تفسیر نمونه جلد 19

اين تفسير نتيجه تلاش مستمر پانزده ساله معظم له با همكارى جمعى از نويسندگان حوزه علميه مى باشد. اين كتاب به زبان عربى و اردو نيز ترجمه و چاپ شده است.

تعداد جلد: 27 جلد

زبان: فارسى

تعداد صفحات:

قطع: وزيرى

نوع جلد: گالينگور

نوبت چاپ: سى و دوم

▲هدف هائى كه در اين تفسير تعقيب مى شود

امروز چشم ها از سراسر جهان به اسلام دوخته شده، مى خواهند اسلام را از نو بشناسند...حتى خود مسلمانان!. و اين به دلايل مختلفى است كه از جمله «انقلاب اسلامى كشور ما» و «جنبش هاى اسلامى در نقاط مختلف ديگر جهان» را مى توان نام برد، كه افكار همه، مخصوصاً نسل جوان را تشنه شناخت هر چه بيشتر اسلام ساخته است.

و براى شناخت اسلام هر كس مى داند نزديك ترين راه و مطمئن ترين وسيله، غور و بررسى بيشتر در متن قرآن مجيد كتاب بزرگ آسمانى ما است.

اما از سوى ديگر قرآن اين كتاب عظيم و پرمحتوا، همانند كتب عادى، داراى يك بعد نيست، و به اصطلاح «بطون» مختلفى دارد، و در درون هر بطنى، بطن ديگر نهفته است.

و به تعبير ديگر هر كس به مقدار عمق فكر خويش و به اندازه فهم و آگاهى و شايستگى اش از قرآن استفاده مى كند، بى آن كه عمق كرانه هاى آن بر كسى ـ جز ائمه معصومين(عليهم السلام) ـ آشكار باشد، ولى مسلماً هيچ كس از كنار چشمه قرآن محروم باز نمى گردد!

با توجه به آنچه گفته شد نياز به تفسيرهائى كه مركز پيوند افكار دانشمندان و محققان اسلامى است، و مى تواند راه گشاى اسرار مختلف قرآن گردد، كاملاً روشن است.

اما كدام تفسير؟ و كدام مفسّر؟... آن تفسير كه آنچه قرآن مى گويد بازگو كند، نه آنچه خود مى خواهد و مى پسندد.

مفسّرى كه خود را در اختيار قرآن بگذارد، و از مكتبش درس فرا گيرد نه آن كس كه «نا آگاه» و يا «آگاهانه» با پيش داوريهايش مى كوشد در برابر قرآن «استاد» باشد و نه «شاگرد».

البته مفسران بزرگ و محققان عاليقدر اسلام از نخستين قرون اسلامى تا كنون تلاش ها و كوشش هاى بسيار ارزنده و شايان تقديرى در اين زمينه كرده اند و در عربى و فارسى و زبان هاى ديگر تفسيرهاى فراوانى نگاشته اند كه در پرتو آن به گوشه اى از شگفتى هاى اين كتاب بزرگ آسمانى مى توان راه يافت (شَكَرَ اللّه سَعْيَهُمْ).

ولى اين نكته نيز قابل ملاحظه است كه با گذشت زمان «مسائل تازه اى» براى مردم حق طلب و حقيقت جو مطرح مى شود، و «سؤالاتى» از برخورد و تضاد مكتب ها، و گاه از وسوسه هاى منافقان و مخالفان، و زمانى در چگونگى تطبيق تعليمات اين كتاب بزرگ آسمانى بر نيازهاى زمان، پيش مى آيد كه بايد تفسيرهاى امروز پاسخ گوى آنها باشند.

و از سوى ديگر تفسيرها همه نبايد مجموعه اى از اقوال گوناگون و بحث هاى پيچيده و غيرقابل درك براى عموم باشد بلكه امروز تفسيرهائى لازم است كه همچون خود قرآن جنبه همگانى داشته باشد و تمام قشرها اعم از «فضلاء» و «توده مردم» بتوانند از آن استفاده كنند (بى آن كه از ارزش و عمق بحث ها كاسته شود).

* * *

توجه به اين امور سبب شد كه گروهى از ما بخواهند كه به نوبه خود دست به تأليف تفسيرى بزنيم به اين اميد كه اين نيازها را برطرف سازد، و چون اين كار سنگين بود جمعى از اهل فضل را كه همسفران خوبى در اين راه طولانى و پرفراز و نشيب بوده و هستند به كمك و همكارى دعوت شدند تا با تشريك مساعى اين مشكل حل شود، اين كار بحمد اللّه قرين موفقيت شد، و محصولى داد كه با استقبال فوق العاده همه قشرها مواجه گرديد، به طورى كه در اكثر نقاط مردم در سطوح مختلف به اين تفسير روى آوردند و مجلدات آن كه تا كنون به هيجده جلد رسيده (و اين نوزدهمين جلد آن است) كراراً چاپ و منتشر شده است «و خدا را بر اين موفقيت سپاس مى گوئيم».

* * *

در مقدمه اين جلد لازم است نظر خوانندگان عزيز را به چند نكته جلب كنم:

1 ـ كراراً سؤال مى كنند مجموع اين تفسير در چند جلد تمام خواهد شد؟ در جواب بايد بگويم: حدود بيست و پنج جلد.

2 ـ كراراً مى گويند چرا مجلدات تفسير با فاصله زياد زمانى منتشر مى شود؟

بايد توجه داشت ما نهايت كوشش رادر سرعت بخشيدن به كار داريم و حتى در سفر وحضر، گاهى در تبعيدگاه، و گاهى در بستر بيمارى، آن را ادامه داده ايم، اما از آنجا كه نمى توان نظم و عمق مباحث را فداى سرعت عمل نمود بايد كارى كرد كه ميان اين هر دو تا آنجا كه ممكن است جمع شود، و از سوى ديگر مشكلات فوق العاده چاپ و تهيه كاغذ و مانند آن را (مخصوصاً در زمان جنگ) نبايد از نظر دور داشت كه آن هم يك عامل مهم تأخير بوده است.

3 ـ گاهى مى پرسند اگر اين تفسير به قلم افراد مختلف تهيه گردد هماهنگ نمى تواند باشد.

در پاسخ مى گويم براى تأمين اين هدف بنا بر اين است كه قلم تفسير همه جا از اينجانب باشد، و دوستان در جمع آورى مطالب كمك كنند كه آنها نيز هر كدام كار خود را قبلاً به طور انفرادى انجام مى دهند و يادداشت هاى لازم را تهيه مى كنند ولى بعداً در جلسات دسته جمعى كه با هم داريم هماهنگى لازم ايجاد مى گردد تا هيچ گونه نوسانى در بحث ها و طرح مسائل گوناگون و سبك تفسير پيدا نشود و همه يك دست و يك پارچه و منسجم باشد. اين تفسير در زمانى رو به گسترش مى رود كه حكومت جمهورى اسلامى بحمد اللّه به رهبرى امام خمينى(مدظله) بال و پر خود را بر اين كشور اسلامى گشوده، و جنب و جوشى در ساير كشورهاى اسلامى براى تشكيل حكومت الهى به وجود آورده، و منافع ابرقدرت هاى شرق و غرب را سخت به مخاطره افكنده، به همين دليل مردم جهان را جوياى توضيح بيشتر درباره اسلام و قرآن ساخته است و ما اميدواريم كه اين تفسير كمكى به اين خواسته عمومى كند، هم اكنون اين تفسير به همّت جمعى از دانشمندان به سه زبان معروف دنيا در دست ترجمه است:

1 ـ به زبان عربى كه از جلد اول تا سوم ان شاء اللّه به زودى به زير چاپ مى رود.

2 ـ به زبان اردو كه تا كنون بيش از 11 جلد آن ترجمه شده و جلد اول چاپ شده است.

3 ـ به زبان ساحلى (زبانى كه در ده كشور آفريقائى بيش از هشتاد ميليون نفر به آن تكلّم مى كنند).

از خدا مى خواهيم توفيق تكميل اين خدمت و هم چنين نشر آن را به زبان هاى ديگر و كمك به شناخت هر چه بهتر اسلام در صف جهانى عنايت فرمايد.

* * *

خداوندا! چشم ما را بينا و گوشمان را شنوا و فكرمان را صائب و كارساز فرما، تا بتوانيم به عمق تعليمات كتابت راه يابيم و از آن چراغ پرفروغى براى خود و ديگران فراهم سازيم.

خداوندا! آتش هائى كه دشمنان انقلاب ما خصوصاً، و دشمنان اسلام عموماً پيرامون ما برافروخته اند و فكر ما را دائماً به خود مشغول داشته است، در پرتو مجاهدت هاى پيگير و سعى و تلاش بى امان اين امت اسلامى، خاموش بگردان تا يك جا دل را به تو بنديم و در راه تو و خدمت به بندگان مستضعف تو گام برداريم.

قم حوزه علميه ـ ناصر مكارم شيرازى

خردادماه 1364

▲سوره صافات

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 182 آيه است

▲محتواى سوره صافات

اين سوره نيز به حكم آن كه از سوره هاى «مكّى» است ويژگى هاى كلى سوره هاى «مكّى» را در بر دارد، و بيشتر از هر چيز روى اصول معارف و عقائد اسلامى در ناحيه «مبدأ» و «معاد» تكيه مى كند، و ضمن تعبيرات قاطع و آيات كوتاه و كوبنده، مشركان را مورد شديدترين سرزنش ها قرار مى دهد، و با دلائل روشن و گويا، بطلان عقائد آنها را برملا مى سازد.

به طور كلى، محتواى اين سوره در پنج بخش خلاصه مى شود:

بخش اول: بحثى پيرامون گروه هائى از ملائكه و فرشتگان خداوند، و در مقابل آنها گروهى از شياطين سركش و سرنوشت آنها مطرح مى سازد.

بخش دوم: از كفّار، و انكارشان نسبت به «نبوت» و «معاد»، و عاقبت كار آنها در قيامت سخن مى گويد، و در همين رابطه، بحث آنها را با يكديگر در روز قيامت، و انداختن گناه به گردن هم، و گرفتارى تمام آنها در چنگال عذاب الهى، و نيز بخشى از نعمت هاى مهم بهشتى و لذات و زيبائى ها و شادكامى هاى بهشتيان را شرح مى دهد.

بخش سوم: قسمتى از تاريخ انبياى بزرگى، مانند «نوح» و «ابراهيم» و «اسحاق» و «موسى» و «هارون» و «الياس» و «لوط» و «يونس»(عليهم السلام) را به صورت فشرده و در عين حال بسيار مؤثر و نافذ بازگو مى كند، ولى در اين ميان بحث درباره «ابراهيم»(عليه السلام) قهرمان بت شكن، و مواقف مختلف زندگى او مشروح تر آمده است، و هدف اصلى آن است كه بيانات گذشته با ذكر اين شواهد عينى از تاريخ انبياء به صورت محسوس و ملموس مطرح گردد، و حقائق كلى عقلى در قالب هاى حسى مجسم شود.

بخش چهارم: از يكى از انواع شرك كه مى توان آن را «بدترين نوع شرك» دانست ـ يعنى اعتقاد به رابطه خويشاوندى ميان خداوند و جن و خداوند و فرشتگان ـ بحث مى كند، و در جمله هاى كوتاهى چنان اين عقيده پوشالى را در هم مى كوبد كه كمترين بهائى براى آن باقى نمى ماند.

و سرانجام بخش پنجم كه آخرين بخش اين سوره است، و در چند آيه كوتاه مطرح شده، پيروزى لشكر حق را بر لشكر كفر و شرك و نفاق، و گرفتار شدن آنها را در چنگال عذاب الهى، ضمن تنزيه و تقديس پروردگار از نسبت هاى ناروائى كه مشركان به او مى دهند بيان مى دارد و سوره را با حمد و ستايش پروردگار پايان مى دهد.

* * *

▲فضيلت تلاوت سوره «صافات»

در حديثى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) آمده است: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ وَ الصَّافَاتِ اُعْطِىَ مِنَ الأجْرِ عَشْرُ حَسَنات، بِعَدَدِ كُلِّ جِنٍّ وَ شَيْطان، و تَباعَدَتْ عَنْهُ مَرَدَةُ الشَّياطِينِ، وَ بَرَءَ مِنْ الشِّرْكِ، وَ شَهِدَ لَهُ حافِظاهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّهُ كانَ مُؤْمِناً بِالْمُرْسَلِينَ: «كسى كه سوره صافات را بخواند به عدد هر جنى و شيطانى ده حسنه به او داده مى شود، شياطين متمرد از او فاصله مى گيرند، و از شرك پاك مى شود و دو فرشته اى كه مأمور حفظ او هستند، در قيامت درباره او شهادت مى دهند كه به رسولان خداوند ايمان داشته است»(1).

و در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) چنين مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الصَّافَّاتِ فِي كُلِّ يَوْمِ جُمُعَة لَمْ يَزَلْ مَحْفُوظاً مِنْ كُلِّ آفَة مَدْفُوعاً عَنْهُ كُلُّ بَلِيَّة فِي حَياتِهِ الدُّنْيَا، مَرْزُوقاً فِي الدُّنْيَا بِأَوْسَعِ مَا يَكُونُ مِنَ الرِّزْقِ، وَ لَمْ يُصِبْهُ اللّهُ فِي مَالِهِ وَ لا وُلْدِهِ وَ لا بَدَنِهِ بِسُوء مِنْ شَيْطَان رَجِيم، وَ لا جَبَّار عَنِيد، وَ إِنْ مَاتَ فِي يَوْمِهِ أَوْ لَيْلَتِهِ بَعَثَهُ اللّهُ شَهِيداً، وَ أَمَاتَهُ شَهِيداً، وَ أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ مَعَ الشُّهَدَاءِ فِي دَرَجَة مِنَ الْجَنَّةِ: «كسى كه سوره «صافات» را در هر روز جمعه بخواند، از هر آفتى محفوظ مى ماند، و هر بلائى در زندگى دنيا از او دفع مى گردد، خداوند وسيع ترين روزى را در اختيارش مى گذارد، و او را در مال، فرزندان و بدن گرفتار زيان هاى شيطان رجيم و گردنكشان عنود نمى سازد، و اگر در آن «روز و شب» از دنيا برود، خداوند او را «شهيد» مبعوث مى كند، و «شهيد» مى ميراند، و او را در بهشت با شهداء هم درجه مى سازد»(2).

با توجه به محتواى اين سوره، كه در پيش آمد و شرح آن را خواهيد خواند، دليل اين همه ثواب هاى عظيم براى تلاوت اين سوره روشن مى شود; زيرا مى دانيم: هدف از تلاوت، انديشه، سپس اعتقاد، و بعد از آن عمل است، و بدون شك كسى كه تلاوت اين سوره را با اين كيفيت انجام دهد، هم از شرّ شياطين محفوظ خواهد ماند، هم از شرك، پاك مى گردد، و هم با داشتن اعتقاد صحيح و محكم و اعمال صالح و پند آموختن از سرگذشت انبياء و اقوام پيشين، در زمره شهيدان قرار خواهد گرفت.

ضمناً نامگذارى اين سوره به نام «صافات» به مناسبت آيه اول آن است.

* * *

 1وَ الصَّافّاتِ صَفّاً

2فَالزّاجِراتِ زَجْراً

3فَالتّالِياتِ ذِكْراً

4إِنَّ إِلهَكُمْ لَواحِدٌ

5رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما وَ رَبُّ الْمَشارِقِ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 - سوگند به (فرشتگان) صف كشيده (و منظم).

2 - و به نهى كنندگان (و بازدارندگان).

3 - و تلاوت كنندگان پياپى آيات الهى.

4 - كه معبود شما يگانه است.

5 - پروردگار آسمان ها و زمين و آنچه در ميان آنهاست و پروردگار مشرقها!

1 ـ «مجمع البيان»، آغاز سوره «صافات»، «مصباح كفعمى»، صفحه 444.

2 ـ تفسير «مجمع البيان» آغاز سوره «صافات» ـ در تفسير «برهان» نيز اين حديث با تفاوت مختصرى از مرحوم «صدوق» رحمة اللّه نقل شده است ـ «وسائل الشيعه»، جلد 7، صفحه 412.

تفسير:

▲فرشتگانى كه آماده انجام مأموريتند

اين سوره، نخستين سوره از «قرآن مجيد» است كه اولين آيات آن، با سوگندها شروع مى شود، سوگندهائى پر معنا و انديشه انگيز، سوگندهائى كه فكر انسان را همراه خود به جوانب مختلف اين جهان مى كشاند، و آمادگى براى پذيرش حقايق مى دهد.

درست است كه خداوند از همه راستگويان، راستگوتر است، و نيازى به سوگند ندارد، به علاوه سوگند اگر براى مؤمنان باشد، كه آنها بدون سوگند تسليمند، و اگر براى منكران باشد كه آنها اعتقادى به سوگندهاى الهى ندارند.

ولى، توجه به دو نكته، مشكل سوگند را در تمام آيات قرآن كه از اين به بعد گهگاه با آن سر و كار داريم حل خواهد كرد.

نخست اين كه: هميشه سوگند به امور پر ارزش و مهم ياد مى كنند، بنابراين سوگندهاى قرآن، دليل بر عظمت و اهميت امورى است كه به آنها سوگند ياد شده، و همين امر، سبب انديشه هر چه بيشتر در «مقسم به» يعنى چيزى كه سوگند به آن ياد شده، مى گردد، انديشه اى كه انسان را به حقايق تازه آشنا مى سازد.

ديگر اين كه: سوگند، هميشه براى تأكيد است، و دليل بر اين است: امورى كه براى آن سوگند ياد شده، از امور كاملاً جدى و مؤكد است.

از اين گذشته، هرگاه گوينده، سخن خود را قاطعانه بيان كند از نظر روانى در قلب شنونده بيشتر اثر مى گذارد، مؤمنان را قوى تر، و منكران را نرم تر مى سازد.

به هر حال، در آغاز اين سوره به نام سه گروه برخورد مى كنيم كه به آنها سوگند ياد شده است(1).

نخست مى فرمايد: «قسم به آنها كه صف كشيده اند و صفوف خود را منظم ساخته اند»! (وَ الصَّافّاتِ صَفّاً).

«همانها كه قوياً نهى مى كنند و باز مى دارند» (فَالزّاجِراتِ زَجْراً).

* * *

«و آنها كه پى درپى ذكر (آيات الهى را) تلاوت مى كنند» (فَالتّالِياتِ ذِكْراً).

اين گروه هاى سه گانه كيانند؟ و اين توصيفات درباره چه كسانى است؟ و هدف نهائى از آن چيست؟ مفسران در اين جا سخن بسيار گفته اند، اما معروف و مشهور آن است كه اينها اوصافى است براى گروه هائى از فرشتگان.

گروه هائى كه، براى انجام فرمان الهى در عالم هستى به صف ايستاده و آماده فرمانند.

گروه هائى از فرشتگان كه، انسان ها را از معاصى و گناه باز مى دارند، و وسوسه هاى شياطين را در قلوب آنها خنثى مى كنند، و يا مأمور ابرهاى آسمانند و آنها را به هر سو مى رانند و آماده آبيارى سرزمين هاى خشك مى كنند.

