارج نخواهيد شد! و هرگز همراه من، با دشمن نخواهيد جنگيد!شما نخستين بار به كناره گيرى راضى شديد، اكنون نيز با متخلفان بمانيد»!

در حالى كه آيه مورد بحث، از آنها دعوت به پيكار در ميدان سخت و سهمگين ديگرى مى كند؟

ولى با توجه به اين كه آيه سوره «توبه» مربوط به متخلفان جنگ «تبوك» است، كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) از آنها قطع اميد كرده بود، و آيه مورد بحث از متخلفان «حديبيه» سخن مى گويد، كه هنوز از آنها قطع اميد نشده بود، پاسخ اين سؤال روشن مى گردد.

* * *

و از آنجا كه در ميان متخلفان افرادى بودند كه به خاطر نقص عضو يا بيمارى، به راستى قدرت بر شركت در جهاد نداشتند، و نبايد حق آنها در اين ميان ناديده گرفته مى شد، در آخرين آيه مورد بحث، معذور بودن آنان را مشخص ساخته است.

به خصوص اين كه بعضى از مفسران نقل كرده اند: بعد از نزول آيه قبل، و تهديد متخلفان به «عذاب اليم»، جمعى از معلولين يا بيماران، خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)آمده و عرض كردند: اى رسول خدا(صلى الله عليه وآله)! تكليف ما در اين ميان چيست؟ در اينجا اين آيه نازل شد و حكم آنها را چنين بازگو كرد: «بر نابينا و لنگ و بيمار گناهى نيست اگر در ميدان جهاد شركت نكنند» (لَيْسَ عَلَى الْأَعْمى حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ).

تنها جهاد نيست كه مشروط به قدرت و توانائى است، تمام تكاليف الهى يك سلسله شرائط عمومى دارد، كه از جمله آنها «توانائى و قدرت» است، و در آيات قرآن كراراً به اين معنى اشاره شده است، در آيه 286 سوره «بقره» به صورت يك اصل كلى مى خوانيم: لا يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها: «خداوند هيچ كس را، جز به اندازه تواناييش، تكليف نمى كند».

اين شرط هم با ادله نقلى ثابت شده، و هم با دليل عقل.

ولى البته اين گروه، گرچه از شركت در ميدان جهاد معافند، اما آنها نيز بايد به مقدار توان خود براى تقويت قواى اسلام و پيشبرد اهداف الهى آن بكوشند، چنان كه در آيه 91 سوره «توبه» مى خوانيم: لَيْسَ عَلَى الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَى الْمَرْضى وَ لا عَلَى الَّذِينَ لا يَجِدُونَ ما يُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلّهِ وَ رَسُولِهِ: «بر ضعيفان و بيماران و آنها كه وسيله اى براى انفاق (در راه جهاد) ندارند، ايرادى نيست (كه در ميدان جنگ شركت نجويند،) هر گاه براى خدا و رسولش خيرخواهى كنند (و از آن چه در توان دارند، مضايقه ننمايند)».

يعنى اگر آنها قادر نيستند با دست، كارى انجام دهند، از آنچه در توان دارند با زبان مضايقه ننمايند، و اين تعبير جالبى است كه نشان مى دهد هر كس آنچه را در توان دارد، بايد فروگذار نكند، و به تعبير ديگر اگر نمى توانند در جبهه شركت كنند، لااقل «پشت جبهه» را محكم نگهدارند.

و شايد، جمله اخير آيه مورد بحث نيز، اشاره به همين معنى باشد كه مى فرمايد: «هر كس اطاعت خدا و رسولش را كند، او را در باغ هائى از بهشت وارد مى سازد كه نهرها از زير درختانش جارى است، و آن كس كه سرپيچى كند او را به عذاب اليم گرفتار خواهد كرد»! (وَ مَنْ يُطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ يَتَوَلَّ يُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِيماً).

اين احتمال نيز وجود دارد، در مواقعى كه استثنائى به حكمى مى خورد، افرادى به فكر سوء استفاده افتاده، خود را در صف معذوران جا مى زنند، قرآن به آنها هشدار مى دهد كه اگر به راستى معذور نباشند، گرفتار «عذاب اليم» خواهند شد.

اين نكته، قابل توجه است كه، مسأله معذور بودن نابينا و لنگ و بيماران سخت، مخصوص «جهاد» است، اما در مسأله «دفاع» هر كس به قدر توانائى خود بايد از كيان اسلام و وطن اسلامى، و جان دفاع كند، و هيچ استثنائى در اين زمينه وجود ندارد.

* * *

18لَقَدْ رَضِيَ اللّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً

19وَ مَغانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَها وَ كانَ اللّهُ عَزِيزاً حَكِيماً

ترجمه:

18 ـ خداوند از مؤمنان ـ هنگامى كه در زير آن درخت با تو بيعت كردند ـ راضى و خشنود شد; خدا آنچه را در درون دل هايشان نهفته بود مى دانست; از اين رو آرامش را بر دل هايشان نازل كرد و پيروزى نزديكى به عنوان پاداش نصيب آنها فرمود.

19 ـ و (همچنين) غنائم بسيارى كه آن را به دست مى آورند; و خداوند شكست ناپذير و حكيم است.

1 ـ «سيره ابن هشام»، جلد 3، صفحه 364.

تفسير:

▲خشنودى خدا از شركت كنندگان در بيعت رضوان

گفتيم: در ماجراى «حديبيه» سفرائى ميان «پيامبر»(صلى الله عليه وآله) و «قريش» رد و بدل شد، از جمله پيامبر(صلى الله عليه وآله) «عثمان بن عفان» را (كه از بستگان «ابو سفيان» بود و اين رابطه ظاهراً در انتخاب او تأثير داشت) به عنوان نماينده نزد مشركان «مكّه» و «اشراف قريش» فرستاد، تا آنها را از اين حقيقت آگاه كند كه مسلمانان به قصد جنگ نيامده اند، بلكه هدفشان زيارت خانه خدا و احترام «كعبه» است، اما «قريش»، «عثمان» را موقتاً توقيف كردند، و به دنبال آن در بين مسلمانان شايع شد كه «عثمان» كشته شده، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: من از اينجا حركت نمى كنم تا با اين گروه پيكار كنم.

سپس، به زير درختى كه در آنجا بود آمد، و با مردم تجديد بيعت كرد، و از آنها خواست كه در پيكار با مشركان كوتاهى نكنند، و كسى پشت به ميدان جهاد نكند.(1)

آوازه اين بيعت، در «مكّه» پيچيد، «قريش» سخت به وحشت افتاد و «عثمان» را آزاد كرد.

چنان كه مى دانيم: اين «بيعت» به عنوان «بيعت رضوان» (بيعت خشنودى خداوند) معروف شد، و لرزه بر اندام مشركان انداخت، و نقطه عطفى در تاريخ اسلام بود.

آيات مورد بحث، درباره اين ماجرا سخن مى گويد.

نخست مى فرمايد: «خداوند از مؤمنان هنگامى كه در زير درخت، با تو بيعت كردند، راضى و خشنود شد» (لَقَدْ رَضِيَ اللّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ).

هدف از اين «بيعت» انسجام هر چه بيشتر نيروها، تقويت روحيه، تجديد آمادگى رزمى، سنجش افكار، و آزمودن ميزان فداكارى دوستان وفادار بود.

اين بيعت، روح تازه اى در كالبد مسلمين دميد; چرا كه دست به دست پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله) مى دادند، و از صميم دل اظهار وفادارى مى كردند.

خداوند، به اين مؤمنان فداكار و ايثارگر، كه در اين لحظه حساس با پيامبر(صلى الله عليه وآله) بيعت كردند، چهار پاداش بزرگ داد كه از همه مهم تر همين پاداش، يعنى رضايت و خشنودى او بود، همان گونه كه در آيه 72 سوره «توبه» نيز مى خوانيم: وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ: «و (خشنودى و) رضاى خدا، (از همه نعمتهاى بهشتى) برتر است».

سپس، مى افزايد: «خداوند مى دانست آنچه در درون قلب آنها از صداقت و ايمان و آمادگى و وفادارى نسبت به اين پيمان نهفته است، و لذا سكينه و آرامش را بر آنها نازل كرد» (فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ).

آن چنان آرامشى كه در ميان انبوه دشمنان در نقطه دور دستى از شهر و ديار خود، در ميان سلاح هاى آماده آنها، با نداشتن اسلحه كافى (چون براى زيارت آمده بودند نه براى جنگ) ترس و وحشتى به دل راه نمى دادند، و همچون كوه، استوار و پا بر جا ايستاده بودند.

و اين دومين موهبت الهى نسبت به آنها بود.

اصولاً الطاف خاص و امدادهاى الهى، شامل حال كسانى مى شود كه داراى خلوص نيت، و صدق و صفاى باطن، باشند.

لذا در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ الْفَقِيرَ لَيَقُولُ يَا رَبِّ ارْزُقْنِي حَتَّى أَفْعَلَ كَذَا وَ كَذَا مِنَ الْبِرِّ وَ وُجُوهِ الْخَيْرِ، فَإِذَا عَلِمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ ذَلِكَ مِنْهُ بِصِدْقِ نِيَّة كَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلَ مَا يَكْتُبُ لَهُ لَوْ عَمِلَهُ، إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ كَرِيمٌ: «بنده مؤمن فقير گاه مى گويد: خداوندا! به من روزى ده، تا چنين و چنان از كارهاى خير و نيك انجام دهم، هر گاه خداوند صدق نيت از او بداند، همان پاداشى را براى او مى نويسد، كه اگر توانائى داشت انجام مى داد; چرا كه خداوند داراى رحمت واسعه و كريم است».(2)

و در پايان اين آيه، به سومين موهبت اشاره كرده، مى فرمايد: «و فتح نزديكى به عنوان پاداش نصيب آنها فرمود» (وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً).

آرى، اين فتح كه به گفته اكثر مفسران «فتح خيبر» بود (هر چند بعضى آن را فتح «مكّه» شمرده اند) سومين پاداش الهى براى اين مؤمنان ايثارگر بود. تعبير به «قَرِيْباً» تأييدى است بر اين كه منظور «فتح خيبر» است; زيرا اين فتح، در آغاز سال هفتم هجرت، به فاصله چند ماه بعد از ماجراى «حديبيه» تحقق يافت.

* * *

چهارمين نعمتى كه به دنبال «بيعت رضوان» نصيب مسلمانان شد، غنائم فراوان مادى بود، چنان كه در آيه بعد مى فرمايد: «پاداش ديگر، غنائم كثيرى است كه آن را به دست مى آورند» (وَ مَغانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَها).

يكى از اين غنائم، همان «غنائم خيبر» بود كه در فاصله كوتاهى به دست مسلمانان افتاد، و با توجه به ثروت بى حساب «يهودِ خيبر»، اين غنائم از اهميت فوق العاده اى، برخوردار بود.

ولى محدود ساختن غنائم، به «غنائم خيبر»، دليل قطعى ندارد، و مى تواند غنائم ساير جنگ هاى اسلامى را كه بعد از «فتح حديبيه» رخ داد، در بر گيرد.

و از آنجا كه بايد مسلمانان به اين وعده الهى كاملاً اطمينان كنند، در آخر آيه مى افزايد: «خداوند شكست ناپذير و حكيم است» (وَ كانَ اللّهُ عَزِيزاً حَكِيماً ). اگر به شما دستور داد كه در «حديبيه» صلح كنيد، بر اساس حكمت بود، حكمتى كه گذشتِ زمان، پرده از اسرار آن برداشت، و اگر به شما وعده فتح قريب و غنائم كثير مى دهد، اين توانائى را دارد كه به وعده هاى خود جامه عمل بپوشاند.

به اين ترتيب، مسلمانانِ با ايمان و ايثارگر، در سايه «بيعت رضوان» و اعلام وفادارى به پيامبر(صلى الله عليه وآله) در آن ساعات حساس، پيروزى دنيا و آخرت را به دست آوردند، در حالى كه منافقان بى خبر و ضعيف الايمان هاى ترسو در آتش حسرت سوختند!

اين سخن را با گفتارى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) پايان مى دهيم: او به هنگامى كه از پايمردى مسلمانان نخستين، و جهاد بى نظيرشان با دشمن سخن مى گويد، و مخاطبان سست عنصر را مورد نكوهش قرار مى دهد، مى فرمايد: فَلَمّا رَأَى اللّهُ صِدْقَنا اَنْزَلَ بِعَدُوِّنَا الْكَبْتَ، وَ اَنْزَلَ عَلَيْنَا النَّصْرَ، حَتَّى اسْتَقَرَّ الْإِسْلَامُ مُلْقِياً جِرَانَهُ، وَ مُتَبَوِّئاً أَوْطَانَهُ، وَ لَعَمْرِي لَوْ كُنَّا نَأْتِي مَا أَتَيْتُمْ، مَا قَامَ لِلدِّينِ عَمُودٌ، وَ لَا اخْضَرَّ لِلْإِيمَانِ عُودٌ، وَ ايْمُ اللَّهِ لَتَحْتَلِبُنَّهَا دَماً، وَ لَتُتْبِعُنَّهَا نَدَماً!: «هنگامى كه خداوند صدق و اخلاص ما را ديد، خوارى و ذلت را بر دشمن، و پيروزى و نصر را بر ما نازل كرد، تا آنجا كه اسلام بر صفحه زمين گسترده شد، و مناطق پهناورى را براى خويش برگزيد، به جانم سوگند! اگر ما در مبارزه همچون شما بوديم، هرگز پايه اى از دين بر پا نمى شد! و شاخه اى از درخت ايمان، سبز نمى گشت، و به خدا سوگند به جاى شير، خون مى دوشيديد و پشيمان مى شديد».(3)

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 70، صفحه 199.

3 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 56.

نكته:

▲بيعت و خصوصيات آن

«بيعت» از ماده «بيع» در اصل، به معنى دست دادن به هنگام قرار داد معامله است ، و سپس به دست دادن براى پيمان اطاعت، اطلاق شده است، و آن چنين بود: هر گاه كسى، مى خواست به ديگرى اعلام وفادارى كند، او را به رسميت بشناسد، و از فرمانش اطاعت كند، با او بيعت مى كرد، و شايد اطلاق اين كلمه به اين معنى، از اين جهت بود كه، هر يك از دو طرف، تعهدى همچون تعهد دو معامله گر، در برابر ديگرى مى كردند. بيعت كننده حاضر مى شد: گاه تا پاى جان، و گاه تا پاى مال و فرزند در راه اطاعت او بايستد، و بيعت پذير نيز حمايت و دفاع او را بر عهده مى گرفت.

«ابن خلدون» در مقدمه «تاريخ» خود، مى گويد: كانُوا اِذا بايَعُوا الاَمِيْرَ جَعَلَ اَيْدِيَهُمْ فِى يَدِهِ تَأكِيْداً فَاَشْبَهَ ذلِكَ فِعْلَ الْباِيِع وَ الْمُشْتَرِى: «هنگامى كه بيعت با امير مى كردند، براى تأكيد دست در دست او مى گذاشتند، و اين شبيه كار فروشنده و خريدار بود».(1)

قرائن نشان مى دهد كه بيعت از ابداعات مسلمين نيست، بلكه سنتى بوده كه قبل از اسلام، در ميان عرب رواج داشته است، و به همين دليل، در آغاز اسلام كه طايفه «اوس» و «خزرج» در موسم حج از «مدينه» به «مكّه» آمدند، و با پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در «عقبه» بيعت كردند، برخورد آنها با مسأله بيعت برخورد با يك امر آشنا بود، بعد از آن پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نيز در فرصت هاى مختلف، با مسلمانان تجديد بيعت كرد، كه يك مورد از آن همين «بيعت رضوان» در «حديبيه» بود، و از آن گسترده تر بيعتى بود كه بعد از «فتح مكّه» انجام گرفت، كه در تفسير سوره «ممتحنه» شرح آن به خواست خدا خواهد آمد.

اما چگونگى «بيعت»، به طور كلى از اين قرار بوده كه، «بيعت كننده» دست به دست «بيعت شونده» مى داده، و با زبان حال، يا قال اعلام اطاعت و وفادارى مى نمود، و گاه در ضمن بيعت، شرائط و حدودى براى آن قائل مى شد، مثلاً بيعت تا پاى مال، تا سر حد جان، يا تا سر حد همه چيز حتى از دست دادن زن و فرزند.

گاه بيعت تا سر حد عدم فرار، و گاه تا سرحد موت بود (اتفاقاً اين هر دو معنى در مورد «بيعت رضوان» در تواريخ آمده است).

پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) «بيعت زنان» را نيز مى پذيرفت، اما نه از طريق دست دادن، بلكه چنان كه در تواريخ آمده، دستور مى داد ظرف بزرگى از آب حاضر كنند، او دست خود را در يك طرف ظرف فرو مى برد، و زنان بيعت كننده در طرف ديگر.

گاه در ضمن «بيعت»، انجام كار يا ترك كارهائى را شرط مى كردند، همان گونه كه پيغمبر(صلى الله عليه وآله) در بيعت با زنان، بعد از فتح «مكّه»، شرط كرد كه: «مشرك نشوند، آلوده به بى عفتى نگردند، دزدى نكنند و فرزندان خود را نكشند و امور ديگر».(2)

به هر حال، درباره «احكام بيعت»، بحث هاى مختلفى است كه به طور فشرده در اينجا يادآور مى شويم، هر چند مسائل اين بحث، در فقه اسلامى نيز در هاله اى از ابهام فرو رفته است:

* * *

1 ـ «ماهيت بيعت»، يك نوع قرارداد و معاهده ميان «بيعت كننده» از يكسو، و «بيعت پذير» از سوى ديگر است، و محتواى آن، اطاعت و پيروى و حمايت و دفاع از بيعت شونده است، و بر طبق شرائطى كه در آن ذكر مى كنند درجات مختلفى دارد.

از لحن آيات قرآن و احاديث، استفاده مى شود كه، بيعت يك نوع عقد لازم از سوى بيعت كننده است، كه عمل بر طبق آن واجب مى باشد، و بنابراين مشمول قانون كلى «اَوْفُوا بِالْعُقُودِ» است.(3)

بنابراين، «بيعت كننده» حق فسخ را ندارد، ولى «بيعت پذير» چنانچه صلاح بداند، مى تواند بيعت خود را بر دارد و فسخ كند، در اين صورت بيعت كننده از التزام و عهد خود آزاد مى گردد.(4)

* * *

2 ـ بعضى «بيعت» را شبيه «انتخابات» يا نوعى از آن مى دانند، در حالى كه مسأله «انتخابات» درست عكس آن است، يعنى ماهيت آن يك نوع ايجاد مسئوليت و وظيفه، و پست و مقام براى انتخاب شونده، و يا به تعبير ديگر نوعى توكيل در انجام كارى است، هر چند اين انتخاب وظائفى هم براى انتخاب كننده به دنبال دارد (مانند همه وكالت ها) در حالى كه «بيعت» چنين نيست.

و به تعبير ديگر: «انتخابات» اعطاى مقام است، و همان گونه كه گفتيم شبيه توكيل مى باشد، در حالى كه بيعت «تعهد اطاعت» است.

گرچه ممكن است اين دو، در بعضى از آثار با هم شباهت پيدا كنند، ولى اين شباهت هرگز به معنى وحدت مفهوم و ماهيت آنها نيست، لذا در مورد بيعت، بيعت كننده قادر بر فسخ نمى باشد، در حالى كه در مورد انتخابات در بسيارى از موارد، انتخاب كنندگان حق فسخ دارند كه دسته جمعى شخص انتخاب شونده را از مقامش عزل كنند (دقت كنيد).

* * *

3 ـ در مورد پيامبر(صلى الله عليه وآله) و امامان معصوم(عليهم السلام) كه از سوى خدا نصب مى شوند، هيچ نيازى به بيعت نيست، يعنى اطاعت پيامبر(صلى الله عليه وآله) و امام معصوم(عليه السلام) و منصوب از سوى او واجب است، خواه بر كسانى كه بيعت كرده باشند يا كسانى كه بيعت نكرده باشند.

و به تعبير ديگر: لازمه مقام نبوت و امامت، وجوب اطاعت است، همان گونه كه قرآن مى گويد: «أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ».(5) ولى، اين سؤال پيش مى آيد كه اگر چنين است، پس چرا پيامبر(صلى الله عليه وآله) كراراً از ياران خود، يا تازه مسلمانان بيعت گرفت؟ كه دو نمونه آن در قرآن صريحاً آمده است («بيعت رضوان» در اينجا و بيعت با اهل «مكّه» كه در سوره «ممتحنه» به آن اشاره شده است)؟

در پاسخ مى گوئيم: بدون شك اين بيعت ها يك نوع تأكيد بر وفادارى بوده كه در مواقع خاصى انجام مى گرفته، و مخصوصاً براى مقابله با بحران ها و حوادث سخت از آن استفاده مى شده است، تا در سايه آن روح تازه اى در كالبد افراد دميده شود، چنان كه تأثيرهاى شگرف آن را در «بيعت رضوان» در بحث هاى گذشته خوانديم.

ولى، در بيعت هائى كه براى خلفا مى گرفتند، بيعت به عنوان پذيرش مقام خلافت بود، هر چند به عقيده ما، خلافت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) چيزى نبود كه از طريق بيعت مردم انجام گيرد، بلكه تنها از سوى خداوند و به وسيله شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله) يا امام پيشين بيان مى شد.

و به همين دليل، بيعتى را كه مسلمانان با على(عليه السلام) يا امام حسن(عليه السلام) يا امام حسين(عليه السلام) كردند، آن نيز جنبه تأكيد بر وفادارى داشت و شبيه بيعت هاى پيامبر(صلى الله عليه وآله) بود.

* * *

4 ـ آيا در حال حاضر نيز بيعت به عنوان يك اصل اسلامى قابل قبول است ؟ يا به تعبير ديگر آيا مى توان بيعت را تعميم داد، و مثلاً فلان جمعيت، يك فرد لائق و واجد شرائط شرعى را برگزينند (به عنوان فرمانده لشكر، رئيس جمعيت، و يا رئيس حكومت) و با او بيعت كنند؟ آيا اين گونه بيعت ها مشمول احكام شرعى بيعت مى باشد؟!

از آنجا كه به اصطلاح «عموم» و «اطلاقى» از قرآن و سنت در خصوص بيعت در دست نيست، تعميم اين مسأله مشكل به نظر مى رسد، هر چند استدلال به عموم آيه «اَوْفُوا بِالْعُقُود» چندان بعيد نيست.

ولى، با اين حال ابهامى كه در مسائل مربوط به «بيعت» وجود دارد مانع از اين است كه ما به طور قطع روى «اَوْفُوا بِالْعُقُود» تكيه كنيم، به خصوص اين كه در فقه ما، هيچ موردى براى بيعت در غير پيغمبر(صلى الله عليه وآله) و امام معصوم(عليه السلام) ديده نمى شود.

توجه به اين نكته نيز ضرورى است كه، مقامِ نيابت ولى فقيه از نظر ما مقامى است كه از سوى امامان معصوم(عليهم السلام) تعيين شده، و هيچ گونه نيازى به بيعت ندارد، البته پيروى و اطاعت مردم از «ولى فقيه»، به او امكان استفاده از اين مقام، و به اصطلاح «بسط يد» را مى دهد، ولى اين بدان معنى نيست كه مقام او در گرو تبعيت و پيروى مردم است، و تازه مسأله پيروى مردم ارتباطى با مسأله بيعت ندارد، بلكه عمل به حكم الهى در مورد «ولايت فقيه» است (دقت كنيد).

* * *

5 ـ «بيعت» مربوط به مسائل اجرائى است، و ارتباطى با احكام ندارد، يعنى، بيعت با يك نفر هرگز حق «تشريع و قانون گذارى» را به او نمى دهد، بلكه قوانين را بايد از «كتاب» و «سنت» گرفت و سپس آن را به اجراء در آورد، و كسى در اين، گفتگو ندارد.

* * *

6 ـ از روايات استفاده مى شود: بيعت با امام و پيشواى معصوم بايد براى خدا باشد، و به تعبير ديگر از امورى است كه «قصد قربت» در آن لازم است.

در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) آمده: ثَلاثَةٌ لايُكَلِّمُهُمُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لايَنْظُرُ اِلَيْهِمْ وَ لايُزَكِّيْهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ اَلِيْمٌ: رَجُلٌ بايَعَ اِماماً لايُبايِعُهُ اِلاّ لِلْدُّنْيا، اِنْ اَعْطاهُ مِنْها ما يُرِيْدُ وَفى لَهُ، وَ اِلاّ كَفَّ، وَ رَجُلٌ بايَعَ رَجُلاً بِسَلْعَتِهِ بَعْدَ الْعَصْرِ فَحَلَفَ بِاللّهِ عَزَّوَجَلَّ لَقَدْ اَعْطى بِها كَذا وَ كَذا فَصَدَّقَهُ وَ اَخَذَها وَ لَمْ يَعْطِ فِيْها ما قالَ، وَ رَجُلٌ عَلى فَضْلِ ماء بِالْفَلاتِ يَمْنَعُهُ ابْنَ السَّبِيْلِ: «سه نفرند كه خداوند با آنها سخن نمى گويد، و آنها را پاكيزه نمى كند، و عذاب دردناك براى آنها است: كسى كه با امامى بيعت كند و هدفى جز دنيا نداشته باشد، كه اگر خواسته اش را به او بدهد به بيعتش وفا مى كند، و الا خوددارى مى كند، و مردى كه بعد از وقت عصر، جنسى را مى فروشد و سوگند ياد مى كند كه فلان مبلغ را براى خريد جنس داده ام، و مشترى تصديق مى كند و مى خرد، در حالى كه چنين نبوده است، و كسى كه آب اضافى در بيابان دارد و به ابن سبيل نمى دهد»(6) (تعبير به «عصر» يا به خاطر شرافت اين وقت است، و يا از اين جهت كه بسيارى از فروشندگان، جنس خود را به همان قيمتى كه خريده اند در اين موقع مى فروشند).

* * *

7 ـ شكستن بيعت از گناهان كبيره است، در حديثى از امام موسى بن جعفر(عليه السلام) مى خوانيم: ثَلاثٌ مُوبِقاتٌ: نَكْثُ الصَّفْقَةِ وَ تَرْكُ السُّنَّةِ وَ فِراقُ الْجَماعَةِ: «سه گناه است كه انسان را هلاك مى كند (و به عذاب شديد الهى مى افكند): شكستن بيعت، ترك سنت، و جدائى از جماعت».(7)

ترك سنت ظاهراً اشاره به قوانينى است كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) آورده، و جدائى از جماعت، به معنى اعراض و پشت كردن به آن است، نه صرفاً عدم شركت در جماعت.

* * *

8 ـ بيعت در سخنان على(عليه السلام)

در خطبه هاى «نهج البلاغه» كراراً روى مسأله بيعت تكيه شده، و امام(عليه السلام)بارها روى بيعتى كه مردم با او كردند تكيه مى كند.

از جمله، در يك مورد مى فرمايد: «اى مردم! شما بر من حقى داريد، و من بر شما حقى دارم، اما حق شما بر من اين است كه دلسوز و خيرخواه شما باشم، و بيت المال شما را در راه خودتان مصرف كنم، شما را تعليم دهم تا از جهل نجات يابيد، و تأديب كنم تا آگاه شويد، سپس مى افزايد:

وَ أَمَّا حَقِّي عَلَيْكُمْ فَالْوَفَاءُ بِالْبَيْعَةِ وَ النَّصِيحَةُ فِي الْمَشْهَدِ وَ الْمَغِيبِ وَ الْإِجَابَةُ حِينَ أَدْعُوكُمْ وَ الطَّاعَةُ حِينَ آمُرُكُمْ: «اما حق من بر شما اين است كه در بيعت خويش وفادار باشيد، و در آشكارا و نهان خيرخواهى كنيد، هر وقت شما را مى خوانم اجابت نمائيد، و هر گاه فرمان مى دهم اطاعت كنيد».(8)

و در جاى ديگر مى فرمايد: لَمْ تَكُنْ بَيْعَتُكُمْ إِيَّايَ فَلْتَةً: «بيعت شما با من بى مطالعه و ناگهانى انجام نگرفت» (تا كمترين ترديدى در اطاعت از من به خود راه دهيد).(9)

و در خطبه اى كه قبل از جنگ «جمل» و هنگام حركت از «مدينه» به سو «بصره» ايراد فرمود، مردم را به پايدارى روى بيعتشان توجه داده، مى فرمايد: وَ بَايَعَنِي النَّاسُ غَيْرَ مُسْتَكْرَهِينَ وَ لَا مُجْبَرِينَ بَلْ طَائِعِينَ مُخَيَّرِينَ: «مردم بدون اكراه و اجبار و از روى اطاعت و اختيار با من بيعت كردند».(10)

و بالاخره در برابر «معاويه» كه از بيعت با امام(عليه السلام) سر باز زد، و مى خواست به نحوى خرده گيرى كند فرمود:

بَايَعَنِي الْقَوْمُ الَّذِينَ بَايَعُوا أَبَابَكْر وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ عَلَى مَا بَايَعُوهُمْ عَلَيْهِ فَلَمْ يَكُنْ لِلشَّاهِدِ أَنْ يَخْتَارَ وَ لَا لِلْغَائِبِ أَنْ يَرُدَّ: «همان گروهى كه با «ابوبكر» و «عمر» و «عثمان» بيعت كردند، با من با همان شرائط و كيفيت بيعت نمودند، بنابراين نه آنكه حاضر بود اكنون اختيار فسخ دارد، و نه آنكه غائب بود اجازه رد كردن»!.(11)

از بعضى از عبارات «نهج البلاغه» به خوبى بر مى آيد كه: ««بيعت» يك بار بيش نيست، تجديد نظر در آن راه ندارد، و اختيار فسخ در آن نخواهد بود، و هر كس از آن سر بتابد، طعنه زن و عيبجو خوانده مى شود، و آن كس كه درباره قبول يا رد آن بينديشد يا ترديد كند منافق است»!: (لِأَنَّهَا بَيْعَةٌ وَاحِدَةٌ لَا يُثَنَّى فِيهَا النَّظَرُ وَ لَا يُسْتَأْنَفُ فِيهَا الْخِيَارُ الْخَارِجُ مِنْهَا طَاعِنٌ وَ الْمُرَوِّي فِيهَا مُدَاهِنٌ)!.(12)

از مجموع اين تعبيرات، استفاده مى شود كه امام(عليه السلام) در مقابل كسانى كه ايمان به امامت منصوصش از طرف پيامبر(صلى الله عليه وآله) نداشتند، و بهانه جوئى مى كردند، به مسأله بيعت كه نزد آنها مسلم بود استدلال مى كرد، تا ياراى سر باز زدن از اطاعت امام(عليه السلام) نداشته باشند، و به «معاويه» و امثال او گوشزد مى كرد، همان گونه كه مشروعيت براى خلافت خلفاى سه گانه قائل است، بايد براى خلافت امام(عليه السلام)قائل باشد و در برابر آن تسليم گردد (بلكه خلافت او مشروع تر است، چون بيعت وى گسترده تر، و از روى رضايت و رغبت عمومى انجام شد).

بنابراين، استدلال به بيعت هيچ منافاتى با مسأله نصب امام از طريق خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله) و تأكيدى بودن بيعت ندارد.

لذا در همين «نهج البلاغه» در يك مورد، امام به حديث «ثقلين» كه از نصوص امامت است اشاره مى فرمايد،(13) و در جائى ديگر به مسأله «وصيت و وراثت».(14) (دقت كنيد).

و در عبارات ديگرش، به لزوم وفادارى نسبت به بيعت و دوام آن و عدم امكان فسخ و تجديد نظر، و عدم نياز به تكرار اشاره فرموده است، كه اينها نيز مسائلى است مورد قبول درباره بيعت.

ضمناً از آنها به خوبى استفاده مى شود كه، اگر بيعت جنبه اجبار و اكراه داشته باشد، يا به صورت غافلگير كردن مردم انجام گيرد، ارزشى ندارد، بلكه بيعتى با ارزش است كه از روى اختيار و آزادى اراده و فكر و مطالعه انجام گيرد (باز هم دقت كنيد).

* * *

20وَعَدَكُمُ اللّهُ مَغانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَكُمْ هذِهِ وَ كَفَّ أَيْدِيَ النّاسِ عَنْكُمْ وَ لِتَكُونَ آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَ يَهْدِيَكُمْ صِراطاً مُسْتَقِيماً  

21وَ أُخْرى لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْها قَدْ أَحاطَ اللّهُ بِها وَ كانَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيراً

ترجمه:

20 ـ خداوند غنائم فراوانى به شما وعده داده بود كه آنها را به دست مى آوريد، ولى اين يكى را زودتر براى شما فراهم ساخت; و دست تعدى مردم =] دشمنان[ را از شما بازداشت تا نشانه اى براى مؤمنان باشد و شما را به راه راست هدايت كند!

21 ـ و نيز غنائم و فتوحات ديگرى (نصيبتان مى كند) كه شما توانايى آن را نداريد، ولى قدرت خدا بر آن احاطه دارد; و خداوند بر همه چيز تواناست!

1 ـ مقدمه «ابن خلدون»، صفحه 174.

2 ـ ممتحنه، آيه 12.

3 ـ مائده، آيه 1.

4 ـ در ماجراى «كربلا» مى خوانيم كه امام حسين(عليه السلام) شب «عاشورا» خطبه خواند و ضمن اظهار قدردانى از يارانش، بيعت خود را از آنها برداشت، تا هر جا مى خواهند بروند، (ولى آنها همچنان وفادار ماندند)، فرمود: «فَانْطَلِقُوا فِى حِلٍّ لَيْسَ عَلَيْكُمْ مِنِّى زِمامٌ» (كامل ابن اثير، جلد 4، صفحه 57).

5 ـ نساء، آيه 59.

6 ـ «خصال»، باب الثلاثة، حديث 70.

7 ـ «بحار الانوار»، جلد 67، صفحه 185.

8 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 34.

9 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 136.

10 ـ «نهج البلاغه»، نامه 1.

11 ـ «نهج البلاغه»، نامه 6 ـ بايد توجه داشت تكيه روى بيعت خلفاى پيشين از اين نظر بود كه «معاويه» از طرف آنها نصب شده بود و دم از حمايت از آنها مى زد، بنابراين منافاتى با آن چه در خطبه «شقشقيه» آمده است ندارد.

12 ـ «نهج البلاغه»، نامه 7.

13 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 87.

14 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 2.

تفسير:

▲باز هم بركات صلح حديبيه!

اين آيات، همچنان بحث هاى مربوط به «صلح حديبيه» و وقايع بعد از آن را بازگو مى كند، و بركات و فوائدى را كه از اين رهگذر عائد مسلمانان شد، شرح مى دهد.

نخست مى فرمايد: «خداوند غنائم فراوانى به شما وعده داده كه آنها را به دست مى آوريد، ولى اين يكى را زودتر براى شما فراهم ساخت» (وَعَدَكُمُ اللّهُ مَغانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَكُمْ هذِهِ). لحن آيه نشان مى دهد كه منظور از غنائم فراوان در اينجا، تمام غنائمى است كه خداوند نصيب مسلمانان كرد، چه در كوتاه مدت و چه در دراز مدت، حتى جمعى از مفسران عقيده دارند: غنائمى را كه تا دامنه قيامت به دست مسلمين مى افتد، در اين عبارت داخل است.

اما اين كه مى گويد: اين يكى را زودتر براى شما فراهم ساخت، غالباً اشاره به «غنائم خيبر» دانسته اند، كه در فاصله كوتاهى بعد از «فتح حديبيه» فراهم شد.

ولى، بعضى احتمال داده اند كه: «هذه» اشاره به «فتح حديبيه» باشد، كه بزرگ ترين غنيمت معنوى بود.

پس از آن ،به يكى ديگر از الطاف خداوندى نسبت به مسلمانان در اين ماجرا اشاره كرده، مى افزايد: «و دست تعدى مردم را از شما باز داشت» (وَ كَفَّ أَيْدِيَ النّاسِ عَنْكُمْ).

اين لطف بزرگى بود كه آنها با كمى نفرات، و نداشتن ابزار جنگى كافى، آن هم در نقطه اى دور از وطن، و بيخ گوش دشمن، مورد تهاجم قرار نگرفتند، و چنان رعب و وحشتى از آنان در دل دشمنان افكند، كه از هر گونه اقدام و حمله خوددارى كردند.

جمعى از مفسران، اين جمله را اشاره به ماجراى «خيبر» مى دانند، كه قبائلى از «بنى اسد» و «بنى غطفان» تصميم گرفته بودند، در غياب مسلمانان به «مدينه» حمله كنند ، و اموال مسلمين را به غنيمت گرفته، زنانشان را به اسارت ببرند.

يا اشاره به تصميم جمعى از اين دو قبيله دانسته اند كه در نظر داشتند به يارى «يهود خيبر» برخيزند، كه خداوند رعب و وحشت در قلوب آنها افكند، و از تصميم خود منصرف شدند. ولى تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد; چرا كه در چند آيه بعد، همين تعبير را درباره اهل «مكّه» مشاهده مى كنيم و همانند شرحى است براى آنچه در آيه مورد بحث آمده، و با روش قرآن كه روش اجمال و تفصيل است سازگار مى باشد.

مهم اين است كه: طبق روايات مشهور، تمام سوره «فتح» بعد از ماجراى «حديبيه»، و در مسير بازگشت پيامبر(صلى الله عليه وآله) از «مكّه» به «مدينه» نازل گرديده است.

سپس، در ادامه همين آيه، به دو نعمت بزرگ ديگر از مواهب الهى اشاره كرده ، مى فرمايد: «هدف اين بود كه، اين وقايع نشانه اى (بر حقانيت دعوت تو) براى مؤمنان باشد، و خداوند شما را به راه مستقيمى هدايت كند» (وَ لِتَكُونَ آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَ يَهْدِيَكُمْ صِراطاً مُسْتَقِيماً).

گرچه بعضى از مفسران ضمير «لِتَكُونَ» را تنها اشاره به «غنائم موعود» دانسته اند، و بعضى ديگر به نگهدارى دشمنان از هجوم بر مسلمانان، ولى مناسب اين است كه اين ضمير، به تمام حوادث «حديبيه» و ماجراهاى بعد از آن بر گردد; چرا كه هر يك آيتى از آيات خدا، و دليلى بر صدق پيامبر(صلى الله عليه وآله)، و وسيله اى براى هدايت مردم به صراط مستقيم بود، و قسمتى از آن جنبه پيشگوئى و خبر غيبى داشت، و بعضى با اسباب و شرائط عادى سازگار نبود، و در مجموع، معجزه روشنى از معجزات پيامبر(صلى الله عليه وآله) محسوب مى شد.

* * *

در آيه بعد، بشارت بيشترى به مسلمانان داده، مى گويد: «خداوند به شما غنائم و فتوحات ديگرى، وعده داده است، كه هرگز توانائى بر آن نداشته و نداريد، ولى خداوند قدرتش بر آن احاطه دارد، و او بر هر چيز توانا است» (وَ أُخْرى لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْها قَدْ أَحاطَ اللّهُ بِها وَ كانَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيراً).

در اين كه اين وعده، اشاره به كدام غنيمت و كدام پيروزى است؟ در ميان مفسران گفتگو است.

بعضى اشاره به فتح «مكّه» و غنائم «حنين» مى دانند، و بعضى به فتوحات و غنائمى كه بعد از پيغمبر(صلى الله عليه وآله) نصيب امت اسلامى شد (مانند فتح «ايران» و «روم» و «مصر»).

اين احتمال نيز وجود دارد كه اشاره به همه آنها باشد.(1)

تعبير به «لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْها»، اشاره به اين است كه مسلمانان قبل از آن، هرگز احتمال چنين فتوحات و غنائمى را نمى دادند، ولى به بركت اسلام، و امدادهاى الهى، اين نيرو و توان براى آنها پيدا شد.

بعضى از اين جمله چنين استنباط كرده اند كه، قبلاً در ميان مسلمانان بحثى درباره اين فتوحات بوده است، اما خود را از انجام آن ناتوان مى ديدند، مخصوصاً در حديثى كه در داستان «جنگ احزاب» آمده مى خوانيم: آن روز كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بشارت فتح «ايران»، «روم» و «يمن» را به مسلمانان داد، منافقان آن را به باد سخريه گرفتند.

جمله «قَدْ أَحاطَ اللّهُ بِها» (خداوند آن را احاطه فرموده)، اشاره به احاطه قدرت پروردگار، بر اين غنائم يا فتوحات است، و بعضى آن را اشاره به احاطه علمى او دانسته اند، اما معنى اول، با جمله هاى ديگر آيه سازگارتر است، البته جمع ميان هر دو نيز مانعى ندارد.

و بالاخره، آخرين جمله آيه، يعنى «وَ كانَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيراً»، در حقيقت به منزله بيان علت است براى جمله قبل، اشاره به اين كه با قدرت خداوند بر همه چيز، اين گونه فتوحات براى مسلمانان عجيب نيست.

و به هر حال، آيه از اخبار غيبى و پيشگوئى هاى قرآن مجيد درباره حوادث آينده است، اين پيروزى ها در مدت كوتاهى به وقوع پيوست و عظمت اين آيات را روشن ساخت.

* * *

1 ـ «اُخْرى» صفت براى «مَغانِم» است كه محذوف مى باشد، و در تقدير «مَغانِمَ اُخْرى» است كه منصوب است به خاطر عطف بر «مَغانِمَ كَثِيْرَة».

نكته:

▲ماجراى غزوه خيبر

هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) از «حديبيه» بازگشت، تمام ماه «ذى الحجة»، و مقدارى از «محرّم» سال هفتم هجرى را در «مدينه» توقف فرمود، سپس با حدود يك هزار و چهارصد نفر از يارانش كه در «حديبيه» شركت كرده بودند، به سوى «خيبر» حركت كرد (جائى كه كانون تحريكات ضد اسلامى بود، و پيامبر(صلى الله عليه وآله) براى به دست آوردن فرصت مناسبى روزشمارى مى كرد كه آن كانون فساد را برچيند).

قبيله «غطفان» در آغاز تصميم گرفتند كه از «يهود خيبر» حمايت كنند، ولى بعداً ترسيدند و خوددارى كردند.

هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به نزديك «قلعه هاى خيبر» رسيد، به يارانش دستور داد توقف كنند، پس از آن سر به آسمان بلند كرد اين دعا را خواند: اللّهُمَّ رَبَّ السَّمواتِ وَ ما اَظْلَلْنَ، وَ رَبَّ الاَرَضِيْنَ وَ ما اَقْلَلْنَ... نَسْأَلُكَ خَيْرَ هذِهِ الْقَرْيَةِ، وَ خَيْرَ اَهْلِها، وَ نَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّها وَ شَرِّ اَهْلِها، وَ شَرِّ ما فِيْها: «خداوندا! اى پروردگار آسمان ها و آنچه بر آن سايه افكنده اند، و اى پروردگار زمين ها و آنچه بر خود حمل كرده اند... از تو خير اين آبادى و خير اهل آن را مى خواهيم، و به تو از شرّ آن و شرّ اهلش، و شرّ آنچه در آن است پناه مى بريم».

سپس فرمود: «بِسْمِ اللّه» حركت كنيد، و به اين ترتيب، شبانه به كنار «خيبر» رسيدند، و صبحگاهان كه اهل «خيبر» از ماجرا با خبر شدند، خود را در محاصره سربازان اسلام ديدند، به دنبال آن پيامبر(صلى الله عليه وآله) قلعه ها را يكى بعد از ديگرى فتح كرد، تا به آخرين قلعه ها كه از همه محكم تر و نيرومندتر بود و فرمانده معروف يهود، «مرحب» در آن قرار داشت، رسيد.

در اين ايام، حالت سر درد شديدى كه گهگاه به سراغ پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى آمد به او دست داد، به گونه اى كه يكى دو روز نتوانست از خيمه بيرون آيد، (طبق تواريخ معروف اسلامى) «ابوبكر» پرچم را به دست گرفت و با مسلمانان به سوى لشكر «يهود» تاخت، اما بى آنكه نتيجه بگيرد بازگشت، بار ديگر «عمر» پرچم را به دست گرفت و مسلمانان شديدتر از روز قبل جنگيدند، ولى بدون نتيجه بازگشتند.

اين خبر به گوش رسول خدا(صلى الله عليه وآله) رسيد، فرمود: اَما وَ اللّهِ لَأُعْطِيَنَّها غَداًرَجُلاً يُحِبُّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ، وَ يُحِبُّهُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ، يَأْخُذُها عَنْوَةً: «به خدا سوگند فردا پرچم را به دست مردى مى سپارم، كه او، خدا و پيامبرش را دوست مى دارد، و خدا و پيامبر نيز او را دوست مى دارند، او قلعه را با قدرت فتح خواهد نمود».

گردن ها از هر سو كشيده شد، كه منظور چه كسى است؟ جمعى حدس مى زدند: منظور پيامبر(صلى الله عليه وآله)، على(عليه السلام) است، ولى على(عليه السلام) هنوز در آنجا حضور نداشت; چرا كه چشم درد شديدى او را از حضور در لشكر مانع شده بود، اما صبحگاهان على(عليه السلام) سوار بر شترى وارد شد، و نزديك خيمه پيامبر(صلى الله عليه وآله) پياده گشت، در حالى كه چشمانش شديداً درد مى كرد.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: نزديك بيا! نزديك رفت، از آب دهان مباركش بر چشم على(عليه السلام) ماليد، چشمش به بركت اين اعجاز كاملاً سالم شد، سپس پرچم را به دست او داد.

على(عليه السلام) با لشكر اسلام به سوى قلعه بزرگ «خيبر» حركت كرد، مردى از «يهود» از بالاى ديوار سؤال كرد: تو كيستى؟ فرمود: «من على بن ابى طالبم»، «يهودى» فرياد كشيد: اى جماعت «يهود»، شكستتان فرا رسيد! در اين هنگام «مرحب يهودى» فرمانده آن دژ، به ميدان مبارزه على(عليه السلام) آمد، چيزى نگذشت كه با يك ضربت كارى نقش زمين شد.

جنگ شديدى ميان مسلمانان و يهوديان در گرفت، على(عليه السلام) نزديك در «قلعه» آمد، و با حركتى نيرومند و پر قدرت، در را از جا بَر كَند و به كنارى افكند، قلعه گشوده شد، مسلمانان وارد شدند و آن را فتح كردند.

«يهوديان» تسليم شدند و از پيامبر خواستند در برابر اين تسليم، خون آنها محفوظ باشد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) پذيرفت، غنائم منقول به دست سپاه اسلام افتاد، و اراضى و باغ هاى آنجا را به دست يهود سپرد، مشروط به اين كه نيمى از درآمد آن را به مسلمين بپردازند.(1)

* * *

22وَ لَوْ قاتَلَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ ثُمَّ لايَجِدُونَ وَلِيًّا وَلانَصِيراً

23سُنَّةَ اللّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللّهِ تَبْدِيلاً

24وَ هُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيراً

25هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ الْهَدْيَ مَعْكُوفاً أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ وَ لَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ وَ نِساءٌ مُؤْمِناتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَؤُهُمْ فَتُصِيبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْم لِيُدْخِلَ اللّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِيماً

ترجمه:

22 ـ و اگر كافران (در سرزمين حديبيه) با شما پيكار مى كردند به زودى فرار مى كردند، سپس ولىّ و ياورى نمى يافتند.

23 ـ اين سنت الهى است كه در گذشته نيز بوده است; و هرگز براى سنت الهى تغيير و تبديلى نخواهى يافت!

24 ـ او كسى است كه دست آنها را از شما، و دست شما را از آنان در دل مكّه كوتاه كرد، بعد از آنكه شما را بر آنها پيروز ساخت; و خداوند به آنچه انجام مى دهيد بيناست!

25 ـ آنها كسانى هستند كه كافر شدند و شما را از (زيارت) مسجد الحرام و رسيدن قربانى هايتان به قربانگاه باز داشتند; و هرگاه مردان و زنان با ايمانى در اين ميان بدون آگاهى شما، زير دست و پا، از بين نمى رفتند كه از اين راه عيب و عارى ناآگاهانه به شما مى رسيد، هدف اين بود كه خدا هر كس را مى خواهد در رحمت خود وارد كند; و اگر مؤمنان و كفار (در مكّه) از هم جدا مى شدند، كافران را عذاب دردناكى مى كرديم!

1 ـ «كامل ابن اثير»، (مورخ معروف اهل سنت)، جلد 2، صفحه 216 ـ 221 (با تلخيص).

تفسير:

▲اگر در حديبيه جنگى روى مى داد!

اين آيات، همچنان ابعاد ديگرى از ماجراى عظيم «حديبيه» را بازگو، و به دو نكته مهم در اين رابطه اشاره مى كند.

نخست اين كه: تصور نكنيد! اگر در سرزمين «حديبيه» درگيرى ميان شما و مشركان «مكّه» رخ مى داد، مشركان برنده جنگ مى شدند، چنين نيست، «اگر كافران با شما در آنجا پيكار مى كردند، به زودى پشت كرده از ميدان فرار مى نمودند، سپس ولى و ياورى نمى يافتند» (وَ لَوْ قاتَلَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ ثُمَّ لايَجِدُونَ وَلِيًّا وَلانَصِيرا).

* * *

و اين منحصر به شما نيست «اين يك سنت الهى است كه در گذشته هم بوده است، و هرگز براى سنت الهى، تغيير و تبديل نخواهى يافت» (سُنَّةَ اللّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللّهِ تَبْدِيلاً).

اين يك قانون هميشگى الهى است كه، اگر مؤمنان در امر جهاد ضعف و سستى نشان ندهند، و با قلبى پاك و نيتى خالص، به مبارزه با دشمنان برخيزند، خدا آنها را پيروز مى كند، ممكن است گاهى در اين امر به منظور امتحان يا اهداف ديگرى، دير و زودى باشد، اما قطعاً پيروزى نهائى با آنها است.

اما در مواردى همچون «ميدان احد»، كه جمعى از فرمان پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله)سرپيچى كردند و گروهى نيات خود را آلوده به عشق دنيا ساختند و به جمع غنائم پرداختند، و سرانجام شكست تلخى دامانشان را گرفت، بايد بدانيد بعداً نيز چنين است.

نكته مهمى را كه اين آيات تعقيب مى كند اين است كه، «قريش» ننشينند و بگويند: افسوس كه ما قيام نكرديم، و اين گروه اندك را در هم نكوبيديم، افسوس كه صيد به خانه آمد و از آن غفلت كرديم، افسوس! و افسوس!

ابداً چنين نيست، گرچه مسلمانان نسبت به آنها اندك بودند، و دور از وطن و مأمن، و فاقد سلاح كافى، ولى با اين حال اگر درگيرى واقع شده بود، باز هم به بركت نيروى ايمان و نصرت الهى، پيروزى از آن آنها بود، مگر در «بدر» يا در «احزاب» نفرات آنها كمتر و تجهيزات دشمن بيشتر نبود؟ چگونه در هر دو مورد، شكست دامان دشمن را گرفت؟

به هر حال، بيان اين واقعيت، مايه تقويت روحيه مؤمنان، و تضعيف روحيه دشمنان، و پايان دادن به «اگر» و «مگر» منافقان بود، و نشان داد كه حتى در شرائط نابرابر از نظر ظاهر، اگر پيكارى رخ دهد، پيروزى از آن مؤمنان خالص است!

* * *

نكته ديگرى كه در اين آيات تبيين شده، اين است كه مى فرمايد: «او كسى است كه دست كفار را از شما در دل «مكّه» باز داشت، و دست شما را از آنها، بعد از آنكه شما را بر آنها پيروز كرد، و خداوند نسبت به آنچه انجام مى دهيد بينا است» (وَ هُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيراً).

به راستى، اين ماجرا مصداق روشن «فتح المبين» بود، همان توصيفى كه قرآن براى آن برگزيده: جمعيتى محدود، بدون تجهيزات كافى جنگى، وارد سرزمين دشمن شوند، دشمنى كه بارها به «مدينه» لشكر كشى كرده، و تلاش عجيبى براى در هم شكستن آنها داشته، ولى اكنون كه قدم در شهر و ديار او گذارده اند، چنان مرعوب شود كه پيشنهاد صلح كند، چه پيروزى از اين برتر، كه بى آنكه حتى قطره خونى از دماغ كسى بريزد، چنين تفوقى بر دشمن حاصل گردد؟!