و بالاخره گروه هائى از فرشتگان كه، آيات كتب آسمانى را به هنگام نزول وحى بر پيامبران مى خوانند(2).

قابل توجه اين كه: «صافات» جمع «صافه» است كه آن نيز به نوبه خود مفهوم جمعى دارد، و اشاره به گروهى است كه صف كشيده اند، بنابراين «صافات» بيانگر صفوف متعدد است.(3)

و «زاجرات» از ماده «زجر» به معنى «راندن چيزى با صدا و فرياد» است، سپس، در معنى گسترده ترى به كار رفته كه هر گونه طرد و منع را، شامل مى شود.

بنابراين «زاجرات» به معنى گروه هائى است كه به منع و طرد و زجر ديگران مى پردازند.

و «تاليات» از ماده «تلاوت»، جمع «تالى» به معنى گروه هائى است كه اقدام به تلاوت چيزى مى كنند.(4)

و با توجه به وسعت و گستردگى مفاهيم اين الفاظ، جاى تعجب نيست كه مفسران تفسيرهاى گوناگونى براى آن ذكر كرده اند كه در عين حال تضادى با هم ندارد، و ممكن است همه آنها در مفهوم اين آيات جمع باشد، و مثلاً منظور از «صافات» تمام صفوف فرشتگانى است كه آماده اجراى اوامر الهى در عالم آفرينش هستند، و نيز فرشتگانى است كه مأمور نزول وحى بر پيامبران در عالم تشريع اند و همچنين صفوف رزمندگان و مجاهدان راه خدا، و يا صفوف نمازگزاران و عبادت كنندگان.

هر چند قرائن نشان مى دهد كه بيشتر مراد از آن، فرشتگان است، و در بعضى از روايات نيز به آن اشاره شده است.(5)

همچنين مانعى ندارد كه «زاجرات» هم شامل فرشتگانى شود كه وسوسه هاى شياطين را از قلوب انسان ها دور مى كنند، و هم انسان هائى كه به فريضه نهى از منكر مى پردازند و هم...

و «تاليات» اشاره به تمام فرشتگان و جماعت هائى از مؤمنان باشد كه آيات الهى و ذكر خدا را پى درپى تلاوت مى كنند.

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه ظاهر آيات به مقتضاى عطف اين سه جمله بر يكديگر با «فاء»، اين است كه: اين سه گروه پشت سر يكديگر قرار دارندآيا اين ترتيب از نظر انجام وظيفه است؟ يا بر حسب مقام؟ يا هر دو معنى؟

پيدا است صف كشيدن و آماده شدن در مرحله نخست قرار دارد، سپس طرد كردن موانع از سر راه، و بعد از آن بيان دستورات و اجراى آنها.

از سوى ديگر آنها كه آماده اجراى فرمان مى شوند، مقامى دارند، و آنها كه موانع را طرد مى كنند مقامى برتر، و آنها كه فرمانها را مى خوانند و به اجراء در مى آورند از همه بلند مقام ترند.

به هر حال، سوگند پروردگار به همه اين گروهها، حاكى از عظمت مقام آنها در پيشگاه او است، و ضمناً الهام كننده اين حقيقت است كه رهروان راه حق نيز براى رسيدن به مقصود بايد از اين سه مرحله بگذرند:

نخست صفوف خود را منظم سازند، و هر گروه در صف خود قرار گيرد.

سپس به طرد موانع از سر راه، و رفع مزاحمات با فرياد بلند، همان فريادى كه در مفهوم زجر نهفته شده است، بپردازند، و بعد از آن آيات الهى و فرمان هاى پروردگار را بر قلوب آماده پى درپى بخوانند و در مقام تحقق بخشيدن به محتواى آن برآيند.

مجاهدان راه حق نيز راهى جز گذشتن از اين سه مرحله ندارند، همان گونه كه علماء و دانشمندان راستين در تلاش هاى جمعى خود نيز بايد از همين برنامه الهام گيرند.

و قابل توجه اين كه: بعضى از مفسران، آيات را به «مجاهدان» و بعضى به «علماء» تفسير كرده اند، ولى محدود ساختن مفهوم آيات به اين دو گروه، بعيد به نظر مى رسد اما عموميت آيات بعيد نيست، و اگر هم آن را مخصوص فرشتگان بدانيم، باز ديگران مى توانند در زندگى خود، از برنامه اين فرشتگان الهام بگيرند.

اميرمؤمنان على(عليه السلام) نيز در نخستين خطبه «نهج البلاغه»، آنجا كه سخن از فرشتگان مى گويد، و آنها را به گروه هاى مختلفى تقسيم مى كند مى فرمايد: وَ صَافُّونَ لايَتَزَايَلُونَ وَ مُسَبِّحُونَ لايَسْأَمُونَ لايَغْشَاهُمْ نَوْمُ الْعُيُونِ وَ لا سَهْوُ الْعُقُولِ وَ لا فَتْرَةُ الْأَبْدَانِ وَ لا غَفْلَةُ النِّسْيَانِ وَ مِنْهُمْ أُمَنَاءُ عَلَى وَحْيِهِ وَ أَلْسِنَةٌ إِلَى رُسُلِهِ: «گروهى از آنان در صفوفى كه از هم پراكنده نمى شود، قرار دارند، همواره تسبيح مى گويند و خسته نمى شوند، هيچ گاه خواب چشمانشان را نمى پوشاند، و عقولشان گرفتار سهو و نسيان نمى گردد، سستى بدن، دامان آنها را نمى گيرد، و غفلت نسيان، بر آنان عارض نمى شود، و گروهى از آنان امناى وحى اويند، و زبانهايش به سوى پيامبران».(6)

آخرين سخن درباره اين آيات سه گانه، اين كه: بعضى معتقدند: سوگند در اين آيات به ذات پاك خدا ياد شده، و كلمه «ربّ» در همه اينها در تقدير است، و در معنى چنين بوده: وَ رَبِّ الصّافّاتِ صَفّاً وَ رَبِّ الزّاجِراتِ زَجْراً وَ رَبِّ التّالِياتِ ذِكْراً: «سوگند به پروردگار گروه هائى كه صف مى كشند و صفوف خود را منظم مى سازند، و سوگند به پروردگار آنها كه طرد و زجر مى كنند، و سوگند به پروردگار آنها كه ذكر خدا را پى درپى تلاوت مى نمايند».

كسانى كه آيات را چنين تفسير كرده اند، گويا چنين مى پندارند كه چون به بندگان دستور داده شده، به غير خدا قسم ياد نكنند، پس خدا نيز به غير ذات خود قسم ياد نمى كند، به علاوه، قسم بايد به امر مهمى باشد و مهم ذات پاك او است.

اما آنها از اين نكته غفلت دارند كه حساب خدا، از بندگانش جدا است، او براى توجه دادن انسان ها به آيات «آفاقى» و «انفسى» و نشانه هاى قدرتش در زمين و آسمان، پيوسته به موجودات مختلف سوگند ياد مى كند، تا آنها را به تفكر در اين آيات وادارد، و از اين راه او را بشناسند.

از اين گذشته، در آياتى از قرآن مجيد ـ مانند آيات سوره «و الشمس» ـ سوگند به موجودات جهان در كنار سوگند به ذات پاكش قرار گرفته، و در آنجا تقدير گرفتن چيزى ممكن نيست، مى فرمايد: وَ السَّماءِ وَ ما بَناها * وَ الْأَرْضِ وَ ما طَحاها * وَ نَفْس وَ ما سَوّاها: «سوگند به آسمان و كسى كه آسمان را بنا كرده * سوگند به زمين و آن كس كه زمين را گسترده * و سوگند به روح و جان آدمى و آن كس كه آن را منظم ساخته است».(7)

به هر حال، ظاهر آيات مورد بحث، سوگند به اين گروه هاى سه گانه است و تقديرگرفتن چيزى خلاف ظاهر است، و بدون دليل نمى توان آن را پذيرفت.

* * *

اكنون ببينيم اين سوگندهاى پر محتوا، سوگند به صفوف فرشتگان و انسان ها براى چه منظورى بوده است؟

آيه بعد اين مطلب را روشن ساخته مى گويد: «معبود شما مسلماً يكتا است» (إِنَّ إِلهَكُمْ لَواحِدٌ).

سوگند به آن مقدساتى كه گفته شد، بت ها همه بر بادند، و هيچ گونه شريك و شبيه و نظيرى براى پروردگار، نيست.

* * *

پس از آن مى افزايد: «همان پروردگار آسمان ها و زمين و آنچه در ميان آن دو قرار دارد، و پروردگار مشرق ها»! (رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما وَ رَبُّ الْمَشارِقِ).

در اينجا دو سؤال پيش مى آيد:

1 ـ بعد از ذكر آسمان ها و زمين و آنچه در ميان آن دو قرار گرفته، ديگر چه نيازى به ذكر «مشارق» (مشرق ها) مى باشد كه اين نيز جزئى از آن است؟.

پاسخ اين سؤال، با توجه به يك نكته روشن مى شود و آن اين كه: «مشارق» خواه اشاره به مشرق ها و خاستگاه هاى خورشيد در ايام سال بوده باشد، و يا مشرق هاى ستارگان مختلف آسمان، همه داراى نظم و برنامه خاصى است كه نظام آنها علاوه بر نظام آسمان ها و زمين نشانه قدرت و علم بى پايان آفريننده، و مدبر آنها است.

خورشيد آسمان در هر روز از سال، از نقطه اى غير از نقطه روز قبل و بعد طلوع مى كند، و فاصله اين نقاط با يكديگر، آن قدر منظم و دقيق است كه حتى يك هزارم ثانيه كم و زياد نمى شود، و هزاران هزار سال است كه نظم «مشارق شمس» برقرار مى باشد.

در طلوع و غروب ستارگان ديگر نيز همين نظام حكمفرما است.

به علاوه اگر خورشيد، اين مسير تدريجى را در طول سال نمى پيمود، فصول چهارگانه و بركات مختلفى كه از آن حاصل مى شود، عايد ما نمى گشت، و اين خود نشانه ديگرى بر عظمت و تدبير او است.

از اين گذشته، يكى ديگر از معانى «مشارق» اين است كه زمين به خاطر كروى بودن، هر نقطه اى از آن نسبت به نقطه ديگر، مشرق يا مغرب محسوب مى شود، و به اين ترتيب آيه فوق ما را به كرويت زمين مشرق ها و مغرب هاى آن توجه مى دهد (اراده هر دو معنى از آيه نيز، بى مانع است).

2 ـ سؤال ديگر اين كه: چرا در مقابل «مشارق» سخن از «مغارب» به ميان نيامده، همان گونه كه در آيه 40 سوره «معارج» آمده است: فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ: «سوگند به پروردگار مشرق ها و مغرب ها»!.

پاسخ اين است كه: گاه بخشى از كلام را به قرينه بخش ديگر، حذف مى كنند، و گاه هر دو را با هم مى آورند، و در اينجا ذكر «مشارق» قرينه اى است بر «مغارب» و اين تنوع در بيان، از فنون فصاحت محسوب مى شود.

و به گفته بعضى از مفسران، اين نكته نيز قابل توجه است كه: ذكر «مشارق» متناسب با طلوع وحى است كه به وسيله فرشتگان «تاليات ذكرا» بر قلب پاك پيامبر(صلى الله عليه وآله) نازل گرديد.(8)

* * *

6إِنّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزِينَة الْكَواكِبِ

7وَ حِفْظاً مِنْ كُلِّ شَيْطان مارِد

8لايَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلى وَ يُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جانِب

9دُحُوراً وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ

10إِلاّ مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ

ترجمه:

6 ـ ما آسمان نزديك =] پائين[ را با ستارگان آراستيم.

7 ـ تا آن را از هر شيطان خبيثى حفظ كنيم!

8 ـ آنها نمى توانند به (سخنان) فرشتگان عالم بالا گوش فرا دهند، (و هرگاه چنين كنند) از هر سو هدف قرار مى گيرند!

9 ـ آنها به شدت به عقب رانده مى شوند; و براى آنان مجازاتى دائم است!

10 ـ مگر آنها كه براى استراق سمع نزديك شوند، كه «شهاب ثاقب» آنها را تعقيب مى كند!

1 ـ اين سه جمله به يك معنى سه سوگند است، و به يك معنى يك سوگند است با سه توصيف.

2 ـ البته، احتمالات ديگر نيز در تفسير آيات فوق داده اند از جمله اين كه: اشاره به صفوف رزمندگان اسلام در ميدان هاى جهاد است، و آنها كه بر سر دشمنان در ميدان نبرد فرياد مى كشند، و آنها از تجاوز به حريم اسلام و قرآن باز مى دارند، و آنها كه پيوسته ذكر الهى را تلاوت مى كنند، و قلب و جان خويش رابه نور آن روشن مى سازند، اين احتمال نيز داده شده كه بخشى از اين اوصاف سه گانه، اشاره به فرشتگانى است كه در صفوف منظم قرار دارند، و بخشى اشاره به آيات قرآن است كه مردم را از زشتى ها باز مى دارد، و قسمتى راجع به مؤمنان است كه تلاوت قرآن در نماز و غير نماز مى كنند، اما تفكيك در ميان اين اوصاف بعيد به نظر مى رسد، چرا كه عطف آنها با «فاء» نشان مى دهد كه همه اوصافى است براى يك گروه.

«علامه طباطبائى» در «الميزان» اين احتمال را نيز داده است كه اين اوصاف سه گانه، براى فرشتگانى باشد كه مأمور ابلاغ وحى الهى هستند، آنها با صفوف منظم، وحى را بدرقه مى كنند، و شياطين را در مسير خود از سر راه عقب مى زنند، و سرانجام آيات الهى را براى پيامبران تلاوت مى كنند.

3 ـ و از اينجا روشن مى شود كه ذكر اين اوصاف، به صورت «جمع مؤنث» به خاطر آن است كه مفرد آنها خود معنى جماعة دارد، كه مؤنث لفظى است.

4 ـ قابل توجه اين كه: به گفته بعضى از ارباب لغت: جمع «تالى»، «تاليات» است و جمع «تالية»، «توالى».

5 ـ تفسير «برهان»، جلد 4، صفحه 15 ـ «درّ المنثور»، جلد 7، صفحه 77.

6 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 1.

7 ـ و الشمس، آيات 5 ـ 7.

8 ـ تفسير «الميزان»، جلد 17، صفحه 122.

تفسير:

▲پاسدارى آسمان از نفوذ شياطين!

در آيات گذشته، سخن از صفوف مختلف فرشتگان الهى بود كه مأموريت هاى بزرگى بر عهده دارند، و در آيات مورد بحث، از نقطه مقابل آنها، يعنى گروه هاى شياطين و سرنوشت آنها، سخن مى گويد، و مى تواند مقدمه اى باشد براى ابطال اعتقاد جمعى از مشركان، كه شياطين و جن را معبود خود قرار مى دادند، و در ضمن درسى از توحيد در لابلاى آن نهفته است.

نخست مى گويد: «ما آسمان نزديك (آسمان پائين) را به زينت ستارگان تزيين كرده ايم» (إِنّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزِينَة الْكَواكِبِ).(1)

به راستى، يك نگاه به صفحه آسمان در شب هاى تاريك و پر ستاره، چنان منظره زيبائى در نظر انسان مجسم مى سازد كه او را مسحور و مفتون خويش مى كند.

گوئى با زبانِ بى زبانى با ما سخن مى گويند، و رازهاى آفرينش را بازگو مى كنند، گوئى همه، شاعرند و زيباترين غزل هاى عشقى و عرفانى را پى درپى مى سرايند.

چشمك زدن هاى آنها، بيانگر رازهائى است كه جز در ميان عاشق و معشوق وجود ندارد.

به راستى، منظره ستارگان آسمان آن قدر زيبا است كه هرگز چشم از ديدن آن خسته نمى شود، بلكه، خستگى را از تمام وجود انسان بيرون مى كند (هر چند اين مسائل در عصر و زمان ما براى شهرنشينانى كه در دود كارخانه ها غوطهورند، و طبعاً آسمانى تاريك و سياه دارند چندان مفهوم نيست، ولى روستانشينان، هنوز مى توانند ناظر اين گفته قرآنى يعنى تزيين آسمان با ستارگان درخشان باشند).

جالب اين كه، مى گويد: «آسمان پائين را با كواكب تزيين كرديم» در حالى كه فرضيه اى كه در آن زمان بر افكار دانشمندان حاكم بود مى گفت: فقط آسمان بالا آسمان ستارگان ثوابت است (آسمان هشتم طبق فرضيه «بطلميوس»).

ولى، چنان كه مى دانيم، بطلان اين فرضيه اثبات شده و عدم پيروى قرآن از فرضيه نادرست مشهور آن زمان، خود معجزه زنده اى از اين كتاب آسمانى است (دقت كنيد).

نكته جالب ديگر اين كه: از نظر علم امروز مسلم است: چشمك زدن زيباى ستارگان، به خاطر قشر هوائى است كه اطراف زمين را فرا گرفته، و آنها را به اين كار وامى دارد، و اين با تعبير «السَّماءَ الدُّنْيا» (آسمان پائين) بسيار مناسب است، اما در بيرون جو زمين، ستارگان، خيره، خيره نگاه مى كنند و فاقد تلألؤ هستند.

* * *

در آيه بعد، به محفوظ بودن صحنه آسمان از نفوذ شياطين، اشاره كرده مى گويد: «ما آن را از هر شيطان خبيث و عارى از خير و نيكى حفظ كرديم» (وَ حِفْظاً مِنْ كُلِّ شَيْطان مارِد).(2)

«مارِد» از ماده «مرد» (بر وزن سرد)، در اصل به معنى سرزمين بلندى است كه خالى از هرگونه گياه باشد، به درختى كه از برگ، برهنه شود، نيز «امرد» گويند، و به همين مناسبت به نوجوانى كه مو در صورتش نروئيده اين كلمه اطلاق مى شود و در اينجا منظور از «مارد» كسى است كه عارى از هرگونه خير و بركت و به تعبير خودمان «بى همه چيز»! باشد.

مى دانيم، يكى از طرق حفظ آسمان از صعود شياطين، به وسيله گروهى از ستارگان است كه «شهب» ناميده مى شود كه در آيات بعد به آن اشاره خواهد شد.

* * *

آن گاه مى افزايد: «آنها نمى توانند به سخنان فرشتگان عالم بالا گوش فرا دهند، و اسرار غيب را از آنها بشنوند، و هرگاه بخواهند دست به چنين كارى زنند از هر سو، هدف تيرهاى شهاب قرار مى گيرند»! (لايَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلى وَ يُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جانِب).

* * *

آرى، «آنها به شدت به عقب رانده مى شوند، و از صحنه آسمان طرد مى گردند، و براى آنها عذاب دائم است» (دُحُوراً وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ).

«لايَسَّمَّعُون» (كه به معنى «لايَتَسَمَّعُون» است) مفهومش اين است كه آنها مى خواهند اخبار «ملأ اعلى» را بشنوند، اما به آنها اجازه داده نمى شود.