بدون شك، ماجراى «صلح حديبيه» در سراسر جزيره «عربستان»، شكستى براى «قريش»، و فتحى براى مسلمين محسوب مى شد، كه تا آن حد، توانسته بودند از دشمن زهر چشم بگيرند.

جمعى از مفسران براى اين آيه «شأن نزولى» ذكر كرده اند، و آن اين كه:

مشركان «مكّه» چهل نفر را در جريان «حديبيه»، براى ضربه زدن به مسلمانان، به طور مخفيانه بسيج كردند، كه با هوشيارى مسلمانان توطئه آنها نقش بر آب شد، مسلمين همگى را دستگير كرده خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آوردند و پيامبر(صلى الله عليه وآله) آنها را رها كرد.

بعضى عدد آنها را 80 نفر نوشته اند كه از كوه «تنعيم» به هنگام نماز صبح، و با استفاده از تاريكى مى خواستند به مسلمانان يورش برند.

بعضى نيز گفته اند: در آن هنگام كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) در سايه درخت نشسته بود تا پيمان صلح را با نماينده «قريش» تنظيم كند، و على(عليه السلام) مشغول نوشتن بود، 30 نفر از جوانان «مكّه» با اسلحه به او حملهور شدند، كه به طرز معجزه آسائى توطئه آنها خنثى گشت، همگى دستگير شدند اما حضرت آنها را آزاد فرمود.(1)

مطابق اين شأن نزول، جمله «مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ»، اشاره به پيروزى بر اين گروه است، در حالى كه مطابق تفسير سابق، منظور پيروزى كلى لشكر اسلام بر كل مشركان است، و اين با مفاد آيه سازگارتر است.

قابل توجه اين كه قرآن روى عدم درگيرى در دل «مكّه» تكيه مى كند، اين تعبير، ممكن است اشاره به دو نكته باشد: نخست اين كه: «مكّه» كانون قدرت دشمن بود ، و قاعدتاً مى بايست از اين فرصت مناسب استفاده مى كردند، و به مسلمانان حملهور مى شدند، و به اصطلاح آنها مسلمان ها را در آسمان جستجو مى كردند، وقتى كه آنها را در زمين خودشان به چنگ آوردند، نبايد به سادگى رها كنند، اما خداوند قدرت آنها را گرفت!

ديگر اين كه: «مكّه» حرم امن خدا بود، اگر درگيرى و خونريزى در آنجا واقع مى شد، از يكسو احترام حرم خدشه دار، و از سوى ديگر عيب و عارى براى مسلمانان محسوب مى شد، كه آنها امنيت سنتى اين سرزمين مقدس را در هم شكسته اند، و لذا يكى از نعمت هاى بزرگ خداوند بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مسلمين، اين بود كه دو سال بعد از اين ماجرا «مكّه» فتح شد، كه آن هم بدون خونريزى بود.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، به نكته ديگرى در ارتباط با مسأله «صلح حديبيه» و فلسفه آن اشاره كرده، مى فرمايد: «آنها (دشمنان شما) كسانى هستند كه كافر شدند، و شما را از زيارت «مسجد الحرام» بازداشتند، و قربانى هاى شما را از اين كه به محل قربانگاه برسد مانع شدند» (هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ الْهَدْيَ مَعْكُوفاً أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ).(2)

يك گناه آنها كفرشان بود، و گناه ديگر اين كه شما را از مراسم عمره و طواف خانه خدا بازداشتند، و اجازه ندادند كه شترهاى قربانى را در محلش يعنى «مكّه» قربانى كنيد (محل قربانى براى عمره، «مكّه» است و براى حج، سرزمين «منى») در حالى كه خانه خدا بايد براى همه اهل ايمان آزاد باشد، و جلوگيرى از آن از بزرگ ترين گناهان است، همان گونه كه قرآن در جاى ديگر مى گويد: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ: «كيست ستمكارتر است از آن كس كه از بردن نام خدا در مساجد او جلوگيرى كرد»؟!(3)

اين گناهان، ايجاب مى كرد كه خداوند آنها را به دست شما كيفر دهد، و سخت مجازات كند.

اما چرا چنين نكرد؟ ذيل آيه دليل آن را روشن ساخته، مى فرمايد: «و اگر به خاطر اين نبود كه مردان و زنان با ايمانى در اين ميان بدون آگاهى شما زير دست و پا از بين مى رفتند، و از اين راه عيب و عارى بدون اطلاع، دامان شما را مى گرفت، خداوند هرگز مانع اين جنگ نمى شد، و شما را بر آنها مسلط مى ساخت تا كيفر خود را ببينند» (وَ لَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ وَ نِساءٌ مُؤْمِناتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَؤُهُمْ فَتُصِيبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْم).(4)

اشاره به گروهى از مردان و زنان مسلمان است كه به اسلام پيوسته، ولى به عللى قادر به مهاجرت نشده، در «مكّه» مانده بودند.

اگر مسلمانان به «مكّه» حمله مى كردند، جان اين گروه از مسلمانان مستضعف «مكّه» به خطر مى افتاد، زبان مشركان باز مى شد مى گفتند: لشكر اسلام نه بر مخالفان خود رحم مى كند و نه حتى به پيروان و موافقان، و اين عيب و عار بزرگى بود.

بعضى نيز گفته اند: مراد از اين عيب، لزوم كفاره و ديه قتل خطا است، ولى معنى اول مناسب تر به نظر مى رسد.

«مَعَرَّة» از ماده «عرّ» (بر وزن شرّ) و «عرّ» (بر وزن حرّ) در اصل به معنى بيمارى جرب، يك نوع عارضه شديد پوستى است، كه عارض بر انسان يا حيوانات مى شود، سپس توسعه داده شده و به هر گونه زيان و ضررى كه به انسان مى رسد اطلاق شده است.

پس از آن براى تكميل اين سخن، مى افزايد: «هدف اين بود كه خداوند هر كس را مى خواهد در رحمت خود وارد كند» (لِيُدْخِلَ اللّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ).

آرى، خدا مى خواست مؤمنان مستضعف «مكّه» مشمول رحمت او باشند، و صدمه اى به آنها نرسد.

اين احتمال نيز داده شده كه: يك هدف از «صلح حديبيه»، اين بود كه گروهى از مشركان كه قابل هدايت بودند، هدايت شوند و وارد رحمت خدا گردند.

تعبير به «مَنْ يَشاء» (هر كس را بخواهد) به معنى كسانى است كه شايستگى و لياقت دارند; زيرا مشيت الهى هميشه از حكمت او سرچشمه مى گيرد، كه حكيم بدون دليل اراده اى نمى كند، و بى حساب كارى انجام نمى دهد.

و در پايان آيه، براى تأكيد بيشتر، مى افزايد: «اگر صفوف مؤمنان از كفار در «مكّه» جدا مى شد، و بيم از ميان رفتن مؤمنان «مكّه» نبود، ما كافران را به عذاب دردناكى مجازات مى كرديم، و آنها را با دست شما سخت كيفر مى داديم» (لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِيماً).

درست است كه خداوند مى توانست، از طريق اعجاز اين گروه را از ديگران جدا كند، ولى سنت پروردگار، ـ جز در موارد استثنائى ـ انجام كارها از طريق اسباب عادى است.

«تَزَيَّلُوا» از ماده «زوال» در اينجا به معنى جدا گشتن و متفرق شدن است.

از روايات متعددى كه از طرق شيعه و اهل سنت، ذيل اين آيه نقل شده، استفاده مى شود كه، منظور از آن، افراد با ايمانى بودند كه در صلب كفار قرار داشتند، خداوند به خاطر آنها، اين گروه كفار را مجازات نكرد.

از جمله در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «كسى از امام(عليه السلام) سؤال كرد: مگر على(عليه السلام) در دين خداوند قوى و با قدرت نبود؟ فرمود: آرى، قوى بود، عرض كرد: پس چرا بر اقوامى (از افراد بى ايمان و منافق) مسلط شد، اما آنها را از ميان نبرد؟ چه چيز مانع بود؟.

فرمود: يك آيه در قرآن مجيد!

سؤال كرد: كدام آيه؟

فرمود: اين آيه كه خداوند مى فرمايد: لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِيماً: «اگر مؤمنان و كفار (در مكّه) از هم جدا مى شدند، كافران را عذاب دردناكى مى كرديم».

سپس افزود: اِنَّهُ كانَ لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ وَدائِعُ مُؤْمِنُونَ فِى اَصْلابِ قَوْم كافِرِيْنَ وَ مُنافِقِيْنَ، وَ لَمْ يَكُنْ عَلِىٌّ(عليه السلام) لِيَقْتُلَ الآباءَ حَتّى تَخْرُجَ الْوَدائِعُ!... وَ كَذلِكَ قائِمُنا اَهْلَ الْبَيْتِ لَنْ يَظْهَرَ اَبَداً حَتّى تَظْهَرَ وَدائِعُ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ!: «خداوند وديعه هاى با ايمانى در صلب اقوام كافر و منافق داشت، و على(عليه السلام) هرگز پدران را نمى كشت تا اين ودايع ظاهر گردد... و همچنين قائم ما اهل بيت(عليهم السلام)، ظاهر نمى شود تا اين ودايع آشكار گردد».(5)

يعنى خدا مى داند كه گروهى از فرزندان آنها در آينده با اراده و اختيار خود، ايمان را مى پذيرند و به خاطر آنها پدران را از مجازات سريع معاف مى كند.

اين معنى را «قرطبى» به عبارت ديگرى در تفسيرش آورده است.

و مانعى ندارد كه آيه فوق، هم اشاره به اختلاط مؤمنان «مكّه» با كفار باشد، و هم مؤمنانى كه در صلب آنها قرار داشتند.

* * *

26إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ فَأَنْزَلَ اللّهُ سَكِينَتَهُ عَلى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوى وَ كانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها وَ كانَ اللّهُ بِكُلِّ شَيْء عَلِيماً

ترجمه:

26 ـ (به خاطر بياوريد) هنگامى را كه كافران در دل هاى خود خشم و نخوت جاهليت داشتند; و (در مقابل) خداوند آرامش و سكينه را بر فرستاده خويش و مؤمنان نازل فرمود و آنها را به حقيقت تقوا ملزم ساخت، و آنان را از هر كس شايسته تر و اهل آن بودند; و خداوند به همه چيز داناست.

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 123 ـ اين شأن نزول را با تفاوت مختصرى «قرطبى»، «ابوالفتوح رازى»، «آلوسى» در «روح المعانى»، «شيخ طوسى» در «تبيان»، «مراغى» و ديگران نيز نقل كرده اند.

2 ـ «مَعْكُوفاً» از ماده «عكوف» به معنى منع از حركت و ماندن در يك محل است.

3 ـ بقره، آيه 114.

4 ـ جواب «لولا» در جمله بالا محذوف است، و در تقدير چنين مى باشد: «لَمّا كَفَّ اَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ» ـ يا ـ «لَوَطِئْتُمْ رَقابَ الْمُشْرِكِيْنَ بِنَصْرِنا اِيّاكُمْ».

5 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 70، حديث 59، روايات متعدد ديگرى نيز در اين زمينه وارد شده است.

تفسير:

▲تعصب و حميت جاهليت، بزرگ ترين سد راه كفار!

در اين آيات، باز مسائل مربوط به ماجراى «حديبيه» تعقيب مى شود، و صحنه هاى ديگرى از اين ماجراى عظيم را مجسم مى كند.

نخست به يكى از مهم ترين عوامل بازدارنده كفار از ايمان به خدا، پيامبر(صلى الله عليه وآله)و تسليم در مقابل حق و عدالت اشاره كرده، مى گويد: «به خاطر بياوريد هنگامى كه كافران در دل هاى خود نخوت و خشم جاهليت را قرار دادند» (إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ).(1)

و به خاطر آن، مانع ورود پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان به خانه خدا و انجام مراسم عمره و قربانى شد، گفتند: اگر اينها كه در ميدان جنگ، پدران و برادران ما را كشته اند، وارد سرزمين و خانه هاى ما شوند و سالم باز گردند، عرب درباره ما چه خواهد گفت؟ و چه اعتبار و حيثيتى براى ما باقى مى ماند؟

اين كبر، غرور، تعصب و خشم جاهلى، حتى مانع از آن شد كه هنگام تنظيم «صلح نامه حديبيه»، نام خدا را به صورت «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم» بنويسند، با اين كه آداب و سنن آنها مى گفت: زيارت خانه خدا براى همه مجاز، و سرزمين «مكّه» حرم امن است، حتى اگر كسى قاتل پدر خويش را در آن سرزمين يا در مراسم حج و عمره مى ديد، مزاحم او نمى شد.

آنها با اين عمل، هم احترام خانه خدا و حرم امن او را شكستند، هم سنت هاى خود را زير پا گذاشتند، و هم پرده ضخيمى ميان خود و حقيقت كشيدند، و چنين است اثرات مرگبار «حميت هاى جاهليت»!

«حميّت» در اصل از ماده «حمى» (بر وزن حمد)، به معنى حرارتى است كه از آتش، يا خورشيد، يا بدن انسان و مانند آن به وجود مى آيد، و به همين دليل به حالت «تب»، «حُمّى» (بر وزن كبرى) گفته مى شود، و به حالت خشم و همچنين نخوت و «تعصب خشم آلود» نيز «حميّت» مى گويند.

اين حالتى است كه بر اثر جهل و كوتاهى فكر و انحطاط فرهنگى، مخصوصاً در ميان «اقوام جاهلى» فراوان است، و سرچشمه بسيارى از جنگ ها و خونريزى هاى آنها مى شود.

آن گاه مى فرمايد: در مقابل آن «خداوند حالت سكينه و آرامش را بر رسول خود و مؤمنان نازل فرمود» (فَأَنْزَلَ اللّهُ سَكِينَتَهُ عَلى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ).

اين آرامش، كه مولود ايمان و اعتقاد به خداوند، و اعتماد بر لطف او بود، آنها را به خونسردى و تسلط بر نفس، دعوت كرد، و آتش خشمشان را فرو نشاند، تا آنجا كه براى حفظ اهداف بزرگ خود، حاضر شدند «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم» را، كه رمز اسلام در شروع كارها بود، بردارند، و به جاى آن «بِسْمِكَ اللّهُمَّ» كه از يادگارهاى دوران گذشته عرب بود، در آغاز «صلح نامه حديبيه» بنگارند، و حتى لقب «رسول اللّه» را از كنار نام گرامى محمّد(صلى الله عليه وآله) حذف كنند.

و حاضر شدند، بر خلاف عشق و علاقه سوزانى كه به زيارت خانه خدا و مراسم عمره داشتند، از همان «حديبيه» به سوى «مدينه» باز گردند، شترهاى خود را بر خلاف سنت حج و عمره در همانجا قربانى كنند، و بدون انجام مناسك از احرام به درآيند.

آرى، حاضر شدند دندان بر جگر بگذارند، و در برابر همه اين ناملايمات صبر و شكيبائى به خرج دهند، در صورتى كه اگر «حميت جاهليت» بر آنها حاكم بود، هر يك از اينها كافى بود كه آتش جنگ را در آن سرزمين شعلهور سازد.

آرى، فرهنگ جاهليت دعوت به «حميت»، «تعصب» و «خشم جاهلى» مى كند، ولى فرهنگ اسلام، به «سكينه»، «آرامش» و «تسلط بر نفس».

سپس، مى افزايد: «خداوند آنها را به كلمه تقوا ملزم ساخت، و آنها از هر كس سزاوارتر و شايسته تر و اهل و محل آن بودند» (وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوى وَ كانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها).

«كَلِمَة» در اينجا به معنى «روح» است، يعنى خداوند روح تقوا را بر دل هاى آنها افكند، و ملازم و همراهشان ساخت. چنان كه در آيه 171 سوره «نساء» درباره عيسى(عليه السلام) مى خوانيم: إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللّهِ وَ كَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلى مَرْيَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ: «مسيح عيسى بن مريم فقط فرستاده خدا، و كلمه (و مخلوق) اوست; كه او را به مريم القا نمود; و روحى (شايسته) از طرف او بود».

بعضى نيز احتمال داده اند: مراد از «كلمه تقوا»، دستور و فرمانى است كه خداوند در اين زمينه، به مؤمنان داده بود.

ولى مناسب، همان «روحيه تقوا» است كه جنبه «تكوينى» دارد، و زائيده ايمان و سكينه و التزام قلبى، به دستورات خداوند است.

لذا در بعضى از روايات كه از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل شده «كلمه تقوا» به (حقيقت) «لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ»(2) و در روايتى كه از امام صادق(عليه السلام) نقل شده به «ايمان» تفسير شده است.(3)

در يكى از خطبه هاى پيغمبر گرامى(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: نَحْنَ كَلِمَةُ التَّقْوى وَ سَبِيْلَ الْهُدى: «مائيم كلمه تقوا و طريقه هدايت».(4)

شبيه همين معنى از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) نيز نقل شده كه فرمود: وَ نَحْنَ كَلِمَةُ التَّقْوى وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقى: «مائيم كلمه تقوا و دستگيره محكم الهى».(5)

روشن است: ايمان به «نبوت» و «ولايت»، مكمل ايمان به اصل «توحيد» و معرفة اللّه است; چرا كه آنها همه داعيان الى اللّه و مناديان توحيدند.

به هر حال، مسلمانان در آن لحظات حساس، گرفتار خشم و عصبانيت و تعصب و نخوت نشدند، و سرنوشت درخشانى را كه خداوند در ماجراى «حديبيه» براى آنها رقم زده بود، با آتش خشم و جهل نسوزاندند.

زيرا مى گويد: «مسلمانان از همه سزاوارتر به تقوا بودند و اهل و محل آن».

بديهى است، از يك مشت جمعيت خرافى و نادان و بت پرست، جز «حميت جاهليت» انتظار نمى رفت، ولى از مسلمانان موحدى كه ساليان دراز در مكتب قرآن پرورش يافته بودند، چنين خلق و خوى جاهلى غير منتظره بود. آنچه از آنها انتظار مى رفت، همان سكينه و وقار و تقوا بود كه در «حديبيه» به نمايش گذاردند، هر چند نزديك بود بعضى از تندخويان ناشكيبا، كه شايد رسوباتى از گذشته را با خود داشتند اين سد نيرومند را بشكنند، و جنجالى بر پا كنند، اما سكينه و وقار پيامبر(صلى الله عليه وآله) همچون آبى بر اين آتش ريخته شد و خاموش گشت.

در پايان آيه مى فرمايد: «و خداوند به هر چيزى عالم و آگاه بوده و هست» (وَ كانَ اللّهُ بِكُلِّ شَيْء عَلِيماً).

او هم نيات سوء كفار را مى داند، و هم پاكدلى مؤمنان راستين را، در اينجا سكينه و تقوا نازل مى كند، و در آنجا حميت جاهليت را مسلط مى سازد; چرا كه خداوند هر قوم و ملتى را به مقدار شايستگى هايشان مشمول لطف و رحمت خود مى سازد، و يا خشم و غضبش!

* * *

1 ـ «جَعَلَ» گاه يك مفعول مى گيرد و آن در موردى است كه به معنى «ايجاد» باشد مانند آيه مورد بحث كه فاعل آن «الَّذِيْنَ كَفَرُوا» است، و مفعول آن «الحَمِيَّة» مى باشد، و منظور از ايجاد در اين جا حفظ اين حالت و الزام و پاى بندى به آن است، و گاه دو مفعول مى گيرد و آن جائى است كه به معنى «صيرورت» باشد.

2 ـ «در المنثور»، جلد 6، صفحه 80.

3 ـ «اصول كافى»، طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 73.

4 ـ «خصال صدوق»، جلد 2، صفحه 432 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 73.

5 ـ «بحار الانوار»، جلد 23، صفحه 35 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 74.

نكته:

▲حميت جاهليت چيست؟

گفتيم «حميت» در اصل از ماده «حمى» به معنى حرارت است، و سپس در معنى غضب، و بعداً به معنى نخوت و تعصب آميخته با غضب به كار رفته است.

اين واژه، گاه در همين معنى مذموم (توأم با قيد جاهليت، يا بدون آن)، و گاه در معنى ممدوح و پسنديده به كار مى رود، و اشاره به غيرت منطقى و تعصب در امور مثبت و سازنده است. اميرمؤمنان على(عليه السلام) به هنگام انتقاد از بعضى از ياران سست عنصر و سركش، مى فرمايد: مُنِيتُ بِمَنْ لَايُطِيعُ إِذَا أَمَرْتُ وَ لَايُجِيبُ إِذَا دَعَوْتُ... أَ مَا 0دِينٌ يَجْمَعُكُمْ وَ لَا حَمِيَّةَ تُحْمِشُكُمْ: «گرفتار مردمى شده ام كه اگر فرمان دهم، اطاعت نمى كنند، و اگر دعوتشان كنم، اجابت نمى كنند... آيا دين نداريد كه شما را جمع كند؟ يا غيرتى كه شما را به خشم آورد؟ (و به انجام وظائف وادارد)».(1)

ولى، غالباً در همان معنى مذموم، به كار رفته است، چنان كه اميرمؤمنان على(عليه السلام) در خطبه «قاصعه»، بارها روى اين معنى تكيه كرده است، و در مذمت «ابليس» كه پيشواى مستكبران بود، مى فرمايد: صَدَّقَهُ بِهِ أَبْنَاءُ الْحَمِيَّةِ وَ إِخْوَانُ الْعَصَبِيَّةِ وَ فُرْسَانُ الْكِبْرِ وَ الْجَاهِلِيَّةِ: «او را فرزندان نخوت و حميت، و برادران عصبيت، و سواران بر مركب كبر و جهالت تصديق كردند».(2)

و در جاى ديگر همين خطبه، به هنگامى كه مردم را از تعصبات جاهليت بر حذر مى دارد، مى فرمايد: فَأَطْفِئُوا مَا كَمَنَ فِي قُلُوبِكُمْ مِنْ نِيرَانِ الْعَصَبِيَّةِ وَ أَحْقَادِ الْجَاهِلِيَّةِ فَإِنَّمَا تِلْكَ الْحَمِيَّةُ تَكُونُ فِي الْمُسْلِمِ مِنْ خَطَرَاتِ الشَّيْطَانِ وَ نَخَوَاتِهِ وَ نَزَغَاتِهِ وَ نَفَثَاتِهِ!: «شراره هاى تعصب و كينه هاى جاهلى را كه در قلب داريد، خاموش سازيد، كه اين نخوت و حميت و تعصب ناروا در مسلمانان، از القائات، نخوت و وسوسه شيطان است».(3)

به هر حال، شك نيست كه وجود چنين حالتى در فرد يا جامعه، باعث عقب ماندگى و سقوط آن جامعه است، پرده هاى سنگينى بر عقل و فكر انسان مى افكند، و او را از درك صحيح و تشخيص سالم، باز مى دارد، و گاه تمام مصالح او را به باد فنا مى دهد.

اصولاً انتقال سنت هاى غلط از قومى به قوم ديگر، در سايه شوم همين «حميت جاهليت»، صورت مى گيرد، و پافشارى اقوام منحرف در برابر انبياء و رهبران الهى نيز، غالباً از همين رهگذر است.

در حديثى از امام على بن الحسين(عليه السلام) مى خوانيم كه وقتى از حضرت درباره «عصبيت» سؤال كردند، فرمود: الْعَصَبِيَّةُ الَّتِي يَأْثَمُ عَلَيْهَا صَاحِبُهَا أَنْ يَرَى الرَّجُلُ شِرَارَ قَوْمِهِ خَيْراً عَنْ خِيَارِ قَوْم آخَرِينَ وَ لَيْسَ مِنَ الْعَصَبِيَّةِ أَنْ يُحِبَّ الرَّجُلُ قَوْمَهُ وَ لَكِنْ مِنَ الْعَصَبِيَّةِ أَنْ يُعِينَ قَوْمَهُ عَلَى الظُّلْمِ: «تعصبى كه موجب گناه است، اين است كه، انسان بَدانِ قوم خود را از نيكان قوم ديگر برتر بشمرد، ولى دوست داشتن قوم خود تعصب نيست، تعصب آن است كه، آنها را در ظلم و ستم يارى كند».(4)

بهترين راه مبارزه با اين خوى زشت، و طريق نجات از اين مهلكه بزرگ، تلاش و كوشش براى بالا بردن سطح فرهنگ و فكر و ايمان هر قوم و جمعيت است.

در حقيقت، داروى اين درد را قرآن مجيد در همين آيه مورد بحث بيان كرده، آنجا كه در نقطه مقابل آن، از مؤمنانى بحث مى كند كه داراى سكينه و روح تقوا هستند، بنابراين آنجا كه ايمان و سكينه و تقوا است، حميت جاهليت نيست، و آنجا كه حميت جاهليت است، ايمان و سكينه و تقوى نيست!.

* * *

27لَقَدْ صَدَقَ اللّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُؤُسَكُمْ وَ مُقَصِّرِينَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِكَ فَتْحاً قَرِيباً

ترجمه:

27 ـ خداوند آنچه را به پيامبرش در عالَم خواب نشان داد راست گفت; به طور قطع همه شما به خواست خدا وارد مسجد الحرام مى شويد در نهايت امنيت و در حالى كه سرهاى خود را تراشيده يا كوتاه كرده ايد و از هيچ كس ترس و وحشتى نداريد; ولى خداوند چيزهائى را مى دانست كه شما نمى دانستيد (و در اين تأخير حكمتى بود); و قبل از آن، فتح نزديكى (براى شما) قرار داده است.

1 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 39.

2 و 3 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 192 (خطبه قاصعه).

 

4 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 73، حديث 70

تفسير:

▲رؤياى صادقه پيامبر(صلى الله عليه وآله)

اين آيه نيز، فراز ديگرى از فرازهاى مهم داستان «حديبيه» را ترسيم مى كند، ماجرا اين بود:

پيامبر(صلى الله عليه وآله) در «مدينه» خوابى ديد كه به اتفاق يارانش براى انجام مناسك «عمره» وارد «مكّه» مى شوند، اين خواب را براى ياران بيان كرد، همگى شاد و خوشحال شدند، اما چون جمعى تصور مى كردند تعبير و تحقق اين خواب در همان سال واقع خواهد شد، هنگامى كه مشركان راه ورود به «مكّه» را در «حديبيه» به روى آنها بستند، گرفتار شك و ترديد شدند، كه مگر رؤياى پيامبر(صلى الله عليه وآله)هم ممكن است نادرست از آب در آيد؟ مگر بنا نبود ما به زيارت خانه خدا مشرف شويم؟ پس چه شد اين وعده؟ و كجا رفت آن خواب رحمانى؟!

پيامبر(صلى الله عليه وآله) در پاسخ اين سؤال فرمود: مگر من به شما گفتم اين رؤيا همين امسال تحقق خواهد يافت؟

آيه فوق در همين رابطه، در طريق بازگشت به «مدينه» نازل شد، و تأكيد كرد كه: اين رؤياى صادقه بوده، و اين مطلب حتمى، قطعى و انجام شدنى است.

مى فرمايد: «خداوند آنچه را به پيامبرش در عالم خواب نشان داده، صدق و حق بود» (لَقَدْ صَدَقَ اللّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ).(1)

پس از آن مى افزايد: «به طور قطع همه شما به خواست خدا، وارد مسجد الحرام مى شويد در نهايت امنيت، و در حالى كه سرهاى خود را تراشيده، يا ناخن هاى خود را كوتاه كرده ايد، و از هيچ كس ترس و وحشتى نداريد» (لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُؤُسَكُمْ وَ مُقَصِّرِينَ لاتَخافُونَ).

«ولى خداوند چيزهائى مى دانست، كه شما نمى دانستيد» (فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا).

و در اين تأخير حكمتى بود «و قبل از آن فتح نزديكى قرار داد» (فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِكَ فَتْحاً قَرِيباً).

* * *

1 ـ «صَدَقَ» فعل ماضى است، گاه دو مفعول مى گيرد، مانند آيه فوق كه «رَسُولَهُ» مفعول اول، و «رُؤيا» مفعول دوم است، ولى گاه مفعول دوم آن به واسطه «فى» مى باشد.

▲در اين آيه نكاتى جلب توجه مى كند:

1 ـ با توجه به اين كه «لام» در «لَتَدْخُلُنَّ»، «لام قسم» و «نون» در آخر آن براى تأكيد است، اين يك وعده قطعى الهى نسبت به آينده، و پيشگوئى معجزآساى صريحى است از انجام مراسم عمره، در نهايت امنيت، و چنان كه خواهيم گفت، درست در سال آينده، در همان ماه «ذى القعده»، اين پيشگوئى، به واقعيت پيوست، و مسلمانان مراسم عمره را به همين صورت انجام دادند.

* * *

2 ـ جمله «إِنْ شاءَ اللّهُ» در اينجا، ممكن است يك نوع تعليم به بندگان باشد، كه به هنگام خبر دادن از آينده، تكيه بر مشيت و اراده الهى را فراموش نكنند، و خود را در كارها مستقل و بى نياز از لطف او ندانند.

و ممكن است، اشاره به شرايطى باشد كه خداوند براى اين موفقيت (توفيق زيارت خانه خدا در آينده نزديك) قرار داده، و آن باقيماندن بر خط توحيد و سكينه و تقوا است.

و نيز ممكن است اشاره به نفراتى باشد كه در اين فاصله، مدت عمرشان پايان مى گيرد، و موفق به انجام اين زيارت نمى شوند، و جمع ميان اين معانى كاملاً ممكن است.

* * *

3 ـ تعبير به «فَتْحاً قَرِيْباً» به عقيده بسيارى از مفسران، اشاره به همان «صلح حديبيه» است كه قرآن آن را «فتح مبين» ناميده، و مى دانيم: همين فتح، زمينه ساز ورود به «مسجد الحرام» در سال بعد شد.

در حالى كه گروهى ديگر، آن را اشاره به «فتح خيبر» مى دانند و قرائن ذيل بر آن دلالت دارد:

الف ـ كلمه «قَرِيْباً» تناسب بيشترى با «فتح خيبر» دارد; زيرا فاصله كمترى با تحقق عينى اين خواب داشت.

ب ـ از اين گذشته، در آيه 18 همين سوره، كه سخن از «بيعت رضوان» مى گويد، آمده است: «فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً» ـ چنان كه گفتيم، و اكثر مفسران عقيده دارند ـ منظور «فتح خيبر» است.

ج ـ قرائن موجود در آيه نيز حكايت از همين مى كند و با توجه به اين كه آيه مورد بحث، هماهنگ با آن مى باشد، به نظر مى رسد هر دو به يك معنى اشاره مى كند.(1)

د ـ در تفسير «على بن ابراهيم» نيز به همين معنى اشاره شده است.(2)

* * *

4 ـ جمله «مُحَلِّقِينَ رُؤُسَكُمْ وَ مُقَصِّرِينَ» (در حالى كه سرها را تراشيده ايد و ناخن ها را گرفته ايد)، اشاره به يكى از آداب مراسم عمره است كه «تقصير» نام دارد، و به وسيله آن مُحرم از احرام خارج مى شود.

بعضى اين آيه را دليل بر «تخيير» در مسأله تقصير و خروج از احرام دانسته اند، كه مُحرم مى تواند سر را بتراشد و يا ناخن خود را بگيرد; زيرا جمع ميان اين دو قطعاً واجب نيست.

* * *

5 ـ جمله فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا: «خداوند مطالبى را مى دانست كه شما نمى دانستيد»، اشاره به اسرار مهمى است كه در «صلح حديبيه» نهفته بود، و با گذشت زمان آشكار شد، پايه هاى اسلام تقويت يافت، آوازه اسلام در همه جا پيچيد، و تهمت هاى جنگ طلبى مسلمانان و مانند آن بر چيده شد، مسلمين توانستند با فراغت بال «خيبر» را فتح كنند، و مبلغان خود را به اطراف «جزيره عربستان» گسيل دارند، و پيامبر(صلى الله عليه وآله) نامه هاى تاريخى خود را براى سران بزرگ دنياى آن روز بفرستد، مطالبى كه افراد عادى از آن آگاه نبودند و تنها خداوند بر آن آگاهى داشت.

* * *

6 ـ در اين آيه به مسأله «رؤيا» بر خورد مى كنيم، همان رؤياى صادقه پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه شاخه اى از وحى است، شبيه آنچه در مورد ابراهيم(عليه السلام) و ذبح فرزندش اسماعيل(عليه السلام) آمده است.(3)-(4)

* * *

7 ـ آيه مورد بحث، يكى از اخبار غيبى قرآن، از شواهد آسمانى بودن اين كتاب، و از معجزات پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) است، كه با اين قاطعيت و تأكيد، هم خبر از ورود به «مسجد الحرام» و انجام مراسم عمره در آينده نزديك مى دهد، و هم فتح قريب و پيروزى نزديكى قبل از آن، و چنان كه مى دانيم اين هر دو پيشگوئى به وقوع پيوست، داستان «فتح خيبر» را قبلاً شنيديد و اكنون داستان «عمرة القضاء» را نيز بشنويد.

* * *

1 ـ تعبير به «مِنْ دُونِ ذلِكَ» يا به معنى «قبل ذلك» است، يعنى قبل از عمره سال بعد، خداوند فتح قريبى نصيب مؤمنان مى كند، و يا به معنى «غير ذلك» است، يعنى غير از توفيق زيارت خانه خدا، فتح قريبى نيز براى آنها قرار مى دهد.

2 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 76، حديث 84.

3 ـ صافات، آيه 102.

4 ـ شرح بيشتر درباره رؤيا و خواب ديدن را در جلد نهم، در داستان يوسف(عليه السلام)، صفحه 312 به بعد مطالعه فرمائيد.

▲عمرة القضاء

«عمرة القضاء» همان عمره اى است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) سال بعد از «حديبيه»، يعنى در «ذى القعده» سال هفتم هجرت (درست يك سال بعد از آنكه مشركان آنها را از ورود به «مسجد الحرام» بازداشتند) به اتفاق يارانش انجام داد، و نام گذارى آن به اين نام، به خاطر آن است كه در حقيقت قضاى سال قبل محسوب مى شد.

توضيح اين كه: طبق يكى از مواد قرار داد «حديبيه»، برنامه اين بود كه مسلمانان در سال آينده، مراسم عمره و زيارت خانه خدا را آزادانه انجام دهند، ولى، بيش از سه روز در «مكّه» توقف نكنند، و در اين مدت، سران قريش و مشركان سرشناس «مكّه» از شهر خارج شوند (تا هم از درگيرى احتمالى پرهيز شود، و هم آنها كه به خاطر كينه توزى و تعصب، ياراى ديدن منظره عبادت توحيدى مسلمانان را نداشتند، آن را نبينند!).

در بعضى از تواريخ آمده است: پيامبر(صلى الله عليه وآله) با يارانش محرم شدند، و با شترهاى قربانى حركت كردند، و تا نزديكى «ظهران» رسيدند، در اين هنگام، پيامبر يكى از يارانش را به نام «محمّد بن مسلمه» با تعداد قابل ملاحظه اى از اسب هاى سوارى، و اسلحه، پيشاپيش خود فرستاد، هنگامى كه مشركان اين برنامه را ملاحظه كردند، شديداً ترسيدند، گمان كردند حضرت(صلى الله عليه وآله) مى خواهد با آنها نبرد كند، و قرارداد ده ساله خود را نقض نمايد، اين خبر را به اهل «مكّه» دادند، اما هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) نزديك «مكّه» رسيد، دستور داد: تيرها، نيزه و سلاح هاى ديگر را به سرزمينى كه «ياجج» نام داشت منتقل سازند، و خود و يارانش تنها با شمشير، آن هم غلاف كرده وارد «مكّه» شدند.

اهل «مكّه» هنگامى كه اين عمل را ديدند، خوشحال شدند كه به وعده وفا شده (گويا اقدام پيغمبر هشدارى بود، براى مشركان، كه اگر بخواهند نقض عهد كنند و توطئه اى بر ضد مسلمانان بچينند، آنها قدرت مقابله را دارند).

رؤساى «مكّه»، از «مكّه» خارج شدند تا اين مناظر را كه براى آنها دلخراش بود نبينند، ولى بقيه اهل «مكّه» از مردان و زنان و كودكان در مسير راه، و در پشت بام ها، و در اطراف خانه خدا جمع شده بودند تا مسلمانان و مراسم عمره آنها را ببينند.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) با ابهّت خاصى وارد «مكّه» شد، شتران قربانى فراوانى همراه داشت، با نهايت محبت و ادب با اهل «مكّه» رفتار كرد، دستور داد مسلمانان به هنگام طواف با سرعت حركت كنند، و احرامى را كمى كنار بزنند، تا شانه هاى نيرومند و سطبر آنها آشكار گردد، و اين صحنه در روح و فكرِ مردم «مكّه» به عنوان دليل زنده اى از قدرت و قوت و رشادت مسلمانان، اثر گذارد.

روى هم رفته، «عمرة القضاء» هم عبادت بود، و هم نمايش قدرت، و بايد گفت: بذر «فتح مكّه» كه در سال بعد روى داد در همان ايام پاشيده شد، و زمينه را كاملاً براى تسليم مكّيان، در برابر اسلام فراهم ساخت.

اين وضع، به قدرى براى سران قريش ناگوار بود، كه پس از گذشتن سه روز، كسى را فرستادند خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه طبق قرار داد بايد هر چه زودتر «مكّه» را ترك گويد.

جالب اين كه پيغمبر(صلى الله عليه وآله) زن بيوه اى را از زنان «مكّه»، كه با بعضى از سران معروف قريش خويشاوندى داشت به ازدواج خود در آورد، تا طبق رسم عرب پيوند خود را با آنها مستحكم كرده و از عداوت و مخالفت آنها بكاهد.

هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) پيشنهاد خروج از «مكّه» را شنيد، فرمود: من مايلم براى مراسم اين ازدواج غذائى تهيه كنم، و از شما دعوت نمايم، كارى كه اگر انجام مى شد نقش مؤثرى در نفوذ بيشتر پيامبر(صلى الله عليه وآله) در قلوب آنها داشت، ولى آنها نپذيرفتند و اين دعوت را رسماً رد كردند.(1)

* * *

28هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ كَفى بِاللّهِ شَهِيداً

29مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَى الْكُفّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ تَراهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَ رِضْواناً سِيماهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْع أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى عَلى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفّارَ وَعَدَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً

ترجمه:

28 ـ او كسى است كه رسولش را با هدايت و دين حق فرستاده تا آن را بر همه اديان پيروز كند; و كافى است كه خدا گواه اين موضوع باشد!

29 ـ محمّد فرستاده خداست; و كسانى كه با او هستند در برابر كفار سرسخت و شديد، و در ميان خود مهربانند، پيوسته آنها را در حال ركوع و سجود مى بينى در حالى كه همواره فضل خدا و رضاى او را مى طلبند; نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمايان است; اين توصيف آنان در تورات و توصيف آنان در انجيل است، همانند زراعتى كه جوانه هاى خود را خارج ساخته، و به تقويت آن پرداخته تا محكم شده و بر پاى خود ايستاده است و زارعان را به شگفتى وا مى دارد; اين براى آن است كه كافران را به خشم آورد! (ولى) كسانى از آنها را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، خداوند وعده آمرزش و اجر عظيمى داده است.

1 ـ «مجمع البيان»،جلد 9، صفحه 127 ـ «فى ظلال القرآن»، جلد 7، صفحه 511 و «تاريخ طبرى»، جلد 2، صفحه 310 (با تلخيص و تلفيق).

تفسير:

▲در برابر دشمنان، سخت گير و در برابر دوستان، مهربان!

در اين دو آيه، كه آخرين آيات سوره فتح است، به دو مسأله مهم ديگر در ارتباط با «فتح المبين» يعنى «صلح حديبيه»، اشاره مى كند كه يكى مربوط به عالم گير شدن اسلام است، و ديگرى اوصاف ياران پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و ويژگى هاى آنان، و وعده الهى را نسبت به آنها بازگو مى كند.

نخست مى گويد: «او كسى است كه رسولش را با هدايت و دين حق فرستاد، تا آن را بر همه اديان غالب گرداند، و كافى است كه خدا شاهد و گواه اين موضوع باشد» (هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ كَفى بِاللّهِ شَهِيداً).

اين وعده ايست صريح و قاطع، از سوى خداوند قادر متعال، در رابطه با غلبه اسلام بر همه اديان.

يعنى، اگر خداوند از طريق رؤياى پيامبر(صلى الله عليه وآله) به شما خبر پيروزى داده، كه با نهايت امنيت وارد «مسجد الحرام» مى شويد، و مراسم عمره را به جا مى آوريد، بى آنكه كسى جرأت مزاحمت شما را داشته باشد، و نيز اگر خداوند بشارت «فتح قريب» (پيروزى خيبر) را مى دهد، تعجب نكنيد، اين آغاز حركت است، سرانجام، اسلام عالم گير مى شود و بر همه اديان پيروز خواهد گشت.

چرا نشود، در حالى كه محتواى دعوت رسول اللّه هدايت است «أَرْسَلَهُ بِالْهُدى» و آئين او حق است «وَ دِيْنِ الْحَقِّ»، و هر ناظر بى طرفى، مى تواند حقانيت آن را در آيات اين قرآن، احكام فردى، اجتماعى، قضائى، و سياسى اسلام، و همچنين تعليمات اخلاقى و انسانى آن بنگرد، و از پيشگوئى هاى دقيق و صريحى كه از آينده دارد و درست به وقوع مى پيوندد، ارتباط اين پيامبر(صلى الله عليه وآله) را به خدا به طور قطع دريابد.

آرى، منطق نيرومند اسلام، و محتواى غنى و پر بار آن، ايجاب مى كند: سرانجام اديان شرك آلود را جاروب كند، اديان آسمانى تحريف يافته را در برابر خود به خضوع وا دارد، و با جاذبه عميق خود، دل ها را به سوى اين آئين خالص جلب و جذب نمايد.

در اين كه منظور از اين پيروزى، «پيروزى منطقى» است يا «پيروزى نظامى»؟ در ميان مفسران گفتگو است:

«جمعى» معتقدند: اين پيروزى: تنها «پيروزى منطقى و استدلالى» است، و اين امر حاصل شده است; چرا كه اسلام از نظر قدرت منطق و استدلال، بر همه آئين هاى موجود برترى دارد.

در حالى كه «جمعى ديگر»، پيروزى را به معنى «غلبه ظاهرى» و غلبه قدرت گرفته اند، و موارد استعمال اين كلمه (يُظْهِرَ) نيز دليل بر غلبه خارجى است، و به همين دليل، مى توان گفت: علاوه بر مناطق بسيار وسيعى كه امروز در شرق و غرب و شمال و جنوب عالم در قلمرو اسلام قرار گرفته، و هم اكنون بيش از 40 كشور اسلامى با جمعيتى حدود يك ميليارد نفر، زير پرچم اسلام قرار دارند، زمانى فرا خواهد رسيد كه همه جهان، رسماً زير اين پرچم قرار مى گيرد، و اين امر به وسيله قيام مهدى (ارواحنا فداه) تكميل مى گردد، چنان كه در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل شده است كه: لايَبْقى عَلى ظَهْرِ الاَرْضِ بَيْتُ مَدَر وَ لا وَبَر اِلاّ اَدْخَلَهُ اللّهُ كَلِمَةَ الاِسْلامِ: «در سراسر روى زمين، خانه اى از سنگ و گل، يا خيمه هائى از كرك و مو، باقى نمى ماند، مگر اين كه خداوند اسلام را در آن وارد مى كند»!.(1)

در اين زمينه، بحث مشروحى ذيل آيه مشابه آن، آيه 33 سوره «توبه» داشتيم.(2)

اين نكته نيز قابل توجه است كه، بعضى تعبير «الهُدى» را اشاره به استحكام «عقائد اسلامى» دانسته اند، در حالى كه «دِيْنِ الْحَقِّ» را ناظر به حقانيت «فروع دين» مى دانند، ولى، دليلى بر اين تقسيم بندى نداريم و ظاهر اين است كه هدايت و حقانيت، هم در اصول است و هم در فروع.

در اين كه مرجع ضمير در «لِيُظْهِرَهُ»، «اسلام» است يا «پيامبر»(صلى الله عليه وآله)؟ مفسران دو احتمال داده اند، اما قرائن به خوبى نشان مى دهد كه منظور همان دين حق است; چرا كه هم از نظر جمله بندى نزديك تر به ضمير است، و هم پيروزى دين بر دين تناسب دارد، نه شخص بر دين.

آخرين سخن در مورد آيه، اين كه جمله «كَفى بِاللّهِ شَهِيْدا»، اشاره اى است به اين واقعيت كه اين پيشگوئى، نيازى به هيچ شاهد و گواه ندارد، كه شاهد و گواهش اللّه است، و رسالت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نيز نياز به گواه ديگرى ندارد، كه گواه آن نيز خدا است، و اگر «سهيل بن عمرو» و امثال او حاضر نشوند عنوان «رسول اللّه» بعد از نام محمّد(صلى الله عليه وآله) بنويسند، «عِرض خود مى برند، و زحمتى هم براى ما ندارند»!

* * *

در آخرين آيه، ترسيم بسيار گويائى از اصحاب و ياران خاص پيامبر(صلى الله عليه وآله)، و آنها كه در خط او بودند از لسان «تورات» و «انجيل» بيان كرده، كه هم افتخار و مباهاتى است براى آنها كه در «حديبيه» و مراحل ديگر، پايمردى به خرج دادند، و هم درس آموزنده اى است براى همه مسلمانان در تمام قرون و اعصار.

در آغاز مى فرمايد: «محمّد فرستاده خدا است» (مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ).

خواه شب پره هائى همچون «سهيل بن عمرو» بپسندند يا نپسندند! و خود را از اين آفتاب عالمتاب پنهان كنند يا نكنند! خدا گواهى به رسالت او داده، و همه آگاهان گواهى مى دهند.

سپس، به توصيف يارانش پرداخته، و اوصاف ظاهر و باطن و عواطف و افكار و اعمال آنها را طى پنج صفت چنين بيان مى كند: «كسانى كه با او هستند، در برابر كفار، شديد و محكم هستند» (وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَى الْكُفّارِ).

و در دومين وصف مى گويد: «اما در ميان خود رحيم و مهربانند» (رُحَماءُ بَيْنَهُمْ).

آرى، آنها كانونى از عواطف و محبت نسبت به برادران و دوستان و هم كيشانند، و آتشى سخت و سوزان، و سدى محكم و پولادين، در مقابل دشمنان.

در حقيقت، عواطف آنها در اين «مهر» و «قهر» خلاصه مى شود، اما نه جمع ميان اين دو در وجود آنها تضادى دارد، و نه قهر آنها در برابر دشمن، و مهر آنها در برابر دوست، سبب مى شود كه از جاده حق و عدالت، قدمى بيرون نهند.

در سومين صفت كه از اعمال آنها سخن مى گويد، مى افزايد: «پيوسته آنها را در حال ركوع و سجود مى بينى، و همواره به عبادت خدا مشغولند» (تَراهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً).

اين تعبير، عبادت و بندگى خدا را، كه با دو ركن اصليش «ركوع» و «سجود» ترسيم شده، به عنوان حالت دائمى و هميشگى آنها ذكر مى كند، عبادتى كه كه رمز تسليم در برابر فرمان حق، و نفى كبر و خود خواهى و غرور، از وجود ايشان است.

در چهارمين توصيف، كه از نيت پاك و خالص آنها بحث مى كند، مى فرمايد: «آنها همواره فضل خدا و رضاى او را مى طلبند» (يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَ رِضْواناً).

نه براى تظاهر و ريا قدم بر مى دارند، و نه انتظار پاداش از خلق خدا دارند، بلكه چشمشان تنها به رضا و فضل او دوخته شده، و انگيزه حركت آنها در تمام زندگى همين است و بس.

حتى تعبير به «فضل»، نشان مى دهد كه آنها به تقصير خود معترفند، و اعمال خود را كمتر از آن مى دانند كه پاداش الهى براى آن بطلبند، بلكه با تمام تلاش و كوشش، باز هم مى گويند: خداوندا! اگر فضل تو به يارى ما نيايد واى بر ما!

و در پنجمين و آخرين توصيف، از ظاهر آراسته و نورانى آنها بحث كرده مى گويد: «نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمايان است» (سِيماهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ).(3)

«سيما» در اصل به معنى علامت و هيئت است، خواه اين علامت در صورت باشد، يا در جاى ديگر بدن، هر چند، در استعمالات روزمره فارسى، به نشانه هاى صورت و وضع ظاهرى چهره گفته مى شود.

به تعبيرى ديگر، «قيافه» آنها به خوبى نشان مى دهد كه آنها انسان هائى خاضع در برابر خداوند، حق، قانون و عدالتند، نه تنها در صورت آنها، كه در تمام وجود و زندگى آنان اين علامت منعكس است.

گرچه بعضى از مفسران، آن را به اثر ظاهرى سجده در پيشانى، و يا اثر خاك در محل سجده گاه تفسير كرده اند، ولى ظاهراً آيه مفهوم گسترده ترى دارد، كه چهره اين مردان الهى را به طور كامل ترسيم مى كند.

بعضى نيز گفته اند: اين آيه، اشاره به سجده گاه آنها در قيامت است، كه همچون ماه به هنگام بدر مى درخشد!

البته، ممكن است پيشانى آنها در قيامت چنين باشد، ولى آيه از وضع ظاهرى آنها در دنيا خبر مى دهد.

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) نيز آمده كه در تفسير اين جمله فرمود: هُوَ السَّهَرُ فِى الصَّلاةِ: «منظور بيدار ماندن در شب براى نماز است» (كه آثارش در روز در چهره آنها نمايان است).(4)

جمع ميان اين معانى كاملاً ممكن است.

به هر حال، قرآن بعد از بيان همه اين اوصاف، مى افزايد: «اين توصيف آنها (ياران محمّد(صلى الله عليه وآله)) در تورات است» (ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْراةِ).

اين حقيقتى است كه از پيش گفته شده، و توصيفى است در يك كتاب بزرگ آسمانى، كه از پيش از هزار سال قبل نازل شده است.

ولى، نبايد فراموش كرد كه تعبير «وَ الَّذِيْنَ مَعَهُ» (آنها كه با او هستند)، سخن از كسانى مى گويد، كه در همه چيز با پيامبر(صلى الله عليه وآله) بودند، در فكر و عقيده و اخلاق و عمل، نه تنها كسانى كه همزمان با او بودند، هر چند خطشان با او متفاوت بود.

سپس، به توصيف آنها در يك كتاب بزرگ ديگر آسمانى، يعنى «انجيل» پرداخته، چنين مى گويد: «توصيف آنها در انجيل همانند زراعتى است كه جوانه هاى خود را خارج ساخته، سپس به تقويت آن پرداخته، تا محكم شده و بر پاى خود ايستاده است، و به قدرى نمو و رشد كرده و پر بركت شده، كه زارعان را به شگفتى وا مى دارد» (وَ مَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْع أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى عَلى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرّاعَ).(5)

«شطأ» به معنى «جوانه» است، جوانه هائى كه از پائين ساقه و كنار ريشه ها بيرون مى آيد.

«آزَر» از ماده «موازره» به معنى معاونت است.

«اِسْتَغْلَظَ» از ماده «غلظت» به معنى سفت و محكم شدن است.

جمله «اسْتَوى عَلى سُوقِهِ» مفهومش اين است، به حدى محكم شده كه بر پاى خود ايستاده (توجه داشته باشيد كه «سوق» جمع «ساق» است).

تعبير «يُعْجِبُ الزُّرّاعَ» يعنى به حدى از نمو سريع و جوانه هاى زياد، و محصول وافر رسيده، كه حتى كشاورزانى كه پيوسته با اين مسائل سر و كار دارند، در شگفتى فرو مى روند.

جالب اين كه: در توصيف دوم كه در «انجيل» آمده نيز، پنج وصف عمده براى مؤمنان و ياران محمّد(صلى الله عليه وآله) ذكر شده است (جوانه زدن ـ كمك كردن براى پرورش ـ محكم شدن ـ بر پاى خود ايستادن ـ نمو چشمگير اعجاب انگيز).

در حقيقت، اوصافى كه در «تورات» براى آنها ذكر شده، اوصافى است كه ابعاد وجود آنها را از نظر عواطف، اهداف، اعمال و صورت ظاهر بيان مى كند، و اما اوصافى كه در «انجيل» آمده، بيانگر حركت و نمو و رشد آنها در جنبه هاى مختلف است (دقت كنيد).