«ملأ اعلى» به معنى فرشتگان عالم بالا است; زيرا «ملأ» در اصل به جماعت و گروهى گفته مى شود كه: بر نظر واحدى اتفاق دارند، و چشم ديگران را با اين هماهنگى و وحدت پر مى كنند، و اشراف و اعيان و اطرافيان مراكز قدرت را نيز «ملأ» مى گويند; زيرا كه وضع ظاهرى آنها چشم پركن است، ولى هنگامى كه توصيف به «اعلى» مى شود، اشاره به ملائكه كرام و فرشتگان والامقام حق است.

«يُقْذَفُون» از ماده «قذف» به معنى پرتاب كردن و تير انداختن به مكان دور است، و منظور در اينجا طرد «شياطين» به وسيله «شهب» مى باشد كه بعداً به شرح و تفسير آن خواهيم پرداخت، و اين نشان مى دهد كه خداوند حتى به آنها اجازه نمى دهد به قلمرو «ملأ اعلى» نزديك شوند.

«دُحُوراً» از ماده «دحر» (بر وزن دهر)، به معنى راندن و دور ساختن است، و «واصب» در اصل، به معنى بيمارى هاى مزمن است، ولى، به طور كلى به معنى دائم و مستمر و گاه به معنى خالص نيز آمده است.(3)

و در اينجا اشاره به اين است كه نه تنها شياطين از نزديك شدن به عرصه آسمان، منع و طرد مى شوند، بلكه سرانجام گرفتار عذاب دائم نيز مى گردند.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، به گروهى از شياطين سركش و جسور، اشاره مى كند، كه قصد صعود به عرصه بلند آسمان مى كنند، مى فرمايد: «مگر آنها كه در لحظات كوتاهى به عرصه آسمان براى استراق سمع، نزديك شوند كه شهاب ثاقب آنها را تعقيب مى كند و مى سوزاند»! (إِلاّ مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ).

«خَطْفَة»، يعنى چيزى را به سرعت ربودن.

«شهاب» در اصل به معنى «شعله اى است كه از آتش افروخته زبانه مى كشد»، و به شعله هاى آتشينى كه در آسمان به صورت خط ممتد، ديده مى شود نيز مى گويند.

مى دانيم: اينها ستاره نيستند، بلكه شبيه ستارگانند، قطعات سنگ هاى كوچكى هستند كه در فضا پراكنده اند، و هنگامى كه در حوزه جاذبه زمين قرار گيرند به سوى زمين جذب مى شوند، و بر اثر سرعت و شدت برخورد آنها با هواى اطراف زمين، مشتعل و برافروخته مى شوند.

«ثاقِب» به معنى نافذ و سوراخ كننده است، گوئى بر اثر نور شديد، صفحه چشم را سوراخ كرده، و به درون چشم انسان نفوذ مى كند، و در اينجا اشاره به اين است كه به هر موجودى اصابت كند آن را سوراخ كرده و آتش مى زند.

به اين ترتيب، دو گونه مانع در برابر نفوذ شياطين به صحنه آسمان ها وجود دارد:

مانع اول، قذف و طرد از هر جانب است كه ظاهراً آن نيز به وسيله «شهب» صورت مى گيرد.

مانع دوم، عبارت از نوع خاصى از شهاب است كه «شهاب ثاقب» نام دارد، و در انتظار آنها است كه گاه و بى گاه، خود را به «ملأ اعلى» براى استراق سمع نزديك مى كنند، و مورد اصابت آن قرار مى گيرند.

نظير همين معنى در آيات 17 و 18 سوره «حجر» آمده است آنجا كه مى گويد: وَ حَفِظْناها مِنْ كُلِّ شَيْطان رَجِيم * إِلاّ مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبِينٌ: «ما بروج آسمانى را از هر شيطان مطرودى حفظ مى كنيم * مگر آنها كه استراق سمع كنند كه شهاب مبين آنان را تعقيب مى كند» (مى راند و مى سوزاند) نظير همين تعبير در سوره «ملك» آيه 5 نيز آمده است: وَ لَقَدْ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابِيحَ وَ جَعَلْناها رُجُوماً لِلشَّياطِينِ: «ما آسمان پائين را به وسيله چراغ هائى تزيين كرديم و (قسمتى از) آنها را براى طرد شياطين قرار داديم».

* * *

1 ـ از نظر تركيبى «الكواكب» بدل از «زينت» است، و اين احتمال نيز وجود دارد كه عطف بيان بوده باشد، و «زينت» در اينجا معنى اسم مصدرى دارد نه مصدرى، در كتاب هاى ادبى آمده است: هر گاه نكره، بدل از معرفه باشد بايد با وصف همراه گردد ولى در عكس آن لازم نيست (دقت كنيد).

2 ـ «حِفْظاً» به گفته بسيارى از مفسران، «مفعول مطلق» براى فعل مقدرى است و در تقدير چنين بوده: وَ حَفِظْناها حِفْظاً.

بعضى نيز احتمال داده اند كه عطف بر محل «بِزِيْنَة» بوده باشد، كه در تقدير چنين مى شود: «اِنّا خَلَقْنَا الْكَواكِبَ زِيْنَةً لِلْسَّماءِ وَ حِفْظاً».

3 ـ درباره معنى «واصب» در جلد 11 صفحه 261، ذيل آيه 52 سوره «نحل» نيز بحث شده است.

▲توضيح و تكميل

در اين كه آيا بايد ظواهر اين الفاظ را حفظ كرد، يا قرائنى در كار است كه بايد آنها را بر خلاف ظاهر تفسير كنيم، و از قبيل تمثيل و تشبيه و كنايه بدانيم؟ در ميان مفسران، نظرهاى مختلفى وجود دارد:

بعضى، ظاهر اين آيات را بر همان معانى كه در بدو امر به نظر مى رسد، حفظ كرده اند و گفته اند: در آسمان هاى نزديك و دوردست گروه هائى از فرشتگان ساكنند و اخبار حوادث اين جهان پيش از آن كه در زمين صورت گيرد در آنجا منعكس است.

گروهى از شياطين مى خواهند به آسمان ها صعود كنند و با استراق سمع، چيزى از آن اخبار را بدانند، و به «كاهنان» يعنى عوامل مربوط خود در ميان انسان ها منتقل سازند، اينجا است كه شهاب ها كه همانند ستاره هاى متحرك و كشيده اى هستند به سوى آنها پرتاب مى شود، و آنها را به عقب مى رانند، يا نابود مى كنند.

آنها مى گويند: ممكن است ما دقيقاً مفاهيم اين تعبيرات را امروز درك نكنيم، اما موظف هستيم ظواهر آنها را حفظ كرده و اطلاع بيشتر را به آينده واگذاريم.

اين تفسير را مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» و «آلوسى» در «روح المعانى» و «سيد قطب» در «فى ظلال» و بعضى ديگر انتخاب كرده اند.

در حالى كه بعضى ديگر، عقيده دارند: آيات فوق شبيه آياتى است كه از «لوح»، «قلم»، «عرش» و «كرسى» سخن مى گويد، و از قبيل تمثيل و كنايه است.

آنها معتقدند: اين آيات از قبيل تشبيه «معقول» به «محسوس» است، و مصداق آيه 43 سوره «عنكبوت» مى باشد كه مى فرمايد: وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنّاسِ وَ ما يَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ: «اينها مثل هائى است كه براى مردم مى زنيم و جز عالمان آن را درك نمى كنند»!

آنها سپس افزوده اند: منظور از آسمان هائى كه فرشتگان ساكن آن هستند «عوالم ملكوت» است كه افقش، برتر از اين عالم حسى است، و منظور از نزديك شدن شياطين به آسمان و «استراق سمع» و طرد شدن آنها به وسيله «شهب»، اين است كه اين شياطين هرگاه بخواهند به عالم فرشتگان نزديك شوند تا از اسرار خلقت و حوادث آينده با خبر گردند، به وسيله نور ملكوت كه طاقت تحمل آن را ندارد طرد مى شوند، و به واسطه حق، اباطيل آنها نفى مى گردد، ذكر اين ماجرا به دنبال بحث از گروه هائى از فرشتگان در آغاز اين سوره را مؤيد اين معنى مى شمرند.(1)

اين احتمال، نيز وجود دارد كه «سماء» در اينجا كنايه از آسمان ايمان و معنويت است كه همواره شياطين تلاش مى كنند به اين محدوده راه بيابند، و از طريق وسوسه در دل مؤمنان راستين نفوذ كنند، اما پيامبران الهى و امامان معصوم(عليهم السلام) و پيروان خط فكرى و عملى آنها، با شهاب ثاقب علم و تقوا بر آنها هجوم مى برند و آنها را از نزديك شدن به اين آسمان منع مى كنند.

ما اين تفسير را فقط به عنوان «يك احتمال» در اينجا مى آوريم و قرائن و شواهدى براى آن در جلد يازدهم ذيل آيه 18 سوره «حجر» ذكر كرده ايم (براى توضيح بيشتر در مورد اين قرائن به صفحات 40 ـ 51 جلد يازدهم مراجعه فرمائيد).

اين، سه تفسير متفاوت در معنى اين آيات قرآن مجيد و آيات مشابه آن بود.

* * *

11فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا إِنّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِين لازِب

12بَلْ عَجِبْتَ وَ يَسْخَرُونَ

13وَ إِذا ذُكِّرُوا لايَذْكُرُونَ

14وَ إِذا رَأَوْا آيَةً يَسْتَسْخِرُونَ

15وَ قالُوا إِنْ هذا إِلاّ سِحْرٌ مُبِينٌ

ترجمه:

11 ـ از آنان بپرس: «آيا آفرينش آنان سخت تر است يا فرشتگان (و آسمان ها و زمين)؟! ما آنان را از گل چسبنده اى آفريديم»!

12 ـ تو از انكارشان تعجب مى كنى، ولى آنها مسخره مى كنند!

13 ـ و هنگامى كه تذكر داده شود، متذكر نمى شوند!

14 ـ و هنگامى كه معجزه اى را ببينند، (ديگران را نيز) به استهزا دعوت مى كنند!

15 ـ و مى گويند: «اين فقط سحرى آشكار است».

1 ـ تلخيص از تفسير «الميزان»، جلد 17، صفحه 125.

تفسير:

▲آنها كه هرگز حق را پذيرا نمى شوند

اين آيات، همچنان مسأله رستاخيز و مخالفت منكران لجوج را تعقيب مى كند، و به دنبال بحث گذشته از قدرت خداوند و خالق آسمان و زمين بر همه چيز، مى فرمايد: «از آنها بپرس: آيا آفرينش و معاد آنها سخت تر است يا آفرينش فرشتگان و آسمان ها و زمين»؟! (فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا).

آرى «ما آنها را از موضوع ساده اى، از گلِ چسبنده آفريده ايم»! (إِنّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِين لازِب).

گويا مشركان كه منكر «معاد» بودند، بعد از شنيدن آيات گذشته در مورد آفرينش آسمان و زمين و فرشتگان اظهار داشتند، آفرينش ما از آن مهم تر است.

«قرآن» در پاسخ آنها مى گويد: آفرينش انسان ها در مقابل آفرينش زمين و آسمان پهناور و فرشتگانى كه در اين عوالم هستند، چيز مهمى نيست; چرا كه «مبدأ» آفرينش انسان، يك مشت خاك چسبنده بيش نبوده است.

«اِسْتَفْتِهِم» از ماده «اِسْتِفْتاء» در اصل به معنى مطالبه اخبار جديد است، و اين كه به نوجوان، «فَتى» گفته مى شود، نيز به خاطر تازگى جسم و روح او است.(1)

اين تعبير، اشاره به اين است كه، اگر به راستى آنها آفرينش خود را مهمتر و محكم تر از آفرينش آسمان و فرشتگان مى دانند، مطلب جديد و بى سابقه اى مى گويند.

واژه «لازِب» به گفته بعضى، در اصل «لازم» بوده كه «ميم» آن تبديل به «ب» شده است و اكنون به همين صورت استعمال مى شود، و در هر حال، به معنى گِل هائى است كه ملازم يكديگر يعنى چسبنده اند; زيرا مبدأ آفرينش انسان، نخست «خاك» بود، سپس با «آب» آميخته شد، كم كم به صورت «لجن بدبوئى» درآمد، و بعد به صورت «گل چسبنده اى» شد (و با اين بيان جمع ميان تعبيرات گوناگون در آيات «قرآن مجيد» مى شود).

* * *

پس از آن مى افزايد: «تو از انكار آنها نسبت به «معاد» تعجب مى كنى، ولى آنها «معاد» را مسخره مى كنند» (بَلْ عَجِبْتَ وَ يَسْخَرُونَ).

تو آن قدر با قلب پاكت مسأله را واضح مى بينى كه از انكار آن، در شگفتى فرو مى روى، و اما اين ناپاك دلان، آن قدر آن را محال مى شمرند كه به استهزاء برمى خيزند.

* * *

عامل اين زشتكارى ها، تنها نادانى و جهل نيست، بلكه لجاجت و عناد است لذا «هنگامى كه به آنها يادآورى شود ـ يادآورى دلائل معاد و مجازات الهى ـ هرگز متذكر نمى گردند» و همچنان به راه خويش ادامه مى دهند (وَ إِذا ذُكِّرُوا لايَذْكُرُونَ).

* * *

حتى از اين بالاتر «هرگاه معجزه اى از معجزات تو را ببينند نه تنها به سخريه و استهزاء مى پردازند، بلكه ديگران را نيز به مسخره كردن وامى دارند»! (وَ إِذا رَأَوْا آيَةً يَسْتَسْخِرُونَ).

* * *

«و مى گويند: اين فقط، سحر آشكارى است و نه چيز ديگر»! (وَ قالُوا إِنْ هذا إِلاّ سِحْرٌ مُبِينٌ).

تعبير آنها به «هذا» (اين) به منظور تحقير و بى ارزش نشان دادن معجزات و آيات الهى است، و تعبير به «سحر» به خاطر اين بوده است كه از يك سو، اعمال خارق العاده پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) قابل انكار نبود، و از سوى ديگر، نمى خواستند به عنوان يك معجزه در برابر آن تسليم شوند، تنها واژه اى كه مى توانسته شيطنت آنها را منعكس كند، و هوس هاى آنها را ارضاء نمايد، همين واژه «سحر» بوده است، كه در عين حال، اعتراف دشمن را به نفوذ عجيب و فوق العاده قرآن و معجزات پيامبر(صلى الله عليه وآله) نشان مى دهد.

* * *

نكته ها:

1 ـ جمله «يَسْتَسْخِرُون»، به عقيده جمعى از مفسران، به معنى «يسخرون» (مسخره مى كنند) آمده، و در ميان اين دو تعبير فرقى نيست، در حالى كه بعضى ديگر، براى اين دو، معنى متفاوتى قائلند: «يَسْتَسْخِرُون» را به خاطر مفهومى كه در باب استفعال نهفته شده، به معنى دعوت كردن ديگران به سخريه نمودن دانسته اند، اشاره به اين كه: نه تنها خودشان آيات الهى را به باد استهزاء مى گرفتند، بلكه تلاش و كوشش داشتند ديگران نيز اين كار را انجام دهند تا مسأله به شكل عمومى در جامعه درآيد.

بعضى تفاوت اين دو را در تأكيد بيشترى مى دانند كه از جمله «يَسْتَسْخِرُون» استفاده مى شود.

و بعضى اين جمله را به عنوان «اعتقاد به سخريه بودن چيزى» تفسير كرده انديعنى آنها بر اثر انحراف شديد، به راستى معتقد بودند كه اين معجزات سخريه اى بيش نيست! ولى معنى دوم، از همه مناسب تر به نظر مى رسد.

* * *

2 ـ بعضى از مفسران، شأن نزولى نيز براى آيه فوق آورده اند كه خلاصه اش اين است: پيامبر(صلى الله عليه وآله) يكى از مشركان را به نام «ركانه» در يكى از كوه هاى اطراف «مكّه» در حالى كه تنها بود، ملاقات كرد، «ركانه» با اين كه از نيرومندترين و قوى ترين مردم «مكّه» بود، پيامبر(صلى الله عليه وآله) او را بر زمين فرو كوفت تا به او نشان دهد كه از نيروى اعجاز برخوردار است; چرا كه از طرق عادى پيروزى حريف مسلم بود، سپس بعضى از معجزات ديگر خود را به او نشان داد كه آن نيز براى هدايت او به تنهائى كافى بود، ولى، او نه تنها ايمان نياورد، بلكه به «مكّه» آمد و صدا زد: يا بَنِى هاشِم ساحِرُوا بِصاحِبِكُمْ اَهْلَ الاَرْضِ: «اى «بنى هاشم» دوست شما آن قدر در سحر نيرومند است كه مى توانيد به وسيله او با تمام ساحران روى زمين مقابله كنيد» آيات فوق درباره او و مانند او نازل گرديد.(2)

* * *

16أَ إِذا مِتْنا وَ كُنّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنّا لَمَبْعُوثُونَ

17أَ وَ آباؤُنَا الْأَوَّلُونَ

18قُلْ نَعَمْ وَ أَنْتُمْ داخِرُونَ

19فَإِنَّما هِيَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ فَإِذا هُمْ يَنْظُرُونَ

20وَ قالُوا يا وَيْلَنا هذا يَوْمُ الدِّينِ

21هذا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ

22احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ وَ ما كانُوا يَعْبُدُونَ

23مِنْ دُونِ اللّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلى صِراطِ الْجَحِيمِ

ترجمه:

16 ـ «آيا هنگامى كه مُرديم و به خاك و استخوان مبدل شديم، بار ديگر برانگيخته خواهيم شد؟!

17 ـ و آيا پدران نخستين ما (باز مى گردند)»؟!

18 ـ بگو: «آرى، همه شما زنده مى شويد، در حالى كه خوار خواهيد بود!

19 ـ تنها يك صيحه عظيم واقع مى شود، ناگهان همه نگاه مى كنند!

20 ـ و مى گويند: «اى واى بر ما، اين روز جزا است»!

21 ـ (آرى) اين همان روز جدائى (حق از باطل) است كه شما آن را تكذيب مى كرديد!

22 ـ (به فرشتگان دستور داده مى شود:) ظالمان و همرديفانشان و آنچه را مى پرستيدند

23 ـ (آرى آنچه را) جز خدا مى پرستيدند جمع كنيد و به سوى راه دوزخ هدايتشان كنيد!

تفسير:

1 ـ «روح المعانى»، ذيل آيه مورد بحث.

2 ـ تفسير «روح المعانى»، جلد 23، صفحه 71.

▲آيا ما و پدرانمان زنده مى شويم؟

اين آيات نيز همچنان گفتگوهاى منكران معاد و پاسخ به آنها را ادامه مى دهد.

نخستين آيه، استبعاد منكران رستاخيز را به اين صورت منعكس مى كند: آنها مى گفتند: «آيا هنگامى كه ما مُرديم و خاك و استخوان شديم، بار ديگر برانگيخته خواهيم شد»؟! (أَ إِذا مِتْنا وَ كُنّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنّا لَمَبْعُوثُونَ).(1)

* * *

و از اين بالاتر اين كه: «آيا پدران نخستين ما نيز برانگيخته مى شوند»؟! (أَ وَ آباؤُنَا الْأَوَّلُونَ).