آرى، آنها انسان هائى هستند با صفات والا كه آنى از «حركت» باز نمى ايستند، همواره جوانه مى زنند، جوانه ها پرورش مى يابد و بارور مى شود.

همواره اسلام را با گفتار و اعمال خود در جهان نشر مى دهند، و روز به روز، خيل تازه اى بر جامعه اسلامى مى افزايند.

آرى، آنها هرگز از پاى نمى نشينند و دائماً رو به جلو حركت مى كنند، در عين عابد بودن، مجاهدند، و در عين جهاد، عابدند، ظاهرى آراسته، باطنى پيراسته، عواطفى نيرومند، و نياتى پاك دارند، در برابر دشمنان حق، مظهر خشم خدايند، و در برابر دوستان حق، نمايانگر لطف و رحمت او.

سپس در دنباله آيه مى افزايد: اين اوصاف عالى، اين نمو و رشد سريع، و اين حركت پر بركت، به همان اندازه كه دوستان را به شوق و نشاط مى آورد، سبب خشم كفار مى شود، «اين براى آن است كه كافران را به خشم آورد» (لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفّارَ).(6)

و در پايان آيه مى فرمايد: «خداوند كسانى از آنها را كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند، وعده آمرزش و اجر عظيمى داده است» (وَعَدَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً).

بديهى است اوصافى كه در آغاز آيه گفته شد، ايمان و عمل صالح در آن جمع بود، بنابراين تكرار اين دو وصف، اشاره به تداوم آن است، يعنى خداوند اين وعده را، تنها به آن گروه از ياران محمّد(صلى الله عليه وآله) داده كه در خط او باقى بمانند، و ايمان و عمل صالح را تداوم بخشند، و گرنه كسانى كه يك روز در زمره دوستان و ياران او بودند، و روز ديگر از او جدا شدند و راهى بر خلاف آن را در پيش گرفتند، هرگز مشمول چنين وعده اى نيستند.

تعبير به «مِنْهُم» (با توجه به اين نكته كه اصل در كلمه «مِنْ» در اين گونه موارد، اين است كه براى «تبعيض» باشد، و ظاهر آيه نيز همين معنى را مى رساند) دليل بر اين است كه ياران او به دو گروه تقسيم خواهند شد: گروهى به ايمان و عمل صالح ادامه مى دهند، و مشمول رحمت واسعه حق و اجر عظيم مى شوند، اما گروهى جدا شده، و از اين فيض بزرگ محروم خواهند شد.

معلوم نيست چرا جمعى از مفسران اصرار دارند، «مِنْ» در «مِنْهُم» در آيه فوق را حتماً «بيانيه» بدانند، در حالى كه به فرض مرتكب خلاف ظاهر شويم، و «مِنْ» را براى «بيان» بگيريم، قرائن عقلى كه در اينجا وجود دارد را نمى توان كنار گذاشت; زيرا هيچ كس مدعى نيست ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله) همه معصوم بودند، و در اين صورت، احتمال عدم تداوم در خط ايمان و عمل صالح، در مورد هر يك از آنها مى رود، و با اين حال، چگونه ممكن است خداوند وعده مغفرت و اجر عظيم را بدون قيد و شرط به همه آنها دهد؟ اعم از اين كه راه ايمان و صلاح را بپيمايند، يا از نيمه راه بر گردند و منحرف شوند.

اين نكته نيز قابل توجه است كه، جمله «وَ الَّذِيْنَ مَعَهُ» (كسانى كه با او هستند)، مفهومش، همنشين بودن و مصاحبت جسمانى با پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيست; چرا كه منافقين هم، داراى چنين مصاحبتى بودند، بلكه منظور از «مَعَهُ» به طور قطع، همراه بودن از نظر اصول ايمان و تقوا است.

بنابراين، ما هرگز نمى توانيم از آيه فوق، يك حكم كلى درباره همه معاصران و همنشينان پيامبر(صلى الله عليه وآله) استفاده كنيم.

* * *

1 ـ تفسير «مجمع البيان»، جلد 5، صفحه 25 ـ «قرطبى» نيز اين روايت را با كمى تفاوت از پيغمبر2

گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) ذيل آيه 55 سوره «نور» آورده (جلد 7، صفحه 4692).

2 ـ جلد هفتم تفسير «نمونه»، صفحه 371.

3 ـ «سِيماهُمْ» مبتدا و «فِي وُجُوهِهِمْ» خبر آن است و «مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ» يا بيان «سيما» است، يا حال است براى «سيما»، ولى بهتر اين است كه «من» را ابتدائيه بدانيم و معنى جمله چنين مى شود: «علامت آنها در صورتشان است و اين علامت از اثر سجود است».

4 ـ «من لايحضره الفقيه» و «روضة الواعظين» (مطابق نقل «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 78).

5 ـ در اين كه جمله «وَ مَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ» جمله مستقلى است و توصيف جداگانه اى براى ياران محمّد(صلى الله عليه وآله)، غير از توصيفى كه در «تورات» آمده، بيان مى كند، و يا عطف بر جمله «ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْراةِ» مى باشد به طورى كه از هر دو توصيف در هر دو كتاب آسمانى خبر مى دهد، در ميان مفسران گفتگو است، ولى ظاهر آيه اين است كه اين دو توصيف، جداگانه در دو كتاب آسمانى بوده است، و لذا كلمه «مَثَل» تكرار شده، در حالى كه اگر عطف بر يكديگر بود، فصاحت ايجاب مى كرد كه بگويد: «ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ الاِنْجِيْل».

6 ـ «لام» در جمله «لِيَغِيظَ» را بسيارى از مفسران «لام علت» گرفته اند، بنابراين مفهوم جمله چنين مى شود: «اين پيشرفت و قوت و قدرت را خدا نصيب ياران محمّد(صلى الله عليه وآله) كرد، تا كافران به خشم آيند».

نكته ها:

▲1 ـ داستان تنزيه صحابه!

معروف در ميان علماء و دانشمندان اهل سنت اين است كه: صحابه رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) داراى اين امتياز خاص بر افراد ديگر از امت هستند، كه همگى پاك و پاكيزه اند، و از آلودگى ها به دورند، ما حق انتقاد از هيچ يك از آنها را نداريم، و بدگوئى از آنها مطلقاً ممنوع است، حتى به گفته بعضى، موجب كفر مى شود! و براى اثبات اين مقصود، به آياتى از قرآن مجيد استناد كرده اند، از جمله آيه مورد بحث است كه مى گويد: «خداوند به كسانى از آنها كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام داده اند، وعده مغفرت و اجر عظيم داده است».

و همچنين آيه 100 سوره «توبه» كه بعد از ذكر عنوان «مهاجرين» و «انصار» مى گويد: رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ: «خداوند از آنها خشنود گشت، و آنها (نيز) از او خشنود شدند».

ولى هر گاه خود را از پيش داورى ها تهى كنيم، قرائن روشنى در برابر ما وجود دارد كه اين عقيده مشهور را متزلزل مى سازد:

1 ـ جمله «رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ» در سوره «توبه»، تنها مخصوص «مهاجران» و «انصار» نيست; زيرا در همان آيه، در كنار مهاجران و انصار «الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسان» قرار گرفته، كه شامل تمام كسانى است كه تا دامنه قيامت به نيكى از آنها پيروى مى كنند.

بنابراين همان گونه كه «تابعان» اگر يك روز در خط ايمان و احسان باشند، و روز ديگر در خط كفر و اسائه (بدى كردن) قرار گيرند، از زير چتر رضايت الهى خارج مى شوند، عين همين مطلب درباره «صحابه» نيز مى آيد; زيرا آنها را نيز در آخرين آيه سوره «فتح» مقيد به ايمان و عمل صالح كرده، كه اگر يك روز اين عنوان از آنها سلب شود، از دائره رضايت الهى بيرون خواهند رفت.

و به تعبير ديگر، تعبير به «احسان»، هم در مورد «تابعان» است، و هم در مورد «متبوعان»، پس هر كدام از اين دو، «خط احسان» را رها كنند، مشمول رضايت خدا نخواهند بود.

2 ـ از روايات اسلامى، چنين استفاده مى شود كه، اصحاب پيامبر(صلى الله عليه وآله) هر چند امتياز مصاحبت آن بزرگوار را داشتند، ولى، كسانى كه در دوران هاى بعد مى آيند و از ايمان راسخ و عمل صالح برخوردارند، از يك نظر از صحابه افضلند; چرا كه آنها شاهد انواع معجزات بوده اند ولى، ديگران بدون مشاهده آنها، و با استفاده از دلائل ديگر، در همان راه گام نهاده اند.

چنان كه در حديثى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم كه يارانش عرض كردند: نَحْنُ اِخْوانُكَ يا رَسُولَ اللّهِ؟! قالَ: لا، اَنْتُمْ اَصْحابِي، وَ اِخْوانِىَ الَّذِيْنَ يَأْتُونَ بَعْدِي، آمَنُوا بِي وَ لَمْ يَرَوْنِي، وَ قالَ: لِلْعامِلِ مِنْهُمْ اَجْرُ خَمْسِيْنَ مِنْكُمْ، قالُوا بَلْ مِنْهُمْ يا رَسُولَ اللّهِ؟ قالَ: بَلْ مِنْكُمْ! رَدُّوها ثَلاْثًا، ثُمَّ قالَ: لِأَنَّكُمْ تَجِدُونَ عَلَى الْخَيْرِ أَعْواناً!: «آيا ما برادران توئيم اى رسول خدا؟! فرمود: نه! شما اصحاب من هستيد، برادران من كسانى هستند كه بعد از من مى آيند و به من ايمان مى آورند، در حالى كه مرا نديده اند.

سپس افزود: افرادى از آنها كه اهل عمل صالحند، اجر پنجاه نفر از شما را دارند! عرض كردند: پنجاه نفر از خودشان اى رسول خدا؟! فرمود: نه! پنجاه نفر از شما!! و سه بار آنها اين سخن را تكرار كردند (و پيامبر(صلى الله عليه وآله) نفى كرد) سپس فرمود: اين به خاطر آن است كه شما شرايطى در اختيار داريد كه در كارهاى خير ياريتان مى كند».(1)

در «صحيح مسلم» نيز از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) چنين نقل شده كه، روزى فرمود: وَدِدْتُ اَنّا قَدْ رَأَيْنا اِخْوانِنا: «دوست مى داشتم برادرانمان را مى ديديم»!.

قالُوا: أَ وَ لَسْنا اِخْوانَكَ يا رَسُولَ اللّهِ؟!: «گفتند: آيا ما برادران تو نيستيم اى رسول خدا»؟!

فرمود: اَنْتُمْ اَصْحابِي وَ اِخْوانُنَا الَّذِيْنَ لَمْ يَأْتُوا بَعْدُ: «شما اصحاب من هستيد، اما برادران ما هنوز نيامده اند»!!(2)

عقل و منطق نيز همين را مى گويد كه، ديگران كه تحت پوشش تعليمات مستمر پيامبر(صلى الله عليه وآله) در شب و روز نبوده اند، و در عين حال، همانند ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله)يا بيش از آنها ايمان و عمل صالح داشته اند، برترند.

3 ـ اين سخن از نظر تاريخى نيز بسيار آسيب پذير است; چرا كه بعضى از صحابه را مى بينيم كه بعد از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و يا حتى در عصر خود او، راه خطا پيمودند.

ما چگونه مى توانيم كسانى را كه آتشِ «جنگ جمل» را افروختند، و آن همه مسلمانان را به كشتن دادند، و بر روى خليفه به حق پيامبر(صلى الله عليه وآله) شمشير كشيدند، از گناه تبرئه كنيم؟!

يا كسانى كه در «صفين» و «نهروان» اجتماع كردند، و سر به شورش در برابر وصى و جانشين پيامبر(صلى الله عليه وآله) و برگزيده مسلمين برداشتند، و خون هاى بى حساب ريختند، مشمول رضاى خدا بدانيم، و بگوئيم: گرد و غبار عصيان نيز بر دامان آنها ننشسته است؟!

و از اين عجيب تر، عذر كسانى است كه تمام اين مخالفت ها را به عنوان اين كه آنها «مجتهد» بودند و مجتهد معذور است، توجيه مى كنند!

اگر بشود چنين گناهان عظيمى را به وسيله «اجتهاد» توجيه كرد، ديگر هيچ قاتلى را نمى توان ملامت نمود، و يا حدود الهى را درباره او اجرا كرد; چرا كه ممكن است اجتهاد كرده باشد.

و به تعبير ديگر، در ميدان «جمل» يا «صفين» و يا «نهروان» دو گروه در مقابل هم ايستادند كه قطعاً هر دو بر حق نبودند; چرا كه جمع بين ضدين محال است، با اين حال چگونه مى توان هر دو را مشمول رضاى خدا دانست، در حالى كه مسأله، از مسائل پيچيده و مشكلى نبود كه تشخيص آن ممكن نباشد؟ زيرا همه مى دانستند على(عليه السلام) يا بر طبق نص پيامبر(صلى الله عليه وآله) و يا با انتخاب مسلمين، خليفه بر حقِ او است، در عين حال بر روى او شمشير كشيدند، اين كار را چگونه مى توان از طريق اجتهاد توجيه كرد؟!

چرا شورش «اصحاب رده» را در زمان «ابوبكر»، از طريق اجتهاد توجيه نمى كنند؟ و رسماً آنها را مرتد مى شمرند؟ اما شورشيان «جمل» و «صفين» و «نهروان» را مبراى از هر گونه گناه مى دانند؟!

به هر حال، به نظر مى رسد: مسأله «تنزيه صحابه»، به طور مطلق، يك حكم سياسى بوده، كه گروهى بعد از پيامبر(صلى الله عليه وآله) براى حفظ موقعيت خود، روى آن تكيه كردند، تا خود را از هر گونه انتقادى مصون و محفوظ دارند، و اين مطلبى است كه نه با حكم عقل سازگار است، و نه با تواريخ مسلم اسلامى، و شعرى است كه ما را در قافيه خود گرفتار خواهد كرد.

چه بهتر، كه ما در عين احترام به صحابه رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) و كسانى كه همواره در خط او بودند، معيار قضاوت درباره آنها را، اعمال و عقائدشان در طول زندگانيشان، از آغاز تا انجام قرار دهيم، همان معيارى كه از قرآن استفاده كرده ايم، و همان معيارى كه خود پيامبر(صلى الله عليه وآله)، يارانش را با آن مى سنجيد.

* * *

1 ـ تفسير «روح البيان»، جلد 9، صفحه 61.

2 ـ «صحيح مسلم»، جلد اول، كتاب الطهارة، حديث 39.

▲2 ـ محبت متقابل اسلامى

در روايات اسلامى كه در تفسير آيه اخير، آمده است، تأكيد فراوانى روى اصل «رُحَماءُ بَيْنَهُم» ديده مى شود.

از جمله، در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم:

اَلْمُسْلِمُ اَخُو الْمُسْلِمِ، لايَظْلِمُهُ، وَ لايَخْذُلُهُ، وَ لايَخُونُهُ، وَ يَحِقُّ عَلَى الْمُسْلِمِيْنَ الاِجْتِهادُ فِى التَّواصُلِ، وَ التَّعاوُنُ عَلَى التَّعاطُفِ، وَ الْمُواساةُ لِأَهْلِ الْحاجَةِ، وَ تَعاطُفُ بَعْضِهِمْ عَلى بَعْض، حَتّى تَكُونُوا كَما اَمَرَكُمُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ: رُحَماءَ بَيْنَكُمْ، مُتِراحِمِيْنَ، مُغْتَمِّيْنَ لِما غابَ عَنْكُمْ مِنْ اَمْرِهِمْ، عَلى ما مَضى عَلَيْهِ مَعْشَرُ الاَنْصارِ عَلى عَهْدِ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله): «مسلمان برادر مسلمان است، به او ستم نمى كند، تنهايش نمى گذارد، تهديدش نمى كند، و سزاوار است مسلمان در ارتباط، پيوند، تعاون، محبت و مواسات با نيازمندان كوشش كند، و نسبت به يكديگر مهربان باشند، تا مطابق گفته خداوند «رُحَماء بَيْنَهُم» نسبت به يكديگر با محبت رفتار كنيد، و حتى در غياب آنها نسبت به امور پنهانى آنها دلسوزى كنيد، آن گونه كه انصار در عصر رسول اللّه بودند».(1)

ولى، عجيب است مسلمانان امروز، از رهنمودهاى مؤثر اين آيه، و ويژگى هائى كه براى مؤمنان راستين و ياران رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) نقل مى كند، فاصله گرفته اند، گاه، آن چنان به جان هم مى افتند و كينه توزى و خونريزى مى كنند، كه هرگز دشمنان اسلام آن چنان نكردند! گاه، با كفار آن چنان پيوند دوستى مى بندند، كه گوئى برادرانى از يك اصل و نسبند.

نه خبرى از آن ركوع و سجود است، و نه آن نيات پاك و «ابتغاء فضل اللّه»، نه آثار سجود در چهره ها نمايان، و نه آن نمو و رشد و جوانه زدن و قوى شدن و روى پاى خود ايستادن.

و عجيب تر اين كه هر قدر از اين اصول قرآنى فاصله گرفته ايم، به درد و رنج و ذلت و نكبت بيشترى گرفتار شده ايم، ولى، باز متوجه نيستيم، از كجا ضربه مى خوريم؟ باز «حميت هاى جاهليت» مانع انديشه و تجديد نظر و بازگشت به قرآن است، خدايا ما را از اين خواب عميق و خطرناك بيدار كن!

* * *

خداوندا! به ما توفيقى مرحمت كن كه ويژگى هاى اخلاقى ياران راستين پيامبر(صلى الله عليه وآله) و اصحاب خالص او را ـ كه در اين آيات آمده است ـ در خود زنده كنيم.

بار الها! شدت، در مقابل دشمنان، محبت، در برابر دوستان، تسليم، در برابر فرمان تو، توجه به عنايات خاص تو، تلاش و كوشش براى بارور ساختن جامعه اسلامى، و پيشرفت و گسترش آن را به ما عنايت فرما!

پروردگارا! از تو فتح مبينى مى خواهيم كه جامعه اسلامى ما، در سايه آن به حركت در آيد، و در عصر و زمانى كه نياز به معنويت از هر وقت ديگر بيشتر است، تعليمات اين آئين حيات بخش را به مردم جهان عرضه كنيم، هر روز قلوب تازه اى را در تسخير اسلام در آوريم، و كشور تازه اى از كشور دل ها را فتح نمائيم.

آمِيْنَ يا رَبَّ العالَمِيْنَ

پايان سوره فتح

1 ـ «اصول كافى»، جلد 2، صفحه 174، مطابق نقل «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 77، حديث 91.

▲سوره حجـرات

اين سوره، در «مدينه» نازل شده و داراى 18 آيه است

▲محتواى سوره «حجرات»

در اين سوره كه بيش از هيجده آيه ندارد، مسائل بسيار مهمى در ارتباط با شخص پيامبر و جامعه اسلامى نسبت به يكديگر مطرح شده، و از آنجا كه بسيارى از مسائل مهم اخلاقى در آن عنوان گرديده، مى توان آن را «سوره اخلاق و آداب» ناميد.

روى هم رفته، بخش هاى مختلف اين سوره را اين گونه مى توان خلاصه كرد:

بخش اول: آيات آغاز سوره است، كه آداب برخورد با پيشواى بزرگ اسلام پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)، و اصولى را كه مسلمانان در محضر او بايد به كار بندند، بيان مى كند.

بخش دوم: اين سوره، مشتمل بر يك سلسله اصول مهم «اخلاق اجتماعى» است، كه به كار بستن آنها، محبت، صفا، صميميت، امنيت و اتحاد را در جامعه اسلامى حفظ مى كند، و به عكس، فراموش كردن آنها مايه بدبينى و نفاق و پراكنده گى و ناامنى است.

بخش سوم: دستوراتى است كه مربوط به چگونگى مبارزه با اختلافات و درگيرى هائى است كه احياناً در ميان مسلمانان روى مى دهد.

بخش چهارم: از معيار ارزش انسان در پيشگاه خدا، و اهميت مسأله تقوا سخن مى گويد.

بخش پنجم: روى اين مسأله تأكيد دارد كه، ايمان تنها به گفتار نيست، بلكه، بايد علاوه بر اعتقاد قلبى، آثار آن در اعمال انسانى، و در جهاد با اموال و نفوس آشكار گردد.

بخش ششم: از اين بحث مى كند كه، اسلام و ايمان يك هديه بزرگ الهى براى مؤمنان است، به جاى اين كه در پذيرش آن منّتى بگذارند، بايد فوق العاده ممنون و شكرگزار باشند كه مشمول اين هديه شده اند.

و بالاخره بخش هفتم، كه آخرين قسمت اين سوره است، از علم خداوند و آگاهى او از همه اسرار نهان عالم هستى و اعمال انسان ها سخن مى گويد، كه در حقيقت به منزله ضامن اجرا است براى تمام بخش هائى كه در اين سوره آمده است.

نام گذارى اين سوره به سوره «حجرات»، به تناسب آيه چهارم اين سوره است، كه اين كلمه در آن به كار رفته و تفسير آن را به زودى خواهيم دانست.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در فضيلت تلاوت اين سوره، همين بس، كه در حديثى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم:

مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْحُجُراتِ اُعْطِىَ مِنَ الاَجْرِ عَشْرُ حَسَنات بِعَدَدِ مَنْ اَطاعَ اللّهَ وَ مَنْ عَصاهُ: «هر كس سوره «حجرات» را بخواند، به عدد تمام كسانى كه خدا را اطاعت يا عصيان كرده اند، ده حسنه به او داده مى شود»!(1).

و در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) آمده است: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْحُجُراتِ فِى كُلِّ لَيْلَة، اَوْ فِى كُلِّ يَوْم، كانَ مِنْ زُوّارِ مُحَمَّد(صلى الله عليه وآله): «هر كس سوره «حجرات» را در هر شب يا هر روز بخواند، از زائران محمّد(صلى الله عليه وآله) خواهد بود».(2)

بديهى است، اين همه حسنات، به عدد مطيعان و عاصيان، در صورتى است كه اعمال هر يك از اين دو را كه در آيات اين سوره منعكس است، دقيقاً در نظر بگيرد، در آن بينديشد، و مسير خود را بر اولى منطبق، و از دومى جدا سازد.

و نيز نائل شدن به زيارت شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله)، فرع بر اين است: آدابى را كه در اين سوره در رابطه با شخص او آمده، عملاً به كار گيرد; چرا كه تلاوت، همه جا، مقدمه عمل است.

* * *

1يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاتُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

2يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاتَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَ لاتَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْض أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُكُمْ وَأَنْتُمْ لاتَشْعُرُونَ

3إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ أُولئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِيمٌ

4إِنَّ الَّذِينَ يُنادُونَكَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ أَكْثَرُهُمْ لايَعْقِلُونَ

5وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتّى تَخْرُجَ إِلَيْهِمْ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! چيزى را بر خدا و رسولش مقدم نشمريد (و پيشى مگيريد)، و تقواى الهى پيشه كنيد كه خداوند شنوا و داناست!

2 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! صداى خود را فراتر از صداى پيامبر نكنيد، و در برابر او بلند سخن مگوئيد (و داد و فرياد نزنيد) آن گونه كه بعضى از شما در برابر بعضى بلند صدا مى كنند، مبادا اعمال شما نابود گردد در حالى كه نمى دانيد!

3 ـ آنها كه صداى خود را نزد رسول خدا كوتاه مى كنند همان كسانى هستند كه خداوند دل هايشان را براى تقوا خالص نموده، و براى آنان آمرزش و پاداش عظيمى است.

4 ـ (ولى) كسانى كه تو را از پشت حجره ها بلند صدا مى زنند، بيشترشان نمى فهمند!

5 ـ اگر آنها صبر مى كردند تا خود به سراغشان آئى، براى آنان بهتر بود; و خداوند آمرزنده و رحيم است!

شأن نزول:

مفسران، براى آيه نخست، شأن نزول هائى ذكر كرده اند، و براى آيات بعد شأن نزول هاى ديگرى.

از جمله شأن نزول هائى كه براى آيه نخست ذكر كرده اند، اين است: پيامبر(صلى الله عليه وآله) به هنگام حركت به سوى «خيبر» مى خواست كسى را به جاى خود در «مدينه» نصب كند، اما «عمر» شخص ديگرى را پيشنهاد كرد، آيه فوق نازل شد و دستور داد بر خدا و پيامبر، پيشى مگيريد.(3)

بعضى ديگر گفته اند: جمعى از مسلمانان گاه گاه مى گفتند: اگر چنين مطلبى درباره ما نازل مى شد، بهتر بود، آيه فوق نازل گشت، گفت: بر خدا و پيامبرش پيشى مگيريد.(4)

بعضى ديگر گفته اند: آيه، اشاره به اعمال بعضى از مسلمانهاست، كه پاره اى از مراسم عبادات خود را پيش از موقع، انجام دادند، آيه فوق نازل شد، و آنها را از اين گونه كارها نهى كرد.(5)

و اما در مورد آيه دوم، گفته اند: گروهى از طايفه «بنى تميم» و اشراف آنها، وارد «مدينه» شدند، هنگامى كه داخل مسجد پيامبر(صلى الله عليه وآله) گشتند، صدا را بلند كرده، از پشت حجره هائى كه منزلگاه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بود فرياد زدند: يا مُحَمَّدُ اُخْرُجْ اِلَيْنا!: «اى محمّد! بيرون بيا»! اين سر و صداها و تعبيرات نامؤدبانه، پيامبر(صلى الله عليه وآله) را ناراحت ساخت، هنگامى كه بيرون آمد، گفتند: آمده ايم با تو مفاخره كنيم! اجازه ده، تا «شاعر» و «خطيب ما» افتخارات قبيله «بنى تميم» را بازگو كند، پيامبر(صلى الله عليه وآله)اجازه داد.

نخست، خطيب آنها برخاست و از فضائل خيالى طائفه «بنى تميم» مطالب بسيارى گفت.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) به «ثابت بن قيس»(6) فرمود پاسخ آنها را بده، او برخاست خطبه بليغى در جواب آنها ايراد كرد، به طورى كه خطبه آنها را از اثر انداخت!

سپس «شاعر» آنها برخاست و اشعارى در مدح اين قبيله گفت، كه «حسان بن ثابت» شاعر معروف مسلمان، پاسخ كافى به او داد.

در اين هنگام، يكى از اشراف آن قبيله بنام «اقرع» گفت: اين مرد خطيبش از خطيب ما تواناتر، و شاعرش از شاعر ما لايق تر است، و آهنگ صداى آنها نيز از ما برتر مى باشد.

در اين موقع، پيامبر(صلى الله عليه وآله) براى جلبِ قلب آنها، دستور داد: هداياى خوبى به آنها دادند، آنها تحت تأثير مجموع اين مسائل واقع شدند، و به نبوت پيامبر(صلى الله عليه وآله)اعتراف كردند.

آيات مورد بحث، ناظر به سر و صداى آنها در پشت خانه پيامبر(صلى الله عليه وآله) است.

شأن نزول ديگرى ذكر كرده اند كه، هم مربوط به آيه اول، و هم آيات بعد است، و آن اين كه: در سال نهم هجرت كه «عام الوفود» بود (سالى كه هيئت هاى گوناگونى از قبائل، براى عرض اسلام يا عهد و قرارداد، خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمدند) هنگامى كه نمايندگان قبيله «بنى تميم» خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) رسيدند، «ابوبكر» به پيامبر(صلى الله عليه وآله) پيشنهاد كرد: «قعقاع» (يكى از اشراف قبيله) امير آنها گردد، و «عمر» پيشنهاد كرد، «اقرع بن حابس» (فرد ديگرى از آن قبيله) امير شود، در اينجا «ابوبكر» به «عمر» گفت: مى خواستى با من مخالفت كنى؟ «عمر» گفت: من هرگز قصد مخالفت نداشتم، در اين موقع سر و صداى هر دو در محضر پيامبر(صلى الله عليه وآله)بلند شد، آيات فوق نازل گشت، يعنى نه در كارها بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) پيشى گيريد، و نه در كنار خانه پيامبر(صلى الله عليه وآله) سر و صدا راه بيندازيد.(7)

* * *

1 و 2 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، ذيل آيات مورد بحث.

3 و 4 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 9، صفحه 6121.

5 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 9، صفحه 6121.

6 ـ «ثابت بن قيس» خطيب «انصار» و خطيب پيامبر(صلى الله عليه وآله) بود، همان گونه كه «حسان» شاعر حضرت بود («اسد الغابه»، جلد 1، صفحه 229).

7 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 9، صفحه 6121، و تفسير «فى ظلال القرآن»، جلد 7، صفحه 524، و «سيره ابن هشام»، جلد 4، صفحه 206 به بعد (با تفاوت هايى) اين داستان را نقل كرده اند (اين حديث در «صحيح بخارى» نيز آمده است، «صحيح بخارى»، جزء 6، صفحه 172، در تفسير سوره «حجرات»).

تفسير:

▲آداب حضور پيامبر(صلى الله عليه وآله)

چنان كه در محتواى سوره اشاره كرديم، در اين سوره يك رشته از مباحث مهم اخلاقى، و دستورات انضباطى نازل شده، كه آن را شايسته نام «سوره اخلاق» مى كند، و در آيات مورد بحث كه در آغاز سوره قرار گرفته، به دو قسمت از اين دستورات اشاره شده است:

نخست، تقدم نيافتن بر خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله)، و ديگرى در محضر پيامبر(صلى الله عليه وآله) سر و صدا و قال و غوغا راه نينداختن.

مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، چيزى را در برابر خدا و رسولش مقدم نشمريد، و تقواى الهى پيشه كنيد، كه خداوند شنوا و داناست» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاتُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ).

منظور از مقدم نداشتن چيزى در برابر خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله) پيشى نگرفتن بر آنها در كارها، و ترك عجله و شتاب در مقابل دستور خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله) است.

گرچه بعضى از مفسران خواسته اند، مفهوم آيه را محدود كنند، و آن را منحصر به انجام عبادات قبل از وقت، يا سخن گفتن قبل از سخن پيامبر(صلى الله عليه وآله) و امثال آن بدانند، ولى، روشن است: آيه مفهوم وسيع و گسترده اى دارد، و هر گونه پيشى گرفتن را در هر برنامه اى شامل مى شود.(1)

مسئوليت انضباط «رهروان»، در برابر «رهبران»، آن هم يك رهبر بزرگ الهى، ايجاب مى كند كه در هيچ كار، و هيچ سخن و برنامه، بر آنها پيشى نگيرند، و شتاب و عجله نكنند.

البته، اين بدان معنا نيست كه اگر پيشنهاد يا مشورتى دارند، در اختيار رهبر الهى نگذارند، بلكه منظور، جلو افتادن و تصميم گرفتن و انجام دادن پيش از تصويب آنها است، حتى نبايد درباره مسائل، بيش از اندازه لازم سؤال و گفتگو كرد، بايد گذاشت، رهبر خودش به موقع مسائل را مطرح كند، آن هم رهبر معصوم كه از چيزى غفلت نمى كند، و نيز اگر كسى سؤالى از او مى كند، نبايد ديگران پيش قدم شده، پاسخ سؤال را عجولانه بگويند، در حقيقت همه اين معانى در مفهوم آيه جمع است.

* * *

آيه بعد، اشاره به دستور دوم كرده، مى گويد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! صداى خود را فراتر از صداى پيامبر نكنيد، در برابر او بلند سخن نگوئيد، و داد و فرياد نزنيد، آن گونه كه بعضى از شما در برابر بعضى مى كنند، مبادا اعمال شما حبط و نابود گردد، در حالى كه نمى دانيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاتَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَ لاتَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْض أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُكُمْ وَ أَنْتُمْ لاتَشْعُرُونَ).

جمله اول، «لاتَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ...» اشاره به اين است، كه صدا را بلندتر از صداى پيامبر(صلى الله عليه وآله) نكنيد، كه اين خود يك نوع بى ادبى در محضر مبارك او است، پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه جاى خود دارد، اين كار در برابر پدر و مادر و استاد و معلم نيز خلاف احترام و ادب است.

اما جمله «لاتَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ...»، ممكن است تأكيدى بر همان معنى جمله اول باشد، يا اشاره به مطلب تازه اى، و آن ترك خطاب پيامبر(صلى الله عليه وآله) با جمله «يا مُحَمَّدُ»، و تبديل آن به «يا رَسُولَ اللّهِ».

اما جمعى از مفسران، در تفاوت بين اين دو جمله چنين گفته اند: جمله اول، ناظر به زمانى است كه مردم با پيامبر(صلى الله عليه وآله) هم سخن مى شوند، كه نبايد صداى خود را از صداى او برتر كنند، و جمله دوم، مربوط به موقعى است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)خاموش است و در محضرش سخن مى گويند، در اين حالت نيز نبايد صدا را زياد بلند كنند.

جمع ميان اين معنى، و معنى سابق نيز مانعى ندارد و با شأن نزول آيه نيز سازگار است. و به هر حال ظاهر آيه بيشتر اين است كه دو مطلب متفاوت را بيان مى كند.

بديهى است، اگر اين گونه اعمال به قصد توهين به مقام شامخ نبوت باشد، موجب كفر است و بدون آن ايذاء و گناه.

در صورت اول، علت حبط و نابودى اعمال روشن است; زيرا كفر علت حبط (از ميان رفتن ثواب عمل نيك) مى شود.

و در صورت دوم نيز، مانعى ندارد كه چنين عمل زشتى، باعث نابودى ثواب بسيارى از اعمال گردد، و ما سابقاً در بحث «حبط» گفته ايم كه: نابود شدن ثواب بعضى از اعمال، به خاطر بعضى از گناهان خاص، بى مانع است، همان گونه كه نابود شدن اثر بعضى از گناهان به وسيله اعمال صالح نيز، قطعى است، و دلائل فراوانى در آيات قرآن، يا روايات اسلامى بر اين معنى وجود دارد، هر چند اين معنى، به صورت يك قانون كلى در همه «حسنات» و «سيئات» ثابت نشده است، اما، در مورد بعضى از «حسنات» و «سيئات» مهم، دلائلى نقلى وجود دارد، و دليلى هم از عقل بر خلاف آن نيست.(2)

در روايتى آمده است: هنگامى كه آيه فوق نازل شد، «ثابت بن قيس» (خطيب پيامبر(صلى الله عليه وآله)) كه صداى رسائى داشت گفت: من بودم كه صدايم را از صداى پيامبر(صلى الله عليه وآله) فراتر مى كردم، و در برابر او بلند سخن مى گفتم، اعمال من نابود شد، و من اهل دوزخم!

اين مطلب به گوش پيامبر(صلى الله عليه وآله) رسيد، فرمود: «چنين نيست، او اهل بهشت است» (زيرا او اين كار را به هنگام ايراد خطابه براى مؤمنان، يا در برابر مخالفان كه اداء يك وظيفه اسلامى بود انجام مى داد).(3)

همان گونه كه «عباس بن عبدالمطلب» نيز در جنگ «حنين» به فرمان پيامبر(صلى الله عليه وآله)، با صداى بلند، فراريان را دعوت به بازگشت نمود.

* * *

آيه بعد، براى تأكيد بيشتر روى اين موضوع، پاداش كسانى را كه به اين دستور الهى عمل مى كنند، و انضباط و ادب را در برابر پيامبر(صلى الله عليه وآله) رعايت مى نمايند، چنين بيان مى كند: «آنها كه صداى خود را نزد رسول خدا كوتاه مى كنند، كسانى هستند كه خداوند، قلوبشان را براى تقوا خالص و گسترده ساخته، و براى آنها آمرزش و پاداش عظيمى است» (إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ أُولئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ َظِيمٌ).(4).

«يَغُضُّونَ» از ماده «غَضّ» (بر وزن حظّ)، به معنى كم كردن و كوتاه نمودن نگاه، يا صدا است، و نقطه مقابل آن، خيره نگاه كردن، و صدا را بلند نمودن است.

«اِمْتَحَنَ» از ماده «اِمْتِحان»، در اصل به معنى ذوب كردن طلا و نقره و گرفتن ناخالصى آن است، و گاه به معنى «گستردن چرم» نيز آمده، ولى بعداً در معنى آزمايش به كار رفته است، مانند آيه مورد بحث، آزمايشى كه نتيجه آن خلوص قلب و گستردگى آن براى پذيرش تقوا است.

قابل توجه اين كه: در آيه قبل، تعبير به «نبىّ» شده، و در اينجا تعبير به «رسول اللّه»، و هر دو، گويا اشاره به اين نكته است كه: پيامبر(صلى الله عليه وآله) از خود چيزى ندارد، او فرستاده خدا و پيام آور او است، اسائه ادب در برابر او، اسائه ادب نسبت به خدا است، و رعايت ادب نسبت به او، رعايت نسبت به خداوند است.

ضمناً تعبير «مغفرة» به صورت نكره، براى تعظيم و اهميت است، يعنى خداوند آمرزش كامل و بزرگ نصيبشان مى كند، و بعد از پاك شدن از گناه، اجر عظيم به آنها عنايت مى فرمايد; زيرا نخست شستشوى از گناه مطرح است، سپس بهره مندى از پاداش عظيم الهى.

* * *

آيه بعد، براى تأكيد بيشتر، اشاره به نادانى و بى خردى كسانى مى كند كه اين دستور الهى را پشت سر مى افكنند، و چنين مى فرمايد: «كسانى كه تو را از پشت حجره ها بلند صدا مى زنند، اكثرشان عقل و خرد ندارند»! (إِنَّ الَّذِينَ يُنادُونَكَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ أَكْثَرُهُمْ لايَعْقِلُونَ).

اين چه عقلى است كه انسان در برابر بزرگ ترين سفير الهى، رعايت ادب نكند؟ و با صداى بلند و نامؤدّبانه، همچون اعراب «بنى تميم» پشت خانه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بيايد، و فرياد زند: يا مُحَمَّدُ! يا مُحَمَّدُ! اُخْرُجْ اِلَيْنا، و آن كانون مهر و عطوفت پروردگار را بدين وسيله ايذاء و آزار نمايد.

اصولاً هر قدر سطح عقل و خرد انسان بالاتر مى رود، بر ادب او افزوده مى شود; زيرا «ارزش ها» و «ضد ارزش ها» را بهتر درك مى كند، و به همين دليل، بى ادبى هميشه نشانه بى خردى است، يا به تعبير ديگر، بى ادبى كار حيوان، و ادب كار انسان است!

تعبير به «أَكْثَرُهُمْ لايَعْقِلُونَ» (غالب آنها نمى فهمند)، يا به خاطر اين است كه، اكثر در لغت عرب، گاه به معنى «همه» مى آيد، كه براى رعايت احتياط و ادب اين تعبير را به كار مى برند، كه حتى اگر يك نفر مستثنى بوده باشد حق او ضايع نشود، گوئى خداوند با اين تعبير، مى فرمايد: من كه پروردگار شما هستم و به همه چيز احاطه علمى دارم، به هنگام سخن گفتن، رعايت آداب مى كنم ، پس شما چرا رعايت نمى كنيد؟

و يا اين كه به راستى در ميان آنها افراد عاقلى بوده اند، كه روى عدم توجه و يا عادت هميشگى صدا را بلند مى كردند، قرآن از اين طريق به آنها هشدار مى دهد كه، عقل و فكر خود را به كار گيرند، و ادب را فراموش نكنند.

«حجرات» جمع «حجره»، در اينجا اشاره به اطاق هاى متعددى است كه در كنار مسجد پيامبر(صلى الله عليه وآله)، براى همسران او تهيه شده بود، و در اصل، از ماده «حَجْر» (بر وزن اجر) به معنى منع است; زيرا «حُجْره» مانع ورود ديگران در حريم زندگى انسان است، و تعبير به «وَراء» در اينجا، به معنى بيرون است، از هر طرف كه باشد; زيرا درِ حجره هاى پيامبر به مسجد گشوده مى شد، و افراد نادان و عجول، گاه در برابر در حجره، مى آمدند و فرياد يا محمّد! مى زدند، قرآن آنها را از اين كار نهى مى كند.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، براى تكميل اين معنى، مى افزايد: «اگر آنها صبر مى كردند تا خود بيرون آئى، و به سراغشان روى، براى آنها بهتر بود» (وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتّى تَخْرُجَ إِلَيْهِمْ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ).

درست است كه عجله و شتاب، گاه سبب مى شود كه انسان زودتر به مقصود خود برسد، ولى شكيبائى و صبر در چنين مقامى، مايه رحمت، آمرزش و اجر عظيم است، و مسلماً اين بر آن، برترى دارد.

و از آنجا كه افرادى نا آگاهانه، قبلاً مرتكب چنين كارى شده بودند، و با نزول اين دستور الهى طبعاً به وحشت مى افتادند، قرآن، به آنها نيز نويد مى دهد كه اگر توبه كنند، مشمول رحمت خداوند مى شوند، لذا در پايان آيه مى فرمايد: «و خداوند غفور و رحيم است» (وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ).

* * *

1 ـ «لاتُقَدِّمُوا» به صورت فعل متعدى است، و مفعول آن محذوف است، و در تقدير چنين مى باشد: لاتُقَدِّمُوا أَمْراً بَيْنَ يَدَيِ اللّهِ وَ رَسُولِهِ، بعضى نيز احتمال داده اند كه اين فعل در اين جا به معنى فعل لازم باشد، و مفهوم آن لاتَتَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللّهِ... است، گر چه اين دو تفسير از نظر اصول ادبى متفاوت است، ولى از نظر معنا و نتيجه تفاوتى ندارد، و به هر حال منظور اين است كه، در هيچ چيز بر خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله)پيشى نگيرند.

2 ـ شرح بيشتر پيرامون مسأله «حبط» را در جلد دوم، صفحه 70 (ذيل آيه 217، سوره «بقره») مطالعه فرمائيد.

3 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 130 ـ اين حديث با مختصر تفاوتى دركلمات بسيارى از مفسران و محدثان از جمله در «نور الثقلين»، «صحيح بخارى»، تفسير «فى ظلال» و «مراغى» آمده است.

4 ـ «لام» در «لِلْتَّقْوى» در حقيقت «لام عاقبت» است نه «لام علت»، يعنى قلوب آنها را خالص و آماده براى پذيرش تقوا مى نمايد; چرا كه اگر قلب خالص نشود و از آلودگى ها پاك نگردد تقواى حقيقى در آن جايگزين نمى شود.

نكته ها:

▲1 ـ ادب برترين سرمايه است!

در اسلام اهميت زيادى به مسأله رعايت آداب، و بر خورد توأم با احترام و ادب با همه كس، و هر گروه، وارد شده است كه به عنوان نمونه در اينجا به چند حديث اشاره مى شود:

1 ـ على(عليه السلام) مى فرمايد: الْآدَابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَةٌ: «رعايت ادب، همچون لباس فاخر و زينتى و نو است».(1)

و در جاى ديگر مى فرمايد: اَلاَدَبُ يُغْنِي عَنِ الْحَسَبِ: «ادب، انسان را از افتخارات پدران و نياكان، بى نياز مى كند».(2)

در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: خَمْسٌ مَنْ لَمْ تَكُنْ فِيْهِ لَمْ يَكُنْ فِيْهِ كَثِيْرٌ مُسْتَمْتَعٌ!

قِيْلَ وَ ما هُنَّ يَا ابْنَ رَسُولِ اللّهِ؟

قالَ: اَلدِّيْنُ وَ الْعَقْلُ وَ الْحَياءُ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ وَ حُسْنُ الاَدَبِ: «پنج چيز است كه در هر كس نباشد، صفات و امتيازات قابل ملاحظه اى نخواهد داشت.

عرض كردند: اى فرزند رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آنها چيست؟

فرمود: دين، عقل، حيا، حسن خلق و حسن ادب».(3)

و نيز در حديثى از همان امام(عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود: لايَطْمَعَنَّ ذُو الْكِبْرِ فِى الثَّناءِ الْحَسَنِ، وَ لاَ الْخَبُّ فِى كَثْرَةِ الصَّدِيْقِ، وَ لاَ السَّىِّءُ الاَدَبِ فِى الشَّرَفِ: «افراد متكبر هرگز نبايد انتظار ذكر خير از سوى مردم داشته باشند، و نه افراد نيرنگ باز انتظار دوستان زياد، و نه افراد بى ادب انتظار شرف و آبرو».(4)

به همين دليل، هنگامى كه در زندگى پيشوايان بزرگ اسلام دقت مى كنيم، مى بينيم دقيق ترين نكات مربوط به ادب را، ـ حتى با افراد كوچك ـ رعايت مى كردند.

اصولاً دين، مجموعه اى است از آداب: ادب در برابر خدا، ادب در مقابل پيامبر(صلى الله عليه وآله) و پيشوايان معصوم(عليهم السلام)، ادب در مقابل استاد و معلم، و پدر و مادر، و عالم و دانشمند.

حتى دقت در آيات قرآن مجيد، نشان مى دهد، خداوند با آن عظمت مقام هنگامى كه با بندگان خود سخن مى گويد، آداب را كاملاً رعايت مى كند!

جائى كه چنين است، تكليف مردم در مقابل خدا و پيغمبرش روشن است.

در حديثى مى خوانيم: «هنگامى كه آيات آغاز سوره «مؤمنون» نازل شد، و يك سلسله آداب اسلامى را به آنها دستور داد، از جمله مسأله خشوع در نماز، پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كه قبلاً به هنگام نماز، گاه به آسمان نظر مى افكند، ديگر سر بر نمى داشت، و دائماً به زمين نگاه مى فرمود».(5)

در مورد پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله) نيز اين موضوع تا آن حد مهم است، كه قرآن صريحاً در آيات فوق مى گويد: صدا را بلندتر از صداى پيامبر(صلى الله عليه وآله) كردن، و در مقابل او جار و جنجال راه انداختن، موجب حبط اعمال، و از بين رفتن ثواب است.

روشن است، تنها رعايت اين نكته در برابر پيامبر(صلى الله عليه وآله) كافى نيست، بلكه امور ديگرى كه از نظر سوء ادب، همانند صداى بلند و جار و جنجال است نيز، در محضرش ممنوع است، و به اصطلاح فقهى، در اينجا بايد «الغاء خصوصيت» و «تنقيح مناط» كرد، و اشباه و نظائر آن را به آن ملحق نمود.

در آيه 63 سوره «نور» نيز مى خوانيم: لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضاً، كه جمعى از مفسران، آن را چنين تفسير كرده اند: «هنگامى كه پيامبر را صدا مى زنيد، با ادب و احترامى كه شايسته او است صدا كنيد، نه همچون صدا زدن يكديگر».

جالب اين كه قرآن در آيات فوق، رعايت ادب را در برابر پيامبر(صلى الله عليه وآله) نشانه پاكى قلب و آمادگى آن براى پذيرش تقوا، و سبب آمرزش و اجر عظيم مى شمرد، در حالى كه بى ادبان را همچون چهار پايان بى عقل، معرفى مى كند!

حتى بعضى از مفسران، آيات مورد بحث را توسعه داده، گفته اند: مراحل پائين تر، مانند علماء، دانشمندان و رهبران فكرى و اخلاقى را نيز شامل مى شود، مسلمانان موظفند در برابر آنها نيز آداب را رعايت كنند.

البته، در برابر امامان معصوم(عليهم السلام) اين مسأله روشن تر است، حتى در رواياتى كه از طرق اهل بيت(عليهم السلام) به ما رسيده مى خوانيم: «هنگامى كه يكى از ياران، با حالت جنابت خدمتشان رسيد، امام(عليه السلام) بدون مقدمه فرمود: أَ ما تَعْلَمُ اَنَّهُ لايَنْبَغِي لِلْجُنُبِ اَنْ يَدْخُلَ بُيُوتَ الاَنْبِياءِ؟! «آيا تو نمى دانى كه سزاوار نيست «جنب» وارد خانه پيامبران شود»؟!.(6)

و در روايت ديگرى، تعبير به «اِنَّ بُيُوتَ الاَنْبِياءِ وَ اَوْلادِ الاَنْبِياءِ لايَدْخُلُهَا الْجُنُبُ» شده است، كه هم خانه پيامبران را شامل مى شود، و هم خانه فرزندان آنها را.

كوتاه سخن اين كه، رعايت ادب در برابر كبير و صغير، بخش مهمى از دستورات اسلامى را شامل مى شود، كه اگر بخواهيم همه را مورد بحث قرار دهيم، از شكل تفسير آيات، بيرون مى رويم، در اينجا اين بحث را با حديثى از امام سجاد على بن الحسين(عليه السلام) در «رساله حقوق»، در مورد «رعايت ادب در برابر استاد» پايان مى دهيم، فرمود:

«حق كسى كه تو را تعليم مى دهد و تربيت مى كند، اين است كه: او را بزرگ دارى، مجلسش را محترم بشمرى، به سخنانش كاملاً گوش فرا دهى، و رو به روى او بنشينى، صدايت را از صداى او برتر نكنى، و هر گاه كسى از او سؤالى كند، تو مبادرت به جواب ننمائى، در محضرش با كسى سخن نگوئى، و نزد او از هيچ كس غيبت نكنى، اگر پشت سر از او بد گويند، دفاع كنى، عيوبش را مستور دارى، و فضائلش را آشكار سازى، با دشمنانش همنشين نشوى، و دوستانش را دشمن ندارى، هنگامى كه چنين كنى، فرشتگان الهى گواهى مى دهند كه تو به سراغ او رفته اى، و براى خدا از او علم آموخته اى، نه براى خلق خدا».(7)

* * *

1 ـ «نهج البلاغه»، حكمت 5.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 75، صفحه 68.

3 و 4 ـ «بحار الانوار»، جلد 75، صفحه 67.

5 ـ تفسير «مجمع البيان»، تفسير «فخر رازى»، ذيل آيه 2 سوره «مؤمنون».

6 ـ «بحار الانوار»، جلد 27، صفحه 255.

7ـ «محجة البيضاء»، جلد 3، صفحه 450، (باب آداب الصحبة و المعاشرة).

▲2 ـ بلند كردن صدا، در كنار قبر پيامبر(صلى الله عليه وآله)

جمعى از علماء و مفسران گفته اند: آيات مورد بحث، همان گونه كه از بلند كردن صدا نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) در زمان حياتش، منع مى كند، بعد از وفاتش را نيز شامل مى شود.(1)

اگر منظور آنها، شمول عبارت آيه است، ظاهر آيه مخصوص زمان حيات رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) است; زيرا مى گويد: «صداى خود را برتر از صداى او نكنيد» و اين در حالى است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) حيات جسمانى داشته باشد و سخن بگويد.

ولى اگر منظور، مناط و فلسفه حكم است، كه در اين گونه موارد روشن است، و اهل عرف الغاى خصوصيت مى كنند، تعميم مذكور، بعيد به نظر نمى رسد; زيرا مسلم است هدف در اينجا، رعايت ادب و احترام نسبت به ساحت قدس پيامبر(صلى الله عليه وآله) است، بنابراين هر گاه بلند كردن صدا در كنار قبر پيامبر(صلى الله عليه وآله)، نوعى هتك و بى احترامى باشد، بدون شك جائز نيست ، مگر اين كه به صورت اذان نماز، يا تلاوت قرآن، يا ايراد خطابه و امثال آن بوده باشد، كه در اين گونه موارد، نه در حيات پيامبر(صلى الله عليه وآله) ممنوع است و نه در ممات او.

در حديثى در «اصول كافى» از امام باقر(عليه السلام) درباره ماجراى وفات امام حسن مجتبى(عليه السلام)، و ممانعتى كه از سوى «عايشه» در زمينه دفن آن حضرت در جوار پيامبر(صلى الله عليه وآله) به عمل آمد، و سر و صداهائى كه بلند شد، مى خوانيم: امام حسين(عليه السلام)به آيه «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاتَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ...» استدلال فرمود، و از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) اين جمله را نقل كرد: إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَمْوَاتاً مَا حَرَّمَ مِنْهُمْ أَحْيَاءً: «خداوند آنچه را از مؤمنان در حال حيات تحريم كرده، در حال مماتشان نيز تحريم كرده است».(2)

اين حديث گواه ديگرى بر عموميت مفهوم آيه است.

* * *

1 ـ «روح المعانى»، جلد 26، صفحه 125.

2 ـ «اصول كافى»، جلد 1، صفحه 302، مطابق نقل «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 80.

▲3 ـ انضباط اسلامى در همه چيز و همه جا

مسأله مديريت و فرماندهى، بدون رعايت انضباط، هرگز به سامان نمى رسد، و اگر بخواهند كسانى كه تحت پوشش مديريت و رهبرى قرار دارند، به طور خودسرانه عمل كنند، شيرازه كارها به هم مى ريزد، هر قدر هم رهبر و فرمانده لايق و شايسته باشند.

بسيارى از شكست ها و ناكامى ها كه دامنگير جمعيت ها و گروه ها و لشكرها شده، از همين رهگذر بوده است، و مسلمانان نيز طعم تلخ تخلف از اين دستور را بارها در زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) يا بعد از او چشيده اند، كه روشن ترين آنها داستان شكست «اُحُد» به خاطر بى انضباطى گروه اندكى از جنگجويان بود.

قرآن مجيد اين مسأله فوق العاده مهم را در عبارات كوتاه آيات فوق، به صورت جامع و جالب مطرح ساخته، مى گويد: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاتُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللّهِ وَ رَسُولِهِ».

وسعت مفهوم آيه چنان كه گفتيم، به قدرى زياد است كه هر گونه «تقدم» و «تأخر» و گفتار و رفتار خودسرانه و خارج از دستور رهبرى را شامل مى شود.

با اين حال، در تاريخ زندگى پيامبر(صلى الله عليه وآله) موارد زيادى ديده مى شود، كه افرادى بر فرمان او پيشى گرفتند، يا عقب افتادند و از اطاعت آن سرپيچى نمودند، و مورد ملامت و سرزنش شديد قرار گرفتند، از جمله اين كه:

1 ـ هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) براى فتح «مكّه» حركت فرمود (سال هشتم هجرت) «ماه مبارك رمضان» بود، جمعيت زيادى با حضرت بودند، گروهى سواره و گروهى پياده، وقتى به منزلگاه «كراع الغميم» رسيد، دستور داد ظرف آبى آوردند و روزه خود را افطار كرد، همراهان نيز افطار كردند، ولى عجب اين كه، جمعى از آنها بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) پيشى گرفتند، و حاضر به افطار نشدند، و بر روزه خود باقى ماندند، پيامبر، آنها را «عصاة» يعنى «جمعيت گنهكاران» ناميد.(1)

2 ـ نمونه اى ديگر در داستان «حجة الوداع»، در سال دهم هجرت اتفاق افتاد، كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور داد، منادى ندا كند: هر كس حيوان قربانى با خود نياورده، بايد نخست «عمره» به جا آورد و از احرام بيرون آيد، سپس مراسم حج را انجام دهد، و اما آنها كه قربانى همراه خود آورده اند (و حج آنها حج «اِفْراد» است) بايد بر احرام خود باقى بمانند، سپس افزود: اگر من شتر قربانى نياورده بودم، «عمره» را تكميل مى كردم، و از احرام بيرون مى آمدم.

ولى گروهى از انجام اين دستور، سر باز زدند، و گفتند: چگونه ممكن است پيامبر(صلى الله عليه وآله) بر احرام خود باقى بماند، و ما از احرام بيرون آئيم؟ آيا زشت نيست كه ما به سوى مراسم حج بعد از انجام عمره برويم، در حالى كه قطره هاى آب غسل (جنابت) از ما فرو مى ريزد.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) از اين تخلف و بى انضباطى، سخت ناراحت شد و آنها را شديداً سرزنش كرد.(2)

3 ـ داستان «تخلف از لشكر اسامه» در آستانه وفات پيامبر(صلى الله عليه وآله) معروف است، كه حضرت به مسلمانان دستور داد: به فرماندهى «اسامة بن زيد» براى جنگ با روميان آماده شوند، و به مهاجران و انصار فرمود: با اين لشكر حركت كنند.

شايد مى خواست به هنگام رحلتش، مسائلى كه در امر خلافت واقع شد، تحقق نيابد، و حتى تخلف كنندگان از لشكر «اسامه» را لعن فرمود، اما با اين حال، گروهى از حركت سر باز زدند، به بهانه اين كه در اين شرائط خاص پيامبر(صلى الله عليه وآله) را تنها نمى گذاريم.(3)

4 ـ داستان «قلم و دوات» در ساعات آخر عمر پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نيز، معروف و تكان دهنده است، و بهتر اين است كه: عين عبارت «صحيح مسلم» را در اينجا بياوريم:

لَمّا حَضَرَ رَسُولُ اللّهِ وَ فِى الْبَيْتِ رِجالٌ فِيْهِمْ عُمَرُ بْنُ الْخَطّابِ فَقالَ النَّبِي(صلى الله عليه وآله) هَلُمَّ أَكْتُبُ لَكُمْ كِتاباً لاتَضِلُّونَ بَعْدَهُ، فَقالَ عُمَرُ: اِنَّ رَسُولَ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) قَدْ غَلَبَ عَلَيْهِ الْوَجَعُ! وَ عِنْدَكُمُ الْقُرْآنُ، حَسْبُنا كِتابُ اللّهِ! فَاخْتَلَفَ اَهْلُ الْبَيْتِ، فَاخْتَصَمُوا، فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ: قَرِّبُوا يَكْتُبْ لَكُمْ رَسُولُ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) كِتاباً لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُ، وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ: ما قالَ عُمَرُ، فَلَمّْا اَكْثَرُوا اللَّغْوَ وَ الاِخْتِلافَ عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله)، قالَ رَسُولُ اللّهِ(صلى الله عليه وآله): قُومُوا!: «هنگامى كه وفات پيامبر(صلى الله عليه وآله) نزديك شد، گروهى در خانه نزد او بودند، از جمله «عمر بن خطاب»، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: بيائيد (و كاغذى بياوريد) تا براى شما مطلبى بنويسم كه هرگز بعد از آن گمراه نشويد، «عمر» گفت: بيمارى بر پيامبر غلبه كرده! (و العياذ باللّه سخنان ناموزون مى گويد!) قرآن نزد شما است، و همين كتاب الهى ما را كافى است!!

در اين هنگام، در ميان حاضران در خانه، اختلاف افتاد، بعضى گفتند: بياوريد تا پيامبر نامه خود را بنويسد، تا هرگز گمراه نشويد، در حالى كه بعضى ديگر، سخن «عمر» را تكرار مى كردند! هنگامى كه سخنان ناموزون و اختلاف بالا گرفت، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: برخيزيد و از من دور شويد!».(4)

قابل توجه اين كه، عين اين حديث را با مختصر تفاوتى «بخارى» نيز در «صحيح» خود آورده است.(5)

اين ماجرا از حوادث مهم تاريخ اسلام است، كه نياز به تحليل فراوان دارد، و اينجا جاى شرح آن نيست، ولى به هر حال يكى از روشن ترين موارد تخلف از دستور پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مخالفت با آيه مورد بحث «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاتُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللّهِ وَ رَسُولِهِ» محسوب مى شود.

مسأله مهم اينجا است كه، رعايت اين انضباط الهى و اسلامى، نياز به روح تسليم كامل و پذيرش رهبرى در تمام شئون زندگى، و ايمان محكم به مقام شامخ رهبر دارد.

* * *

6يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهالَة فَتُصْبِحُوا عَلى ما فَعَلْتُمْ نادِمِينَ

7وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِير مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَ لكِنَّ اللّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ أُولئِكَ هُمُ الرّاشِدُونَ

8فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَ نِعْمَةً وَ اللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ

ترجمه:

6 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اگر شخص فاسقى خبرى براى شما بياورد درباره آن تحقيق كنيد، مبادا به گروهى از روى نادانى آسيب برسانيد و از كرده خود پشيمان شويد.

7 ـ و بدانيد رسول خدا در ميان شماست; هر گاه در بسيارى از كارها از شما اطاعت كند، به مشقت خواهيد افتاد; ولى خداوند ايمان را محبوب شما قرار داده و آن را در دل هايتان زينت بخشيده، و (به عكس) كفر و فسق و گناه را منفورتان قرار داده است; كسانى كه داراى اين صفاتند هدايت يافتگانند!

8 ـ (و اين براى شما به عنوان) فضل و نعمتى از سوى خداست، و خداوند دانا و حكيم است.

شأن نزول:

براى نخستين آيه مورد بحث، دو شأن نزول، در تفاسير آمده است كه بعضى مانند «طبرسى» در «مجمع البيان» هر دو را ذكر كرده اند، و بعضى مانند «قرطبى» و «نور الثقلين» و «فى ظلال القرآن»، تنها به يكى اكتفاء كرده اند.

نخستين شأن نزولى كه غالب مفسران آن را ذكر كرده اند اين است كه، آيه «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ...»، درباره «وليد بن عقبه» نازل شده است، كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) او را براى جمع آورى زكات از قبيله «بنى المصطلق» اعزام داشت، هنگامى كه اهل قبيله با خبر شدند نماينده رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) مى آيد، با خوشحالى به استقبال او شتافتند، ولى از آنجا كه ميان «وليد» و آنها در جاهليت، خصومت شديدى بود، تصور كرد آنها به قصد كشتنش آمده اند.

خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) بازگشت (بى آنكه تحقيقى در مورد اين گمان كرده باشد) و عرض كرد: آنها از پرداخت زكات خوددارى كردند! (و مى دانيم امتناع از پرداخت زكات، يك نوع قيام بر ضد حكومت اسلامى تلقى مى شد، بنابراين مدعى بود آنها مرتد شده اند!).

پيامبر(صلى الله عليه وآله) سخت خشمگين شد، و تصميم گرفت با آنها پيكار كند، آيه فوق نازل شد (و به مسلمانان دستور داد: هرگاه فاسقى خبرى آورد، درباره آن تحقيق كنيد).(6)

بعضى نيز بر آن افزوده اند كه بعد از اخبار «وليد» درباره ارتداد قبيله «بنى المصطلق»، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به «خالد بن وليد بن مغيره» دستور داد: به سراغ قبيله «بنى المصطلق» برود، ولى فرمود: شتابزده كارى انجام مده!

«خالد» شبانه به نزديكى قبيله رسيد، و مأموران اطلاعاتى خود را براى تحقيق فرستاد، آنها خبر آوردند كه «بنى المصطلق» به اسلام كاملاً وفادارند، و صداى اذان و نماز آنها را با گوش خود شنيده اند، صبحگاهان «خالد» شخصاً به سراغ آنها آمد، و صدق گفتار مخبرين را ملاحظه كرد، به خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)بازگشت و ماجرا را به عرض رسانيد، در اين هنگام، آيه فوق نازل شد، و به دنبال آن پيامبر مى فرمود: التَّأَنِّى مِنَ اللّهِ، وَ الْعَجَلَةُ مِنَ الشَّيْطانِ!: «درنگ كردن و تحقيق، از سوى خدا است و عجله از شيطان است»!.(7)

* * *

شأن نزول ديگرى كه فقط، بعضى از مفسران به آن اشاره كرده اند، اين است: آيه در مورد «ماريه» همسر پيامبر(صلى الله عليه وآله) (مادر ابراهيم) نازل شد، زيرا خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)عرض كردند: او پسر عموئى دارد كه گاه و بى گاه به سراغش مى آيد (و روابط نامشروعى در ميان است)، پيامبر، على(عليه السلام) را فرا خواند فرمود: برادرم! اين شمشير را بگير، اگر او را نزد «ماريه» يافتى به قتل برسان!

اميرمؤمنان على(عليه السلام) عرض كرد: اى رسول خدا! من مأمورم كه مانند «سكه تفتيده»(8) دستور شما را پياده كنم، يا اين كه شخص حاضر چيزى مى بيند كه غائب نمى بيند؟ (با تحقيق بيشتر انجام وظيفه كنم).

فرمود: نه! بر اساس اين كه حاضر چيزى مى بيند كه غائب نمى بيند عمل كن!

على(عليه السلام) مى فرمايد: شمشير را به كمر بستم و به سراغ او آمدم، ديدم نزد «ماريه» است، شمشير را كشيدم، او فرار كرد و از نخلى بالا رفت، سپس خود را از بالا به زير افكند، در اين هنگام پيراهن او بالا رفت و معلوم شد اصلاً عضو جنسى ندارد، خدمت پيامبر آمدم و ماجرا را شرح دادم، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: خدا را شكر كه بدى و آلودگى و اتهام را از دامان ما دور مى كند.(9)

* * *

1 ـ اين حديث را بسيارى از مورخان و محدثان نيز نقل كرده اند، از جمله در جلد 7 «وسائل الشيعه»، صفحه 125 (ابواب من يصح منه الصوم) (با كمى تلخيص).

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحه 386 (با كمى تلخيص).

3 ـ اين ماجرا را در بسيارى از كتب تاريخ اسلامى نوشته اند و از حوادث مهم تاريخ اسلام است (براى اطلاع بيشتر به كتاب «المراجعات»، مراجعه 90 رجوع شود).

1 ـ «صحيح مسلم»، جلد سوم، «كتاب الوصية»، حديث 22، صفحه 1259.

5 ـ «صحيح بخارى»، جلد ششم، (باب مرض النبى و وفاته)، صفحه 11.

6 ـ تفسير «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 132.

7 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 9، صفحه 6131.

8 ـ «سكه» در لغت عرب به معنى وسيله اى است كه با آن پول ها را نقش مى زنند، و براى اين منظور آن را داغ مى كنند تا نقش خود را دقيقاً بر درهم ودينار منتقل كند، و منظور از اين تعبير اين است كه: بايد دستور بى چون و چرا، و بدون بررسى مجدد، اجرا شود.

9 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 132 ـ در تفسير «نور الثقلين» نيز اين شأن نزول به صورت 2مشروح ترى آمده است (جلد 5، صفحه 81).

تفسير:

▲به اخبار فاسقان اعتنا نكنيد!

در آيات گذشته، سخن از وظائف مسلمانان در برابر رهبر و پيشوايشان پيامبر(صلى الله عليه وآله) بود، و دو دستور مهم در آن آمده بود: نخست، پيشى نگرفتن بر خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله)، و ديگر، رعايت ادب به هنگام سخن گفتن و صدا زدن در محضر او.

آيات مورد بحث، ادامه وظائف امت در برابر اين رهبر بزرگ است، و مى گويد: هنگامى كه اخبارى را خدمت او مى آورند، بايد از روى تحقيق باشد، و اگر شخص فاسقى خبر از چيزى داد، بدون تحقيق نپذيرند، و پيامبر(صلى الله عليه وآله) را براى پذيرش آن، تحت فشار قرار ندهند.

نخست مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اگر شخص فاسقى خبرى براى شما بياورد، درباره آن تحقيق كنيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإ فَتَبَيَّنُوا).

سپس به علت آن اشاره كرده مى افزايد: «مبادا در صورت عمل كردن بدون تحقيق، به گروهى از روى نادانى آسيب برسانيد، و از كرده خود پشيمان شويد»! (أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهالَة فَتُصْبِحُوا عَلى ما فَعَلْتُمْ نادِمِينَ).

همان گونه كه اگر پيامبر(صلى الله عليه وآله) به گفته «وليد بن عقبه» عمل مى فرمود، و با طايفه «بنى المصطلق»، به عنوان يك قوم مرتد، پيكار مى كرد، فاجعه و مصيبت دردناكى به بار مى آمد.

از لحن آيه بعد، چنين استفاده مى شود كه جمعى اصرار بر اين پيكار داشتند، قرآن مى گويد: اين كار شايسته شما نيست، اين عين جهالت و نادانى است و سرانجامش ندامت و پشيمانى خواهد بود.

جمعى از علماى «علم اصول» براى «حجيت خبر واحد» به اين آيه استدلال كرده اند; چرا كه آيه مى گويد: تحقيق و تبيّن در خبر «فاسق» لازم است، و مفهوم آن اين است كه اگر شخص «عادل» خبرى دهد، بدون تحقيق مى توان پذيرفت.

ولى، به اين استدلال اشكالات فراوانى شده، كه از همه مهم تر دو ايراد است، بقيه اهميت چندانى ندارد:

نخست اين كه: استدلال فوق، متوقف بر قبول «حجيت مفهوم وصف» است، در حالى كه معروف اين است: مفهوم وصف حجت نيست.(1)

ديگر اين كه: علتى كه در ذيل آيه آمده است، آن چنان گسترده است كه خبر «عادل» و «فاسق» هر دو را شامل مى شود; زيرا عمل به خبر ظنى، هر چه باشد احتمال پشيمانى و ندامت دارد.

اما اين هر دو اشكال قابل حل است; زيرا مفهوم وصف، و هر قيد ديگر در مواردى كه به اصطلاح منظور بيان قيود يك مسأله، و مقام احتراز است، حجت مى باشد و ذكر اين قيد (قيد فاسق) در آيه فوق، طبق ظهور عرفى هيچ فايده قابل ملاحظه اى جز بيان حجيت خبر عادل ندارد.

و اما در مورد تعليلى كه در ذيل آيه آمده، ظاهر اين است كه: هر گونه عمل به ادله «ظنيه» را شامل نمى شود، بلكه ناظر به مواردى است كه در آنجا عمل، عمل جاهلانه يا سفيهانه و ابلهانه است; چرا كه در آيه، روى عنوان «جهالت» تكيه شده، و مى دانيم غالب ادله اى كه تمام عقلاى جهان در مسائل روزمره زندگى روى آن تكيه مى كنند، دلائل ظنى است (از قبيل ظواهر الفاظ، قول شاهد، قول اهل خبره، قول ذو اليد و مانند اينها).

معلوم است كه هيچ يك از اينها جاهلانه و سفيهانه شمرده نمى شود، و اگر احياناً مطابق با واقع نباشد، مسأله ندامت نيز در آن مطرح نيست، چون يك راه عمومى و همگانى است.

به هر حال، به عقيده ما، اين آيه، از آيات محكمى است كه دلالت بر «حجيت خبر واحد» حتى در «موضوعات» دارد، و در اين زمينه بحث هاى فراوانى است كه اينجا جاى شرح آن نيست.

به علاوه، نمى توان انكار كرد كه مسأله اعتماد بر اخبار موثق، اساس تاريخ و زندگى بشر را تشكيل مى دهد، به طورى كه اگر مسأله حجيت خبر عادل يا موثق از جوامع انسانى حذف شود، بسيارى از ميراث هاى علمى گذشته، و اطلاعات مربوط به جوامع بشرى، و حتى مسائل زيادى از آنچه امروز در جامعه خود با آن سر و كار داريم، به كلى حذف خواهد شد، و نه تنها انسان به عقب باز مى گردد، بلكه گردش چرخ هاى زندگى فعلى او نيز متوقف خواهد شد.

لذا اجماع همه عقلا بر حجيت آن است، و شارع مقدس نيز آن را «قولاً» و «عملاً» امضاء فرموده است.

ولى، به همان اندازه كه «حجيت خبر واحد ثقه» به زندگى سامان مى بخشد، تكيه بر اخبار غير موثق بسيار خطرناك، و موجب از هم پاشيدگى نظام جامعه ها است، مصائب فراوانى به بار مى آورد، حيثيت و حقوق اشخاص را به خطر مى اندازد، انسان را به بيراهه و انحراف مى كشاند، و به تعبير جالب قرآن در آيه مورد بحث، سرانجام مايه ندامت و پشيمانى خواهد بود.

اين نكته نيز قابل توجه است كه: ساختن خبرهاى دروغين و تكيه بر اخبار غير موثق، يكى از حربه هاى قديمى نظام هاى جبار و استعمارى است، كه به وسيله آن جوّ كاذبى ايجاد كرده، و با فريب و اغفال مردم ناآگاه، آنها را گمراه مى سازند، و سرمايه هاى آنها را به تاراج مى برند.

اگر مسلمانان دقيقاً به همين دستور الهى كه در اين آيه وارد شده، عمل كنند، و خبرهاى فاسقين را بدون تحقيق و تبيّن نپذيرند، از اين بلاهاى بزرگ، مصون خواهند ماند.

اين نكته نيز قابل توجه است كه: مسأله مهم وثوق و اعتماد به خود خبر است ، منتها گاهى اين وثوق، از ناحيه اعتماد به «شخص خبر دهنده» حاصل مى شود، و گاه از قرائن ديگرى از بيرون، لذا در پاره اى از موارد با اين كه گوينده خبر، فاسق است، ما به خبر او اطمينان پيدا مى كنيم.

روى اين اصل اين وثوق و اعتماد، از هر راهى حاصل شود، خواه از طريق عدالت و تقوا و صداقت گوينده باشد، و يا از قرائن خارجى، براى ما معتبر است، و سيره عقلا كه مورد امضاى شرع اسلام قرار گرفته، نيز بر همين اساس است.

به همين دليل، در «فقه اسلامى» مى بينيم، بسيارى از اخبارى كه سند آنها ضعيف است، به خاطر اين كه مورد «عمل مشهور»، قرار گرفته، و آنها از روى قرائنى به صحت خبر واقف شده اند، معيار عمل قرار مى گيرد، و بر طبق آن فتوا مى دهند.

به عكس، گاه اخبارى نقل شده كه گوينده آن شخص معتبرى است، ولى قرائنى از خارج ما را به آن خبر بدبين مى سازد، اينجاست كه چاره اى از رها كردن آن نداريم، هر چند گوينده آن شخص عادل و معتبرى است.

بنابراين، معيار در همه جا اعتماد به خود «خبر» است، هر چند عدالت و صداقت راوى غالباً وسيله اى است براى اين اعتماد، اما يك قانون كلى نيست (دقت كنيد).

* * *

در آيه بعد، براى تأكيد مطلب مهمى كه در آيه گذشته آمده، مى افزايد: «بدانيد رسول اللّه در ميان شماست، هر گاه در بسيارى از امور، از شما اطاعت كند، به مشقت خواهيد افتاد» (وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِير مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ).(2)

اين جمله، چنان كه جمعى از مفسران هم گفته اند، نشان مى دهد: بعد از خبر «وليد» از مرتد شدن طايفه «بنى المصطلق»، عده اى از مسلمانان ساده دل و ظاهربين، به پيغمبر(صلى الله عليه وآله) فشار مى آورند كه بر ضد طايفه مزبور، به جنگ اقدام كند.

قرآن مى گويد: «از خوشبختى شما اين است كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در ميان شما است، و رابطه او با عالم وحى بر قرار است، و هر گاه خط و خطوط انحرافى در ميان شما پيدا شود، از اين طريق شما را آگاه مى سازد».

ولى، او رهبر است، انتظار نداشته باشيد كه از شما اطاعت كند، و دستور بگيرد، او نسبت به شما از هر كس مهربان تر است، براى تحميل افكار خود به او فشار نياوريد، كه اين به زيان شما است.

در دنباله آيه، به يكى ديگر از مواهب بزرگ الهى به مؤمنان اشاره كرده، مى فرمايد: «لكن خداوند ايمان را محبوب شما قرار داده، و آن را در دل هايتان زينت بخشيده» (وَ لكِنَّ اللّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ).

«و به عكس، كفر و فسق و گناه را منفور شما قرار داده است» (وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ).

در حقيقت، اين تعبيرات اشاره لطيفى است به قانون «لطف»، آن هم «لطف تكوينى».

توضيح اين كه: وقتى شخص حكيم، كارى را مى خواهد تحقق بخشد، زمينه هاى آن را از هر نظر فراهم مى سازد، اين اصل، در مورد هدايت انسان ها نيز كاملاً صادق است.

خدا مى خواهد همه انسان ها ـ بى آنكه تحت برنامه جبر قرار گيرند ـ با ميل و اراده خود، راه حق را بپويند، لذا از يكسو، ارسال رسل مى كند، و انبياء را با كتاب هاى آسمانى مى فرستد، و از سوى ديگر، «ايمان» را محبوب انسان ها قرار مى دهد، آتش عشق حق طلبى و حق جوئى را در درون جان ها شعلهور مى سازد، و احساس نفرت و بيزارى از كفر و ظلم و نفاق و گناه را در دل ها مى آفريند.

و به اين ترتيب، هر انسانى فطرتاً خواهان ايمان و پاكى و تقوا است، و بيزار از كفر و گناه.

ولى، كاملاً ممكن است در مراحل بعد، اين آب زلالى كه از آسمان خلقت در وجود انسان ها ريخته شده، بر اثر تماس با محيط هاى آلوده، صفاى خود را از دست دهد، و بوى نفرت انگيز گناه و كفر و عصيان گيرد.

اين موهبت فطرى، انسان ها را به پيروى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و تقدم نيافتن بر او دعوت مى كند.

اين نكته نيز لازم به يادآورى است كه، محتواى اين آيه، با موضوع «مشورت» هرگز منافات ندارد; زيرا هدف از «شورى» اين است كه هر كس عقيده خود را بيان كند، ولى، نظر نهائى با شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله) است، چنان كه از آيه «شورى» نيز همين استفاده مى شود.

به تعبير ديگر: «شورى» مطلبى است، و تحميل فكر و عقيده كردن مطلب ديگر، آيه مورد بحث «تحميل فكر» را نفى مى كند، نه «مشورت» را.

در اين كه منظور از «فسوق» در آيه فوق چيست؟ بعضى آن را تفسير به «كذب و دروغ» كرده اند، ولى با توجه به گسترش مفهوم لغوى آن، و عدم وجود قيد در آيه، هر گونه گناه و خروج از طاعت را شامل مى گردد، بنابراين تعبير به «عصيان» بعد از آن، به عنوان تأكيد است، همان گونه كه جمله زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ: «آن را در دل شما زينت داده» تأكيدى است بر جمله حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ: «ايمان را محبوب شما قرار داد».

بعضى، «فسوق» را اشاره به «گناهان كبيره» مى دانند، در حالى كه «عصيان» را اعم دانسته اند، ولى اين تفاوت نيز دليلى ندارد.

به هر حال، در پايان آيه، به صورت يك قاعده كلى و عمومى مى فرمايد: «كسانى كه واجد اين صفاتند (ايمان در نظرشان محبوب و مزين، و كفر و فسق و عصيان در نظرشان منفور است) هدايت يافتگانند» (أُولئِكَ هُمُ الرّاشِدُونَ)يعنى اگر اين موهبت الهى، (عشق به ايمان و نفرت از كفر و گناه) را حفظ كنيد، و اين پاكى و صفاى فطرت را آلوده نسازيد، رشد و هدايت بى شك در انتظار شماست.

قابل توجه اين كه: جمله هاى قبل، به صورت خطاب به مؤمنين بود، اما اين جمله، از آنها به صورت غايب ياد مى كند، اين تفاوت تعبير، ظاهراً براى آن است كه نشان دهد اين حكم اختصاص به ياران پيامبر (صلى الله عليه وآله) ندارد، بلكه يك قانون همگانى است، كه هر كس در هر عصر و زمان صفاى فطرت خويش را حفظ كند، اهل نجات و هدايت است.

* * *

آخرين آيه مورد بحث، اين حقيقت را روشن مى سازد كه، اين محبوبيت ايمان، و منفور بودن كفر و عصيان، از مواهب بزرگ الهى بر بشر است.

مى فرمايد: «اين فضلى است از ناحيه خداوند، و نعمتى است كه بر شما ارزانى داشته، و خداوند دانا و حكيم است» (فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَ نِعْمَةً وَ اللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ).(3)

آگاهى و حكمت او ايجاب مى كند، كه عوامل رشد و سعادت را در شما بيافريند، و آن را با دعوت انبياء هماهنگ و تكميل سازد، و سرانجام شما را به سر منزل مقصود برساند.

ظاهر اين است كه «فضل» و «نعمت»، هر دو اشاره به يك واقعيت است، و آن مواهبى است كه از ناحيه خداوند، به بندگان اعطاء مى شود، منتها «فضل» از اين نظر بر آن اطلاق مى شود كه خدا به آن نياز ندارد، و «نعمت» از اين نظر كه بندگان به آن محتاجند، بنابراين، به منزله دو روى يك سكه اند.

بدون شك، علم خداوند به نياز بندگان، و حكمت او در زمينه تكامل و پرورش مخلوقات، ايجاب مى كند، اين نعمت هاى بزرگ معنوى، يعنى محبوبيت ايمان و منفور بودن كفر و عصيان را، به آنها مرحمت كند.

* * *

1 ـ بعضى گمان كرده اند كه اين جا از قبيل مفهوم شرط است، و مفهوم شرط حجت است، در حالى كه ارتباطى با مفهوم شرط ندارد، به علاوه جمله شرطيه در اين جا براى بيان موضوع است، و مى دانيم در اين گونه موارد «جمله شرطيه» نيز داراى مفهوم نيست (دقت كنيد).

2 ـ «لَعَنِتُّم» از ماده «عنت» به معنى افتادن در كارى است كه انسان از عواقب آن مى ترسد، و يا امرى است مشقت بار، و به همين جهت هنگامى كه به استخوان شكسته فشارى برسد و توليد ناراحتى كند، «عنت» گفته مى شود.

3 ـ «فَضْلاً وَ نِعْمَةً» يا «مفعول لاجله» است براى «حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ...»، و يا «مفعول به» براى فعل مقدر، و در تقدير چنين است: «أَفْضَلَ فَضْلاً وَ أَنْعَمَ نِعْمَةً».

نكته ها:

▲1ـ «هدايت الهى» و «آزادى اراده»

آيات فوق ترسيم روشنى از ديدگاه اسلام در زمينه مسأله «جبر و اختيار» و «هدايت و اضلال» است; زيرا اين نكته را به خوبى آشكار مى كند كه: كار خداوند، فراهم آوردن زمينه هاى رشد و هدايت است.

از يكسو، «رسول اللّه»(صلى الله عليه وآله) را در ميان مردم قرار مى دهد، و «قرآن» كه برنامه هدايت و نور است را نازل مى كند، و از سوى ديگر، «عشق به ايمان» و «تنفر و بيزارى از كفر و عصيان» را به عنوان زمينه سازى در درون جان ها به وديعه مى گذارد، ولى سرانجام تصميم گيرى را به خود آنها واگذار كرده، و تكاليف را در اين زمينه تشريع مى كند.

طبق آيات فوق، عشق به ايمان، و تنفر از كفر، در دل همه انسان ها بدون استثناء وجود دارد، و اگر كسانى اين زمينه ها را ندارند، از ناحيه تربيت هاى غلط و اعمال خودشان است، خدا در دل هيچ كس «حب عصيان» و «بغض ايمان» را نيافريده است.

* * *

▲2 ـ رهبرى و اطاعت

اين آيات، بار ديگر تأكيد مى كند كه وجود «رهبر الهى» براى نمو و رشد يك جمعيت لازم است، مشروط بر اين كه «مطاع» باشد، نه «مطيع»، پيروان، فرمان او را بر ديده گذارند، نه اين كه او را براى اجراى مقاصد و افكار محدود خود، تحت فشار قرار دهند.

نه تنها در مورد رهبران الهى اين اصل ثابت است، كه در «مديريت» و «فرماندهى»، همه جا اين امر بايد حكومت كند.

حاكميت اين اصل، نه به معنى استبداد رهبران است و نه ترك شورى، چنان كه در بالا نيز اشاره شد.

* * *

▲3 ـ ايمان نوعى «عشق» است، نه تنها «درك عقل»

اين آيات، در ضمن اشاره اى است به اين حقيقت كه، ايمان نوعى علاقه شديد الهى و معنوى است، هر چند از استدلالات عقلى ريشه گيرد، و لذا در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه از حضرتش سؤال كردند: «آيا حب و بغض از ايمان است»؟ در جواب فرمود:

وَ هَلِ الْإِيمَانُ إِلَّا الْحُبُّ وَ الْبُغْضُ؟! ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ أُولئِكَ هُمُ الرّاشِدُونَ: «مگر ايمان جز حب و بغض چيز ديگرى است؟! سپس امام(عليه السلام) به آيه (مورد بحث) استدلال فرمود كه مى گويد: خداوند ايمان را محبوب شما قرار داد، و آن را در دل هايتان تزيين كرد، و كفر و فسق و عصيان را منفور شما ساخت، و كسانى كه چنين باشند هدايت يافتگانند».(1)

در حديث ديگرى از امام باقر(عليه السلام) چنين آمده است:

وَ هَلِ الدِّيْنُ اِلاَّ الحُبُّ؟!: «آيا دين چيزى، جز محبت است»؟! سپس به چند آيه از قرآن مجيد از جمله آيه مورد بحث استدلال فرمود، و در پايان اضافه كرد:

اَلدِّيْنُ هُوَ الْحُبُّ، وَ الْحُبُّ هُوَ الدِّيْنُ: «دين محبت است، و محبت دين است»!.(2)

ولى بدون شك، اين محبت ـ چنان كه گفتيم ـ بايد از ريشه هاى استدلالى و منطقى نيز سيراب گردد و بارور شود.

* * *

9وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الْأُخْرى فَقاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتّى تَفِيءَ إِلى أَمْرِ اللّهِ فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ

10إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ

ترجمه:

9 ـ و هر گاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ پردازند، آنها را آشتى دهيد; و اگر يكى از آن دو بر ديگرى تجاوز كند، با گروه متجاوز پيكار كنيد تا به فرمان خدا باز گردند; و هر گاه بازگشت (و زمينه صلح فراهم شد)، در ميان آن دو به عدالت صلح برقرار سازيد; و عدالت پيشه كنيد كه خداوند عدالت پيشه گان را دوست مى دارد.

10 ـ مؤمنان برادر يكديگرند; پس دو برادر خود را صلح و آشتى دهيد و تقواى الهى پيشه كنيد، باشد كه مشمول رحمت او شويد!

شأن نزول:

در شأن نزول اين آيات آمده است: ميان دو قبيله «اوس» و «خزرج» (دو قبيله معروف «مدينه») اختلافى افتاد، و همان سبب شد كه گروهى از آن دو به جان هم بيفتند و با چوب و كفش يكديگر را بزنند! (آيه فوق نازل شد و راه برخورد با چنين حوادثى را به مسلمانان آموخت).(3)

بعضى ديگر گفته اند: دو نفر از «انصار» با هم خصومت و اختلافى پيدا كرده بودند، يكى از آنها به ديگرى گفت: من حقم را به زور از تو خواهم گرفت; زيرا جمعيت قبيله من زياد است! و ديگرى گفت: براى داورى نزد رسول اللّه(صلى الله عليه وآله)مى رويم. نفر اول نپذيرفت، و كار اختلاف بالا گرفت، و گروهى از دو قبيله با دست و كفش و حتى شمشير به يكديگر حمله كردند، آيات فوق نازل شد (و وظيفه مسلمانان را در برابر اين گونه اختلافات روشن ساخت).(4)

* * *

1 ـ «اصول كافى»، جلد 2، بابُ الحُبِّ فِى اللّهِ وَ الْبُغْضُ فِى اللّهِ، حديث 5.

2 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 5، صفحات 83 و 84.

3 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 132.

4 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 9، صفحه 6136.

تفسير:

▲مؤمنان برادر يكديگرند

قرآن، در اينجا به عنوان يك قانون كلى و عمومى براى هميشه و همه جا مى گويد: «هر گاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ پردازند، در ميان آنها صلح بر قرار سازيد» (وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما).(1)

درست است كه «اقْتَتَلُوا» از ماده «قتال» به معنى جنگ است، ولى در اينجا قرائن گواهى مى دهد كه هر گونه نزاع و درگيرى را شامل مى شود، هر چند به مرحله جنگ و نبرد نيز نرسد، بعضى از شأن نزول ها كه براى آيه نقل شده بود، نيز اين معنى را تأييد مى كند.

بلكه مى توان گفت: اگر زمينه هاى درگيرى و نزاع فراهم شود، ـ فى المثل مشاجرات لفظى و كشمكش هائى كه مقدمه نزاع هاى خونين است واقع گردد ـ اقدام به اصلاح طبق اين آيه لازم است; زيرا اين معنى را از آيه فوق از طريق الغاء خصوصيت، مى توان استفاده كرد.

اين يك وظيفه حتمى براى همه مسلمانان است، كه از نزاع، درگيرى و خونريزى ميان مسلمين جلوگيرى كنند، و براى خود در اين زمينه مسئوليت قائل باشند، نه به صورت تماشاچى، مانند بعضى بى خبران، بى تفاوت از كنار اين صحنه ها بگذرند.

اين نخستين وظيفه مؤمنان در برخورد با اين صحنه ها است.

سپس وظيفه دوم را چنين بيان مى كند: «و اگر يكى از اين دو گروه بر ديگرى تجاوز و ستم روا داشت، و تسليم پيشنهاد صلح نشد، شما موظفيد با طايفه باغى و ظالم، پيكار كنيد، تا به فرمان خدا باز گردد و گردن نهد» (فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الْأُخْرى فَقاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتّى تَفِيءَ إِلى أَمْرِ اللّهِ).

بديهى است، اگر خون طائفه باغى و ظالم در اين ميان ريخته شود، بر گردن خود او است، و به اصطلاح خونشان هدر است، هر چند مسلمانند; زيرا فرض بر اين است كه نزاع در ميان دو طائفه از مؤمنين روى داده است.

به اين ترتيب، اسلام جلوگيرى از ظلم و ستم را هر چند به قيمت جنگ با ظالم تمام شود، لازم شمرده، و بهاى اجراى عدالت را از خون مسلمانان بالاتر دانسته است، و اين در صورتى است كه مسأله از طرق مسالمت آميز حل نشود.

سپس به بيان سومين دستور پرداخته، مى گويد: «و اگر طايفه ظالم تسليم حكم خدا شود و زمينه صلح فراهم گردد، در ميان آن دو طبق اصول عدالت صلح بر قرار سازيد» (فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما بِالْعَدْلِ).

يعنى تنها به در هم شكستن قدرت طايفه ظالم قناعت نكنيد، بلكه اين پيكار بايد زمينه ساز صلح، و مقدمه اى براى ريشه كن كردن عوامل نزاع و درگيرى باشد، و گرنه با گذشتن زمان كوتاه يا طولانى، بار ديگر كه ظالم در خود احساس توانائى كند، برمى خيزد و نزاع را از سر مى گيرد.

بعضى از مفسران، از تعبير «بِالْعَدْل» استفاده كرده اند كه: اگر در ميان اين دو گروه حقى پايمال شده، يا خونى ريخته شده كه منشأ درگيرى و نزاع گشته است، بايد آن هم اصلاح شود، و گرنه «اصلاح بالعدل» نخواهد بود.(2)

و از آنجا كه تمايلات گروهى، گاهى افراد را به هنگام قضاوت و داورى به سوى يكى از «دو طايفه متخاصم» متمايل مى سازد، و بى طرفى داوران را نقض مى كند، قرآن در چهارمين و آخرين دستور، به مسلمانان هشدار داده كه: «قسط و عدل و نفى هر گونه تبعيض را رعايت كنيد، كه خداوند عدالت پيشه گان را دوست دارد» (وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ).(3)

* * *

در آيه بعد، براى تأكيد اين امر و بيان علت آن مى افزايد:

«مؤمنان برادر يكديگرند، بنابراين در ميان دو برادر خود، صلح را بر قرار كنيد» (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ).

همان اندازه كه براى ايجاد صلح در ميان دو برادر نسبى، تلاش و كوشش مى كنيد، بايد در ميان مؤمنان متخاصم نيز براى برقرارى صلح به طور جدى و قاطع، وارد عمل شويد.

چه تعبير جالب و گيرائى؟ كه همه مؤمنان برادر يكديگرند، و نزاع و درگيرى ميان آنها را درگيرى ميان برادران ناميده، كه بايد به زودى جاى خود را به صلح و صفا بدهد.

و از آنجا كه در بسيارى از اوقات «روابط» در اين گونه مسائل جانشين «ضوابط» مى شود، بار ديگر هشدار داده مى افزايد: «تقواى الهى پيشه كنيد، تا مشمول رحمت او شويد» (وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ).

و به اين ترتيب، يكى از مهم ترين مسئوليت هاى اجتماعى مسلمانان در برابر يكديگر، و در اجراى عدالت اجتماعى، با تمام ابعادش روشن مى شود.

* * *

1 ـ با اين كه «طائِفَتان» تثنيه است، فعل آن «اقْتَتَلُوا» به صورت جمع آمده; زيرا هر طايفه مركب از مجموعه اى است.

2 ـ تفسير «الميزان»، جلد 18، صفحه 342.

3 ـ «مُقْسِطِين» از ماده «قسط» است، و آن در اصل به معنى سهم عادلانه است، و هنگامى كه به صورت فعل ثلاثى مجرد استعمال شود (قسط بر وزن ضرب) به معنى ظلم كردن و گرفتن سهم عادلانه ديگرى است، اما هنگامى كه به صورت ثلاثى مزيد به كار رود و «اقسط» گفته شود، به معنى عدالت و دادن سهم عادلانه هر كس به خود او است، در اين كه آيا قسط و عدل يك معنى دارند يا با هم متفاوتند، شرحى در جلد ششم، صفحه 143 (ذيل آيه 29 سوره «اعراف») آورده ايم.

نكته ها:

▲1 ـ شرايط قتال اهل بغى (بغاة)

در فقه اسلامى در كتاب «جهاد»، بحثى تحت عنوان «قتال اهل البغى» مطرح است، كه منظور از آن ستمگرانى است كه بر ضد امام عادل و پيشواى راستين مسلمين قيام مى كنند، براى آنها احكام فراوانى است كه در آن باب آمده است.

اما بحثى كه در آيه فوق مطرح است مطلب ديگرى است، و آن نزاع و كشمكش هائى است كه در ميان دو گروه از مؤمنان رخ مى دهد، و در آن نه قيام بر ضد امام معصومى است، و نه قيام بر ضد حكومت صالح اسلامى، هر چند بعضى از فقها يا مفسران خواسته اند از اين آيه نيز استفاده كنند، ولى، به گفته «فاضل مقداد» در «كنز العرفان» اين استدلال خطا است.(1)

چرا كه قيام بر ضد امام معصوم(عليه السلام) موجب كفر است، در حالى كه نزاع ميان مؤمنان، تنها موجب فسق است نه كفر، لذا قرآن مجيد در آيات فوق، هر دو گروه را مؤمن و برادر دينى يكديگر ناميده است، به اين ترتيب احكام «اهل بغى» را نمى توان به اين گونه افراد تعميم داد.

متأسفانه در فقه، بحثى پيرامون احكام اين گروه نيافتيم، ولى آنچه از آيه فوق به ضميمه قرائن ديگر، ـ مخصوصاً اشاراتى كه در ابواب امر به معروف و نهى از منكر آمده است، ـ مى توان استفاده كرد، «احكام» زير است:

الف ـ اصلاح در ميان گروه هاى متخاصم مسلمين يك امر واجب كفائى است.

ب ـ براى تحقق اين امر، بايد نخست از مراحل ساده تر شروع كرد، و به اصطلاح قاعده «الاسهل فالاسهل» را رعايت نمود، ولى چنانچه مفيد واقع نشود، مبارزه مسلحانه و جنگ و قتال نيز جائز، بلكه لازم است.

ج ـ خون هاى باغيان و متجاوزان كه در اين راه ريخته مى شود و اموالى از آنها كه از بين مى رود، هدر است; زيرا به حكم شرع و انجام وظيفه واجب، واقع شده است، و اصل در اين گونه موارد عدم ضمان است.

د ـ در مراحل اصلاح از طريق گفتگو، اجازه حاكم شرع لازم نيست، اما در مرحله شدت عمل، مخصوصاً آنجا كه منتهى به خونريزى مى شود، بدون اجازه حكومت اسلامى و حاكم شرع جائز نيست، مگر در مواردى كه به هيچ وجه دسترسى نباشد، كه در اينجا «عدول مؤمنين» و افراد آگاه، تصميم گيرى مى كنند.

هـ ـ در صورتى كه طايفه باغى و ظالم، خونى از «گروه مصلح» بريزد، و يا اموالى را از بين ببرد، به حكم شرع ضامن است، و در صورت وقوع قتل عمد، حكم قصاص جارى است، و همچنين در مورد خون هائى كه از طايفه مظلوم ريخته شده و اموالى كه تلف گرديده، حكم «ضمان» و «قصاص» ثابت است، و اين كه از كلمات بعضى استفاده مى شود كه: بعد از وقوع صلح، طايفه باغى و ظالم در برابر خون ها و اموالى كه به هدر رفته مسئوليتى ندارند; چرا كه در آيه مورد بحث به آن اشاره نشده، درست نيست، و آيه در صدد بيان همه اين مطلب نمى باشد، بلكه مرجع در اين گونه امور، ساير اصول و قواعدى است كه در ابواب قصاص و اتلاف آمده است.

و ـ چون هدف از اين پيكار و جنگ، وادار كردن طايفه ظالم به قبول حق است، بنابراين، در اين جنگ، موضوع اسيران جنگى، و غنائم، مطرح نخواهد بود; زيرا فرض اين است كه هر دو گروه مسلمانند، ولى اسير كردن موقت، براى خاموش ساختن آتش نزاع، مانعى ندارد، اما بعد از صلح، بلافاصله اسيران بايد آزاد شوند.

ز ـ گاه مى شود هر دو طرف نزاع، باغى و ظالمند، اينها گروهى از قبيله ديگر را كشته و اموالى را برده اند، و آنها نيز همين كار را در مورد قبيله اول انجام داده اند، بى آنكه به مقدار لازم براى دفاع قناعت كنند، خواه هر دو به يك مقدار بغى و ستم كنند، يا يكى بيشتر و ديگرى كمتر.

البته، حكم اين مورد، در قرآن مجيد با صراحت نيامده، ولى حكم آن را مى توان از طريق الغاء خصوصيت، از آيه مورد بحث دريافت، و آن اين كه: وظيفه مسلمين اين است: هر دو را صلح دهند، و اگر تن به صلح ندادند، با هر دو پيكار كنند تا به فرمان الهى گردن نهند، و احكامى كه در بالا درباره باغى و متجاوز گفته شد، در مورد هر دو جارى است.

در پايان اين سخن، باز تأكيد مى كنيم: حكم اين باغيان، از كسانى كه قيام بر ضد امام معصوم(عليه السلام) يا حكومت عادل اسلامى مى كنند، جدا است، و گروه اخير، احكام سخت تر و شديدترى دارند كه در فقه اسلامى در «كتاب الجهاد» آمده است.

* * *

1 ـ «كنز القرآن فى فقه القرآن»، كتاب الجهاد، باب انواع اخر من الجهاد، جلد اول، صفحه 386.

▲2 ـ اهميت اخوت اسلامى

جمله «اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ اِخْوَة» كه در آيات فوق آمده است، يكى از شعارهاى اساسى و ريشه دار اسلامى است، شعارى بسيار گيرا، عميق، مؤثر و پر معنى.

ديگران وقتى مى خواهند زياد اظهار علاقه به هم مسلكان خود كنند، از آنان به عنوان «رفيق» ياد مى كنند، ولى اسلام سطح پيوند علائق دوستى مسلمين را به قدرى بالا برده، كه به صورت نزديك ترين پيوند دو انسان با يكديگر، آن هم پيوندى بر اساس مساوات و برابرى، مطرح مى كند، و آن علاقه «دو برادر» نسبت به يكديگر است.

روى اين اصل مهم اسلامى، مسلمانان از هر نژاد و هر قبيله، و داراى هر زبان و هر سن و سال، با يكديگر احساس عميق برادرى مى كنند، هر چند يكى در شرق جهان زندگى كند، و ديگرى در غرب.

در مراسم «حج»، كه مسلمين از همه نقاط جهان در آن كانون توحيد جمع مى شوند، اين علاقه و پيوند و همبستگى نزديك، كاملاً محسوس است، و صحنه اى است از تحقق عينى اين قانون مهم اسلامى.

به تعبير ديگر، اسلام تمام مسلمان ها را در حكم يك خانواده مى داند، و همه را خواهر و برادر يكديگر خطاب كرده، نه تنها در لفظ و در شعار، كه در عمل و تعهدهاى متقابل نيز، همه خواهر و برادرند.

در روايات اسلامى نيز، روى اين مسأله تأكيد فراوان شده، و مخصوصاً جنبه هاى عملى آن ارائه گرديده است، كه به عنوان نمونه چند حديث پر محتواى زير را از نظر مى گذرانيم:

1 ـ در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) آمده است: الْمُسْلِمُ أَخُو الْمُسْلِمِ، لايَظْلِمُهُ، وَ لايَخْذُلُهُ، وَ لايُسَلِّمُهُ: «مسلمان، برادر مسلمان است، هرگز به او ستم نمى كند، دست از ياريش بر نمى دارد، و او را در برابر حوادث تنها نمى گذارد».(1)

2 ـ در حديث ديگرى از همان حضرت(صلى الله عليه وآله) نقل شده: مَثَلُ الاَخَوَيْنِ مَثَلُ الْيَدَيْنِ يَغْسِلُ اِحْداهُمَا الاُخْرى: «دو برادر دينى، همانند دو دستند كه هر كدام ديگرى را مى شويد»! (با يكديگر كمال همكارى را دارند و عيوب هم را پاك مى كنند).(2)

3 ـ امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ، كَالْجَسَدِ الْوَاحِدِ، إِنِ اشْتَكَى شَيْئاً مِنْهُ وَجَدَ أَلَمَ ذَلِكَ فِي سَائِرِ جَسَدِهِ، وَ أَرْوَاحُهُمَا مِنْ رُوح وَاحِدَة: «مؤمن برادر مؤمن است، همگى به منزله اعضاء يك پيكرند، كه اگر عضوى از آن به درد آيد، ديگر عضوها را نماند قرار، و ارواح همگى آنها از روح واحدى گرفته شده».(3)

4 ـ در حديث ديگرى از همان امام(عليه السلام) مى خوانيم: الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ عَيْنُهُ وَ دَلِيلُهُ، لَايَخُونُهُ، وَ لَايَظْلِمُهُ، وَ لَايَغُشُّهُ، وَ لَايَعِدُهُ عِدَةً فَيُخْلِفَهُ: «مؤمن برادر مؤمن است، به منزله چشم او و راهنماى او است، هرگز به او خيانت نمى كند، و ستم روا نمى دارد، با او غش و تقلب نمى كند، و هر وعده اى را به او دهد، تخلف نخواهد كرد».(4)

در منابع حديث معروف اسلامى، روايات زيادى در زمينه حق مؤمن بر برادر مسلمانش، و انواع حقوق مؤمنين بر يكديگر، و ثواب ديدار برادران مؤمن و مصافحه، و معانقه، و ياد آنها كردن، و قلب آنها را مسرور نمودن، و مخصوصاً بر آوردن حاجات مؤمنان و كوشش و تلاش در انجام اين خواسته ها، و زدودن غم از دل ها و اطعام، و پوشاندن لباس و اكرام و احترام آنها، وارد شده است، كه بخش هاى مهمى از آن را در «اصول كافى» در ابواب مختلف، تحت عناوين فوق مى توان مطالعه كرد.

5 ـ در پايان اين بحث، به روايتى اشاره مى كنيم كه از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) درباره حقوق سى گانه مؤمن بر برادر مؤمنش نقل شده، كه از جامع ترين روايات در اين زمينه است:

قالَ رَسُولُ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) لِلْمُسْلِمِ عَلَى أَخِيهِ ثَلَاثُونَ حَقّاً، لَا بَرَاءَةَ لَهُ مِنْهَا إِلَّا بِالْأَدَاءِ أَوِ الْعَفْوِ.

يَغْفِرُ زَلَّتَهُ، وَ يَرْحَمُ عَبْرَتَهُ، وَ يَسْتُرُ عَوْرَتَهُ، وَ يُقِيلُ عَثْرَتَهُ، وَ يَقْبَلُ مَعْذِرَتَهُ، وَ يَرُدُّ غِيبَتَهُ، وَ يُدِيمُ نَصِيحَتَهُ، وَ يَحْفَظُ خُلَّتَهُ، وَ يَرْعَى ذِمَّتَهُ، وَ يَعُودُ مَرْضَتَهُ.

وَ يَشْهَدُ مَيِّتَهُ، وَ يُجِيبُ دَعْوَتَهُ، وَ يَقْبَلُ هَدِيَّتَهُ، وَ يُكَافِئُ صِلَتَهُ، وَ يَشْكُرُ نِعْمَتَهُ، وَ يُحْسِنُ نُصْرَتَهُ، وَ يَحْفَظُ حَلِيلَتَهُ، وَ يَقْضِي حَاجَتَهُ، وَ يَشْفَعُ مَسْأَلَتَهُ، وَ يُسَمِّتُ عَطْسَتَهُ.