همانها كه جز مشتى استخوان پوسيده، يا خاك هاى پراكنده از وجودشان باقى نمانده است، چه كسى مى تواند اين اجزاى متفرق را جمع كند؟ و چه كسى مى تواند لباس حيات بر آنان بپوشاند؟.

اما اين كوردلان، فراموش كرده بودند كه روز نخست، همه خاك بودند، و از خاك آفريده شدند، اگر در قدرت خدا شك داشتند، بايد بدانند، خداوند يك بار قدرت خود را به اينها نشان داده، و اگر در قابليت خاك مردد بودند، آن هم يك بار به ثبوت رسيده بود، به علاوه، آفرينش آسمان ها و زمين با آن همه عظمت جاى ترديد در قدرت بى پايان حق، براى كسى باقى نمى گذارد.

قابل توجه اين كه: آنها گفته هاى خود را در مقام انكار با انواع تاكيدها مؤكد مى ساختند (چرا كه جمله «أَ اِنّا لَمَبْعُوثُون» هم «جمله اسميه» است، و هم «انّ» و «لام» كه هر كدام براى تأكيد مى باشد، در آن به كار رفته) و اين، به دليل جهل و لجاجت آنها بود.

اين نكته نيز، قابل دقت است كه «تراب» (خاك) در آيه فوق، بر «عظام»(استخوان ها) مقدم داشته شده، اين امر ممكن است اشاره به يكى از سه نكته باشد:

نخست اين كه: گر چه انسان بعد از مرگ، ابتداء به صورت استخوان و بعد خاك در مى آيد، ولى چون بازگشت خاك به حيات، عجيب تر است مقدم ذكر شده.

ديگر اين كه: هنگامى كه بدن مردگان متلاشى مى شود، نخست گوشت ها تبديل به خاك مى گردد و در كنار استخوان ها قرار مى گيرد، بنابراين در آنِ واحد هم خاك است و هم استخوان.

و سوم اين كه: «تراب»، اشاره به جسدهاى نياكان دور است و «عظام» اشاره به بدن هاى پدران است كه هنوز كاملاً تبديل به خاك نشده است.

* * *

سپس قرآن به كوبنده ترين پاسخ ها در برابر آنها، پرداخته، به پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)مى فرمايد: «به آنها بگو: آرى، همه شما و نياكانتان مبعوث مى شويد در حالى كه ذليل و خوار و كوچك خواهيد بود»؟! (قُلْ نَعَمْ وَ أَنْتُمْ داخِرُونَ).(2)

* * *

گمان مى كنيد زنده كردن شما و همه پيشينيان براى خداوند قادر و توانا كار مشكلى است، و عمل مهم سنگينى مى باشد؟ نه «تنها يك صيحه و بانگ عظيم از ناحيه مأمور پروردگار زده مى شود، ناگهان همه از قبرها برمى خيزند، و جان ميگيرند و با چشم خود صحنه «محشر» را كه تا آن روز تكذيب مى كردند نگاه مى كنند»! (فَإِنَّما هِيَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ فَإِذا هُمْ يَنْظُرُونَ).

«زَجْرَة» از ماده «زجر»، ـ چنان كه قبلاً هم اشاره كرديم، ـ گاه، به معنى طرد است، و گاه، به معنى فرياد، و در اينجا منظور معنى دوم است، و اشاره به «نفخه دوم» و «صيحه ثانى اسرافيل»، مى باشد كه شرح پيرامون آن را به خواست خدا ذيل آيات سوره «زمر» خواهد آمد.

جمله «يَنْظُرُون» (نگاه مى كنند) اشاره به نگاه كردنِ خيره خيره آنها، به عرصه «محشر»، يا نگاه كردن به عنوان انتظار عذاب است، و در هر صورت، منظور اين است كه، نه تنها زنده مى شوند، بلكه درك و ديد خود را با همان يك صيحه باز مى يابند!

تعبير به «زَجْرَةٌ واحِدَةٌ» با توجه به محتواى اين دو كلمه، اشاره به سرعت و ناگهانى بودن رستاخيز و سهولت آن در برابر قدرت خدا است كه با يك فرياد آمرانه «فرشته رستاخيز»، همه چيز روبراه مى شود!

* * *

اينجا است كه ناله اين مشركان مغرور و خيره سر، كه نشانه ضعف و زبونى و بيچارگى آنها است، برمى خيزد، «و مى گويند: اى واى بر ما اين روز جزا است»! (وَ قالُوا يا وَيْلَنا هذا يَوْمُ الدِّينِ).

آرى، هنگامى كه چشمشان به دادگاه عدل الهى، و شهود و قضات اين دادگاه، و علائم و نشانه هاى مجازات مى افتد، بى اختيار ناله و فرياد سر مى دهند و با تمام وجود، اعتراف به حقانيت رستاخيز مى كنند، اعترافى كه نمى تواند هيچ مشكلى را براى آنها حل كند، و يا كمترين تخفيف در مجازات آنها ايجاد نمايد.

* * *

اينجا است كه از ناحيه خداوند، يا فرشتگان او به آنها خطاب مى شود: آرى «امروز همان روز جدائى است كه شما آن را تكذيب مى كرديد جدائى حق از باطل، جدائى صفوف بدكاران از نيكوكاران، و روز داورى پروردگار بزرگ» (هذا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ).

نظير همين تعبير، در آيات ديگر قرآن، به چشم مى خورد كه از روز قيامت به «يوم الفصل» يا روز جدائى، تعبير شده، چه تعبير عجيب و گويا و وحشتناكى؟!(3)

قابل توجه اين كه: كافران كه در قيامت درباره آن روز سخن مى گويند تعبير به روز جزا مى كنند (يا وَيْلَنا هذا يَوْمُ الدِّينِ).

ولى، خداوند به عنوان «يَوْمُ الْفَصْل» از آن ياد مى نمايد (هذا يَوْمُ الْفَصْلِ).

اين تفاوت تعبير، ممكن است از اين نظر باشد كه مجرمان تنها به كيفر و مجازات خود مى انديشند، ولى خداوند به معنى گسترده ترى اشاره مى كند كه مسأله مجازات، يكى از ابعاد آن است، و آن اين كه: روز قيامت روز جدائى ها است، آرى، روز جدائى صفوف زشتكاران از نيكوكاران، چنان كه در سوره «يس» آيه 59 آمده است: وَ امْتازُوا الْيَوْمَ أَيُّهَا الْمُجْرِمُونَ: «اى مجرمان! از ديگران جدا شويد كه اينجا دار دنيا نيست كه بدكاران خود را در صف بندگان خدا جا زنند» و چه دردناك است كه آنها مشاهده مى كنند، بستگان و فرزندانِ با ايمانشان از آنها جدا مى شوند و راه بهشت پيش مى گيرند.

به علاوه آن روز، روز جدائى حق از باطل است، مكتب ها و خطوط متضاد و برنامه هاى راستين و دروغين همچون عالم دنيا به هم آميخته نيست، بايد هر كدام در جايگاه خويش قرار گيرد.

و از همه گذشته، آن روز، روز فصل به معنى روز داورى است، و خداوند عالم و عادل در مقام قضاوت، دقيق ترين حكم را درباره بندگانش صادر مى كند، و اينجا است كه رسوائى همه جانبه، براى مشركان فراهم مى شود.

كوتاه سخن اين كه: طبيعت اين دنيا آميزش و اختلاط حق و باطل است، در حالى كه طبيعت رستاخيز، طبيعت جدائى اين دو از يكديگر مى باشد، و به همين دليل، يكى از نام هاى «قيامت» در قرآن مجيد، كه بارها تكرار شده، «يوم الفصل» است، اصولاً در روزى كه همه نهان ها آشكار مى شود جدائى صفوف اجتناب ناپذير است.

* * *

سپس، خداوند به فرشتگانى كه مأمور كوچ دادن مجرمان به دوزخند فرمان مى دهد: «ظالمان و هم رديفان آنها و آنچه را مى پرستيدند جمع آورى كنيد» (احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ وَ ما كانُوا يَعْبُدُونَ).

* * *

آرى، «آنچه را جز خدا مى پرستيدند حركت دهيد و به سوى دوزخ هدايتشان كنيد»! (مِنْ دُونِ اللّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلى صِراطِ الْجَحِيمِ).

«اِحْشَرُوا» از ماده «حشر» به گفته «راغب» در «مفردات» به معنى خارج كردن گروهى از مقر خود، و گسيل داشتن آنها به ميدان جنگ و مانند آن است.

اين واژه، در بسيارى از موارد، به معنى جمع كردن نيز آمده است.

به هر حال، اين سخن يا از ناحيه خداوند است، و يا از سوى گروهى از فرشتگان، به گروه ديگرى كه مأمور گردآورى و حركت دادن مجرمان به دوزخند، و نتيجه يكى است.

«اَزْواج» در اينجا يا اشاره به همسران مجرم و بت پرست آنها است، و يا همفكران و همكاران و همشكلان آنها، زيرا اين كلمه به هر دو معنى آمده است، چنان كه در سوره «واقعه» آيه 7 مى خوانيم: وَ كُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَة: «شما روز قيامت به سه گروه تقسيم مى شويد».

بنابراين، مشركان، با مشركان، و بدكاران و تاريك دلان، با اشباه و نظائر خود، در صفوفى به سوى «جهنم» گسيل مى شوند.

و يا اين كه: منظور شياطينى است كه هم شكل و هم عمل آنها بودند.

در عين حال، اين معانى سه گانه با هم منافاتى ندارد و ممكن است در مفهوم آيه جمع باشد.

جمله «ما كانُوا يَعْبُدُونَ» اشاره به معبودهاى مشركان، اعم از بت ها و شياطين و انسان هاى جبارى همچون «فراعنه» و «نمرودان» است، و تعبير به «ما كانُوا يَعْبُدُونَ» (چيزهائى را كه مى پرستيدند) ممكن است به خاطر اين باشد كه اغلب معبودهاى آنها، موجودات بى جان و غير عاقل بوده، و اين تعبير، به اصطلاح به خاطر «تغليب» است.

«جَحِيْم» به معنى دوزخ، از ماده «جحمه» (بر وزن ضربه) به معنى «شدت برافروختگى آتش»، گرفته شده است.

جالب اين كه مى گويد: آنها را به «صراط جحيم» هدايت كنيد، چه عبارت عجيبى؟ يك روز به سوى «صراط مستقيم» هدايت شدند، ولى پذيرا نگشتند، اما امروز، بايد به «صراط جحيم» هدايت شوند و مجبورند بپذيرند! اين سرزنشى است، گرانبار كه اعماق روح آنها را مى سوزاند.

* * *

24وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ

25ما لَكُمْ لاتَناصَرُونَ

26بَلْ هُمُ الْيَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ

27وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْض يَتَساءَلُونَ

28قالُوا إِنَّكُمْ كُنْتُمْ تَأْتُونَنا عَنِ الْيَمِينِ

29قالُوا بَلْ لَمْ تَكُونُوا مُؤْمِنِينَ

30وَ ما كانَ لَنا عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطان بَلْ كُنْتُمْ قَوْماً طاغِينَ

31فَحَقَّ عَلَيْنا قَوْلُ رَبِّنا إِنّا لَذائِقُونَ

32فَأَغْوَيْناكُمْ إِنّا كُنّا غاوِينَ

ترجمه:

24 ـ آنها را نگه داريد كه بايد بازپرسى شوند!

25 ـ شما را چه شده كه از هم يارى نمى طلبيد؟!

26 ـ ولى آنان در آن روز تسليم قدرت خداوندند!

27 ـ (و در اين حال) رو به يكديگر كرده و از هم مى پرسند;

28 ـ مى گويند: «شما از طريق خيرخواهى وارد شديد (اما جز فريب چيزى در كارتان نبود)»!

29 ـ مى گويند: «شما خودتان اهل ايمان نبوديد؟!

30 ـ ما هيچ گونه سلطه اى بر شما نداشتيم، بلكه شما خود قومى طغيانگر بوديد!

31 ـ اكنون فرمان پروردگارمان بر همه ما مسلّم شده، و همگى از عذاب او مى چشيم!

32 ـ ما شما را گمراه كرديم، همان گونه كه خود گمراه بوديم»!

1 ـ اين آيه به صورت يك جمله شرطيه است كه جمله «أَ اِذا مِتْنا...» شرط آن را تشكيل مى دهد و جزاى آن محذوف است، و جمله «أَ اِنّا لَمَبْعُوثُون» قرينه بر آن است; زيرا خود اين جمله طبق قواعد ادبى نمى تواند جزا واقع شود.

2 ـ «داخر» از ماده «دخر» (بر وزن فخر) و «دخور» هر دو به معنى ذلت و حقارت است، آيه فوق در حقيقت جمله مقدرى دارد كه جواب اصلى همان بوده و بقيه چيزى اضافه بر آن است تا سخن قاطعيت بيشترى پيدا كند، و تقدير چنين بوده: «نَعَمْ اِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ حالِكَوْنِكُمْ داخِرِينَ».

3 ـ دخان، آيه 40 ـ مرسلات، آيات 13 و 14 و 38 ـ نبأ، آيه 17.

تفسير:

▲گفتگوى رهبران و پيروان گمراه در دوزخ

به طورى كه در آيات گذشته دانستيم، فرشتگان مجازات، ظالمان و همفكران آنها را به ضميمه بت ها و معبودان دروغين يك جا كوچ مى دهند و به سوى جاده جهنم هدايت مى كنند.

در ادامه اين سخن، قرآن مى گويد: در اين هنگام خطاب صادر مى شود «آنها را متوقف سازيد، چون بايد مورد بازپرسى قرار گيرند» (وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ).(1)

آرى، آنها بايد متوقف گردند و به سؤالات مختلف پاسخ گويند.

اما از آنها پيرامون چه چيز سؤال مى شود؟

بعضى گفته اند: از بدعت هائى كه گذارده اند.

بعضى ديگر گفته اند: از اعمال زشت و خطاهايشان.

بعضى افزوده اند: از توحيد و لا اله الا اللّه.

بعضى گفته اند: از نعمتها: از جوانى، تندرستى، عمر، مال و مانند اينها.

و در روايت معروفى كه از طرق اهل سنت و شيعه نقل شده، از «ولايت على(عليه السلام) سؤال مى شود».(2)

البته اين تفاسير، با هم منافاتى ندارد; چرا كه در آن روز از همه چيز سؤال مى شود، از عقائد، از توحيد، ولايت، از گفتار و كردار، و از نعمت ها و مواهبى كه خدا در اختيار انسان گذارده است.

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه: چگونه نخست آنها را به سوى راه دوزخ مى برند و سپس آنها را براى بازپرسى متوقف مى سازند؟

آيا نبايد بازپرسى و دادرسى مقدم بر اين كار صورت گيرد؟

اين سؤال را از دو طريق مى توان پاسخ گفت:

نخست اين كه: جهنمى بودن اين گروه بر همه واضح است، حتى بر خودشان، و بازپرسى و سؤال براى اين است كه حد و حدود و ميزان جرمشان را براى آنها روشن سازد.

ديگر اين كه: اين سؤال ها براى داورى نيست، بلكه يك نوع سرزنش و مجازات روانى مى باشد.

البته اينها همه، در صورتى است كه سؤالات مربوط به آنچه در بالا آورديم بوده باشد، اما اگر مربوط به آيه بعد باشد كه از آنها سؤال مى شود: «چرا به يارى هم بر نمى خيزند»؟ در اين صورت هيچ مشكلى در آيه باقى نمى ماند، ولى اين تفسير با روايات متعددى كه در اين زمينه وارد شده، سازگار نيست، مگر اين كه: اين سؤال نيز جزئى از سؤالات مختلفى مى باشد كه از آنها مى شود (دقت كنيد).

* * *

به هر حال، اين دوزخيان بينوا هنگامى كه به مسير جهنم هدايت مى شوند، دستشان از همه جا بريده و كوتاه مى گردد، به آنها گفته مى شود: شما كه در دنيا در مشكلات به هم پناه مى برديد، و از يكديگر كمك مى گرفتيد، «شما را چه شده كه از هم يارى نمى طلبيد»؟! (ما لَكُمْ لاتَناصَرُونَ).

آرى، اكنون تمام تكيه گاه هائى كه در دنيا براى خود مى پنداشتيد همه در اينجا ويران گشته است، نه از يكديگر مى توانيد كمك بگيريد، و نه معبودهايتان به يارى شما مى شتابند، كه آنها خود نيز بيچاره و گرفتارند.

مى گويند: «ابوجهل»، روز «بدر»، صدا زد: نَحْنُ جَمِيْعٌ مُنْتَصِرٌ: «ما همگى به يارى هم بر مسلمانان پيروز خواهيم شد» كه قرآن مجيد، سخن او را در آيه 44 سوره «قمر» بازگو كرده است: «أَمْ يَقُولُونَ نَحْنُ جَمِيْعٌ مُنْتَصِرٌ» ولى در قيامت از ابوجهل ها و ابوجهل صفتان، سؤال مى شود: چرا به يارى هم قيام نمى كنيد؟ و آنها پاسخى براى اين سؤال جز سكوت ذلت بار ندارند.

* * *

در آيه بعد، مى افزايد: «بلكه آنها در آن روز، در برابر فرمان خدا تسليم و خاضعند و هيچ گونه قدرت اظهار وجود ندارند، ـ چه رسد به مخالفت ـ » (بَلْ هُمُ الْيَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ).(3)

* * *

اينجا است كه به سرزنش يكديگر برمى خيزند و هر يك اصرار دارد گناه خويش را به گردن ديگرى بيندازد، دنباله روان، رؤساء و پيشوايان خود را مقصر مى شمرند، و پيشوايان، پيروان خود را، چنان كه در آيه بعد مى گويد: «آنها رو به سوى يكديگر مى كنند، و يكديگر را مورد سؤال قرار مى دهند» (وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْض يَتَساءَلُونَ).

* * *

پيروان گمراه به پيشوايان گمراه كننده خود، «مى گويند: شما شيطان صفتان به صورت نصيحت و خيرخواهى و دلسوزى و به عنوان هدايت و راهنمائى به سراغ ما مى آمديد» اما جز مكر و فريب چيزى در كار شما نبود! (قالُوا إِنَّكُمْ كُنْتُمْ تَأْتُونَنا عَنِ الْيَمِينِ).

ما كه به حكم فطرت، طالب نيكى ها و پاكى ها و سعادت ها بوديم، دعوت شما را لبيك گفتيم، بى خبر از اين كه در پشت اين چهره خيرخواهانه، چهره ديو سيرتى نهفته است كه ما را به پرتگاه بدبختى مى كشاند، آرى، تمام گناهان ما به گردن شما است، ما جز حسن نيت و پاكدلى، سرمايه اى نداشتيم و شما ديوسيرتان دروغگو نيز، جز فريب و نيرنگ چيزى در بساط نداشتيد!.