وَ يُرْشِدُ ضَالَّتَهُ، وَ يَرُدُّ سَلَامَهُ، وَ يُطَيِّبُ كَلَامَهُ، وَ يُبِرُّ إِنْعَامَهُ، وَ يُصَدِّقُ أَقْسَامَهُ، وَ يُوَالِي وَلِيَّهُ وَ لَايُعَادِ بِهِ، وَ يَنْصُرُهُ ظَالِماً وَ مَظْلُوماً: فَأَمَّا نُصْرَتُهُ ظَالِماً فَيَرُدُّهُ عَنْ ظُلْمِهِ، وَ أَمَّا نُصْرَتُهُ مَظْلُوماً فَيُعِينُهُ عَلَى أَخْذِ حَقِّهِ، وَ لَايُسَلِّمُهُ وَ لَايَخْذُلُهُ، وَ يُحِبُّ لَهُ مِنَ الْخَيْرِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ، وَ يَكْرَهُ لَهُ مِنَ الشَّرِّ مَا يَكْرَهُ لِنَفْسِهِ:

«پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) فرمود: مسلمان بر برادر مسلمانش سى حق دارد، كه برائت ذمه از آن حاصل نمى كند، مگر به اداى اين حقوق، يا عفو كردن برادر مسلمان او:

لغزش هاى او را ببخشد، در ناراحتى ها نسبت به او مهربان باشد، اسرار او را پنهان دارد، اشتباهات او را جبران كند، عذر او را بپذيرد، در برابر بدگويان از او دفاع كند، همواره خير خواه او باشد، دوستى او را پاسدارى كند، پيمان او را رعايت كند، در حال مرض از او عيادت كند.

در حال مرگ به تشييع او حاضر شود، دعوت او را اجابت كند، هديه او را بپذيرد، عطاى او را جزا دهد، نعمت او را شكر گويد، در يارى او بكوشد، ناموس او را حفظ كند، حاجت او را بر آورد، براى خواسته اش شفاعت كند، و عطسه اش را تحيت گويد.

گمشده اش را راهنمائى كند، سلامش را جواب دهد، گفته او را نيكو شمرد، انعام او را خوب قرار دهد، سوگندهايش را تصديق كند، دوستش را دوست دارد و با او دشمنى نكند، در يارى او بكوشد، خواه ظالم باشد يا مظلوم: اما يارى او در حالى كه ظالم باشد به اين است كه، او را از ظلمش باز دارد، و در حالى كه مظلوم است به اين است كه، او را در گرفتن حقش كمك كند.

او را در برابر حوادث تنها نگذارد، آنچه را از نيكى ها براى خود دوست دارد، براى او هم دوست بدارد، و آنچه از بدى ها براى خود نمى خواهد، براى او نيز نخواهد».(5)

به هر حال، يكى از حقوق مسلمانان بر يكديگر، يارى كردن و اصلاح «ذات البين» است به ترتيبى كه در آيات و روايت فوق آمده (در زمينه اصلاح «ذات البين» بحث ديگرى در جلد هفتم، صفحه 83 به بعد، ذيل آيه اول سوره «انفال» داشتيم).

* * *

11يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لايَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْم عَسى أَنْ يَكُونُوا خَيْراً مِنْهُمْ وَ لانِساءٌ مِنْ نِساء عَسى أَنْ يَكُنَّ خَيْراً مِنْهُنَّ وَ لاتَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَلاتَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمانِ وَ مَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ

12يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لاتَجَسَّسُوا وَ لايَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً فَكَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ تَوّابٌ رَحِيمٌ

ترجمه:

11 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! نبايد گروهى از مردان شما گروه ديگر را مسخره كنند، شايد آنها از اينها بهتر باشند; و نه زنانى زنان ديگر را، شايد آنان بهتر از اينان باشند; و يكديگر را مورد طعن و عيب جوئى قرار ندهيد و با القاب زشت و ناپسند يكديگر را ياد نكنيد، بسيار بد است كه بر كسى پس از ايمان نام كفرآميز بگذاريد; و آنها كه توبه نكنند، ظالم و ستمگرند!

12 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از بسيارى از گمان ها بپرهيزيد، چرا كه بعضى از گمان ها گناه است، و هرگز (در كار ديگران) تجسس نكنيد; و هيچ يك از شما ديگرى را غيبت نكند، آيا كسى از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده خود را بخورد؟! (به يقين) همه شما از اين امر كراهت داريد; تقواى الهى پيشه كنيد كه خداوند توبه پذير و مهربان است!

شأن نزول:

مفسران براى اين آيات شأن نزول هاى مختلفى نقل كرده اند از جمله اين كه:

جمله «لايَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْم» درباره «ثابت بن قيس» (خطيب پيامبر(صلى الله عليه وآله)نازل شده است كه گوش هايش سنگين بود، و هنگامى كه وارد مسجد مى شد، كنار دست پيامبر(صلى الله عليه وآله) براى او جائى باز مى كردند، تا سخن حضرت را بشنود، روزى وارد مسجد شد، در حالى كه مردم از نماز فراغت پيدا كرده، و جاى خود نشسته بودند، او جمعيت را مى شكافت و مى گفت: جا بدهيد! جا بدهيد! تا به يكى از مسلمانان رسيد، به او گفت: همينجا بنشين! او پشت سرش نشست، اما خشمگين شد، هنگامى كه هوا روشن گشت، «ثابت» به آن مرد گفت: كيستى؟ او نام خود را برد و گفت فلان كس هستم، «ثابت» گفت: فرزند فلان زن؟! و در اينجا نام مادرش را با لقب زشتى كه در جاهليت مى بردند، ياد كرد، آن مرد شرمگين شد و سر خود را به زير انداخت، آيه نازل شد و مسلمانان را از اين گونه كارهاى زشت نهى كرد.

و گفته اند: «وَ لانِساءٌ مِنْ نِساء» درباره «ام سلمه» نازل گرديد، كه بعضى از همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) او را به خاطر لباس مخصوصى كه پوشيده بود، يا به خاطر كوتاهى قدش، مسخره كردند، آيه نازل شد و آنها را از اين عمل باز داشت.

و نيز گفته اند: جمله «وَ لايَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً» درباره دو نفر از اصحاب رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) است كه رفيقشان «سلمان» را غيبت كردند; زيرا او را به خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرستاده بودند تا غذائى براى آنها بياورد، پيامبر (صلى الله عليه وآله) «سلمان» را به سراغ «اسامة بن زيد» كه مسئول «بيت المال» بود فرستاد، «اسامه» گفت: الان چيزى ندارم، آن دو نفر از «اسامه» غيبت كردند و گفتند: او بخل ورزيده و درباره «سلمان» گفتند: اگر او را به سراغ چاه «سميحه» (چاه پر آبى بود) بفرستيم، آب آن فروكش خواهد كرد! سپس خودشان به راه افتادند تا نزد «اسامه» بيايند، و درباره موضوع كار خود، تجسس كنند، پيامبر (صلى الله عليه وآله) فرمود: من آثار خوردن گوشت در دهان شما مى بينم، عرض كردند: اى رسول خدا(صلى الله عليه وآله) ما امروز مطلقاً گوشت نخورده ايم! فرمود: آرى، گوشت «سلمان» و «اسامه» را مى خورديد، آيه نازل شد و مسلمانان را از غيبت نهى كرد.(6)

* * *

1 ـ «المحجة البيضاء»، جلد 3، صفحه 332 (كتاب آداب الصحبة و المعاشرة، باب 2).

2 ـ «المحجة البيضاء»، جلد 3، صفحه 319 (كتاب آداب الصحبة و المعاشرة، باب 2).

3 و 4 ـ «اصول كافى»، جلد 2، صفحه 133 (باب اخوة المؤمنين بعضهم لبعض، حديث 3 و 4).

 

5 ـ «بحار الانوار»، جلد 74، صفحه 236.

6 ـ تفسير «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 135 ـ «قرطبى» نيز در تفسير خود اين شأن نزول را با تفاوتى نقل كرده است.

تفسير:

▲استهزاء، بد گمانى، غيبت، تجسس، و القاب زشت ممنوع!

از آنجا كه قرآن مجيد در اين سوره به ساختن جامعه اسلامى بر اساس معيارهاى اخلاقى پرداخته، پس از بحث درباره وظائف مسلمانان در مورد نزاع و مخاصمه گروه هاى مختلف اسلامى، در آيات مورد بحث، شرح قسمتى از ريشه هاى اين اختلافات را بيان نموده، تا با قطع آنها، اختلافات نيز بر چيده شود، و درگيرى و نزاع پايان گيرد.

در هر يك از دو آيه فوق، به سه قسمت از امورى كه مى تواند جرقه اى براى روشن كردن آتش جنگ و اختلاف باشد، با تعبيراتى صريح و گويا اشاره كرده.

نخست مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! نبايد گروهى از مردان شما، گروه ديگرى را استهزاء كند» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لايَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْم).

چه اين كه: «شايد آنها كه مورد سخريه قرار گرفته اند از اينها بهتر باشند» (عَسى أَنْ يَكُونُوا خَيْراً مِنْهُمْ).

«همچنين هيچ گروهى از زنان، نبايد زنان ديگرى را مورد سخريه قرار دهند، چرا كه ممكن است آنها از اينها بهتر باشند» (وَ لانِساءٌ مِنْ نِساء عَسى أَنْ يَكُنَّ خَيْراً مِنْهُنَّ).

در اينجا مخاطب مؤمنانند، اعم از مردان و زنان، قرآن به همه هشدار مى دهد كه از اين عمل زشت بپرهيزند; چرا كه سرچشمه استهزاء و سخريه، همان حس خود برتربينى و كبر و غرور است، كه عامل بسيارى از جنگ هاى خونين در طول تاريخ بوده.

و اين «خود برتربينى» بيشتر، از ارزش هاى ظاهرى و مادى سرچشمه مى گيرد، مثلاً فلان كس خود را از ديگرى ثروتمندتر، زيباتر، يا از قبيله اى سرشناس تر مى شمرد، و احياناً اين پندار كه از نظر علم و عبادت و معنويات از فلان جمعيت برتر است، او را وادار به سخريه مى كند، در حالى كه معيار ارزش در پيشگاه خداوند تقوا است، و اين بستگى به پاكى قلب و نيت و تواضع و اخلاق و ادب دارد.

هيچ كس نمى تواند بگويد: من در پيشگاه خدا از فلان كس برترم، و به همين دليل، تحقير ديگران، و خود را برتر شمردن، يكى از بدترين كارها، و زشت ترين عيوب اخلاقى است كه بازتاب آن در تمام زندگى انسان ها ممكن است آشكار شود.

سپس در دومين مرحله مى فرمايد: «و يكديگر را مورد طعن و عيب جوئى قرار ندهيد» (وَ لاتَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ).

«لاتَلْمِزُوا» از ماده «لمز» (بر وزن طنز)، به معنى عيب جوئى و طعنه زدن است، و بعضى فرق ميان «همز» و «لمز» را چنين گفته اند: «لمز»، شمردن عيوب افراد است در حضور آنها، و «همز»، ذكر عيوب در غياب آنها است، و نيز گفته اند كه «لمز» عيب جوئى با چشم و اشاره است، در حالى كه «همز» عيب جوئى با زبان است (شرح بيشتر پيرامون اين موضوع به خواست خدا در تفسير سوره «همزه» خواهد آمد).

جالب اين كه، قرآن در اين آيه با تعبير «أَنْفُسَكُمْ» به وحدت و يكپارچگى مؤمنان اشاره كرده، و اعلام مى دارد: همه مؤمنان به منزله نفس واحدى هستند، و اگر از ديگرى عيب جوئى كنيد، در واقع از خودتان عيب جوئى كرده ايد!.

و بالاخره در مرحله سوم مى افزايد: «و يكديگر را با القاب زشت و ناپسند ياد نكنيد» (وَلاتَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ).

بسيارى از افراد بى بند و بار در گذشته و حال، اصرار داشته و دارند كه بر ديگران القاب زشتى بگذارند، و از اين طريق آنها را تحقير كنند، شخصيتشان را بكوبند، و يا احياناً از آنان انتقام گيرند، و يا اگر كسى در سابق كار بدى داشته، سپس توبه كرده و كاملاً پاك شده، باز هم لقبى كه بازگو كننده وضع سابق باشد، بر او بگذارند.

اسلام، صريحاً از اين عمل زشت نهى مى كند، و هر اسم و لقبى را كه كوچك ترين مفهوم نامطلوبى دارد، و مايه تحقير مسلمانى است، ممنوع شمرده.

در حديثى آمده است: «روزى «صفيه» دختر «حيى ابن اخطب» (همان زن يهودى كه بعد از ماجراى «فتح خيبر» مسلمان شد و به همسرى پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در آمد) خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمد در حالى كه اشك مى ريخت، پيامبر(صلى الله عليه وآله)از ماجرا پرسيد، گفت: «عايشه» مرا سرزنش مى كند و مى گويد: اى يهودى زاده! پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: چرا نگفتى پدرم «هارون» است، و عمويم «موسى»، و همسرم «محمّد»(صلى الله عليه وآله)؟ و در اينجا بود كه اين آيه نازل شد».(1)

به همين جهت، در پايان آيه مى افزايد: «بسيار بد است كه بر كسى بعد از ايمان آوردن نام كفر بگذارند» (بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمانِ).

بعضى در تفسير اين جمله، احتمال ديگرى داده اند، و آن اين كه: خداوند مؤمنان را نهى مى كند از اين كه بعد از ايمان به خاطر عيب جوئى مردم، نام فسق را بر خود پذيرند.

ولى تفسير اول، با توجه به صدر آيه، و شأن نزولى كه ذكر شد مناسب تر به نظر مى رسد.

و در پايان آيه، براى تأكيد بيشتر مى فرمايد: «و آنها كه توبه نكنند و از اين اعمال دست بر ندارند ظالم و ستمگرند» (وَ مَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ).

چه ظلمى از اين بدتر، كه انسان با سخنان نيش دار، و تحقير و عيب جوئى، قلب مردم با ايمان را كه مركز عشق خدا است، بيازارد، و شخصيت و آبروى آنها را كه سرمايه بزرگ زندگى آنان است، از بين ببرد.

* * *

گفتيم: در هر يك از دو آيه مورد بحث، سه حكم اسلامى در زمينه مسائل اخلاق اجتماعى مطرح شده، احكام سه گانه آيه اول به ترتيب: عدم سخريه، و ترك عيب جوئى، و تنابز به القاب بود، و احكام سه گانه آيه دوم به ترتيب: اجتناب از گمان بد، تجسس و غيبت است.

در اين آيه نخست مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از بسيارى از گمان ها بپرهيزيد، چرا كه بعضى از گمان ها گناه است»! (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ).

منظور از «كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ» گمان هاى بد است كه نسبت به گمان هاى خوب در ميان مردم بيشتر است، لذا از آن تعبير به «كثير» شده، و گرنه «حسن ظن و گمان خير» نه تنها ممنوع نيست، بلكه مستحسن است، چنان كه قرآن مجيد در آيه 12 سوره «نور» مى فرمايد: لَولا اِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً: «چرا هنگامى كه اين (تهمت) را شنيديد، مردان و زنان با ايمان نسبت به خود (و كسى كه همچون خود آنها بود) گمان خير نبردند»؟!

قابل توجه اين كه: نهى از «كثيرى» از گمان ها شده، ولى در مقام تعليل مى گويد، زيرا «بعضى» از گمان ها گناه است، اين تفاوت تعبير، ممكن است از اين جهت باشد كه گمان هاى بد، بعضى مطابق واقع است، و بعضى مخالف واقع، آنكه مخالف واقع است مسلماً گناه است، و لذا تعبير به «إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ» شده است، بنابراين وجود همين گناه كافى است كه از همه بپرهيزد.

در اينجا اين سؤال مطرح مى شود كه گمان بد و خوب، غالباً اختيارى نيست، يعنى بر اثر يك سلسله مقدمات كه از اختيار انسان بيرون است در ذهن منعكس مى شود، بنابراين چگونه مى شود از آن نهى كرد؟!

پاسخ اين سؤال با توجه به دو نكته روشن مى شود:

1 ـ منظور از اين نهى، نهى از ترتيب آثار است، يعنى هر گاه گمان بدى نسبت به مسلمانى در ذهن شما پيدا شد، در عمل كوچك ترين اعتنائى به آن نكنيد ، طرز رفتار خود را دگرگون نسازيد، و مناسبات خود را با طرف تغيير ندهيد، بنابراين، آنچه گناه است ترتيب اثر دادن به گمان بد مى باشد.

لذا در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: ثَلاثٌ فِى الْمُؤْمِنِ لايُسْتَحْسَنُ، وَ لَهُ مِنْهُنَّ مَخْرَجٌ، فَمَخْرَجُهُ مِنْ سُوءِ الظَنِّ اَنْ لايُحَقِّقَهُ: «سه چيز است كه وجود آن در مؤمن پسنديده نيست، و راه فرار دارد، از جمله سوء ظن است كه راه فرارش اين است به آن جامه عمل نپوشاند».(2)

2 ـ انسان مى تواند با تفكر روى مسائل مختلفى، گمان بد را در بسيارى از موارد، از خود دور سازد، به اين ترتيب كه در راه هاى حمل بر صحت بينديشد، و احتمالات صحيحى را كه در مورد آن عمل وجود دارد، در ذهن خود مجسم سازد، و تدريجاً بر گمان بد غلبه كند.

بنابراين، گمان بد چيزى نيست كه هميشه از اختيار آدمى بيرون باشد.

لذا در روايات دستور داده شده كه: «اعمال برادرت را بر نيكوترين وجه ممكن، حمل كن، تا دليلى بر خلاف آن قائم شود، و هرگز نسبت به سخنى كه از برادر مسلمانت صادر شده، گمان بد مبر، مادام كه مى توانى محمل نيكى براى آن بيابى»: (قالَ أَمِيْرَالْمُؤمِنِيْن(عليه السلام): ضَعْ أَمْرَ أَخِيكَ عَلَى أَحْسَنِهِ حَتَّى يَأْتِيَكَ مَا يَغْلِبُكَ مِنْهُ وَ لَا تَظُنَّنَّ بِكَلِمَة خَرَجَتْ مِنْ أَخِيكَ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِي الْخَيْرِ مَحْمِلاً).(3)

به هر حال، اين دستور اسلامى، يكى از جامع ترين و حساب شده ترين دستورها در زمينه روابط اجتماعى انسان ها است، كه مسأله امنيت را به طور كامل در جامعه تضمين مى كند و شرح آن در بحث نكات خواهد آمد.

سپس، در دستور بعد، مسأله «نهى از تجسس» را مطرح كرده، مى فرمايد: «و هرگز در كار ديگران تجسس نكنيد» (وَ لاتَجَسَّسُوا).

«تجسس» و «تحسس» هر دو به معنى جستجوگرى است، ولى اولى معمولاً در امور نامطلوب مى آيد، و دومى غالباً در امر خير، چنان كه «يعقوب» به فرزندانش دستور مى دهد: يا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَ أَخِيهِ: «پسرانم! برويد، و از يوسف و برادرش جستجو كنيد».(4)

در حقيقت، گمان بد، عاملى است براى جستجوگرى، و جستجوگرى، عاملى است براى كشف اسرار و رازهاى نهانى مردم، و اسلام هرگز اجازه نمى دهد كه رازهاى خصوصى آنها فاش شود.

و به تعبير ديگر، اسلام مى خواهد مردم در زندگى خصوصى خود از هر نظر در امنيت باشند. بديهى است اگر اجازه داده شود هر كس به جستجوگرى درباره ديگران بر خيزد، حيثيت و آبروى مردم بر باد مى رود، و جهنمى به وجود مى آيد كه همه افراد اجتماع در آن معذب خواهند بود.

البته اين دستور، منافاتى با وجود دستگاه هاى اطلاعاتى در حكومت اسلامى براى مبارزه با توطئه ها نخواهد داشت، ولى اين بدان معنى نيست كه اين دستگاه ها حق دارند در زندگى خصوصى مردم جستجوگرى كنند، چنان كه به خواست خدا شرح داده خواهد شد.

و بالاخره در سومين و آخرين دستور، كه در حقيقت معلول و نتيجه دو برنامه قبل است مى فرمايد: «هيچ كدام از شما ديگرى را غيبت نكند» (وَ لايَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً).

و به اين ترتيب گمان بد، سرچشمه تجسس، و تجسس، موجب افشاى عيوب و اسرار پنهانى، و آگاهى بر اين امور، سبب غيبت مى شود، كه اسلام از معلول و علت، همگى نهى كرده است.

و براى اين كه قبح و زشتى اين عمل را كاملاً مجسم كند، آن را در ضمن يك مثال گويا ريخته، مى گويد: «آيا هيچ يك از شما دوست دارد گوشت برادر مرده خود را بخورد»؟! (أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً).

«به يقين همه شما از اين امر كراهت داريد» (فَكَرِهْتُمُوهُ).

آرى، آبروى برادر مسلمان، همچون گوشت تن او است، و ريختن اين آبرو به وسيله غيبت، و افشاى اسرار پنهانى، همچون خوردن گوشت بدن او است، و تعبير به «مرده» به خاطر آن است كه «غيبت»، در غياب افراد صورت مى گيرد، كه همچون مردگان قادر بر دفاع از خويشتن نيستند.

و اين ناجوان مردانه ترين ستمى است كه ممكن است انسان درباره برادر خود، روا دارد.

آرى، اين تشبيه، بيانگر زشتى فوق العاده غيبت و گناه عظيم آن است.

در روايات اسلامى ـ چنان كه خواهد آمد ـ نيز، اهميت فوق العاده اى به مسأله «غيبت» داده شده است، و كمتر گناهى است كه مجازات آن از نظر اسلام تا اين حد سنگين باشد.

و از آنجا كه ممكن است، افرادى آلوده به بعضى از اين گناهان سه گانه باشند، و با شنيدن اين آيات متنبه شوند، و در صدد جبران بر آيند، در پايان آيه راه را به روى آنها گشوده، مى فرمايد: «تقواى الهى، پيشه كنيد و از خدا بترسيد، كه خداوند توبه پذير و مهربان است» (وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ تَوّابٌ رَحِيمٌ).

نخست بايد روح تقوا و خدا ترسى زنده شود، و به دنبال آن توبه از گناه صورت گيرد، تا لطف و رحمت الهى شامل حال آنها شود.

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 136.

2 ـ «محجة البيضاء»، جلد 5، صفحه 269.

3 ـ «اصول كافى»، جلد 2، باب «التهمة و سوء الظن»، حديث 3 ـ شبيه همين معنى در «نهج البلاغه» با تفاوت مختصرى آمده است (كلمات قصار، كلمه 360).

4 ـ يوسف، آيه 87.

نكته ها:

▲1 ـ امنيت كامل و همه جانبه اجتماعى

دستورهاى ششگانه اى كه در دو آيه فوق مطرح شده، (نهى از سخريه، عيب جوئى، القاب زشت، گمان بد، تجسس، و غيبت) هرگاه به طور كامل در يك جامعه پياده شود، آبرو و حيثيت افراد جامعه را از هر نظر بيمه مى كند، نه كسى مى تواند به عنوان خود برتربينى، ديگران را وسيله تفريح و سخريه قرار دهد، و نه مى تواند زبان به عيب جوئى اين و آن بگشايد، و نه با القاب زشت، حرمت و شخصيت افراد را در هم بشكند.

نه حق دارد حتى گمان بد ببرد، نه در زندگى خصوصى افراد به جستجو پردازد، و نه عيب پنهانى آنها را براى ديگران فاش كند.

به تعبير ديگر، انسان چهار سرمايه دارد كه همه آنها بايد در دژهاى اين قانون قرار گيرد و محفوظ باشد: جان، و مال، و ناموس، و آبرو.

تعبيرات آيات فوق و روايات اسلامى، نشان مى دهد: آبرو و حيثيت افراد، همچون مال و جان آنها است، بلكه از بعضى جهات، مهم تر است!

اسلام مى خواهد در جامعه اسلامى، امنيت كامل حكم فرما باشد، نه تنها مردم در عمل و با دست به يكديگر هجوم نكنند، بلكه از نظر زبان مردم، و از آن بالاتر از نظر انديشه و فكر آنان نيز در امان باشند، و هر كس احساس كند ديگرى، حتى در منطقه افكار خود، تيرهاى تهمت را به سوى او نشانه گيرى نمى كند، و اين امنيتى است در بالاترين سطح، كه جز در يك جامعه مذهبى و مؤمن امكان پذير نيست.

پيغمبر گرامى(صلى الله عليه وآله) در حديثى مى فرمايد: اِنَّ اللّهَ حَرَّمَ مِنَ الْمُسْلِمِ دَمَهُ وَ مالَهُوَ عِرْضَهُ، وَ اَنْ يُظَنَّ بِهِ ظَنَّ السُّوءِ: «خداوند خون و مال و آبروى مسلمان را بر ديگران حرام كرده، و همچنين گمان بد درباره او بردن».(1)

گمان بد، نه تنها به طرف مقابل و حيثيت او لطمه وارد مى كند، بلكه براى صاحب آن نيز بلائى است بزرگ; زيرا سبب مى شود كه او را از همكارى با مردم و تعاون اجتماعى بر كنار كند، و دنيائى وحشتناك، آكنده از غربت و انزوا فراهم سازد، چنان كه در حديثى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) آمده است: مَنْ لَمْ يُحْسِنْ ظَنَّهُ اسْتَوْحَشَ مِنْ كُلِّ اَحَد: «كسى كه گمان خويش را نيك نگرداند (گمان بد داشته باشد) از همه كس مى ترسد و وحشت دارد»!.(2)

به تعبير ديگر: چيزى كه زندگى انسان را از حيوانات جدا مى كند، و به آن رونق و حركت و تكامل مى بخشد، روح تعاون و همكارى دسته جمعى است، و اين در صورتى امكان پذير است كه اعتماد و خوشبينى بر مردم حاكم باشد، در حالى كه سوء ظن، پايه هاى اين اعتماد را در هم مى كوبد، پيوندهاى تعاون را از بين مى برد و روح اجتماعى را تضعيف مى كند.

نه تنها سوء ظن، كه مسأله تجسس و غيبت نيز چنين است.

افراد بدبين، از همه چيز مى ترسند، و از همه كس وحشت دارند، و نگرانى جانكاهى دائماً بر روح آنها مستولى است، نه مى توانند يار و مونسى غمخوار پيدا كنند، و نه شريك و همكارى براى فعاليت هاى اجتماعى، و نه يار و ياورى براى روز درماندگى.

توجه به اين نكته نيز لازم است كه منظور از «ظن» در اينجا، گمان هاى بى دليل است، بنابراين در مواردى كه گمان، متكى به دليل، يعنى ظن معتبر باشد، از اين حكم مستثنى است، مانند گمانى كه از شهادت دو نفر عادل حاصل مى شود.

* * *

1 ـ «المحجة البيضاء»، جلد 5، صفحه 268.

2 ـ «غرر الحكم»، صفحه 697، حديث 5333.

▲2 ـ تجسّس نكنيد!

ديديم، قرآن با صراحت تمام، «تجسس» را در آيه فوق منع نموده، و از آنجا كه هيچ گونه قيد و شرطى براى آن قائل نشده، نشان مى دهد كه جستجوگرى در كار ديگران و تلاش براى افشاى اسرار آنها گناه است، ولى البته قرائنى كه در داخل و خارج آيه است، نشان مى دهد كه اين حكم، مربوط به زندگى شخصى و خصوصى افراد است، و در زندگى اجتماعى تا آنجا كه تأثيرى در سرنوشت جامعه نداشته باشد، نيز اين حكم صادق است.

اما روشن است، آنجا كه ارتباطى با سرنوشت ديگران و كيان جامعه پيدا مى كند، مسأله شكل ديگرى به خود مى گيرد، لذا شخص پيغمبر(صلى الله عليه وآله) مأمورانى براى جمع آورى اطلاعات قرار داده بود، كه از آنها به عنوان «عيون» تعبير مى شود، تا آنچه را ارتباط با سرنوشت جامعه اسلامى در داخل و خارج داشت براى او گرد آورى كنند.

و نيز به همين دليل، حكومت اسلامى مى تواند مأموران اطلاعاتى داشته باشد، يا سازمان گسترده اى براى گردآورى اطلاعات تأسيس كند، و آنجا كه بيم توطئه بر ضد جامعه، و يا به خطر انداختن امنيت و حكومت اسلامى مى رود به تجسس بر خيزند، و حتى در داخل زندگى خصوصى افراد جستجوگرى كنند.

ولى، اين امر، هرگز نبايد بهانه اى براى شكستن حرمت اين قانون اصيل اسلامى شود، و افرادى به بهانه «توطئه» و «اخلال به امنيت»، به خود اجازه دهند به زندگى خصوصى مردم يورش برند، نامه هاى آنها را باز كنند، تلفن ها را كنترل نمايند و وقت و بىوقت به خانه آنها هجوم آورند.

خلاصه اين كه: مرز ميان «تجسس» و «به دست آوردن اطلاعات لازم براى حفظ امنيت جامعه»، بسيار دقيق و ظريف است، و مسئولين اداره امور اجتماع، بايد دقيقاً مراقب اين مرز باشند، تا حرمت اسرار انسان ها حفظ شود، و هم امنيت جامعه و حكومت اسلامى به خطر نيفتد.

* * *

▲3 ـ غيبت از بزرگ ترين گناهان است

گفتيم: سرمايه بزرگ انسان در زندگى، حيثيت و آبرو و شخصيت او است، و هر چيز آن را به خطر بيندازد، مانند آن است كه جان او را به خطر انداخته باشد، بلكه گاه ترور شخصيت، از ترور شخص، مهم تر محسوب مى شود، و اينجا است كه گاه گناه آن از قتل نفس، نيز سنگين تر است.

يكى از فلسفه هاى تحريم غيبت اين است كه: اين سرمايه بزرگ بر باد نرود، و حرمت اشخاص در هم نشكند، و حيثيت آنها را لكه دار نسازد، و اين مطلبى است كه اسلام آن را با اهميت بسيار تلقى مى كند.

نكته ديگر اين كه، «غيبت»، «بد بينى» مى آفريند، پيوندهاى اجتماعى را سست مى كند، سرمايه اعتماد را از بين مى برد، و پايه هاى تعاون و همكارى را متزلزل مى سازد.

مى دانيم اسلام براى وحدت و يكپارچگى جامعه اسلامى، و انسجام و استحكام آن، اهميت فوق العاده اى قائل است، هر چيز اين وحدت را تحكيم كند، مورد علاقه اسلام است، و هر چيز آن را تضعيف نمايد، منفور است، و غيبت يكى از عوامل مهم تضعيف است.

از اينها گذشته، «غيبت» بذر كينه و عداوت را در دل ها مى پاشد، و گاه سرچشمه نزاع هاى خونين و قتل و كشتار مى گردد.

خلاصه اين كه: اگر در اسلام غيبت به عنوان يكى از بزرگ ترين گناهان كبيره شمرده شده، به خاطر آثار سوء فردى و اجتماعى آن است.

در روايات اسلامى، تعبيراتى بسيار تكان دهنده در اين زمينه ديده مى شود، كه نمونه اى از آن را ذيلاً مى آوريم:

پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) فرمود: اِنَّ الدِّرْهَمَ يُصِيْبُهُ الرَّجُلُ مِنَ الرِّبا اَعْظَمُ عِنْدَ اللّهِ فِى الْخَطِيْئَةِ مِنْ سِتٍّ وَ ثَلاثِيْنَ زَنْيَة، يَزْنِيْهَا الرَّجُلُ! وَ اَرْبَى الرِّبا عِرْضُ الرَّجُلِ الْمُسْلِمِ!: «درهمى كه انسان از ربا به دست مى آورد، گناهش نزد خدا از سى و شش زنا بزرگ تر است! و از هر ربا بالاتر، آبروى مسلمان است»!.(1)

اين مقايسه، به خاطر آن است كه «زنا» هر اندازه قبيح و زشت است، جنبه «حق اللّه» دارد، ولى «رباخوارى»، و از آن بدتر ريختن آبروى مردم از طريق غيبت، يا غير آن، جنبه «حق الناس» دارد.

در حديث ديگرى آمده است: روزى پيامبر(صلى الله عليه وآله) با صداى بلند خطبه خواند و فرياد زد: يا مَعْشَرَ مَنْ آمَنَ بِلِسانِهِ وَ لَمْ يُؤْمِنْ بِقَلْبِهِ! لاتَغْتابُوا الْمُسْلِمِيْنَ، وَ لاتَتَّبِعُوا عَوراتِهِمْ، فَاِنَّهُ مَنْ تَتَّبَعَ عَوْرَةَ اَخِيْهِ تَتَّبَعَ اللّهُ عَوْرَتَهُ، وَ مَنْ تَتَّبَعَ اللّهُ عَوْرَتَهُ يَفْضَحَهُ فِى جَوْفِ بَيْتِهِ!؟: «اى گروهى كه به زبان ايمان آورده ايد و نه با قلب! غيبت مسلمانان نكنيد، و از عيوب پنهانى آنها جستجو ننمائيد، زيرا كسى كه در امور پنهانى برادر دينى خود جستجو كند، خداوند اسرار او را فاش مى سازد، و در دل خانه اش رسوايش مى كند»!.(2)

و در حديث ديگرى آمده است كه خداوند به «موسى» وحى فرستاد: مَنْ ماتَ تائِباً مِنَ الْغِيْبَةِ فَهُوَ آخِرُ مَنْ يَدْخُلُ الْجَنَّةِ، وَ مَنْ ماتَ مُصِرّاً عَلَيْها فَهُوَ اَوَّلُ مَنْ يَدْخُلُ النّارَ!: «كسى كه بميرد در حالى كه از غيبت توبه كرده باشد، آخرين كسى است كه وارد بهشت مى شود، و كسى كه بميرد در حالى كه اصرار بر آن داشته باشد، اولين كسى است كه وارد دوزخ مى گردد»!.(3)

و نيز در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم : الْغِيبَةُ أَسْرَعُ فِي دِينِ الرَّجُلِ الْمُسْلِمِ مِنَ الْآكِلَةِ فِي جَوْفِهِ!: «تأثير غيبت در دين مسلمان، از خوره در جسم او سريع تر است»!.(4)

اين تشبيه، نشان مى دهد كه غيبت، همانند خوره، كه گوشت تن را مى خورد و متلاشى مى كند، به سرعت ايمان انسان را بر باد مى دهد، و با توجه به اين كه انگيزه هاى غيبت، امورى همچون حسد، تكبر، بخل، كينه توزى، انحصار طلبى و مانند اين صفات زشت و نكوهيده است، روشن مى شود كه چرا غيبت و از بين بردن آبرو و احترام مسلمانان از اين طريق، اين چنين ايمان انسان را بر باد مى دهد (دقت كنيد).

روايات در اين زمينه در منابع اسلامى بسيار زياد است، كه با ذكر حديث ديگرى اين بحث را پايان مى دهيم امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: مَنْ رَوَى عَلَى مُؤْمِن رِوَايَةً يُرِيدُ بِهَا شَيْنَهُ وَ هَدْمَ مُرُوَّتِهِ لِيَسْقُطَ مِنْ أَعْيُنِ النَّاسِ أَخْرَجَهُ اللَّهُ مِنْ وَلَايَتِهِ إِلَى وَلَايَةِ الشَّيْطَانِ فَلَا يَقْبَلُهُ الشَّيْطَانُ!: «كسى كه به منظور عيب جوئى و آبروريزى مؤمنى سخنى نقل كند، تا او را از نظر مردم بيندازد، خداوند او را از ولايت خودش بيرون كرده، به سوى ولايت شيطان مى فرستد، و اما شيطان هم او را نمى پذيرد»!.(5)

تمام اين تأكيدات، و عبارات تكان دهنده، به خاطر اهميت فوق العاده اى است كه اسلام براى حفظ آبرو، و حيثيت اجتماعى مؤمنان، قائل است، و نيز به خاطر تأثير مخربى است كه غيبت در وحدت جامعه، و اعتماد متقابل و پيوند دل ها دارد، و از آن بدتر اين كه، «غيبت» عاملى است براى دامن زدن به آتش كينه و عداوت و دشمنى و نفاق و اشاعه فحشاء در سطح اجتماع; چرا كه وقتى عيوب پنهانى مردم از طريق غيبت آشكار شود، اهميت و عظمت گناه از ميان مى رود، و آلودگى به آن آسان مى شود.

* * *

1 ـ «المحجة البيضاء»، جلد 5، صفحه 253.

2 ـ «المحجة البيضاء»، جلد 5، صفحه 252.

3 ـ «المحجة البيضاء»، جلد 5، صفحه 252.

4 ـ «اصول كافى»، جلد 2، باب الغيبة، حديث 1 («آكله» بر وزن قابله، يك نوع بيمارى است كه گوشت تن را مى خورد).

5 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 8، باب 157، حديث 2، صفحه 608.

▲4 ـ مفهوم غيبت

«غيبت» چنان كه از اسمش پيدا است، اين است كه: در غياب كسى سخنى گويند ، منتهى سخنى كه عيبى از عيوب او را فاش سازد، خواه اين عيب جسمانى باشد، يا اخلاقى، در اعمال او باشد يا در سخنش، و حتى در امورى كه مربوط به او است، مانند لباس، خانه، همسر و فرزندان و مانند اينها.

بنابراين، اگر كسى صفات ظاهر و آشكار ديگرى را بيان كند، غيبت نخواهد بود. مگر اين كه: قصد مذمت و عيب جوئى داشته باشد كه در اين صورت حرام است، مثل اين كه: در مقام مذمت بگويد: آن مرد نابينا، يا كوتاه قد، يا سياه رنگ يا كوسه!

به اين ترتيب، ذكر عيوب پنهانى، به هر قصد و نيتى كه باشد، غيبت و حرام است، و ذكر عيوب آشكار، اگر به قصد مذمت باشد، آن نيز حرام است، خواه آن را در مفهوم غيبت وارد بدانيم يا نه.

اينها همه در صورتى است كه اين صفات واقعاً در طرف باشد، اما اگر صفتى اصلاً وجود نداشته باشد، داخل در عنوان «تهمت» خواهد بود، كه گناه آن به مراتب شديدتر و سنگين تر است.

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: الْغِيبَةُ أَنْ تَقُولَ فِي أَخِيكَ مَا سَتَرَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ أَمَّا الْأَمْرُ الظَّاهِرُ فِيهِ مِثْلُ الْحِدَّةِ وَ الْعَجَلَةِ فَلَا وَ الْبُهْتَانُ أَنْ تَقُولَ فِيهِ مَا لَيْسَ فِيهِ: «غيبت آن است كه درباره برادر مسلمانت چيزى را بگوئى كه خداوند پنهان داشته، و اما چيزى كه ظاهر است، مانند تندخوئى و عجله، داخل در غيبت نيست، اما بهتان اين است كه چيزى را بگوئى كه در او وجود ندارد».(1)

و از اينجا روشن مى شود عذرهاى عوامانه اى كه بعضى براى غيبت مى آورند، مسموع نيست، مثلاً گاهى غيبت كننده مى گويد: اين غيبت نيست، بلكه صفت او است! در حالى كه اگر صفتش نباشد، تهمت است، نه غيبت.

يا اين كه مى گويد: اين سخنى است كه در حضور او نيز مى گويم، در حالى كه قدرت بر گفتن آن پيش روى طرف، نه تنها از گناه غيبت نمى كاهد، بلكه به خاطر ايذاء، گناه سنگين تر ديگرى را به بار مى آورد.

* * *

1 ـ «اصول كافى»، جلد 2، باب الغيبة و البهت، حديث 7.

▲5 ـ علاج غيبت و توبه آن

«غيبت» مانند بسيارى از صفات ذميمه، تدريجاً به صورت يك بيمارى روانى در مى آيد، به گونه اى كه غيبت كننده از كار خود لذت مى برد، و از اين كه پيوسته آبروى اين و آن را بريزد، احساس رضا و خشنودى مى كند، و اين يكى از مراحل بسيار خطرناك اخلاقى است.

اينجا است كه غيبت كننده، بايد قبل از هر چيز به درمان انگيزه هاى درونى غيبت، كه در اعماق روح او است و به اين گناه دامن مى زند بپردازد، انگيزه هائى همچون «بخل»، «حسد»، «كينه توزى»، «عداوت» و «خود برتربينى».

بايد از طريق خودسازى، و تفكر در عواقب سوء اين صفات زشت و نتائج شومى كه به بار مى آورد، و همچنين از طريق رياضت نفس، اين آلودگى ها را از جان و دل بشويد، تا بتواند زبان را از آلودگى به «غيبت» باز دارد.

سپس، در مقام توبه بر آيد، و از آنجا كه غيبت جنبه «حق الناس» دارد، اگر دسترسى به صاحب غيبت دارد، و مشكل تازه اى ايجاد نمى كند، از او عذر خواهى كند، هر چند به صورت سر بسته باشد، مثلاً بگويد: من گاهى بر اثر نادانى و بى خبرى از شما غيبت كرده ام، مرا ببخش، و شرح بيشترى ندهد، مبادا عامل فساد تازه اى شود.

و اگر دسترسى به طرف ندارد، يا او را نمى شناسد، يا از دنيا رفته است، براى او استغفار كند، و عمل نيك انجام دهد، شايد به بركت آن خداوند متعال وى را ببخشد و طرف مقابل را راضى سازد.

* * *

▲6 ـ موارد استثناء

آخرين سخن درباره غيبت اين كه، قانون غيبت مانند هر قانون ديگر استثناهائى دارد، از جمله اين كه گاه در مقام «مشورت» مثلاً براى انتخاب همسر، يا شريك در كسب و كار و مانند آن، كسى سؤالى از انسان مى كند، امانت در مشورت كه يك قانون مسلم اسلامى است، ايجاب مى كند اگر عيوبى از طرف سراغ دارد بگويد، مبادا مسلمانى در دام بيفتد، و چنين غيبتى كه با چنين نيتى انجام مى گيرد حرام نيست.

همچنين، در موارد ديگرى كه اهداف مهمى مانند هدف مشورت در كار باشد، يا براى احقاق حق و تظلم صورت گيرد.

البته، كسى كه آشكارا گناه مى كند، و به اصطلاح «متجاهر به فسق» است، از موضوع غيبت خارج است، و اگر گناه او را پشت سر او بازگو كنند ايرادى ندارد، ولى، بايد توجه داشت اين حكم مخصوص گناهى است كه نسبت به آن متجاهر است.

اين نكته نيز قابل توجه است كه، نه تنها غيبت كردن حرام است، گوش دادن به غيبت، و در مجلس غيبت حضور يافتن، آن نيز جزء محرمات است، بلكه طبق پاره اى از روايات، بر مسلمانان واجب است كه رد غيبت كنند، يعنى در برابر غيبت به دفاع برخيزند، و از برادر مسلمانى كه حيثيتش به خطر افتاده دفاع كنند، و چه زيبا است جامعه اى كه اين اصول اخلاقى در آن دقيقاً اجرا شود!!

13يا أَيُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَر وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ

ترجمه:

13 ـ اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم و شما را تيره ها و قبيله ها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد; (اينها ملاك امتياز نيست) گرامى ترين شما نزد خداوند باتقواترين شماست; خداوند دانا و آگاه است!

تفسير:

▲تقوا، بزرگ ترين ارزش انسانى

در آيات گذشته، روى سخن به مؤمنان بود، و خطاب به صورت «يا اَيُّهَا الَّذِيْنَ آمَنُوا»، و در ضمن آيات متعددى، آن چه كه يك «جامعه مؤمن» را با خطر روبرو مى سازد، بازگو كرد، و از آن نهى فرمود.

در حالى كه در آيه مورد بحث، مخاطب كل جامعه انسانى است، و مهم ترين اصلى را كه ضامن نظم و ثبات است بيان مى كند، و ميزان واقعى ارزش هاى انسانى را در برابر ارزش هاى كاذب و دروغين مشخص مى سازد.

مى فرمايد: «اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم، و شما را تيره ها و قبيله ها قرار داديم، تا يكديگر را بشناسيد» (يا أَيُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَر وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا).

منظور از آفرينش مردم، از يك مرد و زن، همان بازگشت نسب انسان ها به «آدم» و «حوا» است، بنابراين، چون همه، از ريشه واحدى هستند، معنى ندارد كه از نظر نسب و قبيله بر يكديگر افتخار كنند، و اگر خداوند براى هر قبيله و طائفه اى ويژگى هائى آفريده، براى حفظ نظم زندگى اجتماعى آنها است; چرا كه اين تفاوت ها سبب شناسائى است، و بدون شناسائى افراد، نظم در جامعه انسانى حكم فرما نمى شود; زيرا اگر همه يكسان و شبيه يكديگر و همانند بودند، هرج و مرج عظيمى، سراسر جامعه انسانى را فرا مى گرفت.

در اين كه ميان «شعوب» جمع «شَعْب» (بر وزن صعب) به معنى «گروه عظيمى از مردم» و «قبائل» جمع «قبيله» چه تفاوتى است؟ مفسران احتمالات مختلفى داده اند:

جمعى گفته اند: دايره «شعوب» گسترده تر از دايره «قبائل» است، همانطور كه «شعب» امروز بر يك «ملت» اطلاق مى شود.

بعضى «شعوب» را اشاره به «طوائف عجم»، و «قبائل» را، اشاره به «طوائف عرب» مى دانند.

و بالاخره، بعضى ديگر، «شعوب» را از نظر انتساب انسان به مناطق جغرافيائى، و «قبائل» را ناظر به انتساب او به نژاد و خون، شمرده اند.

ولى تفسير اول، از همه مناسب تر به نظر مى رسد.

به هر حال، قرآن مجيد بعد از آنكه بزرگ ترين مايه مباهات و مفاخره عصر جاهلى، يعنى نسب و قبيله را از كار مى اندازد، به سراغ معيار واقعى ارزشى رفته مى افزايد: «گرامى ترين شما نزد خداوند باتقواترين شما است» (إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ).

به اين ترتيب، قلم سرخ بر تمام امتيازات ظاهرى و مادى كشيده، و اصالت و واقعيت را به تقوا و پرهيزكارى و خدا ترسى مى دهد، مى گويد: براى تقرب به خدا و نزديكى به ساحت مقدس او، هيچ امتيازى جز تقوا مؤثر نيست.

و از آنجا كه «تقوا» يك صفت روحانى و باطنى است، كه قبل از هر چيز، بايد در قلب و جان انسان، مستقر شود، و ممكن است مدعيان بسيار داشته باشد و متصفان كم، در آخر آيه مى افزايد: «خداوند دانا و آگاه است» (إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ).

پرهيزگاران را به خوبى مى شناسد، و از درجه تقوا و خلوص نيت و پاكى و صفاى آنها آگاه است، آنها را بر طبق علم خود گرامى مى دارد و پاداش مى دهد، مدعيان دروغين را نيز مى شناسد و كيفر مى دهد.

نكته:

▲1 ـ ارزش هاى راستين و ارزش هاى كاذب

بدون شك، هر انسانى فطرتاً خواهان اين است كه موجود با ارزش و پر افتخارى باشد، و به همين دليل، با تمام وجودش براى كسب ارزش ها تلاش مى كند.

ولى، شناخت معيار ارزش با تفاوت فرهنگ ها كاملاً متفاوت است، و گاه ارزش هاى كاذب، جاى ارزش هاى راستين را مى گيرد.

گروهى، ارزش واقعى خويش را در انتساب به «قبيله معروف و معتبرى» مى دانند، و لذا براى تجليل مقام قبيله و طائفه خود دائماً دست و پا مى كنند، تا از طريق بزرگ كردن آن، خود را به وسيله انتساب به آن، بزرگ كنند.

مخصوصاً در ميان اقوام جاهلى، افتخار به انساب و قبائل رائج ترين افتخار موهوم بود، تا آنجا كه هر قبيله اى خود را «قبيله برتر» و هر نژادى خود را «نژاد والاتر» مى شمرد، كه متأسفانه هنوز رسوبات و بقاياى آن در اعماق روح بسيارى از افراد و اقوام، وجود دارد.

گروه ديگرى مسأله مال و ثروت و داشتن كاخ و قصر و خدم و حشم و امثال اين امور را نشانه ارزش مى دانند، و دائماً براى آن تلاش مى كنند، در حالى كه جمع ديگرى مقامات بلند اجتماعى و سياسى را معيار شخصيت مى شمرند.

و به همين ترتيب، هر گروهى در مسيرى گام برمى دارند، و به ارزشى دل مى بندند و آن را معيار مى شمرند.

اما از آنجا كه اين امور، همه امورى است متزلزل، برون ذاتى، مادى و زودگذر، يك آئين آسمانى همچون اسلام، هرگز نمى تواند با آن موافقت كند، لذا خط بطلان روى همه آنها كشيده، و ارزش واقعى انسان را در صفات ذاتى او، مخصوصاً تقوا و پرهيزكارى و تعهد و پاكى او مى شمرد، حتى براى موضوعات مهمى، همچون علم و دانش، اگر در مسير ايمان و تقوا و ارزش هاى اخلاقى، قرار نگيرد، اهميت قائل نيست.

و عجيب است كه قرآن در محيطى ظهور كرد كه، ارزش «قبيله» از همه ارزش ها مهم تر محسوب مى شد، اما اين بت ساختگى، در هم شكست، و انسان را از اسارت «خون»، «قبيله»، «رنگ»، «نژاد»، «مال»، «مقام» و «ثروت» آزاد ساخت، و او را براى يافتن خويش، به درون جانش و صفات والايش رهبرى كرد!

جالب اين كه در شأن نزول هائى كه براى اين آيه ذكر شده، نكاتى ديده مى شود كه از عمق اين دستور اسلامى حكايت مى كند، از جمله اين كه: بعد از «فتح مكّه» پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) دستور داد: اذان بگويند، «بلال» بر پشت بام «كعبه» رفت، و اذان گفت، «عتّاب بن اسيد» كه از آزاد شدگان بود گفت: شكر مى كنم خدا را كه پدرم از دنيا رفت و چنين روزى را نديد! و «حارث بن هشام» نيز گفت: آيا رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) غير از اين «كلاغ سياه»! كسى را پيدا نكرد؟! (آيه فوق نازل شد و معيار ارزش واقعى را بيان كرد).(1)

بعضى ديگر گفته اند: آيه، هنگامى نازل شد، كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور داده بود، دخترى به بعضى از «موالى» دهند («موالى» به بردگان آزاد شده، يا به غير عرب مى گويند) آنها تعجب كرده و گفتند: اى رسول خدا(صلى الله عليه وآله)، آيا مى فرمائيد: دخترانمان را به موالى دهيم؟! (آيه نازل شد و بر اين افكار خرافى خط بطلان كشيد).(2)

در حديثى مى خوانيم: روزى پيامبر(صلى الله عليه وآله) در «مكّه» براى مردم خطبه خواند و فرمود: يا اَيُّهَا النّاسُ اِنَّ اللّهَ قَدْ اَذْهَبَ عَنْكُمْ عَيْبَةَ الْجاهِلِيَّةِ، وَ تَعاظُمَها بِآبائِها، فَالنّاسُ رَجُلانِ: رَجُلٌ بَرٌّ تَقِىٌّ كَرِيْمٌ عَلَى اللّهِ، وَ فاجِرٌ شَقِىٌّ هَيِّنٌ عَلَى اللّهِ، وَ النّاسُ بَنُو آدَمَ، وَ خَلَقَ اللّهُ آدَمَ مِنْ تُراب، قالَ اللّهُ تَعالى: يا أَيُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَر وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ: «اى مردم! خداوند از شما ننگ جاهليت و تفاخر به پدران و نياكان را زدود، مردم دو گروه بيش نيستند: يا نيكوكار، با تقوا و ارزشمند نزد خدا، و يا بدكار و شقاوتمند و پست در پيشگاه حق، همه مردم فرزند آدم اند، و خداوند آدم را از خاك آفريده، چنان كه مى گويد: اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم، و شما را تيره ها و قبيله ها قرار داديم تا شناخته شويد، از همه گرامى تر نزد خداوند كسى است كه از همه پرهيزگارتر باشد، خداوند دانا و آگاه است».(3)

در كتاب «آداب النفوس» «طبرى» آمده: پيامبر(صلى الله عليه وآله) در اثناء «ايام تشريق» (روزهاى 11 و 12 و 13 «ذى الحجه»)، در سرزمين «منى» در حالى كه بر شترى سوار بود، رو به سوى مردم كرد و فرمود:

يا اَيُّهَا النّاسُ! اَلا اِنَّ رَبَّكُمْ واحِدٌ وَ اِنَّ اَباكُمْ واحِدٌ، اَلا لا فَضْلَ لِعَرَبِىٍّ عَلى عَجَمِىٍّ، وَ لا لِعَجَمِىٍّ عَلى عَرَبِىٍّ، وَ لا لِأَسْوَدَ عَلى اَحْمَرَ، وَ لا لِأَحْمَرَ عَلى اَسْوَدَ، اِلاّ بِالتَّقْوى، اَلا هَلْ بَلَّغْتُ؟ قالُوا: نَعَمْ! قالَ: لِيُبَلِّغِ الشّاهِدُ الغائِبَ: «اى مردم بدانيد! خداى شما يكى است و پدرتان يكى، نه عرب بر عجم برترى دارد و نه عجم بر عرب، نه سياهپوست بر گندمگون و نه گندمگون بر سياهپوست، مگر به تقوا، آيا من دستور الهى را ابلاغ كردم؟ همه گفتند: آرى! فرمود: اين سخن را حاضران به غائبان برسانند»!.(4)

و نيز در حديث ديگرى در جمله هائى كوتاه و پر معنى از آن حضرت آمده است: اِنَّ اللّهَ لايَنْظُرُ اِلى اَحْسابِكُمْ، وَ لا اِلى اَنْسابِكُمْ، وَ لا اِلى اَجْسامِكُمْ، وَ لا اِلى اَمْوالِكُمْ، وَ لكِنْ يَنْظُرُ اِلى قُلُوبِكُمْ، فَمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ صالِحٌ تَحَنَّنَ اللّهُ عَلَيْهِ، وَ اِنَّما اَنْتُمْ بَنُو آدَمَ وَ اَحَبُّكُمْ اِلَيْهِ اَتْقاكُمْ: «خداوند نه به وضع خانوادگى و نسب شما نگاه مى كند، نه به اجسام شما، و نه به اموالتان، ولى به دل هاى شما نگاه مى كند، كسى كه قلب صالحى دارد، خدا به او لطف و محبت مى كند، شما همگى فرزندان آدم هستيد، و محبوب ترين شما نزد خدا باتقواترين شما است».(5)

ولى عجيب است با اين تعليمات وسيع و غنى و پربار، هنوز در ميان مسلمانان كسانى روى مسأله «نژاد»، «خون» و «زبان» تكيه مى كنند، و حتى وحدت آن را بر اخوت اسلامى، و وحدت دينى مقدم مى شمرند، و عصبيت جاهليت را بار ديگر زنده كرده اند، و با اين كه از اين رهگذر ضربه هاى سختى بر آنان وارد شده، گوئى نمى خواهند بيدار شوند، و به حكم اسلام باز گردند!. خداوند، همه را از شرّ تعصب هاى جاهليت حفظ كند.

اسلام، با «عصبيت جاهليت» در هر شكل و صورت، مبارزه كرده است، تا مسلمانان جهان را از هر نژاد و قوم و قبيله، زير پرچم واحدى جمع آورى كند، نه پرچم قوميت و نژاد، و نه پرچم غير آن; چرا كه اسلام هرگز اين ديدگاه هاى تنگ و محدود را نمى پذيرد، و همه را موهوم و بى اساس مى شمرد، حتى در حديثى آمده كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) در مورد عصبيت جاهليت فرمود: دَعُوها فَاِنَّها مُنْتِنَهٌ!: «آن را رها كنيد كه چيز متعفنى است»!.(6)

اما چرا اين تفكر متعفن، هنوز مورد علاقه گروه زيادى است، كه خود را ظاهراً مسلمان مى شمرند و دم از قرآن و اخوت اسلامى مى زنند؟

معلوم نيست!

چه زيبا است! جامعه اى كه بر اساس معيار ارزشى اسلام «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ» بنا شود، و ارزش هاى كاذب نژاد و مال و ثروت و مناطق جغرافيائى و طبقه از آن بر چيده شود، آرى، تقواى الهى و احساس مسئوليت درونى، و ايستادگى در برابر شهوات، و پايبند بودن به راستى و درستى و پاكى و حق و عدالت، تنها معيار ارزش انسان است و نه غير آن. هر چند در آشفته بازار جوامع كنونى، اين ارزش اصيل، به دست فراموشى سپرده شده، و ارزش هاى دروغين جاى آن را گرفته است.

در نظام ارزشى جاهلى كه بر محور «تفاخر به آباء، اموال و اولاد» دور مى زد، يك مشت دزد و غارتگر پرورش مى يافت، اما با دگرگون شدن اين نظام، و احياى اصل والاى «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ»، محصول آن انسان هائى همچون «سلمان»، «ابوذر»، «عمار ياسر» و «مقداد» بود.

و مهم در انقلاب جوامع انسانى، انقلاب نظام ارزشى آن، و احياى اين اصل اصيل اسلامى است.

اين سخن را با حديثى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) پايان مى دهيم آنجا كه فرمود: كُلُّكُمْ بَنُو آدَمَ، وَ آدَمُ خُلِقَ مِنْ تُراب، وَ لَيَنْتَهِيَنَّ قَوْمٌ يَفْخَرُونَ بِآبائِهِمْ اَوْ لِيَكُونَنَّ اَهْوَنَ عَلَى اللّهِ مِنَ الْجِعْلانِ: «همه شما فرزندان آدميد، و آدم از خاك آفريده شده، از تفاخر به پدران بپرهيزيد، و گرنه نزد خدا از حشراتى كه در كثافات غوطهورند، پست تر خواهيد بود»!.(7)

* * *

1 و 2 ـ «روح البيان»، جلد 9، صفحه 90 ـ در تفسير «قرطبى» نيز همين شأن نزول ها آمده است، جلد 9، صفحه 6160.

3 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 9، صفحه 6161.

4 و 5 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 9، صفحه 6162 ـ تعبير به «احمر» در اين روايت به معنى سرخ پوست نيست، بلكه گندمگون است، چون غالب افراد در آن محيط چنين بودند، اتفاقاً واژه «احمر» در روايات به خود گندم نيز اطلاق شده است.

6 ـ «صحيح مسلم» (طبق نقل «فى ظلال»، جلد 7، صفحه 538).

7 ـ «فى ظلال»، جلد 7، صفحه 538

▲2 ـ حقيقت تقوا

چنان كه ديديم، قرآن بزرگ ترين امتياز را براى تقوا قرار داده، و آن را تنها معيار سنجش ارزش انسان ها مى شمرد.

در جاى ديگر، تقوا را بهترين زاد و توشه شمرده، مى گويد: «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوى».(1)

و در جائى، لباس تقوا را بهترين لباس براى انسان مى شمرد،: «وَ لِباسُ التَّقْوى ذلِكَ خَيْرٌ».(2)

و در آيات متعددى، يكى از نخستين اصول دعوت انبياء را «تقوا» ذكر كرده، و بالاخره اهميت اين موضوع را تا آن حد بالا برده كه خدا را «اهل تقوا» دانسته مى گويد: «هُوَ أَهْلُ التَّقْوى وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ».(3)

قرآن، «تقوا» را نور الهى، مى داند كه هر جا راسخ شود، علم و دانش مى آفريند: «وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللّهُ».(4)

«نيكى» و «تقوا» را قرين هم مى شمرد: «وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى».(5)

و «عدالت» را قرين «تقوا» ذكر مى كند: «اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى».(6)

اكنون بايد ديد حقيقت تقوا، اين سرمايه بزرگ معنوى و اين بزرگ ترين افتخار انسان با اين همه امتيازات چيست؟

قرآن اشاراتى دارد كه پرده از روى حقيقت تقوا بر مى دارد: در آيات متعددى جاى تقوا را «قلب» مى شمرد، از جمله مى فرمايد:

أُولئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوى: «آنها كه صداى خود را در برابر رسول خدا(صلى الله عليه وآله) پائين مى آورند و رعايت ادب مى كنند، كسانى هستند كه خداوند قلوبشان را براى پذيرش تقوا آزموده است».(7)

قرآن، «تقوا» را نقطه مقابل «فجور» ذكر كرده، چنان كه در آيه 8 سوره «شمس» مى خوانيم: فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها: «خداوند انسان را آفريد و راه فجور و تقوا را به او نشان داد».

قرآن هر عملى را كه از روح اخلاص، ايمان و نيت پاك سرچشمه گرفته باشد، بر اساس «تقوا» مى شمرد، چنان كه در آيه 108 سوره «توبه» درباره مسجد «قبا» كه منافقان مسجد «ضرار» را در مقابل آن ساختند مى فرمايد: لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ يَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ : «آن مسجدى كه از روز نخست بر پايه تقوا بنا شده، شايسته تر است كه در آن (به عبادت) بايستى».

از مجموع اين آيات، به خوبى استفاده مى شود كه «تقوا» همان «احساس مسئوليت و تعهدى» است كه به دنبال رسوخ ايمان در قلب، بر وجود انسان حاكم مى شود و او را از «فجور» و گناه باز مى دارد، به نيكى و پاكى و عدالت دعوت مى كند، اعمال آدمى را خالص و فكر و نيت او را از آلودگى ها مى شويد.

هنگامى كه به ريشه لغوى اين كلمه باز مى گرديم نيز به همين نتيجه مى رسيم; زيرا «تقوا» از «وقاية» به معنى كوشش در حفظ و نگهدارى چيزى است، و منظور در اين گونه موارد، نگهدارى روح و جان از هر گونه آلودگى، و متمركز ساختن نيروها در امورى است كه رضاى خدا در آن است.

بعضى از بزرگان براى «تقوا» سه مرحله قائل شده اند:

1 ـ نگهدارى نفس از عذاب جاويدان، از طريق تحصيل اعتقادات صحيح.

2 ـ پرهيز از هر گونه گناه، اعم از ترك واجب و فعل معصيت.

3 ـ خويشتندارى در برابر آنچه قلب آدمى را به خود مشغول مى دارد و از حق منصرف مى كند، و اين تقواى خواص بلكه خاص الخاص است.(8)

اميرمؤمنان على(عليه السلام) در «نهج البلاغه» تعبيرات گويا و زنده اى پيرامون تقوا دارد، و تقوا از مسائلى است كه در بسيارى از خطبه ها، نامه ها و كلمات قصار حضرت(عليه السلام) روى آن تكيه شده است.

در يك جا تقوا را با گناه و آلودگى، مقايسه كرده چنين مى گويد: أَلَا وَ إِنَّ الْخَطَايَا خَيْلٌ شُمُسٌ حُمِلَ عَلَيْهَا أَهْلُهَا وَ خُلِعَتْ لُجُمُهَا فَتَقَحَّمَتْ بِهِمْ فِي النَّارِ! أَلَا وَ إِنَّ التَّقْوَى مَطَايَا ذُلُلٌ حُمِلَ عَلَيْهَا أَهْلُهَا وَ أُعْطُوا أَزِمَّتَهَا فَأَوْرَدَتْهُمُ الْجَنَّةَ!: «بدانيد! گناهان همچون مركب هاى سركش است كه گنهكاران بر آنها سوار مى شوند، و لجامشان گسيخته مى گردد، و آنان را در قعر دوزخ سرنگون مى سازد.

اما تقوا، مركبى است راهوار و آرام، كه صاحبانش بر آن سوار مى شوند، زمام آنها را به دست مى گيرند، و تا قلب بهشت پيش مى تازند»!.(9)

مطابق اين تشبيه لطيف، «تقوا» همان حالت خويشتندارى و كنترل نفس و تسلط بر شهوات است، در حالى كه بى تقوائى همان تسليم شدن در برابر شهوات سركش و از بين رفتن هر گونه كنترل بر آنها است.

و در جاى ديگرى مى فرمايد: اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ التَّقْوَى دَارُ حِصْن عَزِيز وَ الْفُجُورَ دَارُ حِصْن ذَلِيل لَا يَمْنَعُ أَهْلَهُ وَ لَا يُحْرِزُ مَنْ لَجَأَ إِلَيْهِ أَلَا وَ بِالتَّقْوَى تُقْطَعُ حُمَةُ الْخَطَايَا: «بدانيد اى بندگان خدا! تقوا قلعه اى است محكم و شكست ناپذير، اما فجور و گناه حصارى است سست و بى دفاع، كه اهلش را از آفات نجات نمى دهد و كسى كه به آن پناهنده شود در امان نيست، بدانيد! انسان تنها به وسيله تقوا از گزند گناه مصون مى ماند».(10)

و باز در جاى سومى مى افزايد: فَاعْتَصِمُوا بِتَقْوَى اللَّهِ فَإِنَّ لَهَا حَبْلاً وَثِيقاً عُرْوَتُهُ وَ مَعْقِلًا مَنِيعاً ذِرْوَتُهُ: «چنگ به تقواى الهى بزنيد، كه رشته اى است محكم، و دستگيره اى است استوار، و پناهگاهى است مطمئن»!.(11)

از لابلاى مجموع اين تعبيرات، حقيقت و روح تقوا به خوبى روشن مى شود.

اين نكته نيز لازم به يادآورى است كه، تقوا ميوه درخت ايمان است و به همين دليل، براى به دست آوردن اين سرمايه عظيم، بايد پايه ايمان را محكم ساخت البته، ممارست بر اطاعت، و پرهيز از گناه، و توجه به برنامه هاى اخلاقى، ملكه تقوا را در نفس راسخ مى سازد، و نتيجه آن، پيدايش نور يقين و ايمان شهودى در جان انسان است، و هر قدر «نور تقوا» افزون شود، «نور يقين» نيز افزون خواهد شد، و لذا در روايات اسلامى مى بينيم «تقوا» يك درجه بالاتر از «ايمان» و يك درجه پائين تر از «يقين» شمرده شده!

امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) مى فرمايد: اَلاِيْمانُ فَوْقَ الاِسْلامِ بِدَرَجَة، وَ التَّقْوى فَوْقَ الاِيْمانِ بِدَرَجَة، وَ الْيَقِيْنُ فَوْقَ التَّقْوى بِدَرَجَة، وَ ما قُسِّمَ فِى النّاسِ شَىْءٌ اَقَلَّ مِنَ الْيَقِيْنِ: «ايمان، يك درجه برتر از «اسلام» است، و «تقوا» درجه اى است بالاتر از «ايمان» و «يقين» درجه اى برتر از «تقوا» است، و هيچ چيز در ميان مردم كمتر از «يقين» تقسيم نشده است»!(12)

اين بحث را با شعر معروفى كه حقيقت تقوا را ضمن مثال روشنى بيان كرده پايان مى دهيم:

خَلِّ الذُّنُوبَ صَغِيْرَها *** وَ كَبِيْرَها فَهُوَ التَّقى

وَ اصْنَعْ كَماش فَوْقَ اَرْ *** ضِ الَّشْوِك يَحْذَرُ ما يَرى

لاتَحْقِرَنَّ صَغِيْرَةً *** اِنَّ الْجِبالَ مِنَ الْحَصى

«گناهان كوچك و بزرگ را ترك گوى، و تقوا همين است».

«همچون كسى باش كه وقتى از يك «خارزار» مى گذرد، لباس و دامان خود را چنان جمع مى كند كه خار بر دامانش ننشيند، و پيوسته مراقب اطراف خويش است»!

«هرگز گناهى را كوچك مشمر، كه كوه هاى بزرگ از سنگريزه هاى كوچك تشكيل شده»!(13)

* * *

14قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمّا يَدْخُلِ الْإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ إِنْ تُطِيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ لايَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمالِكُمْ شَيْئاً إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

15إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أُولئِكَ هُمُ الصّادِقُونَ

ترجمه:

14 ـ عرب هاى باديه نشين گفتند: «ايمان آورده ايم». بگو: «شما ايمان نياورده ايد، ولى بگوئيد اسلام آورده ايم، اما هنوز ايمان وارد قلب شما نشده است; و اگر از خدا و رسولش اطاعت كنيد، چيزى از پاداش كارهاى شما را فروگذار نمى كند، خداوند، آمرزنده مهربان است».

15 ـ مؤمنان واقعى تنها كسانى هستند كه به خدا و رسولش ايمان آورده اند، سپس هرگز شك و ترديدى به خود راه نداده، و با اموال و جان هاى خود در راه خدا جهاد كرده اند; آنها راستگويانند.

شأن نزول:

بسيارى از مفسران، شأن نزولى براى آيه ذكر كرده اند كه خلاصه اش چنين است:

جمعى از طايفه «بنى اسد» در يكى از سال هاى قحطى و خشكسالى وارد «مدينه» شدند، و به اميد گرفتن كمكى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) شهادتين بر زبان جارى كرده، به پيامبر(صلى الله عليه وآله) گفتند: «طوائف عرب بر مركب ها سوار شدند و با تو پيكار كردند، ولى ما با زن و فرزندان نزد تو آمديم، و دست به جنگ نزديم»، و از اين طريق مى خواستند بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) منت بگذارند.

آيات فوق، نازل شد (و به آنها خاطر نشان كرد كه اسلام آنها ظاهرى است، و ايمان در اعماق قلبشان نيست! به علاوه، اگر هم ايمان آورده اند نبايد منتى بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) بگذارند، بلكه خدا بر آنها منت دارد كه هدايتشان كرده).(14)

ولى وجود اين شأن نزول ـ مانند ساير موارد ـ هرگز مانع از عموميت مفهوم آيه نيست.

* * *

1 ـ بقره، آيه 197.

2 ـ اعراف، آيه 26.

3 ـ مدثر، آيه 56.

4 ـ بقره، آيه 282.

5 ـ مائده، آيه 2.

6 ـ مائده، آيه 8.

7 ـ حجرات، آيه 3.

8 ـ «بحار الانوار»، جلد 70، صفحه 136.

9 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 16.

10 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 157.

11 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 190.

12 ـ «بحار الانوار»، جلد 70، صفحه 136.

13 ـ «مجمع البيان»،جلد 1 (ذيل آيه 2 سوره «بقره»).

14 ـ تفسير «الميزان»، «روح البيان» و «فى ظلال»، ذيل آيات مورد بحث.

تفسير:

▲فرق «اسلام» و «ايمان»

در آيه گذشته، سخن از معيار ارزش انسان ها يعنى «تقوا» در ميان بود، و از آنجا كه «تقوا» ثمره شجره «ايمان» است، آن هم ايمانى كه در اعماق جان نفوذ كند، آيات مورد بحث به بيان حقيقت «ايمان» پرداخته، چنين مى گويد: «اعراب باديه نشين گفتند: ايمان آورده ايم، به آنها بگو: شما ايمان نياورده ايد، بگوئيد اسلام آورده ايم، ولى هنوز ايمان وارد قلب شما نشده است»! (قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمّا يَدْخُلِ الْإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ).

طبق اين آيه، تفاوت «اسلام» و «ايمان»، در اين است كه «اسلام» شكل ظاهرى قانونى دارد، و هر كس شهادتين را بر زبان جارى كند، در سلك مسلمانان وارد مى شود، و احكام اسلام بر او جارى مى گردد.

ولى «ايمان» يك امر واقعى و باطنى است و جايگاه آن قلب آدمى است، نه زبان و ظاهر او.

«اسلام» ممكن است انگيزه هاى مختلفى داشته باشد، حتى انگيزه هاى مادى و منافع شخصى، ولى «ايمان» حتماً از انگيزه هاى معنوى، از علم و آگاهى، سرچشمه مى گيرد، و همان است كه ميوه حيات بخش تقوا بر شاخسارش ظاهر مى شود.

اين همان چيزى است كه در عبارت گويائى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) آمده است: الاِسْلامُ عَلانِيَةٌ، وَ الاِيْمانُ فِى الْقَلْبِ: «اسلام امر آشكارى است، ولى جاى ايمان دل است».(1)

و در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: الْإِسْلَامُ يُحْقَنُ بِهِ الدَّمُ وَ تُؤَدَّى بِهِ الْأَمَانَةُ وَ تُسْتَحَلُّ بِهِ الْفُرُوجُ وَ الثَّوَابُ عَلَى الْإِيمَانِ: «با اسلام خون انسان محفوظ، اداى امانت او لازم، و ازدواج با او حلال مى شود، ولى ثواب بر ايمان است».(2)

و نيز به همين دليل است كه در بعضى از روايات، مفهوم «اسلام» منحصر به اقرار لفظى، در حالى كه «ايمان»، اقرار توأم با عمل معرفى شده است: الْإِيمَانُ إِقْرَارٌ وَ عَمَلٌ وَ الْإِسْلَامُ إِقْرَارٌ بِلاعَمَل.(3)

همين معنى به تعبير ديگرى در بحث «اسلام و ايمان» آمده است، «فضيل بن يسار» مى گويد: از امام صادق(عليه السلام) شنيدم فرمود: إِنَّ الْإِيمَانَ يُشَارِكُ الْإِسْلَامَ وَ لَا يُشَارِكُهُ الْإِسْلَامُ إِنَّ الْإِيمَانَ مَا وَقَرَ فِي الْقُلُوبِ وَ الْإِسْلَامَ مَا عَلَيْهِ الْمَنَاكِحُ وَ الْمَوَارِيثُ وَ حَقْنُ الدِّمَاءِ: «ايمان با اسلام شريك است، اما اسلام با ايمان شريك نيست (و به تعبير ديگر هر مؤمنى مسلمان است ولى هر مسلمانى مؤمن نيست) «ايمان» آن است كه در دل ساكن شود، اما «اسلام» چيزى است كه قوانين نكاح،ارث و حفظ خون بر طبق آن جارى مى شود».(4)

ولى اين تفاوت مفهومى، در صورتى است كه اين دو واژه در برابر هم قرار گيرند، اما هر گاه جدا از هم ذكر شوند، ممكن است اسلام بر همان چيزى اطلاق شود، كه ايمان بر آن اطلاق مى شود، يعنى هر دو واژه در يك معنى استعمال گردد.

پس از آن مى افزايد: «اگر از خدا و رسولش اطاعت كنيد، ثواب اعمالتان را به طور كامل مى دهد، و چيزى از پاداش اعمال شما را فروگذار نمى كند» (وَ إِنْ تُطِيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ لايَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمالِكُمْ شَيْئاً).

چرا كه «خداوند غفور و رحيم است» (إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ).

«لايَلِتْكُمْ» از ماده «ليت» (بر وزن ريب)، به معنى كم گذاردن حق است.(5)

جمله هاى اخير، در حقيقت اشاره به يك اصل مسلم قرآنى است، كه شرط قبولى اعمال، «ايمان» است، مى گويد: اگر شما ايمان قلبى به خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله)داشته باشيد، كه نشانه آن اطاعت از فرمان خدا و رسول او است، اعمال شما ارزش مى يابد، و خداوند حتى كوچك ترين حسنات شما را مى پذيرد، و پاداش مى دهد، و حتى به بركت اين ايمان، گناهان شما را مى بخشد كه او غفور و رحيم است.

* * *

و از آنجا كه دست يافتن بر اين امر باطنى، يعنى ايمان، كار آسانى نيست، در آيه بعد، به ذكر نشانه هاى آن مى پردازد، نشانه هائى كه به خوبى مؤمن را از مسلم، و صادق را از كاذب، و آنها كه عاشقانه دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله) را پذيرفته اند، را از آنها كه براى حفظ جان و يا رسيدن به مال دنيا اظهار ايمان مى كنند، جدا مى سازد، مى فرمايد:

«مؤمنان واقعى تنها كسانى هستند كه به خدا و رسولش ايمان آورده اند، سپس هرگز شك و ريبى به خود راه نداده، و با اموال و جان هاى خود در راه خدا به جهاد پرداخته اند» (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ).

آرى، نخستين نشانه ايمان، عدم ترديد و دو دلى در مسير اسلام است، نشانه دوم، جهاد با اموال، و نشانه سوم كه از همه برتر است، جهاد با انفس (جان ها) است.

به اين ترتيب، اسلام به سراغ روشن ترين نشانه ها رفته است: ايستادگى و ثبات قدم، و عدم شك و ترديد از يكسو، و ايثار مال و جان از سوى ديگر.

چگونه ممكن است ايمان در قلب راسخ نباشد، در حالى كه انسان از بذل مال و جان در راه محبوب مضايقه نمى كند؟

و لذا، در پايان آيه مى افزايد: «چنين كسانى راستگو هستند» و روح ايمان در وجودشان موج مى زند (أُولئِكَ هُمُ الصّادِقُونَ).

اين معيار را كه قرآن براى شناخت «مؤمنان راستين» از «دروغگويان متظاهر به اسلام» بيان كرده، منحصر به فقراى طايفه «بنى اسد» نيست، معيارى است روشن و گويا براى هر عصر و زمان، براى جداسازى مؤمنان واقعى از مدعيان دروغين، و براى نشان دادن ارزش ادعاى كسانى كه همه جا دم از اسلام مى زنند، و خود را طلبكار پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى دانند، ولى در عملِ آنها، كمترين نشانه اى از ايمان و اسلام ديده نمى شود.

در مقابل، كسانى هستند كه نه تنها ادعائى ندارند، بلكه همواره خود را مقصر مى شمرند، و در عين حال در ميدان ايثار و فداكارى از همه پيشگام ترند.

و اگر اين معيار قرآنى را براى سنجش مؤمنان واقعى به كار بريم، معلوم نيست از انبوه ميليون ها ميليون مدعيان اسلام، چه اندازه مؤمن واقعى هستند، و چه مقدار مسلمان ظاهرى؟!

* * *

16قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللّهَ بِدِينِكُمْ وَ اللّهُ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ اللّهُ بِكُلِّ شَيْء عَلِيمٌ

17يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لاتَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلامَكُمْ بَلِ اللّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ

18إِنَّ اللّهَ يَعْلَمُ غَيْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللّهُ بَصِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ

ترجمه:

16 ـ بگو: «آيا خدا را از ايمان خود با خبر مى سازيد؟! او تمام آنچه را در آسمان ها و زمين است مى داند; و خداوند از همه چيز آگاه است»!

17 ـ آنها بر تو منت مى نهند كه اسلام آورده اند; بگو: «اسلام آوردن خود را بر من منت نگذاريد، بلكه خداوند بر شما منت مى نهد كه شما را به سوى ايمان هدايت كرده، اگر (در ادعاى ايمان) راستگو هستيد!

18 ـ خداوند غيب آسمان ها و زمين را مى داند و نسبت به آنچه انجام مى دهيد بيناست»!

شأن نزول:

جمعى از مفسران گفته اند: بعد از نزول آيات گذشته، گروهى از اعراب خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمدند و سوگند ياد كردند كه در ادعاى ايمان صادقند، و ظاهر و باطن آنها يكى است، نخستين آيه مورد بحث نازل شد (و به آنها اخطار كرد كه نيازى به سوگند ندارد، خدا درون و برون همه را مى داند).(6)

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 138.

2 ـ «كافى»، جلد 2، باب ان الاسلام يحقن به الدم، حديث 1.

3 ـ «كافى»، جلد 2، باب ان الاسلام يحقن به الدم، حديث 2.

4 ـ «اصول كافى»، جلد 2، باب ان الايمان يشرك الاسلام، حديث 3.

5 ـ بنابراين فعل مزبور اجوف يائى است، هر چند ماده «ولت» (مثال واوى) نيز به همين معنى آمده است.

6 ـ «مجمع البيان»، «الميزان»، «روح البيان»، و تفسير «قرطبى».

تفسير:

▲منّت نگذاريد كه مسلمان شده ايد!

در آيات گذشته، نشانه هاى مؤمنان راستين بيان شده بود، و چنان كه در شأن نزول ذكر شد، جمعى از مدعيان اصرار داشتند كه حقيقت ايمان در قلب آنها مستقر است، قرآن به آنها و به تمام كسانى كه همانند آنها هستند اعلام مى كند: نيازى به اصرار و سوگند نيست، در مسأله «ايمان» و «كفر»، سر و كار شما با خدائى است كه از همه چيز با خبر است، مخصوصاً با لحنى عتاب آميز در نخستين آيه مورد بحث مى گويد: «به آنها بگو: آيا مى خواهيد خداوند را از ايمان خود با خبر سازيد؟ او تمام آنچه را در آسمان ها و زمين است مى داند» (قُلْ
أَ تُعَلِّمُونَ اللّهَ بِدِينِكُمْ وَ اللّهُ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ).

و براى تأكيد بيشتر، مى افزايد: «خداوند از همه چيز آگاه است» (وَ اللّهُ بِكُلِّ شَيْء عَلِيمٌ).

ذات مقدس او عين علم است، و علمش عين ذات او است، و به همين دليل علمش ازلى و ابدى است.

ذات پاكش همه جا حضور دارد، و از رگ گردن به شما نزديك تر، و ميان انسان و قلبش حائل مى شود، با اين حال نيازى به ادعاى شما نيست، او راستگويان را از مدعيان كاذب، به خوبى مى شناسد، و از اعماق جانشان با خبر است، حتى درجات شدت و ضعف ايمان آنها را كه گاه از خودشان نيز پوشيده است، نزد او روشن است، با اين حال، چرا اصرار داريد كه خدا را از ايمان خود با خبر سازيد؟!

* * *

بعد از آن به گفتگوى اعراب باديه نشين بازمى گردد كه اسلام خود را به رخ پيامبر مى كشيدند، و مى گفتند: ما با تو از در تسليم آمديم در حالى كه بسيارى از قبائل عرب، از در جنگ آمدند.

قرآن در پاسخ آنها مى گويد: «آنها بر تو منت مى گذارند كه اسلام آورده اند»! (يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا).

«به آنها بگو: اسلام خود را بر من منت نگذاريد» (قُلْ لاتَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلامَكُمْ).

«بلكه خداوند بر شما منت مى گذارد كه شما را به سوى ايمان هدايت كرد، اگر در ادعاى ايمان راستگو هستيد»! (بَلِ اللّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ).

«منّت» ـ چنان كه قبلاً هم گفته ايم ـ از ماده «مَنّ» به معنى وزنه مخصوصى است كه با آن وزن مى كنند، سپس به هر نعمت سنگين و گران قدرى اطلاق شده، منت بر دو گونه است: اگر جنبه عملى داشته باشد (به معنى بخشش نعمت گران قدر) ممدوح است، و منت هاى الهى از اين قبيل است، ولى اگر جنبه لفظى داشته باشد، مانند منّت بسيارى از انسان ها، عملى است زشت و ناپسند.

جالب اين كه: در جمله اول مى گويد: آنها بر تو منت مى گذارند كه «اسلام» را پذيرفته اند، و اين تأكيد ديگرى است بر اين كه، آنها در ادعاى ايمان صادق نيستند، بلكه ظاهراً اسلام را پذيرا شده اند.

ولى در ذيل آيه مى گويد: «اگر در دعوى خود راست مى گوئيد، خداوند بر شما منت مى گذارد كه هدايتتان به «ايمان» كرده است».

به هر حال، اين مسأله مهمى است كه افراد كوته فكر، غالباً تصورشان اين است كه با قبول ايمان، و انجام عبادات و طاعات، خدمتى به ساحت قدس الهى يا پيامبر(صلى الله عليه وآله) و اوصياى او(عليهم السلام) كرده اند، و به همين دليل انتظار پاداش دارند.

در حالى كه اگر نور ايمان به قلب كسى بتابد، و اين توفيق نصيبش شود كه در سلك مؤمنان در آيد، بزرگ ترين لطف الهى شامل حال او شده است.

«ايمان» قبل از هر چيز، درك تازه اى از عالم هستى به انسان مى دهد، حجاب ها و پرده هاى خود خواهى و غرور را كنار مى زند، افق ديد انسان را مى گشايد، و شكوه و عظمت بى مانند آفرينش را در نظر او مجسم مى كند.

سپس، نور و روشنائى بر عواطف او مى پاشد و آنها را پرورش مى دهد، ارزش هاى انسانى را در او زنده مى كند، استعدادهاى والاى او را شكوفا مى سازد، علم و قدرت و شهامت و ايثار و فداكارى و عفو و گذشت و اخلاص به او مى دهد، و از موجودى ضعيف، انسانى نيرومند و پر ثمر مى سازد.

دست او را گرفته و از مدارج كمال بالا مى برد، و به اوج قله افتخار مى رساند، او را هماهنگ با قوانين عالم هستى، و عالم هستى را در تسخير او قرار مى دهد.

آيا اين نعمتى است كه خداوند بر انسان ارزانى داشته، يا منتى است كه انسان بر پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله) بگذارد؟!

همچنين، هر يك از عبادات و اطاعات، گامى است به سوى تكامل: قلب را صفا مى بخشد، شهوات را كنترل مى كند، روح اخلاص را تقويت مى نمايد، به جامعه اسلامى وحدت و يكپارچگى و قوت و عظمت مى بخشد.

هر كدام، يك كلاس بزرگ تربيتى است، و درسى است آموزنده.

اينجا است كه انسان، بايد هر صبح و شام، شكر نعمت ايمان به جا آورد، و بعد از هر نماز و هر عبادت، سر به سجده بگذارد، و خدا را بر اين همه توفيق سپاس گويد.

اگر بينش انسان در مورد ايمان و اطاعت خدا چنين باشد، نه تنها خود را «طلبكار» نمى داند، بلكه هميشه «مديون» خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله) و غرق احسان او مى شمرد.

عبادات را عاشقانه انجام مى دهد، در راه اطاعت او نه با پا، كه با سر مى دود. و اگر خدا براى او پاداش عمل قائل شده، اين را نيز لطف ديگرى مى داند، و گرنه انجام كارهاى نيك، سودش به خود انسان باز مى گردد و در حقيقت با اين توفيق، بر ميزان بدهكارى هاى او به خداوند افزوده مى گردد.

بنابراين، هدايت او لطف است، دعوت پيامبرش(صلى الله عليه وآله) لطفى ديگر، و توفيق اطاعت و فرمانبرى لطفى مضاعف، و پاداش، لطفى است ما فوق لطف!

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، كه پايان سوره «حجرات» است، باز هم آنچه را در آيه قبل آمده تأكيد مى كند، و مى فرمايد: «خداوند غيب آسمان ها و زمين را مى داند، و نسبت به آنچه انجام مى دهيد بصير و بينا است» (إِنَّ اللّهَ يَعْلَمُ غَيْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللّهُ بَصِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ).

اصرار نداشته باشيد كه حتماً مؤمن هستيد، و نيازى به سوگند نيست، او در زواياى قلب شما حضور دارد، و از آنچه در آن مى گذرد، كاملاً با خبر است. او از تمام اسرار اعماق زمين و غيب آسمان ها آگاه است، بنابراين چگونه ممكن است از درون دل شما بى خبر باشد؟

خداوندا! بر ما منت نهادى و نور ايمان را در قلب ما تابيدى، تو را به نعمت عظيم هدايت سوگند، كه ما را در اين راه ثابت بدار و در مسير تكامل رهبرى كن!

پروردگارا! تو از اعماق قلب ما آگاهى، نيات ما را به خوبى مى دانى، عيوب ما را از بندگانت بپوشان، و به كرمت اصلاح فرما!

بار الها! به ما توفيق و قدرتى مرحمت كن كه ارزش هاى عظيم اخلاقى كه در اين سوره پر عظمت، بيان فرمودى، در وجود خود زنده كنيم، و احترام آن را پاس داريم!

آمِيْنَ يا رَبَّ العالَمِيْنَ

پايان سوره حجرات

▲سوره «ق»

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 45 آيه است

▲محتواى سوره «ق»

محور بحث هاى اين سوره، مسأله «معاد» است و تقريباً تمام آيات، بر همين محور دور مى زند، و مسائل ديگر در آن شكل جنبى دارد.

در مسائل مربوط به معاد، انگشت روى امور زير مى گذارد:

1 ـ انكار و تعجب كافران از مسأله «معاد» (معاد جسمانى).

2 ـ استدلال بر مسأله «معاد» از طريق توجه به نظام آفرينش، و مخصوصاً احياى زمين هاى مرده به وسيله نزول باران.

3 ـ استدلال بر مسأله «معاد» از طريق توجه به خلقت نخستين.

4 ـ اشاره به مسأله ثبت اعمال و اقوال براى «يوم الحساب».

5 ـ مسائل مربوط به مرگ و انتقال از اين جهان به سراى ديگرى.

6 ـ گوشه اى از حوادث روز قيامت و اوصاف بهشت و دوزخ.

7 ـ اشاره به حوادث تكان دهنده پايان جهان، كه سر آغازى است بر جهان ديگر.

در اين ميان اشاراتى است كوتاه و مؤثر به وضع اقوام طغيانگر پيشين، و سرنوشت دردناك و شوم آنها (مانند قوم «فرعون»، «عاد»، «لوط»، «شعيب»، و «تبع») و نيز دستوراتى براى توجه به خدا و ذكر او به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) داده شده است.

و اشاره كوتاهى به عظمت قرآن در آغاز و پايان سوره به چشم مى خورد.

* * *

▲فضيلت تلاوت سوره «ق»

از روايات اسلامى استفاده مى شود كه، پيامبر(صلى الله عليه وآله) اهميت فراوانى براى اين سوره قائل بود، تا آنجا كه هر روز «جمعه» آن را در خطبه نماز جمعه قرائت مى فرمود.(1)

در حديث ديگرى آمده است: در هر روز «عيد» و «جمعه» آن را تلاوت مى كرد.(2)

اين به خاطر آن است كه روز «جمعه و عيد»، روز بيدارى و آگاهى انسان ها، روز بازگشت به فطرت نخستين، و روز توجه به خدا و «يوم الحساب» است، و از آنجا كه آيات اين سوره، به نحو بسيار مؤثرى مسأله معاد، مرگ و حوادث قيامت را بازگو مى كند، و تفكر در آن تأثير عميقى در بيدارى و تربيت انسان ها دارد، مورد توجه خاص آن حضرت قرار داشت.

در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) چنين نقل شده: وَ مَنْ قَرَأَ سُورَةَ «ق» هَوَّنَ اللّهُ عَلَيْهِ تاراتِ الْمَوْتِ وَ سَكَراتِهِ: «كسى كه سوره «ق» را بخواند، خداوند مشكلات و سكرات مرگ را بر او آسان مى سازد».(3)

و نيز در حديثى از امام باقر(عليه السلام) آمده: وَ مَنْ أَدْمَنَ فِى فَرائِضِهِ وَ نَوافِلِهِ سُورَةَ «ق» وَسَّعَ اللّهُ فِى رِزْقِهِ، وَ اَعْطاهُ كِتابَهُ بِيَمِيْنِهِ وَ حاسَبَهُ حِساباً يَسِيْراً: «كسى كه پيوسته در نمازهاى فريضه و نافله سوره «ق» را بخواند، خداوند روزى او را گسترده مى كند، نامه اعمالش را به دست راستش مى دهد، و حساب او را در قيامت آسان مى سازد».(4)

نياز به ياد آورى ندارد كه اين همه افتخار و فضيلت، تنها با خواندن الفاظ حاصل نمى شود، بلكه خواندن الفاظ، سرآغازى است براى بيدارى انديشه ها، و آن نيز وسيله اى است براى عمل صالح و هماهنگى با محتواى سوره.

* * *

1ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِيدِ

2بَلْ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ فَقالَ الْكافِرُونَ هذا شَيْءٌ عَجِيبٌ

3أَ إِذا مِتْنا وَ كُنّا تُراباً ذلِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ

4قَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ وَ عِنْدَنا كِتابٌ حَفِيظٌ

5بَلْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمّا جاءَهُمْ فَهُمْ فِي أَمْر مَرِيج

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ ق، سوگند به قرآن مجيد (كه قيامت حق است)!

2 ـ آنها تعجب كردند كه پيامبرى انذارگر از ميان خودشان آمده; و كافران گفتند: «اين چيز عجيبى است!

3 ـ آيا هنگامى كه مُرديم و خاك شديم (دوباره زنده مى شويم)؟! اين بازگشتى بعيد است»!

4 ـ ولى ما مى دانيم آنچه را زمين از بدن آنها مى كاهد; و نزد ما كتابى است كه همه چيز در آن محفوظ است!

5 ـ آنها حق را هنگامى كه به سراغشان آمد تكذيب كردند; از اين رو پيوسته در كار پراكنده خود متحيرند!

1 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 9، صفحه 6171.

2 ـ تفسير «فى ظلال»، جلد 7، صفحه 547.

3 و 4 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 140.

تفسير:

▲منكران لجوج در كار خود سرگردانند!

در آغاز اين سوره بار ديگر به بعضى از «حروف مقطعه» بر خورد مى كنيم و آن حرف «ق» است، و چنان كه قبلاً نيز گفته ايم، يكى از تفسيرهاى قابل توجهِ «حروف مقطعه» اين است كه: «قرآن» با آن همه عظمت، از ماده ساده اى همچون حروف «الفبا» تشكيل يافته، و اين نشان مى دهد كه ابداع گر و نازل كننده قرآن مجيد، علم و قدرتى بى پايان داشته كه از چنين ابزار ساده اى چنان تركيب عالى، آفريده است.

البته، تفسيرهاى ديگرى براى «حروف مقطعه» نيز وجود دارد كه مى توانيد در آغاز سوره هاى «بقره»، «آل عمران»، «اعراف» و سوره هاى «حم» مطالعه فرمائيد.

برخى از مفسران نيز «ق» را اشاره به بعضى از اسماء اللّه (مانند «قادر» و «قيوم») دانسته اند.

در بسيارى از تفاسير نيز آمده كه «ق»، نام كوهى است عظيم كه محيط به كره زمين است، در اين كه اين كدام كوه است كه بر كره زمين يا مجموعه جهان احاطه دارد؟ و منظور از آن چيست؟ اينجا جاى بحث آن نيست، آنچه لازم مى دانيم در اينجا اشاره كنيم، اين است كه: بسيار بعيد به نظر مى رسد «ق» در اين سوره اشاره به «كوه قاف» باشد; چرا كه تناسبى با بحث هاى سوره ندارد، حرف «ق» در اينجا، همانند سائر حروف مقطعه اى است كه در آغاز سوره هاى قرآن آمده، به علاوه اگر منظور از آن «كوه قاف» بود، مى بايست با «واو» قسم همراه باشد مانند: «وَ الطُّور» و امثال آن، و ذكر يك حرف بدون مبتدا و خبر يا واو قسم، مفهومى ندارد.

از همه اينها گذشته، «رسم الخط» تمام قرآن ها اين است كه «ق» به صورت «مفرد» نوشته، در حالى كه «كوه قاف» را به صورت «قاف» مى نويسند.

از جمله امورى كه گواهى مى دهد ذكر اين حرف، از حروف مقطعه براى بيان عظمت قرآن است، اين كه بلافاصله بعد از آن سوگند به قرآن مجيد ياد كرده، مى فرمايد: «قسم به قرآن مجيد» (وَ الْقُرْآنِ الْمَجِيدِ).

«مجيد» از ماده «مجد» به معنى «شرافت گسترده» است، و از آنجا كه قرآن، عظمت و شرافتى بى پايان دارد، كلمه «مجيد» از هر نظر سزاوار آن است، ظاهرش زيبا، محتوايش عظيم، دستوراتش عالى، و برنامه هايش آموزنده و حيات بخش است.

در اين كه اين قسم، به چه منظور ذكر شده؟ و به اصطلاح «مقسم له» چيست؟ مفسران احتمالات زيادى داده اند، ولى با توجه به آيات بعد، به نظر مى رسد، جواب قسم همان مسأله «نبوت» پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) يا «رستاخيز» انسان ها بعد از مرگ است.(1)

* * *

پس از آن به بيان پاره اى از ايرادهاى بى اساس كفار و مشركان عرب پرداخته، از ميان آنها به دو ايراد اشاره مى كند:

نخست مى گويد: «بلكه آنها تعجب كردند كه پيامبرى انذارگر، از خود آنها آمده، و كافران گفتند: اين چيز عجيبى است»؟! (بَلْ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ فَقالَ الْكافِرُونَ هذا شَيْءٌ عَجِيبٌ).

اين ايرادى است كه قرآن بارها به آن و پاسخ آن اشاره كرده، و تكرار آن نشان مى دهد كه از ايرادهاى اصلى كفار بوده كه همواره آن را تكرار مى كرده اند.

نه تنها به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، كه به ساير پيامبران نيز همين ايراد را مى گرفتند، گاه مى گفتند: إِنْ أَنْتُمْ إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُنا تُرِيدُونَ أَنْ تَصُدُّونا عَمّا كانَ يَعْبُدُ آباؤُنا: «شما انسان هائى همانند ما هستيد، مى خواهيد ما را از آنچه پدرانمان مى پرستيدند باز داريد»!.(2)

و گاه مى گفتند: ما هذا إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يَأْكُلُ مِمّا تَأْكُلُونَ مِنْهُ وَ يَشْرَبُ مِمّا تَشْرَبُونَ: «اين بشرى است مثل شما; از آنچه مى خوريد مى خورد; و از آنچه مى نوشيد مى نوشد»!.(3)

گاه مى افزودند: لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيراً: «چرا فرشته اى بر او نازل نشده كه همراه وى مردم را انذار كند (و گواه صدق دعوى او باشد)»؟!.(4)

ولى، همه اينها بهانه هائى بود براى عدم تسليم در برابر حق.

قرآن، در آيات مورد بحث، پاسخى از اين ايراد نمى گويد; چرا كه بارها به آن پاسخ گفته است، كه اگر فرضاً فرشته اى مى فرستاديم آن را به صورت بشر قرار مى داديم، يعنى رهبر و راهنماى انسان، تنها مى تواند انسان باشد، تا از تمام دردها، نيازها، تمايلات، خواست ها و مسائل زندگى او با خبر باشد، و از سوى ديگر، بتواند در جنبه هاى عملى، الگوئى براى آنها گردد، و نگويند اگر او هم از جنس ما بود، هرگز پاك و پاكيزه نمى ماند; چرا كه: «قاضى ار با ما نشيند برفشاند دست را *** محتسب، گر مِى خورد، معذور دارد مست را»!

بنابراين، برنامه هايش تنها به درد خودش مى خورد نه به درد بشر!.

* * *

بعد از اين ايراد به رسالت پيامبر(صلى الله عليه وآله)، و اين كه چگونه از جنس بشر است؟ ايراد ديگرى به محتواى دعوت او داشتند و انگشت روى مسأله اى مى گذارند كه براى آنها از هر نظر عجيب و غريب بود، آنها مى گفتند: «آيا هنگامى كه ما مُرديم و خاك شديم، دو باره به زندگى باز مى گرديم، آن چنان كه او مى گويد؟ اين بازگشتى است بعيد»! (أَ إِذا مِتْنا وَ كُنّا تُراباً ذلِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ).(5)

به هر حال، آنها بازگشت مجدد به زندگى را مسأله اى دور از عقل مى پنداشتند، بلكه، گاه آن را محال دانسته، و ادعاى آن را دليل بر جنون گوينده اش مى گرفتند! چنان كه در آيات 7 و 8 «سبا» مى خوانيم: وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ نَدُلُّكُمْ عَلى رَجُل يُنَبِّئُكُمْ إِذا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّق إِنَّكُمْ لَفِي خَلْق جَدِيد * أَفْتَرى عَلَى اللّهِ كَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ: «كافران گفتند: آيا مردى را به شما نشان دهيم كه به شما خبر مى دهد هنگامى كه (مُرديد و) سخت از هم متلاشى شديد، (بار ديگر) آفرينش تازه اى خواهيد يافت؟! * آيا او بر خدا دروغ بسته يا به نوعى جنون گرفتار است»؟!

* * *

تنها در اينجا نيست كه اين ايراد را به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كردند، بارها گفتند، و بارها پاسخ شنيدند، و باز هم از روى لجاجت تكرار كردند. قرآن مجيد در اينجا از چند راه به آنها پاسخ مى گويد:

نخست: به علم بى پايان خدا اشاره كرده، مى فرمايد: «ما مى دانيم آنچه را زمين از بدن آنها مى كاهد و كم مى كند؟ و نزد ما كتابى است كه همه چيز در آن محفوظ است» (قَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ وَ عِنْدَنا كِتابٌ حَفِيظٌ).

اگر اشكال و ايراد شما به خاطر اين است كه استخوان هاى آدمى مى پوسد، و گوشت او خاك مى شود، و جزء زمين مى گردد، و ذراتى از آن نيز تبديل به بخار و گازهاى پراكنده در هوا مى گردد، چه كسى مى تواند آنها را جمع آورى كند؟ و اصلاً چه كسى از آنها با خبر است؟

پاسخش معلوم است: خداوندى كه علم او به تمام اشياء احاطه دارد، تمام اين ذرات را مى شناسد، و به هنگام لزوم همه را جمع آورى مى كند، همان گونه كه ذرات پراكنده آهن را در ميان تلى از غبار با يك قطعه آهنربا مى توان جمع آورى كرد، جمع آورى ذرات پراكنده هر انسان براى خدا از اين هم آسان تر است.

و اگر ايراد آنها اين است كه حساب اعمال انسان را، چه كسى براى معاد و رستاخيز نگه مى دارد؟ پاسخش اين است كه همه اينها در «لوح محفوظ» ثبت است، و اصولاً چيزى در اين عالم گم نمى شود، حتى اعمال شما باقى مى ماند، هر چند تغيير شكل مى دهد.

«كِتابٌ حَفِيظ» به معنى كتابى است كه حافظ اعمال تمام انسان ها و غير آن است ، و اشاره به «لوح محفوظ» است كه شرح آن را ذيل آيه 39 سوره «رعد» داده ايم.(6)

* * *

سپس به پاسخ ديگرى مى پردازد كه بيشتر جنبه روانى دارد، مى گويد: «ولى آنها حق را هنگامى كه به سراغشان آمد تكذيب كردند» (بَلْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمّا جاءَهُمْ).

يعنى آنها آگاهانه، منكر حق شده اند، و گرنه گرد و غبارى بر چهره حق نيست، و چنان كه در آيات بعد مى آيد، آنها صحنه معاد را با چشم خود مكرر در اين دنيا مى بينند، و جاى شك و ترديد ندارد.

لذا در پايان آيه مى افزايد: «چون آنها در مقام تكذيب بر آمده اند، پيوسته ضد و نقيض مى گويند، در كار خود متحيرند و در امور مختلط گرفتارند» (فَهُمْ فِي أَمْر مَرِيج).

گاه پيامبر(صلى الله عليه وآله) را مجنون مى خوانند، گاه كاهن، و گاه شاعر.

گاه مى گويند: سخنان او «اَساطِيْرُ الاَوَّلِين» است.

گاه مى گويند: «بشرى به او تعليم مى دهد»!

گاه نفوذ كلماتش را نوعى «سحر» مى دانند.

و گاه مدعى مى شوند، ما هم مثل آن مى توانيم بياوريم!

اين پراكنده گوئى ها نشان مى دهد كه حق را دريافته اند، و به دنبال بهانه جوئى هستند، و لذا هرگز روى يك حرف نمى ايستند.

«مَرِيج» از ماده «مرج» (بر وزن حرج) به معنى امر «مختلط و مشوش و مشتبه» است، و لذا به زمينى كه گياهان مختلف و فراوان در آن روئيده «مَرْج» (مرتع) گفته مى شود.

* * *

6أَ فَلَمْ يَنْظُرُوا إِلَى السَّماءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْناها وَ زَيَّنّاها وَ ما لَها مِنْ فُرُوج

7وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَيْنا فِيها رَواسِيَ وَ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْج بَهِيج

8تَبْصِرَةً وَ ذِكْرى لِكُلِّ عَبْد مُنِيب

9وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكاً فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنّات وَ حَبَّ الْحَصِيدِ

10وَ النَّخْلَ باسِقات لَها طَلْعٌ نَضِيدٌ

11رِزْقاً لِلْعِبادِ وَ أَحْيَيْنا بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً كَذلِكَ الْخُرُوجُ

ترجمه:

6 ـ آيا آنان به آسمان بالاى سرشان نگاه نكردند كه چگونه ما آن را بنا كرده ايم، و چگونه آن را (به وسيله ستارگان) زينت بخشيده ايم و هيچ شكاف و شكستى در آن نيست؟!

7 ـ و زمين را گسترش داديم و در آن كوه هائى عظيم و استوار افكنديم و از هر نوع گياه بهجت انگيز در آن رويانديم.

8 ـ تا وسيله بينائى و يادآورى براى هر بنده توبه كارى باشد!

9 ـ و از آسمان، آبى پر بركت نازل كرديم، و به وسيله آن باغ ها و دانه هائى را كه درو مى كنند رويانديم.

10 ـ و نخل هاى بلندقامت كه ميوه هاى متراكم دارند.