واژه «يمين» كه به معنى «دست راست» يا «سمت راست» است در ميان عرب، گاهى كنايه از خير و بركت و نصيحت مى آيد، و اصولاً عرب ها آنچه را از طرف راست به آنها مى رسيد به «فال نيك» مى گرفتند، لذا بسيارى از مفسران جمله «كُنْتُمْ تَأْتُونَنا عَنِ الْيَمِينِ» را همان گونه كه در بالا آورديم، به اظهار خيرخواهى و نصيحت تفسير كرده اند.

به هر حال، اين يك فرهنگ عمومى است كه عضو راست و طرف راست را شريف، و چپ را غير شريف مى شمرند، و همين سبب شده كه يمين در نيكى ها و خيرات، به كار رود.

جمعى از مفسران در اينجا تفسير ديگرى ذكر كرده گفته اند: منظور اين است كه: «شما با اتكاء بر قدرت، به سراغ ما مى آمديد»; زيرا معمولاً سمت راست قوى تر است، به همين دليل، غالب مردم كارهاى مهم را با دست راست انجام مى دهند، لذا اين تعبير كنايه از «قدرت» شده است.

تفسيرهاى ديگرى نيز، ذكر كرده اند كه به دو تفسير بالا باز مى گردد، ولى بدون شك تفسير اول، مناسب تر به نظر مى رسد.

* * *

به هر حال، پيشوايان آنها نيز سكوت نخواهند كرد، و در پاسخ «مى گويند: شما خودتان اهل ايمان نبوديد»! (قالُوا بَلْ لَمْ تَكُونُوا مُؤْمِنِينَ).

اگر مزاج شما آماده انحراف نبود، اگر شما خود طالب شر و شيطنت نبوديدكجا به سراغ ما مى آمديد و از ما مى پذيرفتيد؟ چرا به دعوت انبياء و نيكان و پاكان پاسخ نگفتيد؟ و همين كه ما يك اشارت كرديم، با سر دويديد؟ پس معلوم مى شود، عيب در خود شما است، برويد و خودتان را ملامت كنيد و هر چه لعن و نفرين داريد، بر خود بفرستيد!

* * *

دليل ما روشن است «ما هيچ گونه سلطه اى بر شما نداشتيم» و زور و اجبارى در كار نبود! (وَ ما كانَ لَنا عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطان).

«بلكه خود شما قومى طغيانگر و متجاوز بوديد» و خلق و خوى ستمگرى شما، باعث بدبختيتان شد (بَلْ كُنْتُمْ قَوْماً طاغِينَ).

و چه دردناك است كه انسان ببيند، رهبر و پيشواى او كه يك عمر دل به او بسته بود، موجبات بدبختى او را فراهم كرده! سپس، اين گونه از او بيزارى مى جويد و تمام گناه را به گردن او مى اندازد، و خويش را به كلى، تبرئه مى كند؟!

حقيقت اين است كه: هر كدام از اين دو گروه، از جهتى راست مى گويند، نه اينها بى گناهند، و نه آنها، از آنها اغواگرى و شيطنت بود، و از اينها اغواپذيرى و تسليم!

* * *

لذا، اين گفتگوها به جائى نمى رسد، و سرانجام، اين پيشوايان گمراه به اين واقعيت اعتراف مى كنند، و مى گويند: «به همين دليل، فرمان پروردگار ما بر همه ما تثبيت شده، و حكم عذاب درباره همه صادر گرديده، و همگى از عذاب او خواهيم چشيد» (فَحَقَّ عَلَيْنا قَوْلُ رَبِّنا إِنّا لَذائِقُونَ).

شما طاغى بوديد، و سرنوشت طغيانگران همين است، و ما هم گمراه و گمراه كننده.

* * *

«ما شما را گمراه كرديم، همان گونه كه خود گمراه بوديم» (فَأَغْوَيْناكُمْ إِنّا كُنّا غاوِينَ).

بنابراين، چه جاى تعجب، كه همگى در اين مصائب و عذاب ها، شريك باشيم؟

* * *

1 ـ «قِفُوهُمْ» از ماده «وقف» گاه، به معنى متعدى استعمال مى شود (نگه داشتن و حبس كردن) و گاه به معنى لازم (توقف كردن و ايستادن)، مصدر اولى «وقف» است و مصدر دومى «وقوف».

2 ـ اين روايت را در «صواعق» از «ابو سعيد خدرى» از پيامبر(صلى الله عليه وآله) و همچنين «حاكم ابوالقاسم 2 حسكانى» در «شواهد التنزيل» از آن حضرت نقل كرده، در «عيون اخبار الرضا» نيز از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) نقل شده است.

3 ـ «مُسْتَسْلِمُون» از «استسلام» از ماده «سلامت» به مقتضاى باب «استفعال» به معنى طلب كردن سلامت است كه معمولاً به هنگام قرار گرفتن در برابر يك قدرت بزرگ با انقياد و خضوع توأم مى باشد.

نكته ها:

▲1 ـ از ولايت على(عليه السلام) نيز سؤال مى شود

به طورى كه قبلاً هم اشاره كرديم، روايات متعددى در منابع شيعه و اهل سنت در تفسير آيه «وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ» وارد شده كه، نشان مى دهد، از جمله مسائلى كه آن روز از مجرمان سؤال مى شود، ولايت اميرمؤمنان على(عليه السلام)است.

«شيخ طوسى» در «امالى» از «انس بن مالك» از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله)نقل مى كند: اِذا كانَ يَوْمُ الْقِيامَةِ وَ نُصِبَ الصِّراطُ عَلى جَهَنَّمَ لَمْ يَجُزْ عَلَيْهِ اِلاّ مَنْ مَعَهُ جَوازٌ فِيْهِ وِلايَةُ عَلِىِّ بْنِ اَبِيْطالِب، وَ ذلِكَ قَوْلُهُ تَعالى: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ يَعْنِى عَنْ وِلايَةِ عَلِىِّ بْنِ اَبِيْطالِبِ(عليه السلام): «هنگامى كه روز قيامت مى شود و صراط بر روى جهنم، نصب مى گردد، هيچ كس نمى تواند از روى آن عبور كند، مگر اين كه جوازى در دست داشته باشد كه در آن ولايت على(عليه السلام)باشد، و اين، همان است كه خداوند مى گويد: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ».(1)

در بسيارى از كتب اهل سنت نيز، تفسير اين آيه، به سؤال شدن از ولايت على بن ابيطالب(عليه السلام)، از «ابن عباس» و «ابو سعيد خدرى»، از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل شده است، از جمله كسانى كه اين حديث را نقل كرده اند، اين دانشمندان هستند:

«ابن حجر هيثمى» («صواعق المحرقه»، صفحه 147).

«عبد الرزاق حنبلى» (طبق نقل «كشف الغمه»، صفحه 92).

علامه «سبط ابن جوزى» («تذكره»، صفحه 21).

«آلوسى» («روح المعانى»، ذيل آيه مورد بحث).

«ابو نعيم اصفهانى» (طبق نقل «كفاية الخصال»، صفحه 360).

و گروهى ديگر.(2)

البته، همان گونه كه بارها گفته ايم، اين گونه روايات، مفهوم گسترده آيات را محدود نمى سازد، بلكه در حقيقت مصداق هاى روشن آيات را منعكس مى كند، بنابراين، هيچ مانعى ندارد كه سؤال از همه عقائد شود، ولى از آنجا كه مسأله ولايت، موقعيت خاصى در بحث عقائد دارد، بالخصوص روى آن تكيه شده است.

اين نكته نيز شايان توجه است كه ولايت به معنى يك دوستى ساده و يا اعتقاد خشك نيست، بلكه، هدف قبول رهبرى على(عليه السلام) در مسائل اعتقادى و عملى و اخلاقى و اجتماعى بعد از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) است، مسائلى كه نمونه هائى از آن در خطبه هاى غرّاى «نهج البلاغه» و كلمات منقول از آن حضرت(عليه السلام) منعكس است، مسائلى كه ايمان به آن، و هماهنگ ساختن اعمال با آنها وسيله مؤثرى براى خروج از صف دوزخيان و قرار گرفتن در صراط مستقيم پروردگار است.

* * *

1 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 401 ـ «امالى شيخ طوسى»، صفحه 290.

2 ـ براى اطلاع بيشتر در اين زمينه، به كتاب نفيس «احقاق الحق»، جلد 3 (طبع جديد) صفحه 104 و «المراجعات»، صفحه 58 (مراجعه 12) رجوع فرمائيد.

▲2 ـ پيشوايان و پيروان گمراه!

در آيات فوق، و آيات ديگر قرآن مجيد، اشاراتى پر معنى به مخاصمه رهبران و پيروان گمراه در روز قيامت يا در جهنم آمده است.

اين، هشدارى است آموزنده به همه كسانى كه عقل و دين خود را در اختيار رهبران گمراه مى گذارند.

در آن روز، گر چه هر كدام سعى مى كنند از ديگرى برائت جويند، و حتى گناه خود را به گردن او بيندازند، ولى، با اين حال، هيچ كدام قادر به اثبات بى گناهى خويش نيستند.

در آيات بالا ديديم كه، پيشوايان اغواگر به تابعين خود صريحاً مى گويند: عامل نفوذ ما در شما، همان روح طغيانگرى شما بود (بَلْ كُنْتُمْ قَوْماً طاغِينَ).

اين طغيانگرى، زمينه هاى تأثرپذيرى شما را در برابر اغواگرى ما فراهم ساخت، و ما توانستيم انحرافاتى را كه داشتيم از اين طريق، به شما منتقل كنيم (فَأَغْوَيْناكُمْ إِنّا كُنّا غاوِينَ).

توجه به معنى دقيقِ «اغوا»، كه از ماده «غىّ» است مطلب را روشن تر مى سازد; زيرا «غىّ» به گفته «راغب» در «مفردات»، به معنى جهلى است كه از اعتقاد فاسد سرچشمه مى گيرد، اين پيشوايان گمراه، از حقايق هستى و زندگى بى خبر ماندند، و اين جهل و اعتقاد فاسد را به پيروان خود كه روح طغيان در برابر فرمان خدا داشتند، منتقل نمودند.

و به همين دليل، در آنجا اعتراف مى كنند: هم خودشان مستحق عذابند و هم پيروانشان «فَحَقَّ عَلَيْنا قَوْلُ رَبِّنا إِنّا لَذائِقُونَ» مخصوصاً تكيه روى كلمه «ربّ» پر معنى است، يعنى كار انسان به جائى مى رسد كه خداوندى كه مالك و مربى او است و جز خير و سعادت او را نمى خواهد، او را مشمول مجازات دردناك خويش قرار مى دهد، و البته اين نيز از شئون ربوبيت او است.

به هر حال، آن روز به راستى «يوم الحسرة» است، روزى است كه هم پيشوايان گمراه كننده، و هم پيروان گمراهشان از برنامه هاى خود نادم مى شوند، اما چه فايده كه راهى براى بازگشت نيست.

* * *

33فَإِنَّهُمْ يَوْمَئِذ فِي الْعَذابِ مُشْتَرِكُونَ

34إِنّا كَذلِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِينَ

35إِنَّهُمْ كانُوا إِذا قِيلَ لَهُمْ لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ يَسْتَكْبِرُونَ

36وَ يَقُولُونَ أَ إِنّا لَتارِكُوا آلِهَتِنا لِشاعِر مَجْنُون

37بَلْ جاءَ بِالْحَقِّ وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِينَ

38إِنَّكُمْ لَذائِقُوا الْعَذابِ الْأَلِيمِ

39وَ ما تُجْزَوْنَ إِلاّ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

40إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ

ترجمه:

33 ـ (آرى) همه آنها =] پيشوايان و پيروان گمراه[ در آن روز در عذاب الهى مشتركند!

34 ـ ما اين گونه با مجرمان رفتار مى كنيم!

35 ـ چرا كه وقتى به آنها گفته مى شد: «معبودى جز خدا وجود ندارد»، تكبر و سركشى مى كردند;

36 ـ و پيوسته مى گفتند: «آيا ما معبودان خود را به خاطر شاعرى ديوانه رها كنيم»؟!

37 ـ چنين نيست، او حق را آورده و پيامبران پيشين را تصديق كرده است!

38 ـ اما شما به طور مسلّم عذاب دردناك را خواهيد چشيد!

39 ـ و جز به آن چه انجام مى داديد كيفر داده نمى شويد،

40 ـ جز بندگان مخلص خدا (كه از اين كيفرها بركنارند)!

تفسير:

▲سرنوشت اين پيشوايان و آن پيروان

به دنبال بيان مخاصمه پيروان و پيشوايان گمراه در قيامت در كنار دوزخ كه در آيات گذشته آمد، در آيات مورد بحث، سرنوشت هر دو گروه را يك جا بيان كرده، و عوامل بدبختى آنها را شرح مى دهد، كه هم بيان درد است و هم ذكر درمان.

نخست مى فرمايد: «همه آنها در آن روز، ـ تابع و متبوع، پيرو و پيشوا ـ در عذاب الهى مشتركند» (فَإِنَّهُمْ يَوْمَئِذ فِي الْعَذابِ مُشْتَرِكُونَ).

البته اشتراك آنها در اصل عذاب، مانع تفاوت ها و اختلاف دركات آنها در دوزخ و عذاب الهى نيست; چرا كه مسلماً كسى كه مايه انحراف هزاران انسان شده، هرگز در مجازات، همسان يك فرد عادى گمراه نخواهد بود.

اين آيه، در حقيقت شبيه آيه 48 سوره «غافر» است كه: مستكبران خودخواه ـ به مستضعفين در عقائد بعد از محاجه و مخاصمه ـ مى گويند: ما همگى در دوزخيم چرا كه خداوند ميان بندگانش حكمى عادلانه كرده است: «قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنّا كُلٌّ فِيها إِنَّ اللّهَ قَدْ حَكَمَ بَيْنَ الْعِبادِ» و اين منافاتى با آيه 13 سوره «عنكبوت» ندارد كه مى فرمايد: وَ لَيَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالاً مَعَ أَثْقالِهِمْ: «آنها در قيامت، هم بارهاى سنگين خود را بر دوش مى كشند، و هم بارهاى ديگرى را اضافه بر بارهاى سنگين خويش» كه بر اثر اغوا و اضلال ديگران و تشويق به گناه و بدعت گذاردن، حاصل شده است.

* * *

پس از آن براى تأكيد بيشتر، مى افزايد: «ما اين گونه با مجرمان رفتار مى كنيم» (إِنّا كَذلِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِينَ).

اين سنت هميشگى ما است، سنتى كه از قانون عدالت، نشأت گرفته است.

* * *

و بعد به بيان ريشه اصلى بدبختى آنها پرداخته مى گويد: «آنها چنان بودند كه وقتى كلمه توحيد و لا اله الا اللّه به آنان گفته مى شد، استكبار مى كردند» (إِنَّهُمْ كانُوا إِذا قِيلَ لَهُمْ لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ يَسْتَكْبِرُونَ).

آرى، ريشه تمام انحرافات آنها تكبر و خود برتربينى، و زير بار حق نرفتن و بر سر سنت هاى غلط و تقاليد باطل اصرار و لجاجت ورزيدن، و به همه چيز غير از آن با ديده تحقير نگريستن، بود.

نقطه مقابل روح استكبار، همان خضوع و تسليم در برابر حق است كه اسلام واقعى همين است و بس، آن استكبار مايه تيره روزى است، و اين خضوع و تسليم خميرمايه سعادت.

جالب اين كه: در بعضى از آيات قرآن، عذاب الهى مستقيماً در ارتباط با استكبار معرفى شده، چنان كه در آيه 20 سوره «احقاف» مى خوانيم: فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ: «امروز عذاب خواركننده جزاى شما است، به خاطر آن كه در زمين به ناحق استكبار مى كرديد».

* * *

ولى، آنها براى اين گناه بزرگ خود، عذرى بدتر از گناه مى آوردند، «و پيوسته مى گفتند: آيا ما خدايان و بت هاى خود را به خاطر شاعر ديوانه اى، رها كنيم»؟! (وَ يَقُولُونَ أَ إِنّا لَتارِكُوا آلِهَتِنا لِشاعِر مَجْنُون).

شاعرش مى ناميدند، چون سخنانش آن چنان در دل ها نفوذ داشت و عواطف انسان ها را همراه خود مى برد، كه گوئى موزون ترين اشعار را مى سرايد، در حالى كه گفتارش ابداً شعر نبود، و مجنونش مى خواندند، به خاطر اين كه: رنگ محيط به خود نمى گرفت، و در برابر عقايد خرافى انبوه متعصبان لجوج، ايستاده بود، كارى كه از نظر توده هاى گمراه، يك نوع انتحار و خودكشى جنون آميز است، در حالى كه بزرگترين افتخار پيغمبر(صلى الله عليه وآله) همين بود كه تسليم اين شرائط نشد!

* * *

سپس قرآن، براى نفى اين سخنان بى اساس و دفاع از مقام وحى و رسالت پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى افزايد: «چنين نيست، او حق آورده، و پيامبران پيشين را تصديق كرده است» (بَلْ جاءَ بِالْحَقِّ وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِينَ).

محتواى سخنان او از يكسو، و هماهنگى آن با دعوت انبياء، از سوى ديگر، دليل صدق گفتار او است.

* * *

«اما شما ـ اى مستكبران كوردل! و گمراهان بدزبان! ـ به طور مسلّم عذاب دردناك الهى را خواهيد چشيد» (إِنَّكُمْ لَذائِقُوا الْعَذابِ الْأَلِيمِ).

* * *

ولى گمان نكنيد كه خداوند انتقامجو است، و مى خواهد انتقام پيامبرش را از شما بگيرد، چنين نيست، «شما جز به اعمالتان جزا داده نمى شويد» (وَ ما تُجْزَوْنَ إِلاّ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

در حقيقت، همان اعمال شما است كه در برابر شما، مجسم مى شود و با شما مى ماند و شما را شكنجه و آزار مى دهد، كيفر شما، همان عمل خودتان است، همان استكبار و كفر و بى ايمانى، همان تهمت شعر و جنون، به آيات الهى و پيامبرش بستن، همان ظلم و بيدادگرى ها و زشتكارى ها.

* * *

و در آخرين آيه مورد بحث، كه در حقيقت مقدمه اى است براى بحث هاى آينده، يك گروه را استثناء كرده، مى گويد: «جز بندگان مخلص پروردگار كه از همه اين كيفرها به دور و بركنارند» (إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ).(1)

واژه «عِبادَ اللّهِ» به تنهائى براى بيان ارتباط اين گروه، به خداوند كافى است، ولى هنگامى كه «مخلصين» در كنار آن قرار مى گيرد، عمق و جان ديگرى به آن مى بخشد، آن هم «مخلص» به صورت «صيغه اسم مفعول» كسى كه خدا او را خالص كرده است، خالص، از هر گونه شرك و ريا، و از هر گونه وسوسه هاى شيطانى و شوائب هواى نفس.

آرى، تنها اين گروهند كه به اعمالشان جزا داده نمى شوند، بلكه خدا با فضل و كرم با آنها رفتار مى كند و بى حساب پاداش مى گيرند.

* * *

1 ـ اين قسمت به صورت «استثناى منقطع» از ضمير «تُجْزَوْنَ» يا «لَذائِقُوا» مى باشد.

نكته:

▲پاداش مخلصين

دقت در آيات قرآن، نشان مى دهد كه «مُخْلِص» (به كسر لام) بيشتر در مواردى به كار رفته كه انسان در مراحل خودسازى است، و هنوز به تكامل لازم نرسيده است، ولى «مُخْلَص» (به فتح لام) به مرحله اى گفته مى شود كه، انسان بعد از مدتى جهاد با نفس و طى مراحل معرفت و ايمان، به مقامى مى رسد كه از نفوذ وسوسه هاى شياطين مصونيت پيدا مى كند، چنان كه قرآن از قول «ابليس» نقل مى كند: فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * إِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ: «به عزتت سوگند كه همه آنها را * جز بندگان مخلصت گمراه خواهم كرد»!.(1)

اين جمله، كه مكرر در آيات قرآن آمده، عظمت مقام «مُخْلَصِين» را روشن مى سازد، اين مقام، مقام يوسف هاى صدّيق بعد از عبور از آن ميدان آزمايش بزرگ است: كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصِينَ: «ما اين چنين برهان خويش را به «يوسف» نشان داديم، تا بدى و فحشاء را از او دور سازيم، چرا كه او از بندگان مخلَص ما بود».(2)

اين مقام كسانى است كه در «جهاد اكبر» پيروز مى شوند و دست لطف پروردگار، تمام ناخالصى ها را از وجودشان بر مى چيند، و در كوره حوادث آن چنان ذوب مى شوند كه، جز طلاى معرفت خالص در آنها چيزى نمى ماند.

و اينجا است كه پاداش آنها به معيار عمل داده نمى شود، بلكه پاداششان به معيار فضل و رحمت خدا است.

«علامه طباطبائى» در اينجا سخنى دارد كه فشرده اش اين است:

«خداوند در آيه مورد بحث مى گويد: همه مردم پاداش اعمالشان را مى گيرند جز بندگان مخلص خدا.

چرا كه آنها به حكم مقام عبوديت، خود را مالك هيچ چيز نمى دانند، جز آنچه خدا مى خواهد اراده نمى كنند، و جز آنچه او مى طلبد انجام نمى دهند.

و به حكم مخلَص بودن، خدا آنان را براى خويش برگزيده، و تعلق خاطرى به غير ذات پاك او ندارند.

نه به زرق و برق دنيا و نه نعمت هاى عقبى، در دل آنها چيزى جز اللّه نيست!.

روشن است كسى كه داراى اين ويژگى است، لذت و نعمت و موهبت و روزيش چيزى است، غير از آنچه ديگران دارند، چنان كه در آيات بعد مى آيد: أُولئِكَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ: «آنها روزى خاص و ويژه اى دارند كه از ديگران جدا است».

درست است كه آنها همچون ساير بهشتيان، در بهشت زندگى دارند، اما بهره آنها شباهتى به بهره هاى ديگران ندارد (آنها از جلوه هاى ذات پاك خدا از لذات باطنى او بهره مى برند و قلبشان از پيمانه شوق او لبريز، و غرق عشق و وصال او هستند)».(3)

* * *

41أُولئِكَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ

42فَواكِهُ وَ هُمْ مُكْرَمُونَ

43فِي جَنّاتِ النَّعِيمِ

44عَلى سُرُر مُتَقابِلِينَ

45يُطافُ عَلَيْهِمْ بِكَأْس مِنْ مَعِين

46بَيْضاءَ لَذَّة لِلشّارِبِينَ

47لا فِيها غَوْلٌ وَ لا هُمْ عَنْها يُنْزَفُونَ

48وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِينٌ

49كَأَنَّهُنَّ بَيْضٌ مَكْنُونٌ

ترجمه:

41 ـ براى آنان =]بندگان مخلص[ روزى معين است.

42 ـ ميوه ها (ى گوناگون)، و آنها گرامى داشته مى شوند،

43 ـ در باغهاى پرنعمت بهشت;

44 ـ در حالى كه بر تختها رو به روى يكديگر تكيه زده اند،

45 ـ وگرداگردشان قدحهاى لبريز از شراب طهور را مى گردانند;

46 ـ شرابى درخشنده، و لذت بخش براى نوشندگان;

47 ـ شرابى كه نه در آن مايه تباهى عقل است و نه از آن مست مى شوند!

48 ـ و نزد آنها همسرانى زيبا چشم است كه جز به شوهران خود عشق نمىورزند.

49 ـ گوئى (از لطافت و سفيدى) همچون تخم مرغهايى هستند كه (در زير بال و پر مرغ) پنهان مانده.

1 ـ ص، آيات 82 و 83.

2 ـ يوسف، آيه 24.

3 ـ «الميزان»، جلد 17، صفحه 141.

تفسير:

▲گوشه اى از نعمت هاى بهشتى

در آخرين آيه بحث گذشته، سخن از «عباد اللّه مخلَصين» به ميان آمد، آيات مورد بحث، مواهب و نعمت هاى بى شمارى را كه خداوند به آنها ارزانى مى دارد بيان مى كند، كه مى توان آن را در هفت بخش خلاصه كرد:

نخست مى گويد: «براى آنها روزى معلوم و معينى است» (أُولئِكَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ).

آيا اين خلاصه همان نعمت هائى است كه در آيات بعد تشريح شده، و بيانگر نعمت هاى آنها است كه در اينجا به صورت سربسته بيان گشته است؟

يا اشاره به نعمت هاى ناشناخته معنوى و غير قابل توصيفى است كه در صدر نعمت هاى بهشتى قرار گرفته؟

جمعى از مفسران، آن را به صورت اول تفسير كرده اند، در حالى كه بعضى ديگر آن را به صورت دوم.

تناسب بحث و جامعيت نعمت ها با معنى دوم سازگارتر است، و به اين ترتيب نخستين نعمت از نعمت هاى هفتگانه كه در آيات مورد بحث آمده، مواهب معنوى و لذات روحانى و درك جلوه هاى ذات پاك حق، و سرمست شدن از باده طهور عشق او است، همان لذتى كه تا كس نبيند نمى داند.

و اين كه: مواهب مادى بهشت در آيات قرآن به تفصيل آمده، اما مواهب معنوى و لذات روحانى به صورت سربسته بيان شده، به خاطر همين است كه اولى قابل توصيف است و دومى غير قابل توصيف!.

در معنى «رِزْقٌ مَعْلُومٌ» سخنان فراوان ديگرى نيز گفته شده، آيا وقتش معلوم است؟ يا بقاء و دوامش؟ و يا سائر مشخصات آن؟ اما بنابر آنچه در بالا گفتيم كلمه «مَعْلوم» تعبير سربسته اى است براى اين مواهب توصيف ناشدنى.

* * *

آن گاه به بيان نعمت هاى ديگر پرداخته، و قبل از هر چيز از نعمت هاى بهشتى نام مى برد، آن هم نعمت هائى كه با نهايت احترام به بهشتيان داده مى شود، مى گويد: «براى آنها ميوه هاى رنگارنگ است» (فَواكِهُ).

«و آنها گرامى و مكرمند» (وَ هُمْ مُكْرَمُونَ).

نه همچون حيواناتى كه آذوقه در مقابل آنها مى ريزند، بلكه به صورت ميهمان هاى عزيزى با نهايت احترام از آنها پذيرائى مى شود.

* * *

از نعمت ميوه هاى رنگارنگ و احترام و گراميداشت كه بگذريم، سخن از جايگاه آنها به ميان مى آيد، مى فرمايد: «جايگاه آنها در باغ هاى سرسبز و پر نعمت بهشت است» (فِي جَنّاتِ النَّعِيمِ).

هر نعمتى بخواهند، در آنجا هست و هر چه اراده كنند، در برابر آنها حاضر است.

و از آنجا كه يكى از بزرگترين لذات انسان، بهره گرفتن از مجلس انس با دوستان يك رنگ و باصفا است، در چهارمين مرحله، به اين نعمت اشاره كرده مى گويد: «بهشتيان بر تختها روبروى يكديگر نشسته اند و چشم در چشم هم دارند» (عَلى سُرُر مُتَقابِلِينَ).

از هر درى سخن مى گويند، گاه از گذشته خويش در دنيا، و زمانى، از نعمت هاى عظيم پروردگار در آخرت، گاه، از صفات جمال و جلال خدا سخن مى گويند، و گاه از مقامات اولياء و كرامات آنها، و از مسائل ديگرى كه آگاهى بر آنها براى ما زندانيان اين دنيا قابل درك نيست!

«سُرُر» جمع «سرير» به تخت هائى گفته مى شود كه در مجلس سرور و انس بر آن قرار مى گيرند، هر چند گاهى، به معنى وسيعترى نيز اطلاق شده است، تا آنجا كه گاه به تابوت ميت نيز سرير گفته مى شود، شايد به اين اميد كه مركب سرورى براى او به سوى آمرزش الهى و بهشت جاودانش باشد.

* * *

در پنجمين مرحله از بيان مواهب بهشتيان، سخن از نوشابه و شراب طهور آنها است، مى فرمايد: «قدح هاى لبريز از شراب طهور گرداگرد آنها در حركت است» و هر لحظه اراده كنند، از پيمانه آن سيراب مى شوند و در عالمى از نشاط و معنويت فرو مى روند (يُطافُ عَلَيْهِمْ بِكَأْس مِنْ مَعِين).

اين ظرف ها در گوشه اى قرار نگرفته كه آنها تقاضاى جامى از آن كنند، بلكه، به مقتضاى تعبير «يُطافُ عَلَيْهِمْ» گرد آنها مى گردانند!

«كَأْس» (بر وزن رأس) نزد اهل لغت، به ظرفى گفته مى شود كه پر و لبريز باشد، و اگر خالى باشد، معمولاً به آن «قدح» مى گويند. «راغب» در «مفردات» مى گويد: اَلْكَأْسُ الاِناءُ بِما فِيْهِ مِنَ الشَّرابِ: «كأس به معنى ظرفى است كه پر از نوشيدنى باشد».

«مَعِيْن» از ماده «معن» (بر وزن صحن) به معنى جارى است، اشاره به اين كه: در آنجا چشمه هائى از شراب طهور در جريان است كه هر لحظه پيمانه ها را از آن پر مى كنند و گرداگرد بهشتيان مى گردانند، چنان نيست كه اين شراب طهور پايان گيرد، و يا براى تهيه آن نياز به زحمت و درد و رنجى باشد، يا كهنه و خراب و فاسد شود.

* * *

سپس به توصيفى از ظروف آن شراب طهور پرداخته مى گويد: «سفيد، درخشنده و لذت بخش براى نوشندگان» (بَيْضاءَ لَذَّة لِلشّارِبِينَ).

بعضى از مفسران، «بيضاء» را صفت «ظروف» اين شراب گرفته اند، و بعضى توصيفى براى خود «شراب طهور»، يعنى اين شراب همچون شراب هاى دنيا نيست، شرابى است پاك، خالى از رنگ هاى شيطانى، سفيد و شفاف.

البته معنى دوم با جمله «لَذَّة لِلْشّارِبِيْن» مناسبتر است!

* * *

از آنجا كه نام شراب و پيمانه و مانند اينها، ممكن است مفاهيم ديگرى در اذهان تداعى كند، بلافاصله در آيه بعد، با ذكر جمله كوتاه و گويائى همه اين مفاهيم را از ذهن شنوندگان مى شويد و مى گويد: «آن خمر، شراب طهور، نه مايه فساد عقل است، و نه موجب مستى مى شود» (لا فِيها غَوْلٌ وَ لا هُمْ عَنْها يُنْزَفُونَ).

و جز هوشيارى، نشاط و لذت روحانى چيزى در آن نيست.

«غَوْل» (بر وزن قول) در اصل، به معنى فسادى است كه به طور پنهانى در چيزى نفوذ مى كند، و اين كه به قتل هاى مخفى و ترور در ادبيات عرب «غيلة» گفته مى شود، از همين نظر است.

«يُنْزَفُونَ» در اصل از ماده «نزف» (بر وزن حذف)، به معنى از بين بردن چيزى به صورت تدريجى است. اين واژه هنگامى كه در مورد آب چاه به كار رود، مفهومش اين است كه آب را تدريجاً از چاه بكشند تا پايان يابد.

در مورد خونريزى تدريجى كه منتهى به ريختن تمام خون بدن شود، نيز تعبير «نَزْفُ الدَّمِ» به كار مى رود.

در هر حال، منظور از آن، در آيه مورد بحث از بين رفتن تدريجى عقل و رسيدن به حد سكران است كه در مورد شراب طهور بهشت، مطلقاً وجود ندارد، نه از عقل مى كاهد، و نه فساد توليد مى كند.

اين دو تعبير، به طور ضمنى بيان بسيار ظريف و دقيقى است در مورد شراب هاى دنيا و مواد الكلى كه به صورت تدريجى و مخفيانه در وجود انسان نفوذ مى كند، و فساد و تباهى مى آفريند، نه تنها عقل و سلسله اعصاب را به ويرانى مى كشد، كه در تمام دستگاه هاى بدن انسان، از قلب گرفته تا عروق، و از معده تا كليه ها و كبد، تأثير مخرب غير قابل انكارى دارد، گوئى انسان را «ترور» مى كند و نابود مى سازد.

و نيز عقل و هوش انسان را همانند آب چاه، تدريجاً مى كشد تا آن را خشك و خالى مى كند!

ولى شراب طهور الهى در قيامت، از همه اين صفات خالى است.(1)

* * *

و سرانجام در ششمين مرحله، به همسران پاك بهشتى اشاره كرده، مى گويد: «نزد آنها همسرانى است كه جز به شوهران خود عشق نمىورزند، به غير آنان نگاه نمى كنند و چشمان درشت و زيبا دارند» (وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِينٌ).

«طَرْف» در اصل به معنى پلك چشم ها است، و از آنجا كه به هنگام نگاه كردن، پلك ها به حركت در مى آيند اين كلمه كنايه از نگاه كردن است، بنابراين تعبير به «قاصِراتُ الطَّرْفِ» به معنى زنانى است كه نگاهى كوتاه دارند، و در تفسير آن احتمالات متعددى داده شده كه در عين حال قابل جمع است:

نخست اين كه: آنها تنها به همسران خود نگاه مى كنند، چشم خود را از همه چيز برگرفته، و به آنان مى نگرند.

ديگر اين كه: اين تعبير، كنايه از اين است كه آنها فقط به همسرانشان عشق مىورزند، و جز مهر آنها مهر ديگرى را در دل ندارند كه اين خود يكى از بزرگترين امتيازات يك همسر است، كه جز به همسرش نينديشد و جز به او عشق نورزد.

تفسير ديگر اين كه: آنها چشمانى خمار دارند، همان حالت مخصوصى كه در بسيارى از اشعار شعرا به عنوان يك توصيف زيبا از چشم مطرح است.(2)

البته، معنى اول و دوم مناسبتر به نظر مى رسد، هر چند جمع ميان معانى نيز بى مانع است.

كلمه «عِيْن» (بر وزن مين) جمع «عيناء» به معنى زن درشت چشم است.

* * *

بالاخره، آخرين آيه مورد بحث توصيف ديگرى براى همين همسران بهشتى بيان كرده، و پاكى و قداست آنها را با اين عبارت بيان مى كند: «بدن آنها از شدت پاكى و ظرافت و سفيدى و صفا، همچون تخم مرغ هائى است كه نه دست انسان آن را لمس كرده و نه گرد و غبارى بر آن نشسته، بلكه در زير بال و پر مرغ پنهان و پوشيده مانده است»! (كَأَنَّهُنَّ بَيْضٌ مَكْنُونٌ).

«بَيْض» جمع «بيضه» به معنى تخم مرغ است (هر نوع مرغ)، و «مَكْنُون» از ماده «كن» (بر وزن جن) به معنى پوشيده و مستور است.

اين تشبيه قرآن، هنگامى به درستى روشن مى شود كه انسان در آن لحظاتى كه تخم از مرغ جدا مى شود، و هنوز دست انسانى به آن نرسيده، و زير بال و پر مرغ قرار دارد، آن را از نزديك بنگرد، كه شفافيت و صفاى عجيبى دارد.

بعضى از مفسران، «مَكْنُون» را به معنى محتواى تخم مرغ گرفته اند كه در زير پوست پنهان است، و در واقع تشبيه مزبور اشاره به موقعى است كه تخم مرغ را پخته و پوست آن را يك جا جدا كنند، كه در آن حالت، علاوه بر سفيدى و درخشندگى، لطافت و نرمى خاصى دارد، به هر حال تعبيرات قرآن در بيان حقائق به قدرى عميق و پر محتواى است كه با يك تعبير كوتاه و لطيف، مطالب زيادى را با لطافت خاصى منعكس مى كند.

* * *

1 ـ ضمير «فِيها» و «عَنْها» هر دو به «خمر» باز مى گردد كه در كلام مذكور نيست، ولى از سياق كلام معلوم مى شود و مى دانيم خمر مؤنث مجازى است، و «عن» در «عنها» براى بيان علت است، يعنى آنها به علت اين خمر مست و فاقد عقل و هوش نمى شوند، بايد توجه داشت كه واژه خمر، واژه مشتركى است كه گاه به شراب مفسده انگيز و تباه كننده عقل اطلاق مى شود مانند: «إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ...» (مائده، آيه 90) و گاه به شراب طهور كه بهره بندگان مخلص خدا است مانند: «وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْر لَذَّة لِلشّارِبِينَ» (محمّد، آيه 15) كه در توصيف بهشت آمده است.

2 ـ «روح المعانى»، جلد 33، صفحه 81.

نكته:

▲نظرى بر مجموع آيات گذشته

مواهب گوناگونى كه درباره بهشتيان در آيات گذشته ذكر شد، مجموعه اى از مواهب مادى و معنوى است، و همان گونه كه گفتيم، نخستين موهبت كه از جمله سربسته «اُولئِكَ رِزْقٌ مَعْلُوم» استفاده مى شود مربوط به مواهب معنوى و روحانى است كه با هيچ زبانى قابل شرح نمى باشد.

و اما شش قسمت ديگر، كه ميوه هاى بهشتى، و مشروب طهور و همسران خوب، و احترام كافى، و مسكن پاك، و همنشينان شايسته و لايق است، ابعاد مختلفى از نعمت هاى بهشتى را بازگو مى كند كه غالباً آميخته اى است از مواهب مادى و معنوى.

ولى اينها همه سخنانى است كه با زبان ما مطرح شده، و هرگز نمى تواند تمام جوانب نعمت هاى بهشتى را منعكس سازد.

اصولاً همان گونه كه گفتيم، زبان و گوش و درك و ديد ديگرى لازم است، و الفاظ و جمله بندى ها و سخنان ديگرى تا بتواند شرح اين ماجرا را بگويد، و به تعبير ديگر حقيقت نعمت هاى بهشتى آن گونه كه هست از اهل دنيا مكتوم خواهد بود، جز اين كه بروند و ببينند و دريابند!

به هر حال «بندگان مخلَص» و آنها كه به مرحله كمال علم و ايمان رسيده اند، آن قدر در پيشگاه خدا عزيزند كه الطاف بيكران الهى در حق آنها به وصف نمى گنجد، و هر چه فكر كنيم از آن برتر و بالاتر است.