11 ـ همه اينها براى روزى بخشيدن به بندگان است، و به وسيله باران سرزمين مرده را زنده كرديم; (آرى) زنده شدن مردگان نيز همين گونه است!

1 ـ و در تقدير چنين است: وَ الْقُرْآنِ الْمَجِيدِ اِنَّكَ رَسُولُ اللّهِ ـ يا ـ اِنَّ الْبَعْثَ حَقٌّ.

2 ـ ابراهيم، آيه 10.

3 ـ مؤمنون، آيه 33.

4 ـ فرقان، آيه 7.

5 ـ جواب «اذا» محذوف است، و از جمله بعد فهميده مى شود، و در تقدير چنين است: «أَ إِذا مِتْنا وَ كُنّا تُراباً نُرْجَعُ وَ نُرَدُّ حَيّاً ذلِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ».

6 ـ جلد دهم تفسير «نمونه»، صفحه 241.

تفسير:

▲لحظه اى به آسمان بنگريد!

اين آيات، همچنان بحث «ادله معاد» را دنبال مى كند، گاه از طريق «قدرت بى انتهاى حق»، و گاه از «وجود صحنه هاى معاد در همين دنيا» كمك مى گيرد.

نخست توجه منكران را به آفرينش آسمان ها جلب كرده، مى گويد: «آيا به آسمان در بالاى سرشان نگاه نكردند كه چگونه ما آن را بنا كرده ايم، بى آنكه ستون و پايه اى داشته باشد؟! و چگونه آن را به وسيله ستارگان زينت بخشيده ايم، در حالى كه هيچ شكاف و ناموزونى در آن وجود ندارد»؟! (أَ فَلَمْ يَنْظُرُوا إِلَى السَّماءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْناها وَ زَيَّنّاها وَ ما لَها مِنْ فُرُوج).

منظور از نگاه كردن در اينجا، نگاهى توأم با انديشه و تفكر است، كه انسان را به قدرت عظيم خالق اين آسمان پهناور و شگفتى هايش آشنا سازد، كه هم عظمت خيره كننده اى دارد، هم زيبائى هاى فراوان، و هم استحكام و نظم و حساب.

جمله «وَ ما لَها مِنْ فُرُوج» (هيچ شكافى در آن نيست)، يا به معنى عدم وجود نقص و عيب و ناموزونى است، چنان كه بعضى از مفسران گفته اند، و يا به معنى عدم وجود شكاف در خصوص آسمانى است كه اطراف زمين را احاطه كرده، و جو زمين ناميده مى شود، و به گفته قرآن «سقف محفوظى» است(1) كه راه را بر سنگ هاى آسمانى كه به طور مداوم، با سرعت سرسام آورى به سوى زمين مى آيد مى بندد، و قبل از وصول به سطح زمين، آنها را آتش مى زند و خاكستر مى كند، و همچنين از اشعه هاى كيهانى زيان بخش ممانعت به عمل مى آورد.

و گرنه، آسمان به معنى محل ستارگان، يك فضاى خالى است كه اين كُرات در آن شناورند.

در اينجا احتمال سومى نيز وجود دارد، و آن اين كه جمله بالا اشاره به نظريه وجود «اتر» (اثير) باشد، مطابق اين نظريه، تمام عالم هستى و فواصل ستارگان پر است از ماده اى بى رنگ و بى وزن به نام «اتر»، كه حامل امواج نور است، و آن را از نقطه اى به نقطه ديگر منتقل مى كند، طبق اين نظريه، هيچ شكاف و فرجه اى در تمام عالم آفرينش نيست، و سيارات و ثوابت در «اتر» غوطهورند.

البته، اين سه تفسير با هم منافاتى ندارند، هر چند تفسير سوم كه متكى به فرضيه «اتر» مى باشد قابل اعتماد نيست، چون موضوع «اتر» از نظر دانشمندان هنوز به طور قطع ثابت نشده است.

* * *

آن گاه به عظمت آفرينش زمين پرداخته مى افزايد: «و زمين را گسترش داديم و در آن كوه هاى عظيمى افكنديم، و در آن از هر نوع و از هر جفت گياه بهجت انگيز، رويانديم» (وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَيْنا فِيها رَواسِيَ وَ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْج بَهِيج).

آرى، آفرينش زمين از يكسو، گسترش آن (بيرون آمدن از زير آب) از سوى ديگر، پيدايش كوه ها كه ريشه هاى آن به هم پيوسته و همچون زرهى زمين را در برابر فشارهاى درونى و برونى و جزر و مدهاى حاصل از جاذبه ماه و خورشيد، حفظ مى كند، از سوى سوم، و پيدايش انواع گياهان با آن همه عجائب و زيبائى ها، از سوى چهارم، همگى، دليل بر قدرت بى پايان او است.(2)

تعبير به «مِنْ كُلِّ زَوْج»، يا اشاره به مسأله زوجيت در عالم گياهان است، كه در موقع نزول اين آيات، هرگز به عنوان يك اصل كلى كشف نشده بود، و بعد از قرن ها، علم و دانش بشر پرده از روى آن برداشت، و يا به معنى اصناف و انواع مختلف گياهان است; چرا كه تنوع در عالم گياهان فوق العاده زياد و حيرت انگيز است.

* * *

در آيه بعد، نتيجه گيرى كرده، مى گويد: «همه اينها را به منظور بينائى و بيدارى بندگانى آفريديم، كه مى خواهند به سوى ما باز گردند و حق را دريابند» (تَبْصِرَةً وَ ذِكْرى لِكُلِّ عَبْد مُنِيب).(3)

آرى، كسى كه قدرت بر آفرينش آسمان ها با آن همه عظمت و زيبائى، و زمين با اين همه نعمت و جمال و نظم و حساب دارد، چگونه نمى تواند مردگان را بار ديگر لباس حيات بپوشاند، و قيامتى بر پا كند؟ آيا اين قدرت عظيم خيره كننده دليل روشنى بر امكان معاد نيست؟!

* * *

در آيه بعد، پايه استدلال ديگرى را مى نهد و مى گويد: «و از آسمان، آبى پر بركت فرستاديم، و به وسيله آن باغ ها و دانه هائى را كه درو مى كنند رويانديم» (وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكاً فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنّات وَ حَبَّ الْحَصِيدِ).

«جَنّات» در اينجا اشاره به باغ هاى ميوه است، و «حَبَّ الْحَصِيدِ» (دانه هاى قابل درو) اشاره به حبوباتى همچون جو، گندم و مانند آن است كه مواد اصلى غذاى انسان ها را تشكيل مى دهد.

* * *

سپس مى افزايد: «و همچنين نخل هاى بلندقامتى كه ميوه هاى متراكم دارند» (وَ النَّخْلَ باسِقات لَها طَلْعٌ نَضِيدٌ).

«باسِقات» جمع «باسقه» به معنى مرتفع و بلند است، و «طَلْعٌ» به ثمره درخت خرما در آغاز ظهورش گفته مى شود، و «نَضِيدٌ» به معنى متراكم است، مخصوصاً خوشه درخت خرما، هنگامى كه در درون غلاف قرار دارد، كاملاً روى يكديگر سوار و متراكم است، و زمانى كه از غلاف بيرون مى آيد بسيار اعجاب انگيز است.

* * *

در پايان مى گويد: «همه اينها را به منظور بخشيدن روزى به بندگان آفريديم، و با اين قطره هاى حيات بخش باران، زمين مرده را زنده كرديم، آرى، زنده شدن مردگان و خروج آنها از قبرها نيز همين گونه است»! (رِزْقاً لِلْعِبادِ وَ أَحْيَيْنا بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً كَذلِكَ الْخُرُوجُ).(4)

و به اين ترتيب، ضمن يادآورى نعمت هاى عظيمش به بندگان، و تحريك حس شكرگزارى آنها در مسير شناخت او، به آنها يادآور مى شود كه، شما نمونه معاد را همه سال، در برابر چشمان خود در همين جهان مى بينيد، زمين هاى مرده و خشك و خالى از هر گونه آثار زندگى، بر اثر نزول قطرات باران به حركت در مى آيند، و غوغاى رستاخيز را سر مى دهند، از هر گوشه گياهى مى رويد و «وَحْدَهُ لا شَرِيْكَ لَهُ» مى گويد!

اين جنبش عظيم، و حركت به سوى حيات و زندگى در عالم گياهان، بيانگر اين واقعيت است كه: آفريدگار عالم مى تواند موجودات مرده را بار ديگر حيات بخشد; چرا كه «وقوع» چيزى، اقوى دليل بر «امكان» آن است.

* * *

12كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوح وَ أَصْحابُ الرَّسِّ وَ ثَمُودُ

13وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ وَ إِخْوانُ لُوط

14وَ أَصْحابُ الْأَيْكَةِ وَ قَوْمُ تُبَّع كُلٌّ كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِيدِ

15أَ فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْس مِنْ خَلْق جَدِيد

ترجمه:

12 ـ پيش از آنان قوم نوح و «اصحاب الرّس» (قومى كه در يمامه زندگى مى كردند و پيامبرى به نام «حنظله» داشتند) و قوم ثمود (پيامبرانشان را) تكذيب كردند.

13 ـ و همچنين قوم عاد و فرعون و قوم لوط.

14 ـ و «اصحاب الايكه» =]قوم شعيب[ و قوم تُبَّع (كه در سرزمين يمن زندگى مى كردند) هر يك از آنها فرستادگان الهى را تكذيب كردند و وعده عذاب درباره آنان تحقق يافت!

15 ـ آيا ما از آفرينش نخستين عاجز مانديم؟! (كه قادر بر آفرينش رستاخيز نباشيم) ولى آنها باز در آفرينش جديد ترديد دارند!

1 ـ انبياء، آيه 32.

2 ـ درباره فوائد آفرينش كوه ها، و همچنين گسترش زمين، و زوجيت در عالم گياهان، بحث 2
مشروحى در سوره «رعد»، جلد دهم، صفحه 113 به بعد (ذيل آيه 3) داشتيم.

3 ـ «تَبْصِرَةً» مى تواند «مفعول له» بوده باشد، يا «مفعول مطلق»، ولى احتمال اول مناسب تر است.

«ذِكْرى» نيز عطف بر آن است و همان معنى را مى بخشد.

4 ـ در آيات ديگر نيز در اين زمينه بحث شده است (به جلد 18 تفسير «نمونه»، صفحه 190 به بعد ذيل آيه 9 «فاطر» و صفحه 485 همين جلد 18، ذيل آيات آخر سوره «يس» مراجعه فرمائيد).

تفسير:

▲تنها تو نيستى كه گرفتار دشمنى!

اين آيات، همچنان ادامه بحث هاى مربوط به معاد از دريچه هاى مختلف است.

نخست، براى دلدارى پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: فقط تو نيستى كه اين گروه كافر تكذيبت كردند، و هم محتواى دعوتت را، خصوصاً درباره معاد، «قبل از آنها قوم «نوح»، و «اصحاب الرس» و «قوم ثمود» نيز، پيامبرانشان را تكذيب كردند» (كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوح وَ أَصْحابُ الرَّسِّ وَ ثَمُودُ).

«قوم نوح» نياز به معرفى ندارد كه در سوره «نوح» وضع آنها تبيين شد، اما «قوم ثمود»، همان قوم «صالح»(عليه السلام) پيامبر بزرگ خدا است، كه در سرزمين «حجر» در شمال «حجاز» زندگى داشتند، و در مورد «اصحاب الرس»، ميان مفسران گفتگو است، بسيارى عقيده دارند: آنها طائفه اى بودند كه در سرزمين «يمامه» مى زيستند، و پيامبرى به نام «حنظله» داشتند كه او را تكذيب كردند، و سرانجام در چاهش افكندند (توجه داشته باشيد يكى از معانى «رس» چاه است، و معنى ديگرش، اثر مختصرى است كه از چيزى باقى مى ماند; زيرا خاطرات كمى از اين قوم در تاريخ باقى مانده).

بعضى ديگر، آنها را «قوم شعيب» مى دانند; زيرا آنها چاه هاى آب فراوان داشتند، اما با توجه به اين كه «اصحاب الايكه» كه در آيات بعد آمده، اشاره به همين «قوم شعيب» است، اين احتمال منتفى است.

بعضى نيز، آنها را از بقاياى «قوم ثمود» مى دانند، و با توجه به اين كه «ثمود»، جداگانه در آيات مورد بحث آمده، اين معنى نيز بعيد به نظر مى رسد.

بنابراين، مناسب همان تفسير اول است كه در ميان مفسران از شهرت برخوردار است.

* * *

پس از آن مى افزايد: «همچنين طايفه «عاد» و قوم «فرعون» و برادران «لوط»» (وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ وَ إِخْوانُ لُوط).

منظور از برادران «لوط» همان قوم «لوط» است; چرا كه قرآن از اين پيامبران بزرگ به عنوان برادر ياد كرده.

* * *

«و نيز «اصحاب الايكه» و «قوم تبع»» (وَ أَصْحابُ الْأَيْكَةِ وَ قَوْمُ تُبَّع).

«ايكه» به معنى درختان فراوان و در هم پيچيده، و يا به تعبير ديگر بيشه مانند است، و «اصحاب الايكه» گروهى از قوم «شعيب» هستند كه در غير شهر «مدين» زندگى مى كردند، شهرى كه داراى درختان بسيار بود.(1)

و منظور از «قوم تبع» گروهى از مردم «يمن» است ; زيرا «تبع» لقبى است براى پادشاهان «يمن»، به اعتبار اين كه مردم از آنها تبعيت مى كردند، و ظاهر تعبير قرآن در اينجا و در يك آيه ديگر(2) خصوص يكى از پادشاهان «يمن» است، كه در بعضى از روايات نام او «اسعد ابوكرب» ذكر شده، و جمعى معتقدند: او مرد مؤمنى بود، و مردم را به پيروى از انبياء فرا مى خواند، هر چند با او مخالفت كردند.(3)

آن گاه، به تمام اين اقوام هشت گانه اشاره كرده، مى گويد: «هر يك از آنها فرستادگان الهى را تكذيب كردند، و وعده عذاب خداوند درباره آنها تحقق يافت» (كُلٌّ كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِيدِ).

اين كه مى گويد: آنها «رسولان الهى» را تكذيب كردند، در حالى كه هر يك از آنها فقط پيامبر خود را تكذيب نمودند، به خاطر آن است، فعلى كه از مجموع آنها سر زد، روى هم رفته تكذيب همه انبياء بود، هر چند هر كدام، يك پيامبر را تكذيب كردند.

و يا از اين جهت است كه تكذيب يكى از پيامبران، تكذيب بقيه نيز محسوب مى شود; چرا كه محتواى دعوت همه، يكى است.

به هر حال، اين اقوام هم پيامبرانشان را تكذيب كردند، و هم مسأله توحيد و معاد را، و سرانجام به سرنوشت دردناكى گرفتار شدند، بعضى گرفتار طوفان شدند، بعضى سيلاب، بعضى ديگر صاعقه، و بعضى زلزله، و يا غير آن و سرانجام ميوه تلخ تكذيب را چشيدند.

مطمئن باش! اگر اين قوم كافر كه در برابر تو قرار دارند، به اين وضع ادامه دهند، اينها نيز سرنوشتى بهتر از آنان نخواهند داشت.

* * *

بعد به ذكر يكى ديگر از ادله «امكان رستاخيز» پرداخته، مى گويد: «آيا ما از آفرينش نخستين عاجز و ناتوان مانديم» كه قادر بر آفرينش دوم و رستاخيز نباشيم؟! (أَ فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ).(4)

سپس مى افزايد: آنها در آفرينش نخستين ترديد ندارند; زيرا خالق انسان ها را خدا مى دانند «ولى آنها با اين دلائل روشن، از خلق جديد و رستاخيز ترديد دارند» (بَلْ هُمْ فِي لَبْس مِنْ خَلْق جَدِيد).

در حقيقت، آنها بر اثر هواى نفس و تعصب و لجاجت، گرفتار تناقضند، از يكسو، خالق انسان ها را در آغاز، خداوند مى دانند كه همه را از خاك آفريده، اما از سوى ديگر، وقتى به مسأله آفرينش مجدد انسان ها از خاك مى رسند، آن را مطلبى عجيب و باورناكردنى مى شمرند، در حالى كه هر دو مثل يكديگرند «وَ حُكْمُ الاَمْثالِ فِى ما يَجُوزُ وَ فِى ما لايَجُوزُ واحِدٌ».

و به اين ترتيب، در اين آيات، و آيات گذشته، از چهار راه مختلف براى مسأله معاد استدلال مى كند: از طريق علم خدا، از طريق قدرت او، و سپس از طريق تكرار صحنه هاى معاد در جهان گياهان، و سرانجام از طريق توجه به آفرينش نخستين.

و هر گاه به آيات ديگر قرآن، در زمينه معاد مراجعه كنيم، مى بينيم همين دلائل به اضافه دلائل ديگر، به صورت جداگانه در آيات مختلف آمده است، و قرآن با منطق نيرومند و تعبيرات ساده و قاطع و جذابش، مسأله معاد جسمانى را در برابر منكران به بهترين وجهى اثبات كرده است، كه اگر خود را از پيش داورى ها و تعصب و لجاج و تقليدهاى كوركورانه تهى مى كردند، بسيار زود در برابر اين واقعيت تسليم مى شدند، و مى دانستند رستاخيز چيز پيچيده اى نيست.

* * *

16وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ

17إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِيدٌ

18ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْل إِلاّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ

ترجمه:

16 ـ ما انسان را آفريديم و وسوسه هاى نفس او را مى دانيم، و ما به او از رگ قلبش نزديكتريم!

17 ـ (به خاطر بياوريد) هنگامى را كه دو فرشته راست و چپ كه ملازم انسانند اعمال او را دريافت مى دارند.

18 ـ انسان هيچ سخنى را بر زبان نمى آورد مگر اين كه، فرشته اى مراقب و آماده براى (ضبط) آن است!

1 ـ براى توضيح بيشتر به جلد 11، صفحه 120 و جلد 15، صفحه 330 ذيل آيات 78 «حجر» و 176 «شعراء» مراجعه فرمائيد.

2 ـ دخان، آيه 37.

3 ـ شرح بيشتر درباره «قوم تبع» را در جلد 21 (ذيل آيه 37 سوره «دخان») مطالعه فرمائيد.

4 ـ جمله فوق محذوفى دارد و در تقدير چنين است: أَ فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ حَتّى نَعْجُزَ عَنِ الثّانى.

تفسير:

▲كمترين سخنان شما را هم مى نويسند!

در اين آيات، بخش ديگرى از مسائل مربوط به معاد مطرح مى شود، و آن مسأله ثبت و ضبط اعمال انسان ها براى روز حساب است.

نخست، از علم بى پايان خدا و احاطه علمى او به انسان ها سخن گفته، مى فرمايد: «ما انسان را آفريديم و وسوسه هاى نفس او را مى دانيم» (وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ).

«تُوَسْوِسُ» از ماده «وسوسه» به گفته «راغب» در «مفردات»، به معنى افكار نامطلوبى است كه از دل انسان مى گذرد، و اصل آن، از كلمه «وسواس» گرفته شده كه به معنى «صداى زينت آلات» و همچنين پيام و صداى مخفى است.

منظور در اينجا اين است كه: وقتى خداوند از خطورات قلبى آنها و وسوسه هاى زودگذرى كه از فكر آنها مى گذرد، آگاه است، مسلماً از تمام عقائد و اعمال و گفتار آنها، با خبر مى باشد، و حساب همه را براى روز حساب نگه مى دارد.

جمله «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاِنْسانَ» ممكن است اشاره به اين نكته باشد كه خالق بشر، محال است از جزئيات وجود او بى خبر بماند، آن هم خلقتى كه دائم و مستمر است; زيرا لحظه به لحظه، فيض وجود از ناحيه خداوند به ممكنات مى رسد، كه اگر يك دم رابطه با او قطع شود، همه نابود مى شويم، همان گونه كه نور آفتاب لحظه به لحظه از اين منبع فيض بخش، يعنى كره خورشيد جدا مى شود و در فضا پخش مى گردد (بلكه چنان كه خواهيم گفت، ارتباط ما با ذات مقدس او از اين هم بالاتر است).

آرى، او خالق است، و خلقتش دائم و مستمر، و ما در جميع حالات وابسته به وجود او هستيم، با اين حال، چگونه ممكن است او از ظاهر و باطن ما بى خبر باشد؟!

و در ذيل آيه براى روشن تر ساختن مطلب مى افزايد: «و ما به او از رگ قلبش نيز نزديكتريم» (وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ).

چه تعبير جالب و تكان دهنده اى! حيات جسمانى ما وابسته به رگى است كه خون را به طور مرتب، از يكسو وارد قلب، و از ديگر سو خارج كرده به تمام اعضا مى رساند، كه اگر يك لحظه در عمل آن وقفه رخ دهد فوراً مرگ به سراغ انسان مى آيد.

خداوند از رگ قلب ما نيز به ما نزديك تر است.

اين همان است كه در جاى ديگر مى گويد: وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ: «بدانيد خداوند ميان انسان و قلب او حائل مى شود، و (همه شما در قيامت) نزد او گردآورى مى شويد»!.(1)

البته، همه اينها تشبيه است و قرب خداوند از اين هم برتر و بالاتر است، هر چند مثالى از اينها رساتر در محسوسات پيدا نمى شود.

با اين احاطه علمى خداوند، و بودن ما در قبضه قدرت او، تكليف ما روشن است، نه افعال و گفتار ما از او پنهان است، و نه انديشه ها و نيات، و حتى وسوسه هائى كه از قلب ما مى گذرد.

توجه به اين واقعيت، انسان را بيدار مى كند، و به مسئوليت سنگين و پرونده دقيق او در دادگاه عدل الهى، آشنا مى سازد، و از انسان بى خبر و بى تفاوت، موجودى هوشيار، سر به راه، متعهد و با تقوا به وجود مى آورد.

در حديثى آمده است: روزى «ابو حنيفه» خدمت امام صادق(عليه السلام) عرض كرد: من فرزندت موسى را ديدم كه نماز مى خواند، و مردم از جلوى او عبور مى كردند، اما آنها را نهى نمى كرد، در حالى كه اين كار مطلوب نيست!

امام صادق(عليه السلام) فرمود: فرزندم «موسى» را صدا زنيد، حضرت را صدا كردند، امام صادق(عليه السلام) سخن «ابو حنيفه» را براى فرزندش، موسى ابن جعفر(عليه السلام) تكرار فرمود، در جواب عرض كرد: اى پدر! اِنَّ الَّذِي كُنْتُ اُصَلِّي لَهُ كانَ اَقْرَبَ اِلَىَّ مِنْهُمْ، يَقُولُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ: وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ!: «كسى كه من براى او نماز مى خواندم، از آنها به من نزديك تر بود، چنان كه خداوند متعال مى فرمايد: ما به انسان از رگ قلب او نزديك تريم». امام صادق(عليه السلام) او را در آغوش گرفته، فرمود: بِاَبِي اَنْتَ وَ اُمِّي يا مُسْتَوْدَعَ الاَسْرارِ: «پدر و مادرم به فدايت باد، اى كسى كه اسرار الهى در قلبت به وديعت نهاده شده».(2)

مفسران و ارباب لغت، درباره معنى «وريد» تفسيرهاى گوناگونى دارند، عده اى معتقدند: «وريد» همان رگى است كه به قلب يا كبد انسان پيوسته است، و بعضى آن را به معنى تمام رگ هائى كه از بدن انسان مى گذرد مى دانند، در حالى كه، بعضى ديگر آن را به رگ گردن، تفسير كرده اند، و گاه آن را «وريدان» مى گويند، يعنى دو رگ گردن.

معنى اول مناسب تر به نظر مى رسد، مخصوصاً با توجه به آيه 24 سوره «انفال» كه قبلاً اشاره كرديم.

ضمناً اين كلمه «وريد» در اصل، از واژه «ورود» به معنى رفتن به سراغ آب گرفته شده، و از آنجا كه خون از اين رگ وارد قلب مى شود، و يا وارد به اعضاء ديگر، آن را «وريد» گفته اند.

ولى بايد توجه داشت، اصطلاح متداول امروز درباره «وريد» و «شريان» (رگ هائى كه خون را از تمام اعضاء به سوى قلب مى برد، و رگ هائى كه خون را از قلب به اعضاء مى رساند)، اصطلاحى است مخصوص علم زيست شناسى كه ارتباطى به معنى لغوى اين كلمه ندارد.

* * *

در آيه بعد، مى افزايد: «به خاطر بياوريد! هنگامى را كه دو فرشته سمت راست و چپ انسان كه مراقب و ملازم او هستند، اعمال او را گرفته و ضبط مى كنند» (إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِيدٌ).(3)

يعنى علاوه بر احاطه علمى خداوند به ظاهر و باطن انسان، دو فرشته نيز مأمور حفظ و نگاهدارى حساب اعمال اويند، كه از طرف راست و چپ از او مراقبت مى كنند، پيوسته با او هستند و لحظه اى جدا نمى شوند، تا از اين طريق اتمام حجت بيشترى شود، و تأكيدى باشد بر مسأله نگاهدارى حساب اعمال.

«تَلَقّى» به معنى دريافت و اخذ و ضبط است، و «مُتَلَقِّيان» دو فرشته اى هستند كه مأمور ثبت اعمال انسان مى باشند.

«قَعِيد» از ماده «قعود» به معنى نشسته است(4) و در اينجا منظور ملازم و مراقب است، و به تعبير ديگر، مفهوم آيه اين نيست كه اين دو فرشته در سمت راست و چپ انسان، نشسته اند; زيرا انسان گاه نشسته است و گاه در حال راه رفتن، بلكه اين تعبير، كنايه از آن است كه اين دو همواره با انسانند، و مترصد اعمال او مى باشند.

اين احتمال داده شده كه اين دو فرشته، يكى در سمت راست و ديگرى در سمت چپ انسان نشسته و مراقبند.(5)

قابل توجه اين كه، در روايات اسلامى آمده است كه: «فرشته سمت راست، نويسنده «حسنات» است، فرشته سمت چپ، نويسنده «سيئات»، و فرشته اول فرمانده فرشته دوم است، هنگامى كه انسان عمل نيكى انجام دهد، فرشته سمت راست ده برابر مى نويسد، و هنگامى كه عمل بدى از او سر زند، و فرشته سمت چپ مى خواهد آن را بنويسد، فرشته اول مى گويد: عجله مكن. لذا او هفت ساعت به تأخير مى اندازد، اگر پشيمان شد و توبه كرد، چيزى نمى نويسد، و اگر توبه نكرد، تنها يك گناه براى او مى نويسد».(6)

و نيز از روايات بر مى آيد كه، بعد از مردن انسان مؤمن، آنها مى گويند: پروردگارا! بنده ات را قبض روح كردى، مأموريت ما كجاست؟

مى فرمايد: «آسمان من مملو از فرشتگان من است كه پيوسته مرا عبادت مى كنند، و زمين نيز مملو از خلق مطيع است، شما به سوى قبر بنده ام برويد و در آنجا تسبيح و تكبير و تهليل گوئيد، و آن را تا روز قيامت در دفتر حسنات بنده ام بنويسيد»!.(7)

در روايت ديگرى آمده است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: «هر مسلمانى بيمار مى شود، خداوند به فرشتگان حافظ اعمال او مى گويد: مادام كه او بيمار است، اعمالى را كه در حال صحت انجام مى داده براى او بنويسيد، سپس پيامبر(صلى الله عليه وآله)افزود: مَنْ مَرِضَ اَوْ سافَرَ كَتَبَ اللّهُ تَعالى لَهُ ما كانَ يَعْمَلُ صَحِيْحاً مُقِيْماً: «كسى كه بيمار شود، يا مسافرت كند، خداوند همان اعمالى را كه در حال صحت و در حضر انجام مى داد براى او مى نويسد».(8)

و اينها همه، اشاره هاى پر معنائى به توسعه الطاف خداوندى است.

* * *

آخرين آيه مورد بحث، باز روى مسأله فرشتگان ثبت اعمال تكيه كرده، مى گويد: «هيچ سخنى را انسان تلفظ نمى كند، مگر اين كه نزد آن فرشته اى مراقب و آماده براى انجام مأموريت است» (ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْل إِلاّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ).(9)

در آيه گذشته، سخن از ثبت تمامى اعمال آدمى بود، و در اين آيه روى خصوص الفاظ و سخنان او تكيه مى كند، و اين به خاطر اهميت فوق العاده و نقش مؤثرى است كه گفتار، در زندگى انسان ها دارد، تا آنجا كه گاهى يك جمله، مسير اجتماعى را به سوى خير يا شرّ تغيير مى دهد.

و هم به خاطر اين كه بسيارى از مردم، سخنان خود را جزء اعمال خويش نمى دانند، و خود را در سخن گفتن آزاد مى بينند، در حالى كه مؤثرترين و خطرناك ترين اعمال آدمى، همان سخنان او است.

بنابراين، ذكر اين آيه بعد از آيه گذشته، از قبيل ذكر خاص بعد از عام است.

«رَقِيب» به معنى مراقب، و «عَتِيد» به معنى كسى است كه مهياى انجام كار است، لذا به اسبى كه مهياى دويدن است «فرس عتيد» مى گويند، و به كسى كه چيزى را ذخيره و نگهدارى مى كند نيز «عتيد» گفته مى شود (از ماده «عتاد» (بر وزن جهاد) به معنى ذخيره كردن).

غالب مفسران معتقدند: «رقيب» و «عتيد»، همان دو فرشته اى هستند، كه در آيه قبل، به عنوان «مُتَلَقِّيان» از آنها ياد شده است، فرشته سمت راست نامش «رقيب» و فرشته سمت چپ نامش «عتيد» است، گرچه آيه مورد بحث صراحتى در اين مطلب ندارد، ولى با ملاحظه مجموع آيات چنين تفسيرى بعيد به نظر نمى رسد.

در اين كه اين دو فرشته چه سخنانى را مى نويسند؟ در ميان مفسران گفتگو است:

جمعى معتقدند: همه را مى نويسند، حتى ناله اى را كه دردمند در موقع درد سر مى دهد! در حالى كه بعضى ديگر عقيده دارند: تنها الفاظ خير و شر و واجب و مستحب، يا حرام و مكروه را مى نويسند، و كارى به مباحات ندارند.

اما عموميت تعبير آيه، نشان مى دهد: تمامى الفاظ و گفتار آدمى ثبت مى شود.

جالب اين كه در حديثى از امام صادق(عليه السلام) آمده است: اِنَّ الْمُؤْمِنِيْنَ اِذا قَعَدا يَتَحَدَّثانِ قالَ الْحَفَظَةُ بَعْضُها لِبَعْض اعْتَزِلُوا بِنا، فَلَعَلَّ لَهُما سِرّاً وَ قَدْ سَتَرَ اللّهُ عَلَيْهِما!: «هنگامى كه دو مؤمن كنار هم مى نشينند و بحث هاى خصوصى مى كنند، حافظان اعمال، به يكديگر مى گويند: ما بايد كنار رويم، شايد آنها سرى دارند كه خداوند آن را مستور داشته».

راوى مى پرسد: «مگر خداوند عَزَّوَجَلَّ نمى فرمايد: ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْل إِلاّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ: «هيچ سخنى انسان نمى گويد، مگر اين كه فرشته مراقب و آماده ثبت اعمال نزد آن حاضر است»؟

امام(عليه السلام) فرمود: اِنْ كانَتِ الْحَفَظَةُ لاتَسْمَعُ فَاِنَّ عالِمَ السِّرِّ يَسْمَعُ وَ يَرى: «اگر حافظان سخنان آنها را نشنوند، خداوندى كه از اسرار با خبر است، مى شنود و مى بيند»!.(10)

از اين روايت استفاده مى شود كه خداوند براى اكرام و احترام مؤمن، بعضى از سخنان او را كه جنبه سرّى دارد از آنها مكتوم مى دارد، ولى خودش حافظ تمام اين اسرار است.

از بعضى از روايات نيز استفاده مى شود كه فرشتگان شب، غير فرشتگان روزند، چنان كه در تفسير آيه 78 سوره «اسراء» اين معنى را آورده ايم.(11)

* * *

1 ـ انفال، آيه 24.

2 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 108، حديث 18.

3 ـ «اذ» در جمله «إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ»، ظرف است و متعلق به فعل محذوفى است، و در تقدير چنين است: «أُذْكُرُوا إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ»، اين معنى را جمعى از مفسران پذيرفته اند، ولى جمع ديگرى آن را متعلق به «أَقْرَبُ» مى دانند كه در آيه قبل آمده است، اما تفسير اول صحيح تر به نظر مى رسد; زيرا جمله «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ»، و همچنين جمله «إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ»، استقلال خود را حفظ مى كنند، بى آنكه يكى ديگرى را مقيد كند، به علاوه تناسب صدر و ذيل در تفسير دوم چندان روشن به نظر نمى رسد.

4 ـ «قَعِيد» مفرد است با اين كه «مُتَلَقِّيان» تثنيه مى باشد، اين به خاطر آن است كه آيه، محذوفى دارد و در تقدير چنين است: «إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ عَنِ الْيَمِينِ قَعِيْدٌ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِيدٌ»، كه يكى به قرينه ديگرى حذف شده است.

5 ـ «قَعِيد» مفرد است با اين كه «مُتَلَقِّيان» تثنيه مى باشد، اين به خاطر آن است كه آيه، محذوفى دارد و در تقدير چنين است: «إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ عَنِ الْيَمِينِ قَعِيْدٌ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِيدٌ»، كه يكى به قرينه ديگرى حذف شده است.

6 و7 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 144.

 

8 ـ «روح المعانى»، جلد 26، صفحه 165 (ذيل آيات مورد بحث)، همين مضمون در كتاب «كافى» از امام صادق(عليه السلام) نيز نقل شده است («بحار الانوار»، جلد 59، صفحه 187، روايات 34 و 35).

9 ـ ضمير در «لَدَيْهِ» به «قول» بر مى گردد، اين احتمال نيز وجود دارد كه به گوينده باز گردد، ولى احتمال اول مناسب تر است.

10 ـ «اصول كافى»، مطابق نقل «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 110.

11 ـ به جلد دوازدهم، صفحه 223 (ذيل آيه 78 سوره «اسراء») مراجعه فرمائيد.

نكته:

▲دوست نزديك تر از من به من است!

بعضى از فلاسفه مى گويند: «همان گونه كه شدّت بُعد، موجب خفا است، شدت قُرب نيز چنين است، فى المثل اگر خورشيد بسيار از ما دور شود، قابل رؤيت نيست، و اگر بسيار به آن نزديك شويم، چنان نور خيره كننده اى دارد كه باز قدرت ديد آن را نداريم.

و در حقيقت ذات پاك خداوند همين گونه است، يا مَنْ هُوَ اخْتَفى لِفَرْطِ نُورِهِ: «اى كسى كه از شدت نورانيت از نظر ما پنهان شده اى»!

در آيات مورد بحث نيز، نزديكى فوق العاده خداوند به بندگان، ضمن تشبيه جالبى بيان شده، كه او از رگ گردن به ما نزديك تر است.

اين نزديكى، از شدت وابستگى ما به او سرچشمه مى گيرد.

حتى تشبيهاتى مانند اين كه عالم همه جسم است، او روح عالم است، عالم همه چون شعاع است، او قرص آفتاب است، نمى تواند بيانگر اين رابطه نزديك باشد، و بهترين تعبير همان است كه اميرمؤمنان على(عليه السلام) در خطبه اول «نهج البلاغه» فرموده است: مَعَ كُلِّ شَيْء لَا بِمُقَارَنَة وَ غَيْرُ كُلِّ شَيْء لَا بِمُزَايَلَة: «او با همه موجودات است، اما نه اين كه قرين آنها باشد، و جدا از همه موجودات است، اما نه اين كه از آنها بر كنار باشد»!

جمعى از فلاسفه، براى بيان اين قرب فوق العاده، تشبيه ديگرى دارند، ذات خداوند را به معنى «اسمى»، و موجودات را به معنى «حرفى» تشبيه كرده اند.

توضيح اين كه: وقتى مى گوئيم: «رو به كعبه كن» كلمه «به» به تنهائى مفهوم مشخصى ندارد، و تا كلمه «كعبه» به آن افزوده نشود، گنگ و مبهم و نا مفهوم است، بنابراين معنى «حرفى» به تنهائى نمى تواند مفهومى داشته باشد، جز به تبع معنى «اسمى».

هستى تمام موجودات عالم نيز چنين است، كه بدون وابستگى و پيوند با ذات او اصلاً مفهوم و وجود و بقائى ندارد، و اين نهايت قرب خداوند را به بندگان، و قرب بندگان را به او نشان مى دهد، هر چند بى خبران از اين معنى غافلند.

دوست، نزديك تر از من به من است *** وين عجب تر، كه من از وى دورم!

چه كنم، با كه توان گفت كه دوست *** در كنار من و من مهجورم!

* * *

19وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذلِكَ ما كُنْتَ مِنْهُ تَحِيدُ

20وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ ذلِكَ يَوْمُ الْوَعِيدِ

21وَ جاءَتْ كُلُّ نَفْس مَعَها سائِقٌ وَ شَهِيدٌ

22لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَة مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ

ترجمه:

19 ـ و سرانجام، سكرات مرگ حقيقت را (پيش چشم او) مى آورد (و گفته مى شود:) اين همان چيزى است كه تو از آن مى گريختى!

20 ـ و در «صور» دميده مى شود; آن روز، روز تحقق وعده وحشتناك است!

21 ـ هر انسانى وارد محشر مى گردد در حالى كه همراه او حركت دهنده و گواهى است!

22 ـ تو از اين صحنه غافل بودى و ما پرده را از چشم تو كنار زديم، و امروز چشمت تيزبين است.

تفسير:

▲قيامت و چشم هاى تيزبين!

در اين آيات، صحنه هاى ديگرى از مسائل مربوط به «معاد»، منعكس است: صحنه «مرگ»، صحنه «نفخ صور» و صحنه «حضور در محشر».

نخست مى فرمايد: «سرانجام سكرات مرگ، به حق فرا مى رسد» (وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ).

«سكره مرگ»، حالتى است شبيه به «مستى» كه بر اثر فرا رسيدن مقدمات مرگ، به صورت هيجان و انقلاب فوق العاده اى به انسان دست مى دهد، و گاه بر عقل او چيره مى گردد، و او را در اضطراب و نا آرامى شديدى فرو مى برد.

چگونه چنين نباشد، در حالى كه مرگ، يك مرحله انتقالى مهم است كه بايد انسان در آن لحظه، تمام پيوندهاى خود را با جهانى كه ساليان دراز با آن خو گرفته بود، قطع كند، و در عالمى گام بگذارد كه براى او كاملاً تازه و اسرارآميز است، به خصوص اين كه در لحظه مرگ، انسان درك و ديد تازه اى پيدا مى كند، بى ثباتى اين جهان را با چشم خود مى بيند، و حوادث بعد از مرگ را كم و بيش مشاهده مى كند. اينجا است كه وحشتى عظيم سر تا پاى او را فرا مى گيرد، و حالتى شبيه مستى به او دست مى دهد، ولى «مست» نيست.(1)

حتى انبياء و مردان خدا كه در لحظه مرگ از آرامش كاملى برخوردارند، از مشكلات و شدائد اين لحظه انتقالى بى نصيب نيستند، چنان كه در حالات پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده است كه در لحظات آخر عمر مباركش، دست خود را در ظرف آبى مى كرد، به صورت مى كشيد، و «لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ» مى گفت و مى فرمود: اِنَّ لِلْمَوْتِ سَكَرات: «مرگ سكراتى دارد».(2)

على(عليه السلام) ترسيم زنده و گويائى از لحظه مرگ و سكرات آن دارد، مى فرمايد: اجْتَمَعَتْ عَلَيْهِمْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ وَ حَسْرَةُ الْفَوْتِ فَفَتَرَتْ لَهَا أَطْرَافُهُمْ وَ تَغَيَّرَتْ لَهَا أَلْوَانُهُمْ ثُمَّ ازْدَادَ الْمَوْتُ فِيهِمْ وُلُوجاً فَحِيلَ بَيْنَ أَحَدِهِمْ وَ بَيْنَ مَنْطِقِهِ وَ إِنَّهُ لَبَيْنَ أَهْلِهِ يَنْظُرُ بِبَصَرِهِ وَ يَسْمَعُ بِأُذُنِهِ عَلَى صِحَّة مِنْ عَقْلِهِ وَ بَقَاء مِنْ لُبِّهِ يُفَكِّرُ فِيمَ أَفْنَى عُمْرَهُ وَ فِيمَ أَذْهَبَ دَهْرَهُ وَ يَتَذَكَّرُ أَمْوَالًا جَمَعَهَا أَغْمَضَ فِي مَطَالِبِهَا وَ أَخَذَهَا مِنْ مُصَرَّحَاتِهَا وَ مُشْتَبِهَاتِهَا قَدْ لَزِمَتْهُ تَبِعَاتُ جَمْعِهَا وَ أَشْرَفَ عَلَى فِرَاقِهَا تَبْقَى لِمَنْ وَرَاءَهُ يَنْعَمُونَ فِيهَا وَ يَتَمَتَّعُونَ بِهَا !: «سكرات مرگ، توأم با حسرت از دست دادن آنچه داشتند بر آنها هجوم مى آورد، اعضاى بدنشان سست مى گردد، و رنگ از صورت هايشان مى پرد، كم كم مرگ در آنها نفوذ كرده، ميان آنها و زبانشان جدائى مى افكند، در حالى كه او هنوز در ميان خانواده خويش است، با چشمش مى بيند و با گوشش مى شنود و عقل و هوشش سالم است، (اما نمى تواند سخن بگويد)!

در اين مى انديشد كه: عمرش را در چه راه فانى كرده؟ و روزگارش را در چه راهى سپرى نموده است؟! به ياد ثروت هائى مى افتد كه در تهيه آن چشم بر هم گذارده، از حلال، حرام و مشكوك جمع آورى نموده، و تبعات و مسئوليت گردآورى آن را بر دوش مى كشد، در حالى كه هنگام جدائى و فراق از آنها رسيده، به دست بازماندگان مى افتد، آنها از آن متنعم مى شوند و بهره مى گيرند، اما مسئوليت و حسابش بر او است»!.(3)

و در جاى ديگر، اين معلم بزرگ جهان انسانيت هشدار مى دهد و مى فرمايد: فَإِنَّكُمْ لَوْ قَدْ عَايَنْتُمْ مَا قَدْ عَايَنَ مَنْ مَاتَ مِنْكُمْ لَجَزِعْتُمْ وَ وَهِلْتُمْ وَ سَمِعْتُمْ وَ أَطَعْتُمْ وَ لكِنْ مَحْجُوبٌ عَنْكُمْ مَا قَدْ عَايَنُوا وَ قَرِيبٌ مَا يُطْرَحُ الْحِجَابُ!: «اگر آنچه را مردگان شما مشاهده كرده اند، شما مى ديديد، وحشت مى كرديد، و ترسان مى شديد، سخنان حق را مى شنيديد و اطاعت مى كرديد، ولى آنها آنچه ديده اند از شما مستور است، و به زودى پرده ها كنار مى رود» (و شما هم مشاهده مى كنيد، اما افسوس...).(4)

پس از آن ادامه مى دهد: «به كسى كه در حال سكرات مرگ است: گفته مى شود: اين همان چيزى است كه ناخوش داشتى و از آن مى گريختى»! (ذلِكَ ما كُنْتَ مِنْهُ تَحِيدُ).(5)

آرى، مرگ واقعيتى است كه غالب افراد از آن مى گريزند; به خاطر اين كه آن را «فنا» مى دانند، نه دريچه اى به عالم «بقاء»، يا به خاطر علائق و پيوندهاى شديدى كه با دنيا و مواهب مادى دارند، و نمى توانند از آن دل بر كنند، و يا به خاطر تاريكى نامه اعمالشان!

هر چه هست، از آن گريزانند، اما چه سود؟ اين سرنوشتى است در انتظار همگان، و شترى است كه بر در خانه همه كس خوابيده، و احدى را توان فرار از آن نيست، سرانجام همه در كام مرگ فرو مى روند، و به آنها گفته مى شود: اين همان است كه از آن فرار مى كرديد؟!

گوينده اين سخن ممكن است خدا باشد، يا فرشتگان، و يا وجدان هاى بيدار و يا همه اينها.

اين حقيقت را قرآن در آيات ديگرى نيز خاطر نشان ساخته، در آيه 78 سوره «نساء» مى فرمايد: أَيْنَما تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُرُوج مُشَيَّدَة: «هر جا باشيد، مرگ شما را درمى يابد; هر چند در برج هاى محكم باشيد»!

گاه انسان مغرور، تمام واقعيت هاى عينى را كه با چشم مى بيند، بر اثر خودخواهى و حب دنيا، به دست فراموشى مى سپارد، تا جائى كه سوگند ياد مى كند، من عمر جاويدان دارم، چنان كه قرآن مى گويد: أَ وَ لَمْ تَكُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ ما لَكُمْ مِنْ زَوال: «مگر قبلاً سوگند ياد نكرده بوديد كه زوال و فنائى براى شما نيست»؟!.(6)

اما چه سوگند ياد كند، و چه نكند، چه باور كند و چه نكند، مرگ حقيقتى است كه دامان همه كس را مى گيرد، و راه فرارى از آن نيست.

* * *

سپس به مسأله «نفخ صور» پرداخته مى فرمايد: «در صور دميده مى شود، و آن روز، روز تحقق وعده هاى وحشتناك است» (وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ ذلِكَ يَوْمُ الْوَعِيدِ).

منظور از «نفخ صور» در اينجا، همان «نفخ دوم» است; زيرا چنان كه قبلاً نيز گفته ايم: دو بار در «صور» دميده مى شود، نفخه اول كه آن را نفخه «فزع» يا «صعق» مى گويند، نفخه اى است كه در پايان جهان صورت مى گيرد، و همه انسان ها با شنيدن آن مى ميرند، و نظام عالم دنيا متلاشى مى شود، و نفخه دوم كه نفخه «قيام»، «جمع» و «حضور» است، نفخه اى است كه در آغاز «رستاخيز» انجام مى گيرد، و با آن، همه انسان ها زنده مى شوند، از قبرها برخاسته و براى حساب و جزا در محضر عدل الهى حاضر مى گردند.

«نفخ» در اصل به معنى «دميدن» و «نفخه» به معنى «يك بار دميدن» است، و «صور» به معنى «شيپور» است كه معمولاً به وسيله آن، دستورهائى به سربازان براى جمع شدن، يا حاضر باش و يا استراحت و خواب مى دهند، و استعمال آن در مورد «صور اسرافيل» يك نوع كنايه و تشبيه است، شرح مبسوط آن در جلد نوزدهم، صفحه 537 به بعد (ذيل آيه 68 سوره «زمر») آمده است.

به هر حال، با توجه به ذيل آيه (جمله ذلِكَ يَوْمُ الْوَعِيْد: «امروز، روز وعده عذاب است») روشن مى شود كه منظور از «نفخه صور» در اينجا، همان نفخه دوم و رستاخيز است.

* * *

در آيه بعد، وضع انسان ها را به هنگام ورود در محشر، چنين بيان مى كند: «در آن روز هر انسانى (اعم از نيكوكار و بدكار) وارد عرصه محشر مى شود، در حالى كه همراه او سوق دهنده و گواهى است» (وَ جاءَتْ كُلُّ نَفْس مَعَها سائِقٌ وَ شَهِيدٌ).

«سائق» او را به سوى دادگاه عدل الهى مى راند، و «شهيد» بر اعمال او گواهى مى دهد.

درست همچون دادگاه هاى اين جهان كه مأمورى همراه شخص متهم است، و شاهدى بر اعمال او، شهادت مى دهد.

بعضى احتمال داده اند: «سائق»، آن كسى است كه نيكوكاران را به سوى بهشت «سوق» مى دهد، و بدكاران را به سوى دوزخ، ولى با توجه به كلمه «شهيد» (شاهد و گواه)، معنى اول، يعنى سوق به دادگاه عدل الهى مناسب تر است.

در اين كه اين سوق دهنده و شاهد از فرشتگان است يا غير آنها؟ تفسيرهاى گوناگونى كرده اند.

بعضى گفته اند: «سائق» فرشته نويسنده «حسنات» است، و «شهيد» فرشته نويسنده «سيئات»، و به اين ترتيب آنها فرشتگانى هستند كه در آيات گذشته اشاره شده.

از روايتى چنين استفاده مى شود: «سائق»، فرشته مرگ است، و «شهيد» پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، اما اين روايت، با توجه به لحن آيات، ضعيف به نظر مى رسد.

بعضى نيز گفته اند: «سائق» فرشته اى است كه هر انسانى را سوق مى دهد، و «شهيد»، عمل انسان است.

و نيز گفته شده: «سائق» فرشته است، و «شهيد» اعضاى تن انسان، و يا نامه اعمال او كه به گردنش آويخته مى شود.

اين احتمال نيز داده شده كه: «سائق» و «شهيد» يك فرشته بيش نيست، و عطف اين دو بر يكديگر، به خاطر مغايرت اين دو وصف است، يعنى فرشته اى همراه او است كه هم او را به دادگاه الهى، سوق مى دهد، و هم گواه بر اعمال او است.

ولى، غالب اين تفسيرها خلاف ظاهر آيه است، و ظاهر آيه ـ چنان كه غالب مفسران نيز فهميده اند ـ اين است كه دو فرشته با هر انسانى مى آيد يكى او را سوق مى دهد، و ديگرى گواه اعمال او است.

نا گفته پيداست: گواهى بعضى از فرشتگان، منافاتى با وجود گواهان ديگر، در صحنه قيامت ندارد، گواهانى همچون انبياء، اعضاى بدن، نامه اعمال و زمان و مكانى كه گناه در آنجا انجام گرفته است.

به هر حال، فرشته اول در حقيقت مانع از «فرار» است، و فرشته دوم مانع از «انكار»، و به اين ترتيب، هر انسانى در آن روز گرفتار اعمال خويش است، و راه گريزى از جزاء و كيفر آنها وجود ندارد.

* * *

در اينجا به مجرمان، يا به همه انسان ها، خطاب مى شود: «تو از اين دادگاه بزرگ غافل بودى، و ما پرده را از چشم تو كنار زديم، و امروز چشمت كاملاً تيزبين است»! (لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَة مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ).

آرى، پرده هاى جهان ماده: آمال و آرزوها، عشق و علاقه به دنيا، همسر و فرزند، مال و مقام، هوس هاى سركش و حسادت ها، تعصب و جهل و لجاجت، به تو اجازه نمى داد امروز را از همان زمان بنگرى، با اين كه نشانه هاى معاد و رستاخيز روشن بود و دلائل آن آشكار!

امروز، گرد و غبار غفلت فرو نشسته، حجاب هاى جهل و تعصب و لجاج كنار رفته، پرده هاى شهوات و آمال و آرزوها، دريده شده، حتى آنچه در پرده غيب مستور بوده، ظاهر گشته است; چرا كه امروز، «يوم البروز»، «يوم الشهود» و «يوم تبلى السرائر» است!

به همين دليل، چشمى تيز بين پيدا كرده اى، و به خوبى مى توانى حقائق را درك كنى!

آرى، چهره حقيقت پوشيده نيست، و جمال يار پرده ندارد، اما غبار ره را بايد فرو نشاند، تا بتوان آن را تماشا كرد.

جمال يار ندارد حجاب و پرده، ولى *** غبار ره بنشان تا نظر توانى كرد!

فرو رفتن در چاه طبيعت، و گرفتارى در ميان انواع حجاب ها، به انسان اجازه نمى دهد، حقائق را به خوبى ببيند، ولى آن روز كه تمام اين علائق و پيوندها بريده مى شود، طبعاً انسان درك و ديد تازه اى پيدا مى كند، و اصولاً روز قيامت، روز ظهور و آشكار شدن حقائق است.

حتى در اين جهان، كسانى كه بتوانند اين حجاب ها را از برابر چشم دل كنار بزنند، و خود را از چنگال اسارت شهوات، رهائى بخشند، درك و ديدى پيدا مى كنند كه فرزندان دنيا، از آن محرومند.