* * *

50فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْض يَتَساءَلُونَ

51قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ إِنِّي كانَ لِي قَرِينٌ

52يَقُولُ أَ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِينَ

53أَ إِذا مِتْنا وَ كُنّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنّا لَمَدِينُونَ

54قالَ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ

55فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِي سَواءِ الْجَحِيمِ

56قالَ تَاللّهِ إِنْ كِدْتَ لَتُرْدِينِ

57وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّي لَكُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِينَ

58أَ فَما نَحْنُ بِمَيِّتِينَ

59إِلاّ مَوْتَتَنَا الْأُولى وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ

60إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ

61لِمِثْلِ هذا فَلْيَعْمَلِ الْعامِلُونَ

ترجمه:

50 ـ بعضى رو به بعضى ديگر كرده مى پرسند;

51 ـ يكى از آنها مى گويد: «من همنشينى داشتم،

52 ـ كه پيوسته مى گفت: آيا باور كرده اى،

53 ـ كه وقتى ما مُرديم و به خاك و استخوان مبدل شديم، (بار ديگر) زنده مى شويم، و جزا داده خواهيم شد»؟!

54 ـ مى گويد: «آيا شما مى توانيد از او خبرى بگيريد»؟

55 ـ اينجاست كه نگاهى مى كند، ناگهان او را در ميان دوزخ مى بيند،

56 ـ مى گويد: «به خدا سوگند نزديك بود مرا به هلاكت بكشانى!

57 ـ و اگر نعمت پروردگارم نبود، من نيز از احضار شدگان بودم!

58 ـ (سپس مى گويد:) آيا ما هرگز نمى ميريم؟

59 ـ و جز همان مرگ اول، مرگى به سراغ ما نخواهد آمد، و ما هرگز عذاب نخواهيم شد؟!

60 ـ راستى اين همان پيروزى بزرگ است»!

61 ـ آرى، براى مثل اين، بايد عمل كنندگان عمل كنند.

تفسير:

▲جستجو از دوست جهنمى!

بندگان مخلص پروردگار كه طبق آيات گذشته غرق انواع نعمت هاى معنوى و مادى بهشتند، انواع ميوه هاى بهشتى در يك سو، و حوريان بهشتى در سوى ديگر، جامهاى شراب طهور گرداگرد آنها در حركت، و بر تخت هاى بهشتى تكيه داده و با دوستان با صفا به راز و نياز مشغولند، ناگهان بعضى از آنها به فكر گذشته خود و دوستان دنيا مى افتند، همان دوستانى كه راه خود را جدا كردند و جاى آنها در جمع بهشتيان خالى است، مى خواهند بدانند سرنوشت آنها به كجا رسيد.

آرى، در حالى كه آنها غرق گفتگو هستند و از هر درى سخنى مى گويند «و بعضى رو به بعضى ديگر كرده سؤال مى كنند و جواب مى شنوند» (فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْض يَتَساءَلُونَ).

* * *

ناگهان «يكى از آنها خاطراتى در نظرش مجسم مى شود، رو به سوى ديگران كرده مى گويد: من دوست و همنشينى در دنيا داشتم»! (قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ إِنِّي كانَ لِي قَرِينٌ).

* * *

مع الاسف، او به انحراف كشيده شد، و در خط منكران رستاخيز قرار گرفت، «او پيوسته به من مى گفت: آيا به راستى تو اين سخن را باور كرده اى و تصديق مى كنى»؟! (يَقُولُ أَ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِينَ).

* * *

«كه وقتى ما مُرديم و خاك و استخوان شديم (بار ديگر) زنده مى شويم و به پاى حساب و كتاب مى آئيم؟ و در برابر اعمالمان مجازات و كيفر خواهيم شد» من كه اين سخنان را باور ندارم! (أَ إِذا مِتْنا وَ كُنّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنّا لَمَدِينُونَ).(1)

اى دوستان! كاش مى دانستم الان او كجاست؟ و در چه شرائطى است؟، آه، جاى او در ميان ما خالى است!

* * *

سپس مى افزايد: «اى دوستان! آيا شما مى توانيد نظرى بيفكنيد و از او خبرى بگيريد»؟ (قالَ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ).(2)

* * *

«اينجا است كه او نيز به جستجو برمى خيزد و نگاهى به سوى دوزخ مى افكند، ناگهان دوست خود را در وسط جهنم مى بيند»! (فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِي سَواءِ الْجَحِيمِ).(3)

* * *

او را مخاطب ساخته «صدا مى زند: به خدا سوگند چيزى نمانده بود كه مرا نيز سقوط دهى و به هلاكت بكشانى»! (قالَ تَاللّهِ إِنْ كِدْتَ لَتُرْدِينِ).(4)

* * *

چيزى نمانده بود كه وسوسه هاى تو، در قلب صاف من اثر بگذارد، و مرا به همان خط انحرافى كه در آن بودى وارد كنى «اگر لطف الهى يار من نشده بود، و نعمت پروردگارم به كمكم نمى شتافت، من نيز امروز با تو در آتش دوزخ احضار مى شدم»! (وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّي لَكُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِينَ).

اين توفيق الهى بود كه رفيق راه من شد، و اين دست لطف هدايتش بود كه مرا نوازش داد و رهبرى كرد.

* * *

در اينجا به دوست جهنميش رو مى كند و اين سخن را به عنوان سرزنش به ياد او مى آورد و مى گويد: «آيا تو نبودى كه در دنيا مى گفتى ما هرگز نمى ميريم»؟ (أَ فَما نَحْنُ بِمَيِّتِينَ).

* * *

«جز همان يك مرگ اول در دنيا و بعد از آن نه حيات مجددى است و نه ما هرگز مجازات خواهيم شد»! (إِلاّ مَوْتَتَنَا الْأُولى وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ).

اكنون بنگر و ببين، چه اشتباه بزرگى كردى؟ بعد از مرگ چنين حياتى بود و چنين ثواب و جزاء و كيفرى، اكنون همه حقائق بر تو آشكار شده ولى چه سود كه راه بازگشتى وجود ندارد!

طبق اين تفسير، دو آيه اخير از گفتار اين فرد بهشتى با رفيق دوزخيش مى باشد، كه گفته هاى او را در زمينه انكار معاد به خاطرش مى آورد.

ولى جمعى از مفسران، احتمال ديگرى در تفسير اين دو آيه داده اند و آن اين كه گفتگوى فرد بهشتى با رفيق دوزخى پايان يافته، و دوستان بهشتى بار ديگر با هم سخن مى گويند، يكى از آنها از فرط خوشحالى صدا مى زند: «آيا به راستى ديگر ما نمى ميريم»؟ و در اينجا حيات جاودان داريم؟ آيا جز مرگ اول، مرگ ديگرى در كار نخواهد بود؟ و اين لطف الهى بر ما جاودان مى ماند و هرگز عذاب نخواهيم شد؟

البته اين سخنان از روى شك و ترديد نيست، از فرط وجد و سرور است، درست مثل اين كه گاهى، انسان بعد از مدتى آرزو و انتظار به منزل وسيع و مرفهى دست مى يابد، با تعجب مى گويد: آيا اين مال من است؟ اى خداى من! چه نعمتى! آيا از من گرفته نخواهد شد؟

* * *

به هر حال، اين گفتگو را با يك جمله پر معنى و بسيار احساس انگيز و مؤكد به انواع تأكيدات پايان داده، و مى گويد: «راستى اين رستگارى و پيروزى بزرگى است» (إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ).

چه پيروزى و رستگارى از اين برتر، كه انسان غرق نعمت جاودانى و حيات ابدى و مشمول انواع الطاف الهى باشد؟ از اين برتر و بالاتر چه چيزى تصور مى شود؟

* * *

و سرانجام خداوند بزرگ، با يك جمله كوتاه و بيدار كننده و پر معنى به اين بحث خاتمه داده، مى فرمايد: «براى مثل اين، مردم عمل كنند، و به خاطر اين مواهب تلاشگران بكوشند» (لِمِثْلِ هذا فَلْيَعْمَلِ الْعامِلُونَ).

اين كه: بعضى از مفسران احتمال داده اند: آيه اخير نيز از گفته هاى بهشتيان باشد، بسيار بعيد به نظر مى رسد، چرا كه در آن روز، ديگر عملى در كار نيست، و به تعبير ديگر، در آن روز برنامه عمل وجود ندارد كه با اين عبارت بخواهند افراد را به آن تشويق كنند، در حالى كه ظاهر آيه، نشان مى دهد هدف اين است كه از تمام آيات گذشته با ذكر اين جمله نتيجه گيرى گردد و مردم به سوى ايمان و عمل سوق داده شوند، لذا مناسب اين است كه اين سخن خداوند در پايان اين بحث بوده باشد.

* * *

1 ـ «مَدِيْنُون» از ماده «دين» به معنى «جزا» است، يعنى آيا به ما جزا داده خواهد شد؟!

2 ـ «مُطَّلِعُونَ» از ماده «اطلاع» به معنى سر كشيدن و جستجو كردن و بر چيزى مشرف شدن و آگاهى گرفتن است.

3 ـ «سَواء» به معنى وسط است.

4 ـ «تُرْدِين» از ماده «ارداء» به معنى سقوط از بلندى است كه معمولاً توأم با هلاكت است.

نكته ها:

▲1 ـ ارتباط بهشتيان با دوزخيان

از آيات فوق برمى آيد كه، گاه نوعى ارتباط ميان بهشتيان و دوزخيان برقرار مى شود، گوئى بهشتيان كه در بالا قرار دارند به دوزخيان كه در پائين هستند مى نگرند، و وضع حال آنها را مى بينند (اين معنى از تعبير «فَاطَّلَعَ» كه به معنى اشراف از بالا است استفاده مى شود).

البته، اين دليل بر آن نيست كه فاصله بهشت و دوزخ كم است، بلكه در آن شرائط قدرت ديد فوق العاده اى به آنها داده مى شود كه مسأله فاصله و مكان در برابر آن مطرح نيست.

در بعضى از كلمات مفسران آمده است كه، در بهشت روزنه اى وجود دارد كه از آن مى توان جهنم را ديد!

از آيات سوره «اعراف» نيز، به خوبى اين ارتباط روشن مى شود، آنجا كه مى گويد: «بهشتيان، دوزخيان را بانگ مى زنند و مى گويند: ما آنچه را پروردگارمان وعده داده بود، حقاً يافتيم، آيا شما هم آنچه را پروردگارتان وعده داده بود به حق يافتيد؟ مى گويند: آرى! و در اين هنگام كسى در ميان آنها بانگ برمى آورد كه لعنت خدا بر ستمگران باد»! (وَ نادى أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابَ النّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنا ما وَعَدَنا رَبُّنا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا قالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظّالِمِينَ).(1)

از آيه 46 همان سوره «اعراف» نيز استفاده مى شود كه: «در ميان اهل بهشت و دوزخ حجابى برقرار است» (وَ بَيْنَهُما حِجابٌ).

تعبير به «نادى» كه معمولاً در موارد سخن گفتنِ از دور، به كار مى رود، نشانه بعد مكانى يا مقامى اين دو گروه است، اما به هر حال، همان گونه كه بارها گفته ايم، شرائط و احوال روز قيامت با وضع اين جهان بسيار متفاوت است و ما نمى توانيم با معيارهاى اين جهان آنها را ارزيابى كنيم.

* * *

1 ـ اعراف، آيه 44.

▲2 ـ اين آيات درباره چه كسى نازل شده؟

بعضى از مفسران، شأن نزول هائى براى آيات فوق نقل كرده اند كه مطابق آنها، اين آيات اشاره به آن دو نفر مى كند كه در سوره «كهف» به عنوان يك مثال، مطرح شده است، آنجا كه مى فرمايد: وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلاً رَجُلَيْنِ جَعَلْنا لِأَحَدِهِما جَنَّتَيْنِ مِنْ أَعْناب وَ حَفَفْناهُما بِنَخْل وَ جَعَلْنا بَيْنَهُما زَرْعاً...: «براى آنها مثالى بيان كن: داستان آن دو مرد را كه براى يكى از آنها دو باغ از انواع «انگورها» قرار داديم، و در گرداگرد آن درختان «نخل»، و در ميان اين دو زراعتى پر بركت...».(1)

در اين آيات آمده است كه يكى از آن دو نفر فردى بود بسيار خودخواه و مغرور و كم ظرفيت و منكر معاد، و ديگرى مؤمن و معتقد به قيامت، و سرانجام آن مرد بى ايمان مغرور، در همين جهان نيز به مجازات الهى گرفتار شد و تمام اموال و ثروتش بر باد رفت.(2)

ولى لحن آيات مورد بحث، با آيات سوره «كهف» چندان هماهنگ نيست، و حكايت از دو داستان جداگانه مى كند.

بعضى ديگر از مفسران، آن را ناظر به دو نفر شريك يا رفيق مى دانند كه ثروت زيادى داشتند، يكى انفاق هاى زيادى كرد، و ديگرى كه به اين امور اعتقادى نداشت، خوددارى نمود، بعد از مدتى انفاق كننده نيازمند شد و مورد سرزنش رفيقش قرار گرفت، و با استهزاء به او گفت: أَ اِنَّكَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِيْن: «آيا تو در راه خدا انفاق مى كنى»؟.(3)

اما اين شأن نزول، متوقف بر اين است كه «مُصَدِّقِين» را در آيات مورد بحث با تشديد «صاد» بخوانيم كه مربوط به انفاق و صدقه دادن بوده باشد.

در حالى كه در قرائت مشهور «مصدقين» بدون تشديد «صاد» است، بنابراين شأن نزول مزبور با قرائت مشهور سازگار نيست.

* * *

1 ـ كهف، آيات 32 ـ 33.

2 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 26، صفحه 139.

3 ـ «روح المعانى»، جلد 23، صفحه 83.

▲3 ـ براى چنين مواهبى بايد تلاش كرد

آيا سزاوار است انسان سرمايه گران بهاى عمر و استعدادهاى خلاّق خداداد را در امورى مصرف كند كه همانند حباب بر روى آب ناپايدار است؟ متاعى است كم ارزش و بى دوام، متاعى است پرآفت و پر دردسر.

و يا اين نيروهاى پر ارزش را در مسيرى به كار گيرد كه نتيجه آن حيات جاويدان و مواهب بى پايان و خشنودى پروردگار است؟

قرآن در آيات فوق، چه تعبير زيبائى دارد، مى گويد: تلاشگران براى اين چنين هدفى بايد تلاش كنندبراى بهشتى مملو از لذات روحانى، و پر از نعمت هاى جسمانى كه شراب طهورش انسان را در نشئه اى ملكوتى فرو مى برد، و همنشينى دوستان با صفايش، غمى بر دل نمى گذارد، نه محدوديتى در آن است و نه ممنوعيتى، نه اندوه زوال در آن راه دارد و نه دردسر حفظ و نگهدارى.

آرى، براى مثل اين بايد سعى و عمل كرد.

* * *

62أَ ذلِكَ خَيْرٌ نُزُلاً أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ

63إِنّا جَعَلْناها فِتْنَةً لِلظّالِمِينَ

64إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ

65طَلْعُها كَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّياطِينِ

66فَإِنَّهُمْ لَآكِلُونَ مِنْها فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ

67ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَيْها لَشَوْباً مِنْ حَمِيم

68ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَى الْجَحِيمِ

69إِنَّهُمْ أَلْفَوْا آباءَهُمْ ضالِّينَ

70فَهُمْ عَلى آثارِهِمْ يُهْرَعُونَ

ترجمه:

62 ـ آيا اين (نعمت هاى جاويدان بهشتى) بهتر است يا درخت (نفرت انگيز) زقّوم؟!

63 ـ ما آن را مايه درد و رنج ظالمان قرار داديم!

64 ـ آن درختى است كه از قعر جهنم مى رويد!

65 ـ شكوفه آن مانند سرهاى شياطين است.

66 ـ آنها =] مجرمان[ از آن مى خورند و شكم ها را از آن پر مى كنند!

67 ـ سپس روى آن آب داغ متعفّنى مى نوشند!

68 ـ سپس بازگشت آنها به سوى جهنم است!

69 ـ چرا كه آنها پدران خود را گمراه يافتند،

7 ـ با اين حال به سرعت به دنبال آنان كشانده مى شوند!

تفسير:

▲گوشه اى از عذاب هاى جانكاه دوزخيان

بعد از بيان نعمت هاى روح بخش و پرارزش بهشتى، در آيات مورد بحث به بيان عذابهاى دردناك و غم انگيز دوزخى مى پردازد، و آن چنان آن را ترسيم مى كند كه در مقايسه با نعمت هاى پيشين در نفوس مستعد عميقاً اثر مى گذارد، و آنها را از هر گونه زشتى و ناپاكى باز مى دارد.

نخست مى فرمايد: «آيا اين نعمت هاى جاويدان و لذت بخش كه بهشتيان را با آن پذيرائى مى كنند بهتر است؟ يا درخت نفرت انگيز زقوم»؟! (أَ ذلِكَ خَيْرٌ نُزُلاً أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ).

«نُزُل» به چيزى گفته مى شود كه براى پذيرائى ميهمان آماده مى كنند، و بعضى گفته اند: نخستين چيزى است كه با آن از ميهمان تازه وارد، پذيرائى مى كنند، اين تعبير نشان مى دهد: بهشتيان همچون ميهمان هاى عزيز و محترم پذيرائى مى گردند.

قرآن مى گويد: آيا اين بهتر است يا درخت «زقّوم»؟!

تعبير به «بهتر»، دليل بر اين نيست كه درخت زقوم چيز خوبى است، و نعمت بهشتيان از آن بهتر است; چرا كه اين تعبيرات در لغت عرب گاه در مواردى به كار مى رود كه در يكسو هيچ گونه خوبى اصلاً وجود ندارد، ولى اين احتمال وجود دارد كه اين يك نوع كنايه باشد، درست به اين مى ماند كه شخصى بر اثر آلودگى به انواع گناهان در ميان مردم سخت رسوا شده است، به او مى گوئيم: آيا اين رسوائى بهتر است يا افتخار و آبرومندى؟

و اما «زقّوم» به گفته اهل لغت اسم گياهى است تلخ و بد بو و بد طعم.(1)

و به گفته بعضى از مفسران، اسم گياهى است كه داراى برگ هاى كوچك و تلخ و بد بو است، در سرزمين «تهامه» مى رويد كه مشركان با آن آشنا بودند.(2)

و در تفسير «روح المعانى» اضافه مى كند، اين گياه، شيره اى دارد كه وقتى به بدن انسان مى رسد، ورم مى كند.(3)

«راغب» در «مفردات» مى گويد: زقّوم هر نوع غذاى تنفرآميز دوزخيان است.

«لسان العرب» مى گويد: اين ماده در اصل به معنى بلعيدن آمده است.

سپس مى افزايد: هنگامى كه آيه «زقّوم» نازل شد «ابوجهل» گفت: چنين درختى در سرزمين ما نمى رويد، چه كسى از شما معنى زقّوم را مى داند؟

در آنجا مردى از «آفريقا» حاضر بود گفت: زقّوم به لغت افريقائيان «كره و خرما» است!