توجه به اين نكته نيز لازم است كه: «حديد» در اصل، به معنى «آهن»، و نيز به معنى چاقو، يا شمشير تيز است، سپس به تيز بينى، و تيز فهمى، اطلاق شده است، همان گونه كه «بُرّنده» صفت شمشير و كارد است، اما در فارسى به زبان گويا و نطق فصيح نيز «بُرّنده» اطلاق مى شود، و از اينجا روشن مى شود كه منظور از «بَصَر» در اينجا چشم ظاهر نيست، بلكه همان چشم عقل و دل است.

على(عليه السلام) درباره حجت هاى الهى در روى زمين چنين مى فرمايد: هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَى حَقِيقَةِ الْبَصِيرَةِ وَ بَاشَرُوا رُوحَ الْيَقِينِ وَ اسْتَلَانُوا مَا اسْتَعْوَرَهُ الْمُتْرَفُونَ وَ أَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ وَ صَحِبُوا الدُّنْيَا بِأَبْدَان أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الْأَعْلَى أُولَئِكَ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ الدُّعَاةُ إِلَى دِينِهِ : «علم و دانش، با حقيقت بصيرت، به آنها روى آورده، و روح يقين را لمس كرده اند، آنچه دنيا پرستان آن را مشكل مى شمرند، براى آنها آسان است، و به آنچه جاهلان از آن وحشت دارند، انس گرفته اند، در اين دنيا با بدن هائى زندگى مى كنند كه ارواحشان به جهان بالا پيوسته، آنها خلفاى الهى در زمينند و دعوت ـ كنندگان به آئين خدا»!.(7)

* * *

1 ـ «سكر» (بر وزن مكر) در اصل به معنى مسدود كردن راه آب است، و «سكر» (بر وزن فكر) به معنى محل مسدود آمده، و از آنجا كه در حال مستى، گوئى سدى ميان انسان و عقلش ايجاد مى شود، به آن «سكر» (بر وزن شكر) گفته شده است.

2 ـ «روح البيان»، جلد 9، صفحه 118.

3 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 109.

4 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 20.

5 ـ «تَحِيد» از ماده «حيد» (بر وزن صيد) به معنى عدول كردن از چيزى و فرار كردن از آن است.

6 ـ ابراهيم، آيه 44.

7 ـ «نهج البلاغه»، كلمات قصار، كلمه 147.

نكته ها:

▲1 ـ حقيقت مرگ؟

غالباً تصور مى كنند، مرگ يك امر عدمى و به معنى فنا است، ولى اين برداشت، هرگز با آنچه در قرآن مجيد آمده، و دلائل عقلى به آن رهنمون مى شود، موافق نيست.

«مرگ»، از نظر قرآن، يك امر وجودى است، يك انتقال و عبور از جهانى به جهان ديگر است، و لذا در بسيارى از آيات قرآن از «مرگ» تعبير به «تَوَفِّى» شده كه به معنى باز گرفتن، و دريافت روح از تن، به وسيله فرشتگان است.

تعبير آيات فوق وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ: «شدائد مرگ، به حق به سراغ انسان مى آيد» نيز اشاره به همين معنى است(1) در بعضى از آيات، مرگ را صريحاً مخلوق خدا شمرده: «الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ».(2)

در روايات اسلامى تعبيرات مختلفى درباره حقيقت مرگ آمده است.

در حديثى مى خوانيم: از على بن الحسين امام سجاد(عليه السلام) سؤال كردند: مَا الْمَوْتُ؟: «مرگ چيست»؟

در پاسخ فرمود: لِلْمُؤْمِنِ كَنَزْعِ ثِياب وَسِخَة قَمِلَة، وَ فَكِّ قُيُود، وَ اَغْلال ثَقِيْلَة، وَ الاِسْتِبْدالِ بِاَفْخَرِ الثِّيابِ، وَ اَطْيَبِها رَوائِحَ، وَ اَوْطَى الْمَراكِبِ وَ آنَسِ الْمَنازِلِ.

وَ لِلْكافِرِ كَخَلْعِ ثِياب فاخِرَة، وَ النَّقْلِ عَنْ مَنازِلِ اَنِيْسَة، وَ الاِسْتِبْدالِ بِاَوْسَخِ الثِّيابِ وَ أَخْشَنِها، وَ اَوْحَشِ الْمَنازِلِ، وَ اَعْظَمِ الْعَذابِ!:

«براى مؤمن، مانند كندن لباس چركين و پر حشرات است، و گشودن غل و زنجيرهاى سنگين، و تبديل آن به فاخرترين لباس ها، و خوشبوترين عطرها، و راهوارترين مركب ها و مناسب ترين منزل ها است.

و براى كافر، مانند كندن لباسى است فاخر، و انتقال از منزل هاى مورد علاقه، و تبديل آن به چرك ترين و خشن ترين لباس ها، و وحشتناك ترين منزل ها و بزرگ ترين عذاب»!.(3)

از امام محمّد بن على(عليه السلام) نيز همين سؤال شد فرمود:

هُوَ النَّوْمُ الَّذِي يَأْتِيْكُمْ كُلَّ لَيْلَة اِلاّ اَنَّهُ طَوِيْلٌ مُدَّتُهُ، لايَنْتَبِهُ مِنْهُ اِلاّ يَوْمَ الْقِيامَةَ!: «مرگ همان خوابى است كه هر شب به سراغ شما مى آيد، جز اين كه مدتش طولانى است، و انسان از آن بيدار نمى شود تا روز قيامت»!.(4)

در مباحث مربوط به برزخ گفته ايم كه حالت اشخاص در برزخ متفاوت است: بعضى گوئى به خواب فرو مى روند، و بعضى (همچون شهيدان راه خدا و مؤمنان قوى الايمان) غرق انواع نعمت ها مى شوند، و جمعى از جباران و اشقياء غرق عذاب الهى.

امام حسين بن على سيد الشهداء(عليه السلام) نيز در «كربلاء» و روز «عاشورا» و به هنگام شدت گرفتن جنگ، تعبير لطيفى در مورد حقيقت مرگ براى يارانش ارائه فرمود: صَبْراً بَنِى الْكِرامِ! فَمَا الْمَوْتُ اِلاّ قَنْطَرَةٌ تُعَبِّرُ بِكُمْ عَنِ الْبُؤْسِ وَ الضَّرّاءِ اِلَى الْجِنانِ الْواسِعَةِ، وَ النَّعِيْمِ الدّائِمَةِ، فَاَيُّكُمْ يَكْرَهُ اَنْ يَنْتَقِلَ مِنْ سِجْن اِلى قَصْر، وَ ما هُوِ لِأَعْدائِكُمْ اِلاّ كَمَنْ يَنْتَقِلُ مِنْ قَصْر اِلى سِجْن وَ عَذاب، اِنَّ اَبِي حَدَّثَنِي عَنْ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله): اِنَّ الدُّنْيا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْكافِرِ، وَ الْمَوْتُ جِسْرُ هؤُلاءِ اِلى جِنانِهِمْ، وَ جِسْرُ هؤُلاءِ اِلى جَحِيْمِهِمْ: «شكيبائى كنيد اى فرزندان مردان بزرگوار! مرگ، تنها پلى است كه شما را از ناراحتى ها و رنج ها به باغ هاى وسيع بهشت و نعمت هاى جاودان منتقل مى كند، كدام يك از شما از انتقال يافتن از «زندان» به «قصر» ناراحتيد؟! و اما نسبت به دشمنان شما، همانند اين است كه شخصى را از قصرى به زندان و عذاب منتقل كنند، پدرم از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نقل فرمود كه: دنيا زندان مؤمن و بهشت كافر است، و مرگ پل آنها به باغ هاى بهشت، و پل اينها به جهنم است»!.(5)

در حديث ديگرى مى خوانيم: امام موسى بن جعفر(عليه السلام) وارد بر كسى شد، در حالى كه غرق سكرات موت بود، و به هيچ كس پاسخ نمى گفت، جمعيت عرض كردند: اى فرزند رسول خدا(صلى الله عليه وآله)! دوست داريم حقيقت مرگ را براى ما شرح دهى، و بگوئى بيمار ما الان در چه حالى است؟

فرمود: «مرگ وسيله تصفيه است، كه مؤمنان را از گناه پاك مى كند، و آخرين ناراحتى اين عالم است، و كفاره آخرين گناهان آنها است، در حالى كه كافران را از نعمت هايشان جدا مى كند، و آخرين لذتى است كه به آنها مى رسد، و آخرين پاداش كار خوبى است كه احياناً انجام داده اند، و اما اين شخص محتضر به كلى از گناهانش پاك شد، و از معاصى بيرون آمد، و خالص گشت، آن چنان كه لباس چركين با شستشو پاك مى شود، و او هم اكنون، شايستگى آن را پيدا كرده كه در سراى جاويد، معاشر ما اهل بيت باشد»!.(6)

* * *

1 ـ در اين كه «باء» در «بالحق» چه معنى دارد؟ احتمالات مختلفى داده اند: بعضى، آن را «باء تعديه» گرفته اند، و «حق» را به معنى «مرگ»، كه معنى جمله چنين مى شود: «سكرات موت مطلبى را كه واقعيت دارد ـ يعنى مرگ ـ را با خود مى آورد»، و گاه آن را به معنى «ملابست» گرفته اند، يعنى: «سكرات موت همراه با حق فرا مى رسد».

2 ـ ملك، آيه 2.

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 6، صفحه 155.

4 ـ «بحار الانوار»، جلد 6، صفحه 155 (ظاهراً منظور از امام محمّد بن على، امام نهم، امام جواد(عليه السلام) است).

5 ـ «معانى الاخبار»، صفحه 289، باب معنى الموت، حديث 3.

6 ـ «معانى الاخبار»، صفحه 289، باب معنى الموت، حديث 6.

▲2ـ سكرات موت

در آيات فوق، سخن از «سكرات مرگ» بود، گفتيم «سكرات» جمع «سكرة» به معنى حالتى است شبيه مستى، كه بر اثر شدت حادثه اى دست مى دهد و انسان را سخت مضطرب مى سازد، ولى مستى نيست.

درست است كه مرگ براى مؤمنان، آغاز يك انتقال به جهانى وسيع تر، و مملو از مواهب الهى است، ولى با اين همه، اين حالت انتقالى براى هيچ انسانى آسان نيست; چرا كه «روح» ساليان دراز با اين تن خو گرفته، و پيوند داشته است.

لذا هنگامى كه از امام صادق(عليه السلام) سؤال مى كنند: چرا هنگامى كه روح از بدن خارج مى شود احساس ناراحتى مى كند فرمود: لِأَنَّهُ نَمى عَلَيْهَا الْبَدَنُ: «به خاطر اين كه بدن با آن نمو كرده است»!.(1)

درست به اين مى ماند كه دندان فاسدى از دهان بيرون كشند، مسلماً بعداً احساس آرامش مى كند، ولى لحظه جدائى دردناك است.

در بعضى از روايات اسلامى مى خوانيم: سه روز براى انسان وحشتناك است: روزى كه متولد مى شود و اين جهان نا آشنا را مى بيند، و روزى كه مى ميرد و عالم پس از مرگ را مشاهده مى كند، و روزى كه وارد عرصه «محشر» مى شود و احكامى مى بيند كه در دار دنيا نبود، لذا خداوند متعال درباره «يحيى بن زكريا» مى فرمايد: «وَ سَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا» و از زبان عيسى بن مريم(عليه السلام) نيز شبيه همين سخن را نقل مى كند، و اين دو پيامبر را مشمول عنايت خود در اين سه روز قرار مى دهد.(2)

ولى مسلم است آنها كه علائق خاصى به اين دنيا دارند، انتقالشان از آن بسيار سخت تر، و دل بريدن از آنچه مورد علاقه آنها است، مشكل تر است، و نيز كسانى كه مرتكب گناهان بيشترى شده اند، سكرات موت براى آنها شديدتر و دردناك تر است.

* * *

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 6، صفحه 158.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 6، صفحه 158 (با كمى تلخيص)، درباره «يحيى»(عليه السلام) در سوره «مريم»، آيه 15 مى خوانيم: وَ سَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا، و درباره حضرت «مسيح»(عليه السلام) در همان سوره آيه 33 مى خوانيم: وَ السَّلامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَ يَوْمَ أَمُوتُ وَ يَوْمَ أُبْعَثُ حَيًّا.

 

▲3 ـ مرگ «حق» است

نه فقط در آيات مورد بحث، «سكرات موت» به عنوان «حق» معرفى شده، بلكه، در آيات متعدد ديگر، روى حق بودن مرگ تكيه شده، در آيه 99 سوره «حجر» مى خوانيم: وَ اعْبُدْ رَبَّكَ حَتّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ: «و پروردگارت را عبادت كن تا يقين (مرگ) تو فرا رسد»! (در سوره «مدثر»، آيه 47 نيز تعبيرى شبيه آن ديده مى شود).

اينها همه به خاطر آن است كه انسان هر چيز را انكار كند، نمى تواند اين واقعيت را منكر شود كه سرانجام، مرگ دَرِ خانه همه ما را مى كوبد، و همه را با خود مى برد.

توجه به حقانيت مرگ، هشدارى است براى همه انسان ها كه بيشتر و بهتر بينديشند، و از راهى كه در پيش دارند با خبر شوند، و خود را براى آن آماده سازند.

جالب اين كه، در حديثى آمده است: «مردى نزد «عمر» آمد، گفت: من فتنه را دوست دارم! و از حق بيزارم! و به چيزى گواهى مى دهم كه هرگز نديده ام! «عمر» او را به زندان افكند، اين سخن به گوش على(عليه السلام) رسيد، فرمود: اى «عمر»! زندان كردن اين مرد ظلم است و تو مرتكب ستم شدى، گفت: چرا؟ فرمود: زيرا او مال و فرزند خود را دوست مى دارد، كه خدا در يكى از آيات قرآن از آن تعبير به «فتنه» كرده است: إِنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ،(1) او از مرگ بيزار است و در قرآن از آن تعبير به «حق» شده:وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ،(2) او شهادت به يكتائى خداوندى مى دهد كه هرگز او را نديده است، در اينجا «عمر» گفت: لَوْ لا عَلِىٌّ لَهَلَكَ عُمَرُ: «اگر على(عليه السلام) نبود، عمر هلاك مى شد».(3)

* * *

23وَ قالَ قَرِينُهُ هذا ما لَدَيَّ عَتِيدٌ

24أَلْقِيا فِي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفّار عَنِيد

25مَنّاع لِلْخَيْرِ مُعْتَد مُرِيب

26الَّذِي جَعَلَ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ فَأَلْقِياهُ فِي الْعَذابِ الشَّدِيدِ

27قالَ قَرِينُهُ رَبَّنا ما أَطْغَيْتُهُ وَ لكِنْ كانَ فِي ضَلال بَعِيد

28قالَ لاتَخْتَصِمُوا لَدَيَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمْ بِالْوَعِيدِ

29ما يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ وَ ما أَنَا بِظَلاّم لِلْعَبِيدِ

30يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيد

ترجمه:

23 ـ فرشته همنشين او مى گويد: «اين نامه اعمال اوست كه نزد من حاضر است»!

24 ـ (خداوند فرمان مى دهد:) هر كافر لجوج را در جهنم افكنيد!

25 ـ آن كسى كه به شدت مانع خير و متجاوز و در شك و ترديد است.

26 ـ همان كسى كه معبود ديگرى با خدا قرار داده، (آرى) او را در عذاب شديد بيفكنيد!

27 ـ و همنشينش (از شياطين) مى گويد: «پروردگارا! من او را به طغيان وانداشتم، لكن او خود در گمراهى دور و درازى بود»!

28 ـ (خداوند) مى گويد: «نزد من جدال و مخاصمه نكنيد; من پيش تر به شما هشدار داده ام (و اتمام حجت كرده ام)!

29 ـ سخن من تغيير ناپذير است، و من هرگز به بندگان ستم نخواهم كرد»!

30 ـ روزى را كه به جهنم مى گوئيم: «آيا پر شده اى»؟! و او مى گويد: «آيا افزون بر اين هم هست»؟!

1 ـ تغابن، آيه 15.

2 ـ ق، آيه 19.

3 ـ تفسير «روح البيان»، جلد 9، صفحه 118.

تفسير:

▲همنشينان انسان از فرشتگان و شياطين

باز در اين آيات، صحنه ديگرى از معاد ترسيم شده، صحنه تكان دهنده اى كه فرشته قرين انسان، محكوميت او را برملا مى سازد، و فرمان خداوند براى مجازات او صادر مى شود.

نخست مى فرمايد: «قرين او مى گويد: اين نامه اعمال او است كه نزد من حاضر و آماده است» و از تمام كارهاى كوچك و بزرگ او در سراسر عمر پرده بر مى دارد (وَ قالَ قَرِينُهُ هذا ما لَدَيَّ عَتِيدٌ).

در اين كه منظور از «قرين» در اينجا كيست؟ مفسران گفتگو بسيار دارند، ولى غالباً پذيرفته اند، منظور فرشته اى است كه در دنيا همراه انسان و مأمور ضبط اعمال او است، و در دادگاه عدل الهى گواهى مى دهد.

آيات گذشته كه مى گفت: هر كس وارد عرصه «محشر» مى شود، با او «سائق» و «شهيدى» است، نيز گواه بر اين معنى است، به علاوه لحن خود آيه و آيه بعد نيز تناسب با همين معنى دارد. (دقت كنيد)

ولى، بعضى گفته اند: منظور از «قرين» در اينجا «شيطان» است; چرا كه در بسيارى از آيات قرآن، اين كلمه به شيطانى كه همنشين مجرمان است، اطلاق شده، بنابراين تفسير، معنى آيه چنين مى شود: «شيطان همنشين او مى گويد: من اين مجرم را آماده جهنم كرده ام، و نهايت كوششى را كه در توان داشتم در اين راه به كار برده ام»!

اما اين معنى، نه تنها متناسب آيات گذشته و آيه اى كه بلافاصله بعد از اين آيه مى آيد نيست، بلكه با تبرئه كردن شيطان خودش را از گناه اغواى انسان ها كه در چند آيه بعد مى آيد، نيز سازگار نمى باشد; چرا كه طبق اين تفسير، شيطان اعتراف به مسئوليت خويش در اغواى مجرمان مى كند، در حالى كه در آيات آينده مى خوانيم: قالَ قَرِينُهُ رَبَّنا ما أَطْغَيْتُهُ وَ لكِنْ كانَ فِي ضَلال بَعِيد: «قرين او مى گويد: پروردگارا! من او را به طغيان وانداشتم، ولى او خود در گمراهى دور و درازى بود» و كاملاً با آن تضاد دارد.

تفسير سومى، نيز در اينجا گفته شده كه از همه بعيدتر به نظر مى رسد، و هيچ قرينه اى بر آن گواهى نمى دهد، و آن اين كه منظور از «قرين» دوستان و همنشين هايى از بشر است.

* * *

سپس، خداوند دو فرشته مأمور ثبت اعمال را مخاطب ساخته مى گويد: «در جهنم بيفكنيد هر كافر خود خواه متكبر و لجوجى را» (أَلْقِيا فِي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفّار عَنِيد).

«عنيد» از ماده «عناد» به معنى تكبر، خودپسندى و عدم تسليم در برابر حق است.

در اين كه اين دو نفر كه مخاطب به اين خطاب هستند كيانند؟ باز تفسيرهاى گوناگونى شده است، جمعى، تفسير فوق را برگزيده اند، در حالى كه بعضى ديگر مخاطب را «خازنان دوزخ» (دو نفر از مأموران جهنم) مى دانند.

بعضى نيز گفته اند: ممكن است مخاطب، تنها يك نفر باشد، همان شهيد و گواهى كه همراه مجرم، وارد عرصه محشر مى شود، و در آيات قبل به آن اشاره شده، و تثنيه آوردن فعل، براى تأكيد است، گوئى دو بار تكرار مى كند: اَلْقِ اَلْقِ: «بيفكن!، بيفكن!»... و استعمال تثنيه در مخاطب واحد، در لغت عرب وجود دارد، اما اين تفسير، بسيار بعيد به نظر مى رسد، و تفسير اول از همه مناسب تر است.

* * *

در آيه بعد، به چند وصف از اوصاف زشت و مذموم اين كافران عنيد اشاره كرده، مى گويد: «آن كس كه شديداً مانع خير است، متجاوز است، و در شك و ترديد، بلكه ديگران را به شك و ترديد مى افكند» (مَنّاع لِلْخَيْرِ مُعْتَد مُرِيب).

«مَنّاع» به حكم اين كه صيغه مبالغه است، به كسى گفته مى شود كه بسيار از چيزى منع مى كند، بنابراين «مَنّاع لِلْخَيْرِ» كسى است كه به هر صورت مخالف هر كار خير است.

در بعضى از روايات آمده: اين آيه درباره «وليد بن مغيره» نازل شد، آنجا كه به فرزندان برادرش مى گفت: هر كس از شما اسلام را بپذيرد، من تا زنده ام كمكى به او نخواهم كرد.(1)

«مُعْتَد» به معنى متجاوز است، خواه متجاوز به حقوق ديگران باشد، يا از حدود احكام الهى تجاوز كند.

«مُرِيْب» از ماده «ريب» به معنى شخصى است كه در شك است، شكى توأم با بدبينى كه سرانجام پرده از روى آن برداشته مى شود، و يا ديگران را با گفتار و عمل خود به شك مى اندازد، و باعث گمراهى آنها مى شود.

* * *

باز در ادامه اوصاف اين گروه عنيد در آيه بعد، مى افزايد: «همان كسى كه معبود ديگرى با خدا قرار داده و راه شرك و دوگانگى را پيش گرفته است» (الَّذِي جَعَلَ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ).

آرى، «چنين كسى را در عذاب شديد بيفكنيد» (فَأَلْقِياهُ فِي الْعَذابِ الشَّدِيدِ).

در اين چند آيه، شش وصف براى اين گروه دوزخى بيان شده است، كه پنج وصف اول در حقيقت علت و معلول يكديگرند، و وصف ششم توضيحى است براى ريشه اصلى همه اين اوصاف، زيرا:

«كَفّار» به معنى كسى است كه بسيار در كفر اصرار مىورزد، و اين منتهى به عناد مى شود.

شخص معاند نيز اصرار بر منع خيرات دارد، و چنين كسى طبعاً متجاوز به حقوق ديگران و حدود الهى است.

افراد متجاوز اصرار دارند كه ديگران را نيز به شك و ترديد بيفكنند، و ايمان را از آنها سلب كنند.

به اين ترتيب، اوصاف پنجگانه «كفار»، «عنيد»، «مناع للخير»، «معتد» و «مريب» پيوند ناگسستنى با هم دارند، و لازم و ملزوم يكديگرند.(2)

در ششمين وصف، يعنى «الَّذِي جَعَلَ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ»، ريشه اصلى تمام اين انحرافات كه «شرك» است آمده; چرا كه با دقت روشن مى شود كه «شرك» عامل همه اين بدبختى ها است.

* * *

آيه بعد، پرده از روى ماجراى ديگرى از سرنوشت اين گروه كافر لجوج بر مى دارد، و آن مخاصمه و جر و بحثى است كه با شيطان در قيامت دارند، آنها تمام گناهان خويش را به گردن شياطين اغواگر مى افكنند، ولى «شيطان قرين او مى گويد: پروردگارا! من او را به طغيان وا نداشتم، و به اجبار در اين راه نياوردم، او خودش با ميل و اراده خويش اين راه را برگزيد، و در ضلال و گمراهى دور و درازى بود» (قالَ قَرِينُهُ رَبَّنا ما أَطْغَيْتُهُ وَ لكِنْ كانَ فِي ضَلال بَعِيد).

اين تعبير، شبيه چيزى است كه در آيه 22 سوره «ابراهيم» آمده است كه شيطان براى تبرئه خويشتن مى گويد: وَ ما كانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطان إِلاّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي فَلا تَلُومُونِي وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ: «من هيچ گونه سلطه اى بر شما نداشتم، جز اين كه دعوتتان كردم و شما نيز پذيرفتيد، بنابراين مرا سرزنش نكنيد، خود را سرزنش كنيد»!.

البته شيطان نمى خواهد نقش خود را در اغواى انسان به كلى انكار كند، بلكه مى خواهد اين امر را ثابت كند كه اجبارى در كار نبوده، و انسان با ميل و رغبت خويش وسوسه هاى او را پذيرفته، بنابراين تضادى با آيه لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ: «من همه آنها را اغوا مى كنم»(3) ندارد.

* * *

گرچه در اين آيات، تنها سخن از دفاع شيطان به ميان آمده، و سخنى از اعتراض كفار بر شيطان ديده نمى شود، ولى، به قرينه سائر آيات قرآن كه آنها در قيامت با هم جر و بحث مى كنند، و به قرينه آيه بعد، گفتار طرفين اجمالاً روشن مى شود; زيرا در آيه بعد مى خوانيم: «خدا مى فرمايد: نزد من جدال و مخاصمه نكنيد ـ من قبلاً به شما اتمام حجت كرده ام ـ و شما را از اين سرنوشت شوم با خبر ساخته ام» (قالَ لاتَخْتَصِمُوا لَدَيَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمْ بِالْوَعِيدِ).

اشاره به اين كه، از يكسو به شيطان گفته ام: اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُكُمْ جَزاءً مَوْفُوراً: «برو! هر كس از انسان ها از تو پيروى كند، جهنم جزاى وافر همه شما است».(4)

و از سوى ديگر به انسان ها نيز اخطار كرده ام:لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ: «به طور مسلم دوزخ را از تو و از پيروانت پر خواهم كرد».(5)

اين تهديدها و وعيدها در سائر آيات قرآن نيز، آمده است، و همگى حاكى از اين است كه خداوند، هم به انسان ها، و هم به شياطين اتمام حجت كرده، و آنها را از اغواگرى و اغواپذيرى بر حذر داشته است.

* * *

سپس، براى تأكيد بيشتر مى افزايد: «سخن من تغيير ناپذير است، و كلامى نزد من دگرگون نمى شود، و من هرگز به بندگانم ستم نخواهم كرد» (ما يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ وَ ما أَنَا بِظَلاّم لِلْعَبِيدِ).(6)

منظور از «قُول» در اين جا همان تهديدها و وعيدها است كه خداوند در آيات مختلف به آن اشاره كرده، و نمونه هائى از آن را در بالا آورديم.

تعبير به «ظَلّام» به صورت «صيغه مبالغه» (بسيار ظلم كننده) با اين كه خداوند كمترين ظلمى روا نمى دارد، ممكن است اشاره به اين باشد كه مقام علم و قدرت و عدل خداوند، چنان است كه اگر ستم كوچكى به كسى كند، بزرگ و بسيار خواهد بود، و مصداق «ظلام» خواهد شد، بنابراين او از هر گونه ستمى بر كنار است.

و يا ناظر به كثرت افراد و مصاديق است; چرا كه اگر ستم كوچكى به بنده اى كند، افراد شبيه او بسيارند، و مجموعاً ظلم بسيار مى شود.

به هر حال، اين تعبير، دليل بر اختيار و آزادى اراده بندگان است، نه شيطان مجبور است شيطنت كند، نه كافران مجبورند راه كفر و عناد و راه شيطان را پيش گيرند، و نه سرنوشت قطعى و خارج از اراده، براى كسى مقرر شده است.

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه: چگونه مى فرمايد: «سخن من تغيير ناپذير است»، در حالى كه جمعى مشمول عفو او مى شوند؟

پاسخ اين است كه: عفو نيز طبق برنامه حساب شده اى است، و فرع بر اين است كه انسان، عملى انجام داده باشد كه در عين مجرم بودن، قابليت و شايستگى عفو را داشته باشد، اين خود، يكى از سنت هاى الهى است: كسانى را مشمول عفو خويش قرار دهد كه شايسته عفوند، و اين نيز تغيير ناپذير است.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، به فراز كوتاه و تكان دهنده اى از حوادث قيامت اشاره كرده، مى گويد: «به خاطر بياوريد روزى را كه به جهنم مى گوئيم: آيا پر شده اى؟! و او در پاسخ مى گويد: آيا افزون بر اين هم وجود دارد»؟! (يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ؟ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيد ).(7)

در اين كه منظور از «هَلْ مِنْ مَزِيد» چيست؟ دو تفسير گفته اند:

نخست اين كه استفهام، استفهام انكارى است، يعنى جهنم مى گويد: افزون بر اين ممكن نيست، و به اين ترتيب با آيه 13 سوره «سجده» كه مى گويد: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النّاسِ أَجْمَعِينَ: «سوگند ياد مى كنم كه دوزخ را از جن و انس پر مى كنم» كاملاً هماهنگ است، و تأكيدى است بر اين معنى كه تهديد الهى در آن روز، كاملاً تحقق مى يابد، و دوزخ از كافران و مجرمان مالامال مى شود.

ديگر اين كه: منظور از اين جمله طلب فزونى است، يعنى «آيا باز هم افراد ديگرى پيدا مى شوند كه به دوزخ بيايند»؟! و اصولاً طبيعت هر چيزى اين است كه هم سنخ خود را دائماً جستجو كند، و هرگز سير نمى شود، نه بهشت از نيكوكاران، و نه دوزخ از بدكاران.

ولى، اين سؤال باقى مى ماند: مفهوم اين سخن آن است كه دوزخ هنوز پر نشده، در حالى كه با آيه بالا (سوره «سجده» ـ آيه 13) كه مى گويد: «دوزخ را از جن و انس پر مى كنم» سازگار نيست.

اما بايد توجه داشت كه، طلب فزونى، دليل بر پر نشدن نمى باشد; زيرا:

اولاًـ ممكن است ظرفى مثلاً پر از غذا باشد، باز هم كسى تمنا كند كه روى آن انباشته شود و متراكم گردد،

ثانياًـ اين تقاضا ممكن است به معنى تقاضاى تضييق مكان بر دوزخيان و مجازات دردناك تر باشد، يا تمناى وسعت يافتن و سپس نفرات بيشترى را به خود پذيرفتن.

به هر حال، اين آيه، به خوبى نشان مى دهد كه دوزخيان بسيارند، و جهنم منظره هولناك و وحشتناكى دارد، تهديد الهى جدى، و به گونه اى است كه فكر درباره آن، لرزه بر اندام هر انسانى مى افكند، و هشدار مى دهد، نكند يكى از آن نفرات تو باشى! و همين انديشه مى تواند او را در برابر گناهان بزرگ و كوچك كنترل كند.

سؤال ديگر اين كه: چگونه دوزخ كه موجود فاقد شعورى است، مخاطب واقع مى شود و پاسخ مى گويد؟

براى اين سؤال سه جواب است:

نخست اين كه: اين يك نوع تشبيه و بيان زبان حال است، يعنى خداوند به لسان «تكوين» از جهنم سؤال مى كند، و او هم به «زبان حال» پاسخ مى گويد، و نظير اين تعبير در زبان هاى مختلف فراوان است.

ديگر اين كه: سراى آخرت سراى حيات و زندگى واقعى است، حتى موجوداتى همچون بهشت و جهنم، از يك نوع حيات و درك و شعور برخوردار مى شوند، بهشت سخت در اشتياق مؤمنان است، و دوزخ سخت در انتظار مجرمان.

جائى كه اعضاى پيكر انسان به سخن در آيند و شهادت و گواهى دهند، تعجب نيست كه بهشت و دوزخ نيز چنين باشند.

بلكه، به اعتقاد بعضى، در اين دنيا نيز تمام ذرات اين جهان از نوعى درك و شعور برخوردارند، و لذا تسبيح و حمد خدا مى گويند، كه اين تسبيح و حمد در آيات مختلف قرآن منعكس است.(8)

ديگر اين كه: مخاطب، مأموران و خازنان دوزخند، و همان ها هستند كه پاسخ مى گويند.

همه اين تفسيرها قابل قبول است، هر چند تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد.

* * *

31وَ أُزْلِفَتِ الجَْنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ غَيرَ بَعِيد

32هَذَا مَا تُوعَدُونَ لِكلِّ أَوَّاب حَفِيظ

33مَّنْ خَشىَ الرَّحْمَنَ بِالْغَيْبِ وَ جَاءَ بِقَلْب مُّنِيب

34ادْخُلُوهَا بِسَلام ذَلِك يَوْمُ الخُْلُودِ

35لهَُم مَّا يَشاءُونَ فِيهَا وَ لَدَيْنَا مَزِيدٌ

36وَ كَمْ أَهْلَكنَا قَبْلَهُم مِّن قَرْن هُمْ أَشدُّ مِنهُم بَطشاً فَنَقَّبُوا فى الْبِلادِ هَلْ مِن محِيص

37إِنَّ فى ذَلِك لَذِكرَى لِمَن كانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السمْعَ وَ هُوَ شهِيدٌ

ترجمه:

31 ـ (در آن روز) بهشت را به پرهيزگاران نزديك مى كنند، و فاصله اى از آنان ندارد!

32 ـ اين چيزى است كه به شما وعده داده مى شود، و براى توبه كاران و كسانى كه پيمان ها را حفظ مى كنند.

33 ـ آن كس كه از خداوند رحمان در نهان بترسد و با قلبى پر انابه در محضر او حاضر شود!

34 ـ به سلامت وارد بهشت شويد، امروز روز جاودانى است.

35 ـ هر چه بخواهند در آنجا براى آنها هست، و نزد ما نعمت هاى بيشترى است!

36 ـ چه بسيار اقوامى را كه پيش از آنها هلاك كرديم، اقوامى كه از آنها قوى تر بودند، و شهرها (و كشورها) را گشودند; آيا راه فرارى (از عذاب الهى) وجود دارد؟!

37 ـ در اين تذكرى است براى آن كس كه عقل دارد، يا گوش دل فرا دهد در حالى كه حاضر باشد!

1 ـ «روح المعانى»، جلد 26، صفحه 168.

2 ـ «الميزان»، جلد 18، صفحه 381.

3ـ ص، آيه 82.

4ـ اسراء، آيه 63.

5ـ ص، آيه 85.

6ـ «لدى» متعلق به «يبدل» است. بعغضى نيز احتمال داده اند: متعلق به «قول» بوده باشد، ولى معنى اول مناسب تر است.

7ـ در اين كه «يوم» در اينجا متعلق به چيست؟ سه نظر وجود دارد: نخست اين كه: متعلق به «اذْكُرُوا» محذوف است، و مخاطب آن تمام انسان ها هستند، ديگر اين كه: متعلق به «يُبَدِّل» است، و سوم متعلق به «ظَلاّم» كه در آيه قبل آمده است، ولى احتمال اول مناسب تر به نظر مى رسد.

8ـ به تفسير «نمونه»، جلد 12، صفحه 133 (ذيل آيه 44 سوره اسراء) مراجعه فرمائيد.

تفسير:

▲اى مجرمان! راه فرارى نيست

با توجه به اين كه بحث هاى اين سوره غالباً بر محور مسأله معاد، و امورى كه در ارتباط با آن است دور مى زند، و با توجه به اين كه در آيات گذشته از چگونگى افكندن كفار لجوج در جهنم، و شدت عذاب آنها، و صفاتى كه آنها را به دوزخ مى كشد، سخن به ميان آمد، آيات مورد بحث، صحنه ديگرى را ترسيم مى كند، صحنه داخل شدن پرهيزگاران به بهشت با احترام كامل، و اشاره به انواع نعمت هاى بهشتى و صفاتى كه انسان را در صف بهشتيان قرار مى دهد، تا در مقايسه با يكديگر، حقايق روشن تر گردد.

نخست مى فرمايد: «در آن روز، بهشت به پرهيزگاران نزديك مى شود، و فاصله اى از آنها ندارد»! (وَ أُزْلِفَتِ الجَْنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ غَيرَ بَعِيد).

«أُزْلِفَت» از ماده «زلفى» (بر وزن كبرى)، به معنى قرب و نزديكى است.

جالب اين كه: نمى گويد: پرهيزگاران را به بهشت نزديك مى كنند، بلكه مى گويد: بهشت را به آنها نزديك مى كنند! اين مطلبى است كه در شرائط اين دنيا قابل تصور نيست، اما از آنجا كه اصول حاكم بر سراى آخرت، اصولى است كه با شرائط اين جهان بسيار متفاوت است، به هيچوجه جاى تعجب نيست كه خداوند براى نهايت اكرام و احترام مؤمنان پرهيزگار، به جاى آن كه آنها را به سوى بهشت برد، بهشت را به سوى آنها مى آورد!

در سوره «شعراء» آيات 90 و 91 نيز مى خوانيم: وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ * وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِلْغاوِينَ: «در آن روز، بهشت را به پرهيزگاران نزديك مى كنند، * و دوزخ را براى گمراهان آشكار».

و اين نهايت لطف و احترام خدا به بندگان مؤمن است، كه بالاتر از آن تصور نمى شود.

تعبير به «غير بعيد» نيز به عنوان تأكيد است.(1)

به هر حال، مفهوم آيه اين است: اين مسأله در قيامت واقع مى شود، هر چند تعبير به فعل ماضى (أُزْلِفَت) شده است; زيرا حوادث مسلمى كه در آينده رخ مى دهد، در بسيارى از تعبيرات، به صورت فعل ماضى بيان مى شود، ولى، بعضى آن را واقعاً به صورت ماضى معنى كرده اند، و گفته اند: نزديك نمودن بهشت به پرهيزگاران در دنيا حاصل شده، چرا كه بهشت با آنها فاصله اى ندارد، بيرون رفتن از دنيا همان، و گام نهادن در بهشت همان!

اما با توجه به آيات قبل و بعد، كه سخن از صحنه قيامت مى گويد، اين معنى بعيد به نظر مى رسد، و مناسب همان تفسير اول است.

* * *

پس از آن در شرح اوصاف بهشتيان مى گويد: «اين بهشتى است كه به شما وعده داده مى شود، و از آن كسانى است كه به اطاعت فرمان خدا باز مى گردند، و عهد و پيمان ها و قوانين او را حفظ مى كنند» (هَذَا مَا تُوعَدُونَ لِكلِّ أَوَّاب حَفِيظ).

در اينجا به دو وصف از اوصاف آنها اشاره شده: «اواب» و «حفيظ».

«اواب» از ماده «اوب» (بر وزن ذوب)، به معنى بازگشت است، كه ممكن است به معنى توبه از گناهان كوچك و بزرگ باشد، و يا بازگشت به طاعت او، و با توجه به اين كه: «صيغه مبالغه» است، نشان مى دهد كه بهشتيان پرهيزگارانى هستند كه هر عاملى بخواهد آنها را از اطاعت خدا دور سازد، فوراً متوجه مى شوند و به طاعت او باز مى گردند، و از تقصيرات و غفلت هاى خود توبه مى كنند تا به مقام «نفس مطمئنه» برسند.

«حفيظ» به معنى حافظ و نگاهدارنده است. آيا منظور حفظ عهد و پيمان هاى الهى است، كه از انسان ها گرفته كه اطاعت او كنند و عبادت شيطان ننمايند.(2) و يا حفظ و قوانين و حدود الهى؟، و يا به خاطر سپردن گناهان و يادآورى آن براى توبه و جبران؟ يا همه اينها؟

با توجه به اين كه، اين حكم به صورت مطلق ذكر شده، تفسير اخير كه جامعيت دارد، مناسب تر به نظر مى رسد.

* * *

و در ادامه اين اوصاف، در آيه بعد به دو وصف ديگر آنها اشاره مى كند، كه در حقيقت توضيح و تفسيرى است براى اوصاف گذشته، مى فرمايد: «همان كسى كه از خداوند رحمان در نهان بترسد، و با قلبى توبه كار در محضر او حاضر شود»(مَّنْ خَشىَ الرَّحْمَنَ بِالْغَيْبِ وَ جَاءَ بِقَلْب مُّنِيب).

تعبير به ترسيدن از خدا در نهان، اشاره به اين است كه آنها با اين كه خدا را هرگز با چشم نمى بينند، از لابلاى آثارش و از طريق استدلال و برهان به او ايمان مى آورند، ايمانى توأم با احساس مسئوليت كامل.

اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور، پنهان از چشم مردم است، آنها نه فقط در حضور جمع، كه در تنهائى و خلوت نيز مرتكب گناهى نمى شوند.

اين خوف و خشيت، سبب مى شود كه قلب آنها «منيب» باشد، دائماً متوجه خدا گردد، و به طاعت او اقبال كند، و از هر گناه و لغزشى توبه نمايد، و اين حال را تا پايان عمر ادامه دهد، و با همين حالت وارد عرصه محشر گردد.

* * *

سپس، مى افزايد: كسانى كه داراى اين چهار صفتند، هنگامى كه بهشت به آنها نزديك مى شود «فرشتگان الهى به عنوان احترام و اكرام به آنها مى گويند: به سلامت وارد بهشت شويد» (ادْخُلُوهَا بِسَلام).

سلامت از هر گونه بدى، ناراحتى، آفت، بلا، كيفر و عذاب، سلامت كامل از نظر جسم و جان!

آن گاه براى آرامش خاطر آنها اضافه مى كنند: «امروز، روز جاودانى است، جاودانى نعمت ها، و جاودانى بهشت با تمام مواهبش» (ذَلِك يَوْمُ الخُْلُودِ).

* * *

و به دنبال اين دو موهبت (بشارت سلامت، و بشارت خلود و جاودانگى در بهشت)، خداوند منان دو بشارت ديگر به آنها مى دهد كه مجموعاً چهار بشارت است، همانند چهار وصفى كه آنها داشتند، مى فرمايد: «هر چه بخواهند در بهشت براى آنها هست» (لَهُم مَّا يَشاءُونَ فِيهَا).

علاوه بر آن «نزد ما نعمت هاى ديگرى است» كه هرگز به فكر آنها نرسيده است تا تمنايش كنند (وَ لَدَيْنَا مَزِيدٌ).

تعبيرى از اين زنده تر و رساتر و دل انگيزتر تصور نمى شود، نخست مى گويد: بهشتيان هر چه بخواهند (با وسعت معنى اين جمله) از انواع مواهب، بدون استثناء، در اختيارشان قرار مى گيرد، و افزون بر اين، نعمت ها و مواهبى است كه هرگز به فكر هيچ انسانى نرسيده، و از خاطر هيچ كس خطور نكرده، اما خداوند رحمان و رحيم، كه پرهيزگاران بهشتى را مشمول الطاف خاصش كرده، از آن نعمت ها نيز بهره مند مى سازد، و به اين ترتيب، نعمت هاى بهشتى ابعاد فوق العاده گسترده اى را كه با هيچ بيانى قابل توصيف نيست، پيدا مى كند.

ضمناً از اين تعبير، استفاده مى شود: موازنه اى ميان پاداش الهى و اعمال مؤمنان نيست، بلكه، از آن افزون و بسيار برتر و بالاتر است، و در اين مرحله، همه جا با فضل او روبرو هستيم، و در كيفرش با عدل او.

* * *

بعد از پايان گرفتن گفتگوها پيرامون بهشت و دوزخ، صفات بهشتيان و دوزخيان، و درجات و دركات آنها، براى نتيجه گيرى كامل از اين بحث، مجرمان را مورد توجه قرار داده، مى فرمايد: «چه بسيار اقوامى را كه قبل از آنها هلاك كرديم، اقوامى كه از آنها قوى تر و نيرومندتر بودند، كشورها را گشودند و بر شهرها تسلط يافتند، اما بر اثر كفر و ظلم و بيدادگرى و گناه نابود شدند» (وَ كَمْ أَهْلَكنَا قَبْلَهُم مِّن قَرْن هُمْ أَشدُّ مِنهُم بَطشاً فَنَقَّبُوا فى الْبِلادِ).

«آيا هيچ راه فرارى از مرگ و عذاب الهى براى اين گونه افراد وجود دارد»؟! (هَلْ مِن محِيص).

«قرن» و «اقتران» در اصل، به معنى نزديك شدن دو چيز يا اشيائى با يكديگر است، و به جماعتى كه در يك زمان زندگى مى كنند، «قرن» گفته مى شود، و جمع آن «قرون» است، سپس همين لفظ، بر بخشى از زمان اطلاق شده كه گاه آن را سى سال، و گاه صد سال گفته اند.

بنابراين، هلاك كردن «قرن ها»، به معنى هلاك كردن «اقوام پيشين» است.

«بطش» به معنى بر گرفتن چيزى است با قوت و قدرت، و گاه به معنى جنگ و ستيز آمده است.

«نَقَّبُوا» از ماده «نقب» به معنى سوراخى است كه در ديوار يا پوست ايجادمى كنند، اما «ثقب» تنها سوراخى را گويند كه در چوب ايجاد مى كنند.

اين «واژه» هنگامى كه به صورت فعلى به كار رود، به معنى سير و حركت و به اصطلاح شكافتن راه و پيشروى مى آيد، و به معنى كشورگشائى و نفوذ در مناطق مختلف نيز آمده است.

«منقبت» نيز از همين ماده است، و به افعال و صفات برجسته اشخاص مى گويند، به خاطر نفوذ و تأثيرى كه در مردم دارد، و يا طريق را براى ترقى صاحبش مى گشايد.

«نقيب» به كسى مى گويند كه درباره جمعيتى بحث و بررسى مى كند، و از اوضاع و احوال آنها با خبر است و در درون آنها نفوذ مى كند.

«مَحِيْص» از ماده «حيص» (بر وزن حيف)، به معنى انحراف و عدول از چيزى است، و به همين مناسبت به معنى فرار از مشكلات، و هزيمت در ميدان جنگ نيز آمده است.

به هر حال، آيه، به كفار لجوج معاصر پيامبر(صلى الله عليه وآله)، هشدار مى دهد كه سرى به تاريخ گذشتگان بزنند، و آثار آنها را بر صفحات تاريخ و صفحه زمين بنگرند، ببينند خداوند با اقوام سركشى كه پيش از آنها بودند چه كرد؟ اقوامى كه از آنها پر جمعيت تر و با قدرت تر بودند، آنگاه به آينده خود بينديشند.

اين معنى، بارها در قرآن مجيد آمده است، از جمله در آيه 8 سوره «زخرف» مى خوانيم: فَأَهْلَكْنا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً: «ما اقوامى را كه از آنها قوى تر بودند، هلاك كرديم».

بعضى، آيه مورد بحث را اشاره به «قوم ثمود» مى دانند كه در سرزمين كوهستانى «حجر» در شمال «حجاز» زندگى مى كردند، كوه ها را مى شكافتند، و در آن خانه هاى باشكوه و قصرها مى ساختند، ولى ظاهر اين است كه آيه مفهوم گسترده اى دارد، و آنها و غير آنها را شامل مى شود.

جمله هَلْ مِن محِيص: «آيا راه گريزى وجود دارد»؟ ممكن است از زبان اقوام پيشين باشد، كه به هنگام گرفتارى در چنگال عذاب، اين مطلب را از هم سؤال مى كردند، و يا از سوى پروردگار نسبت به كفار لجوج معاصر پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، يعنى آيا اينها مى توانند از سرنوشت دردناكى كه اقوام متمرد پيشين داشتند فرار كنند؟!

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، براى تأكيد بيشتر مى افزايد: «قطعاً در سرگذشت پيشينيان تذكر و اندرزى است، براى آن كس كه عقل دارد، يا گوش فرا دهد، و حاضر باشد»! (إِنَّ فى ذَلِك لَذِكرَى لِمَن كانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شهِيدٌ).

منظور از «قلب» در اينجا و در ديگر آيات قرآن كه بحث از درك مسائل مى كند، همان «عقل» و شعور و ادراك است، در كتب لغت نيز يكى از معانى «قلب» همان «عقل» گفته شده، «راغب» در «مفردات»، قلب را در آيه مورد بحث، به علم و فهم تفسير كرده، در «لسان العرب» نيز مى خوانيم كه گاهى «قلب» به معنى عقل به كار مى رود.(3)

در حديثى از امام موسى بن جعفر(عليه السلام) نيز در تفسير همين آيه، آمده است: «منظور از قلب، عقل است».(4)

ريشه اين لغت (قلب)، در اصل به معنى تغيير و تحول و به اصطلاح قلب و انقلاب است، و از آنجا كه فكر و عقل انسان دائماً در حال دگرگونى است، به آن «قلب» گفته شده است، و به همين دليل در آيات قرآن روى مسأله سكينه و آرامش دل، و يا اطمينان قلب تكيه شده است، هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ : «او كسى است كه آرامش را در دل مؤمنين نازل كرد»،(5) أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ: «آگاه باشيد! ياد خدا مايه آرامش دل ها است»،(6) آرى، اين موجود نا آرام را، تنها ياد خدا آرامش مى بخشد.

«أَلْقَى السَّمْعَ» (گوش را افكند) كنايه از گوش دادن و نهايت دقت در استماع است، شبيه تعبيرى كه در فارسى داريم مى گوئيم: «گوش ما با شما است»، يعنى به خوبى به سخنانت گوش مى دهيم.

«شَهِيد» در اينجا به معنى كسى است كه حضور قلب دارد، و به اصطلاح، دلش در مجلس است، و با دقت مطالب را پى گيرى مى كند.

و به اين ترتيب، مجموع آيه، چنين معنى مى دهد: دو گروه مى توانند از اين مواعظ پند و اندرز گيرند، نخست، آنها كه داراى ذكاوت و عقل و هوشند، و خود مستقلاً مى توانند مسائل را تحليل كنند، و ديگر كسانى كه در اين حد نيستند، اما مى توانند «مستمع» خوبى براى دانشمندان باشند، و با حضور قلب به سخنان آنها گوش فرا دهند، و حقايق را از طريق ارشاد و راهنمائى آنها فراگيرند.

شبيه اين سخن در آيه 10 سوره «ملك» نيز آمده است كه از قول دوزخيان چنين نقل مى كند: :لَوْ كُنّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنّا فِي أَصْحابِ السَّعِيرِ: «اگر ما گوش شنوا يا عقل و درك كافى داشتيم، هرگز در صف دوزخيان قرار نمى گرفتيم»; چرا كه نشانه هاى راه حق آشكار است، آنها كه خود اهل تحقيقند آن را به خوبى در مى يابند، و آنها كه چنين نيستند، مى توانند از طريق رهنمودهاى دانشمندان عادل و دلسوز، راه خود را بيابند، بنابراين، بايد انسان، يا علم و عقل كافى داشته باشد، يا گوش شنوا.(7)

* * *

38وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما فِي سِتَّةِ أَيّام وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوب

39فَاصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ

40وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ

ترجمه:

38 ـ ما آسمان ها و زمين و آنچه را در ميان آنهاست در شش روز =] شش دوران [آفريديم، و هيچ گونه رنج و سختى به ما نرسيد، (با اين حال چگونه زنده كردن مردگان براى ما مشكل است؟!).

39 ـ در برابر آنچه آنها مى گويند شكيبا باش، و پيش از طلوع آفتاب و پيش از غروب تسبيح و حمد پروردگارت را به جا آور.

40 ـ و در بخشى از شب او را تسبيح كن، و بعد از سجده ها!

1ـ «غير بعيد» ممكن است «ظرف» و نيز ممكن است «حال» بوده باشد، و يا «صفت» است براى مصدر محذوفى، و در تقدير «اِزْلافَاً غَيْرَ بَعِيد» است.

2ـ يس، آيه 60

3 ـ «لسان العرب»، ماده «قلب».

4 ـ «اصول كافى»، جلد 1، كتاب العقل و الجهل، حديث 11.

5 ـ فتح، آيه 4.

6 ـ رعد، آيه 28.

7 ـ توجه داشته باشيد در هر دو آيه، اين دو مطلب با كلمه «او» بر يكديگر عطف شده است، كه نشان مى دهد لااقل يكى از اين دو لازم است.

تفسير:

▲آفريدگار آسمان ها و زمين، قادر بر احياى مردگان است

در تعقيب آيات گذشته، و دلائل مختلفى كه درباره معاد آمده بود، در اين آيات، به يكى ديگر از دلائل امكان معاد، اشاره كرده، و بعد از آن به پيامبر(صلى الله عليه وآله)دستور صبر و شكيبائى و تسبيح و حمد پروردگار مى دهد، تا كارشكنى هاى مخالفان را از اين طريق تحمل و خنثى كند.

نخست مى فرمايد: «ما آسمان ها و زمين و آنچه را در ميان آن دو است، در شش روز (شش دوران) آفريديم، و در خلقت آنها هيچ گونه تعب و ضعفى به ما نرسيد»! (وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما فِي سِتَّةِ أَيّام وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوب).

«لُغُوب» به معنى تعب و خستگى است.

بديهى است كسى كه قدرتش محدود است، اگر بخواهد كارى انجام دهد كه بيش از توان او باشد، خسته و درمانده و وامانده مى شود، ولى در مورد وجودى كه قدرتش نامحدود و توانائيش بى نهايت است، اين امور مفهومى ندارد.