«ابوجهل» به عنوان سخريه صدا زد: كنيز! مقدارى خرما و كره بياور تا زقّوم كنيم! مى خوردند، مسخره مى كردند و مى گفتند محمّد(صلى الله عليه وآله) در آخرت ما را به اينها مى ترساند! قرآن نازل شد، و پاسخ دندان شكنى به آنها داد كه در آيات بعد مى خوانيم.

به هر حال واژه «شجرة» هميشه به معنى «درخت» نيست، گاه به معنى «گياه» نيز مى آيد، و قرائن نشان مى دهد كه، منظور از آن در اينجا «گياه» است.

پس از آن قرآن به بعضى از ويژگيهاى اين گياه پرداخته، مى گويد: «ما آن را مايه عذاب و رنج ظالمان قرار داديم» (إِنّا جَعَلْناها فِتْنَةً لِلظّالِمِينَ).

«فتنه» ممكن است به معنى «رنج و عذاب» باشد، و ممكن است به معنى «آزمايش»، همان گونه كه در غالب موارد در قرآن به اين معنى آمده است، اشاره به اين كه: آنها هنگامى كه نام «زقّوم» را شنيدند به سخريه و استهزاء پرداختند، و از اين رو وسيله اى براى آزمايش اين ستمگران شد.

* * *

بعد مى افزايد: «آن درختى است كه از قعر جهنم مى رويد»! (إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ).

ولى اين ظالمان مغرور به سخريه ادامه دادند و گفتند: مگر ممكن است گياه يا درختى از قعر جهنم برويد؟ آتش كجا و درخت و گياه كجا؟ بنابراين شنيدن نام اين گياه، و اوصاف آن مايه آزمايش آنها در اين دنيا، و خود آن در آخرت مايه درد و رنج آنها است.

گويا آنها از اين نكته غافل بودند: اصولى كه بر زندگى آن جهان (آخرت) حاكم است با اين جهان، تفاوت بسيار دارد، گياه و درختى كه از قعر جهنم مى رويد به رنگ جهنم است، و در شرائط جهنم پرورش يافته، نه گياهى است همانند گياهى كه در باغ هاى اين جهان مى رويد، و شايد از اين نكته بيخبر نبودند، بلكه هدفشان تنها سخريه و استهزاء بود.

* * *

سپس مى افزايد: «شكوفه آن مانند كله هاى شياطين است»! (طَلْعُها كَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّياطِينِ).

«طَلْع» معمولاً به شكوفه خرما گفته مى شود، كه داراى پوسته سبز رنگى است، و در درون آن، رشته هاى سفيدى است كه بعداً تبديل به خوشه خرما مى شود، واژه «طَلْع» از ماده «طلوع» به اين مناسبت است كه نخستين ميوه اى است كه بر درخت ظاهر مى شود و طلوع مى كند.

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد: مگر مردم كله هاى شياطين را ديده بودند، كه قرآن شكوفه هاى «زقّوم» را به آن تشبيه مى كند؟

مفسران در اينجا پاسخ هاى متعددى ذكر كرده اند:

بعضى گفته اند: يكى از معانى «شيطان» يك نوع مار بد منظر است كه شكوفه «زقّوم» به آن تشبيه شده است.

و بعضى گفته اند: يك نوع گياه بد چهره است چنان كه در كتاب «منتهى الارب» آمده است: «رأس الشيطان» يا «رؤس الشياطين» گياهى است.

ولى، آنچه صحيح تر به نظر مى رسد اين است كه اين تشبيه براى بيان نهايت زشتى و چهره تنفرآميز آن است; زيرا انسان از چيزى كه متنفر باشد در ذهن خود براى آن قيافه اى زشت و وحشتناك ترسيم مى كند، و به هر چه علاقه مند است براى آن قيافه اى زيبا و دوست داشتنى.

لذا در عكس هائى كه مردم براى فرشتگان مى كشند، زيباترين چهره ها را ترسيم مى كنند و به عكس براى شياطين و ديوان، بدترين چهره ها را، در حالى كه نه فرشته را ديده اند و نه ديو را.

در تعبيرات روزمره، بسيار ديده مى شود كه مى گويند: «فلان كس مانند عفريت» است، يا «قيافه ديو دارد»!

اينها همه تشبيهاتى است بر اساس انعكاسات ذهنى انسان ها از مفاهيم مختلف، تشبيهاتى لطيف و گويا.

* * *

سرانجام، قرآن مى گويد: «اين ظالمان مغرور مسلماً از اين گياه مى خورند و شكم را از آن پر مى كنند» (فَإِنَّهُمْ لَآكِلُونَ مِنْها فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ).

اين همان فتنه و عذابى است كه در آيات قبل به آن اشاره شد، خوردن از اين گياه دوزخى، با آن بوى بد و طعم تلخ، با آن شيره اى كه تماسش با بدن مايه سوزندگى و تورم است، آن هم خوردن، به مقدار زياد، عذابى است دردناك.(4)

* * *

بديهى است خوردن از اين غذاى ناگوار و تلخ، تشنگى آور است، اما به هنگامى كه تشنه مى شوند چه مى نوشند؟ قرآن مى گويد: «اين دوزخيان بعد از اين «زقّوم» آب داغ و كثيفى خواهند داشت» (ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَيْها لَشَوْباً مِنْ حَمِيم).

«شَوْب» به معنى چيزى است كه با شىء ديگر، مخلوط شود، و «حميم» به معنى آب داغ و سوزان است، بنابراين حتى آب داغى كه آنها مى نوشند خالص نيست، بلكه آلوده است.

* * *

آن غذاى دوزخيان، و اين هم نوشابه آنان، اما بعد از اين پذيرائى به كجا مى روند؟ قرآن مى گويد: «سپس بازگشت آنها به سوى جهنم است»! (ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَى الْجَحِيمِ).

بعضى از مفسران، از اين تعبير چنين استفاده كرده اند كه: اين آب داغ آلوده از چشمه اى در بيرون دوزخ است، دوزخيان را قبلاً براى نوشيدن آن همچون حيواناتى كه به آبگاه مى برند، به آنجا مى خوانند، و بعد از نوشيدن از آن، بار ديگر بازگشتشان به سوى دوزخ است.

بعضى ديگر گفته اند: اين اشاره به مواقف و جايگاه هاى مختلف دوزخ است، كه ظالمان و مجرمان را از منطقه اى به منطقه ديگر مى برند تا از آن آب سوزان بنوشند، و بعد آنها را به جايگاه اصليشان باز مى گردانند، اما تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد.

همان گونه كه قبلاً نيز اشاره كرديم، نه ترسيم نعمت هاى بهشتى آنچنان كه هست در اين دنيا براى ما ممكن است، و نه عذاب هاى دوزخيان. تنها شبحى از دور با عباراتى كوتاه از آن، در ذهن ما ترسيم مى شود (پروردگارا ما را در پناه لطفت از اين عذاب ها محفوظ دار).

* * *

در آخرين آيات مورد بحث، قرآن دليل اصلى گرفتارى دوزخيان را در چنگال اين مجازات هاى دردناك در دو جمله كوتاه و پرمعنى بيان كرده، مى گويد: «آنها پدران خود را گمراه يافتند» (إِنَّهُمْ أَلْفَوْا آباءَهُمْ ضالِّينَ).

* * *

«اما با اين حال، با سرعت و بى اختيار به دنبال آنها مى دوند» (فَهُمْ عَلى آثارِهِمْ يُهْرَعُونَ).

جالب اين كه: در اينجا «يُهْرَعُونَ» به صورت «صيغه مجهول» از ماده «هَرَعَ» يا «اهراع» كه به معنى با سرعت دويدن است آمده، اشاره به اين كه: چنان دل و دين بر تقليد نياكان باخته اند كه گوئى آنها را به سرعت و بى اختيار، به دنبالشان مى دوانند، گوئى از خود اراده اى ندارند و اين اشاره به نهايت تعصب و شيفتگى آنها به خرافات نياكان است.

* * *

71وَ لَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ أَكْثَرُ الْأَوَّلِينَ

72وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا فِيهِمْ مُنْذِرِينَ

73فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِينَ

74إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ

ترجمه:

71 ـ و قبل از آنها بيشتر پيشينيان (نيز) گمراه شدند!

72 ـ ما در ميان آنها انذاركنندگانى فرستاديم!

73 ـ ولى بنگر عاقبت انذارشوندگان چگونه بود!

74 ـ مگر بندگان مخلص خدا!

1 ـ «مجمع البحرين»، ماده «زقم».

2 ـ تفسير «روح البيان»، جلد 7، صفحه 464.

3 ـ «روح المعانى»، جلد 23، صفحه 85.

4 ـ ضمير در «منها» به «شجرة» باز مى گردد، و اين خود قرينه اى است بر اين كه منظور از «شجرة» در اينجا گياه است نه درخت; زيرا گياه را مى خورند نه درخت را.

تفسير:

▲اقوام گمراه پيشين

از آنجا كه مسائل گذشته در رابطه با مجرمان و ظالمان، اختصاص به مقطع خاصى از زمان و مكان ندارد، قرآن در آيات مورد بحث به تعميم و گسترش آن مى پردازد، و ضمن چند آيه كوتاه و فشرده، زمينه را براى شرح احوال بسيارى از امت هاى پيشين كه اطلاع بر احوالشان سند گويائى براى مباحث گذشته است، فراهم مى سازد، اقوامى همچون قوم «نوح»، «ابراهيم»، «موسى»، «هارون»، «لوط»، «يونس»(عليهم السلام) و مانند آنها.

نخست مى فرمايد: «قبل از آنها بيشترِ پيشينيان گمراه شدند» (وَ لَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ أَكْثَرُ الْأَوَّلِينَ).

تنها مشركان «مكّه» نيستند كه به تقليد نياكانشان در گمراهى عميقى گرفتارند، بلكه، پيش از آنها نيز اكثر اقوام گذشته به چنين سرنوشتى گرفتار شدند، و مؤمنان آنها در برابر گمراهان آنها اندك بودند، و اين تسلى خاطرى است براى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان اندك نخستين در آن زمان كه در «مكّه» بودند و از هر سو در محاصره دشمن.

* * *

سپس اضافه مى كند: گمراهى آنها به خاطر نداشتن رهبر و راهنما نبود، «ما در ميان آنها انذاركنندگانى فرستاديم» (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا فِيهِمْ مُنْذِرِينَ).

پيامبرانى كه آنها را از شرك، كفر، ظلم، بيدادگرى و تقليد كوركورانه از ديگران، بيم مى دادند، و آنها را به مسئوليتهايشان آشنا مى ساختند.

درست است كه پيامبران در يك دست نامه انذار و در دست ديگر نامه بشارت داشتند، ولى چون ركن اعظم تبليغ آنها، مخصوصاً نسبت به چنين اقوام گمراه و سركشى همان انذار بود، در اينجا تنها روى آن تكيه شده است.

* * *

سپس در يك جمله كوتاه و پرمعنى، مى گويد: «اكنون بنگر! عاقبت انذار شوندگان و اين اقوام لجوجِ گمراه به كجا رسيد»؟ (فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِينَ).

مخاطب در جمله «فَانْظُر» (اكنون بنگر) ممكن است شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله)باشد و يا هر فرد عاقل و بيدار.

در حقيقت، اين جمله اشاره به پايان كار اقوامى است كه در آيات بعد شرح حال آنها خواهد آمد.

* * *

و در آخرين آيه، به عنوان يك استثناء مى فرمايد: «مگر بندگان مخلص خدا» (إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ).

در واقع اين جمله اشاره به آن است كه عاقبت اين اقوام را بنگر كه چگونه آنها را به عذاب دردناكى گرفتار كرديم، و هلاك نموديم، و جز بندگان با ايمان و مخلص كه از اين مهلكه جان سالم به در بردند.(1)

قابل توجه اين كه: در اين سوره، پنج بار روى بندگان «مخلص» خدا در آيات مختلف تكيه شده، و اين نشانه اى است از عظمت مقام آنها، و همان گونه كه قبلاً اشاره كرديم، آنها كسانى هستند كه در معرفت و ايمان و جهاد نفس آنچنان پيروز شده اند، كه خداوند آنها را برگزيده و خالص كرده، و به همين دليل در برابر انحرافات و لغزش ها مصونيت پيدا كرده اند.

شيطان از نفوذ در آنها عاجز و مأيوس است، و از روز نخست در برابر آنها سپر انداخته، و اظهار عجز كرده است.

غوغاى محيط، وسوسه هاى اغواگران، تقليد نياكان و فرهنگ هاى غلط و طاغوتى، هرگز نمى تواند آنها را از مسيرشان منحرف سازد.

و اين در حقيقت، پيامى است الهام بخش براى مؤمنان مقاوم آن روز در «مكّه»، و براى ما مسلمانان در دنياى پرغوغاى امروز، كه از انبوه دشمنان نهراسيم و بكوشيم در صف عباد اللّه مخلصين جاى گيريم.

* * *

 75وَ لَقَدْ نادانا نُوحٌ فَلَنِعْمَ الْمُجِيبُونَ

76وَ نَجَّيْناهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ

77وَ جَعَلْنا ذُرِّيَّتَهُ هُمُ الْباقِينَ

78وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ

79سَلامٌ عَلى نُوح فِي الْعالَمِينَ

80إِنّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ

81إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ

82ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِينَ

ترجمه:

75 ـ و نوح ما را خواند (و ما دعاى او را اجابت كرديم); و چه خوب اجابت كننده اى هستيم!

76 ـ و او و خاندانش را از اندوه بزرگ رهائى بخشيديم.

77 ـ و فرزندانش را همان بازماندگان (روى زمين) قرار داديم.

78 ـ و نام نيك او را در ميان امتهاى بعد باقى نهاديم.

79 ـ سلام بر نوح در ميان جهانيان باد!

80 ـ ما اين گونه نيكوكاران را پاداش مى دهيم!

81 ـ چرا كه او از بندگان با ايمان ما بود!

82 ـ سپس ديگران =] دشمنان او[ را غرق كرديم!

1 ـ اين جمله استثناى از محذوفى است كه از مذكور فهميده مى شود، و در تقدير چنين است: «فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِينَ فَاِنّا أَهْلَكْناهُمْ جَمِيْعاً إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ».

تفسير:

▲گوشه اى از داستان «نوح»(عليه السلام)

از اينجا شرح داستان نُه نفر از پيامبران بزرگ خدا آغاز مى شود كه در آيات پيشين به طور سربسته به آن اشاره شده بود.

نخست: از «نوح»(عليه السلام) شيخ الانبياء و نخستين پيامبر اولوا العزم، شروع مى كند، و قبل از هر چيز به دعاى پرسوز او هنگامى كه از هدايت قومش مأيوس شد، پرداخته مى فرمايد: «نوح، ما را ندا كرد، ما هم اجابت كرديم، و چه خوب اجابت كننده اى هستيم» (وَ لَقَدْ نادانا نُوحٌ فَلَنِعْمَ الْمُجِيبُونَ).(1)

اين دعا ممكن است اشاره به همان باشد كه در سوره «نوح» آمده: وَ قالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكافِرِينَ دَيّاراً * إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَ لا يَلِدُوا إِلاّ فاجِراً كَفّاراً: «نوح گفت: پروردگارا! احدى از كافران را بر روى زمين مگذار * چرا كه اگر آنها را به حال خود واگذارى بندگانت را گمراه مى كنند، و جز افرادى فاجر و كافر نسلى از آنها متولد نخواهد شد» (هم خود فاسدند و هم نسل آينده آنها).(2)

و يا دعائى كه به هنگام سوار شدن بر كشتى به پيشگاه خدا عرض كرد: رَبِّ أَنْزِلْنِى مُنْزِلاً مُبارَكاً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلِيْنَ: «پروردگارا! ما را در منزلگاهى پر بركت فرود آور، و تو بهترين فرودآورندگانى».(1)

و يا دعائى كه در سوره «قمر» آيه 10 آمده: فَدَعا رَبَّهُ أَنِّي مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ: «نوح پروردگارش را چنين خواند: من در چنگال اين قوم مغلوبم مرا يارى فرما».

البته هيچ مانعى ندارد كه آيه مورد بحث اشاره به همه اين دعاها بوده باشد، و خداوند به بهترين وجهى همه را اجابت فرمود.

* * *

و لذا در آيه بعد بلافاصله مى فرمايد: «ما او و خاندانش را از اندوه بزرگ نجات بخشيديم» (وَ نَجَّيْناهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ).(3)

اين اندوه بزرگ، كدام اندوه بوده است كه «نوح»(عليه السلام) را سخت رنج مى داده؟

ممكن است اشاره به سخريه هاى قوم كافر و مغرور، و آزارهاى زبانى آنها، و هتاكى و توهين نسبت به او و پيروانش باشد، و يا اشاره به تكذيب هاى پى درپى اين قوم لجوج.

گاه مى گفتند: وَ ما نَراكَ اتَّبَعَكَ إِلاَّ الَّذِينَ هُمْ أَراذِلُنا: «ما نمى بينيم كسى از تو پيروى كند مگر يك مشت اوباش ما»!.(4)

و گاه مى گفتند: يا نُوحُ قَدْ جادَلْتَنا فَأَكْثَرْتَ جِدالَنا فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصّادِقِينَ: «اى نوح! زياد با ما سخن گفتى (و پر حرفى كردى!) اگر راست مى گوئى عذابى را كه وعده مى دهى بياور»!.(5)

و گاه، چنان كه قرآن مى گويد: وَ يَصْنَعُ الْفُلْكَ وَ كُلَّما مَرَّ عَلَيْهِ مَلَأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ: «او مشغول ساختن كشتى بود، و هر زمان گروهى از قومش از كنار او عبور مى كردند وى را مسخره مى نمودند» (مى گفتند اين مرد ديوانه شده است!).(6)

آن قدر «نوح»(عليه السلام) اين پيامبر پر حوصله را ناراحت كردند و اسائه ادب نمودند و نسبت جنون به او دادند، كه عرض كرد: رَبِّ انْصُرْنِي بِما كَذَّبُونِ: «پروردگارا! در مقابل تكذيب آنها مرا يارى كن».(8)

به هر حال، مجموعه اى از اين حوادث ناگوار و زخم زبان هاى شديد، قلب پاك او را سخت مى فشرد، تا اين كه: طوفان فرا رسيد، و خداوند او را از چنگال اين قوم ستمگر، و آن كرب عظيم و اندوه بزرگ، رهائى بخشيد.

بعضى از مفسران احتمال داده اند: منظور از «كرب عظيم» همان طوفان بوده است كه جز «نوح» و يارانش از آن نجات نيافتند، ولى اين معنى بعيد به نظر مى رسد.

* * *

پس از آن مى افزايد: «ما فرزندان نوح را بازماندگان (روى زمين) قرار داديم» (وَ جَعَلْنا ذُرِّيَّتَهُ هُمُ الْباقِينَ).

آيا به راستى تمام انسان هائى كه اكنون روى زمين زندگى مى كنند از فرزندان «نوح» هستند؟ و آيه فوق همين را مى گويد؟ و يا گروه عظيمى از انبياء و اولياء و صلحاء از دودمان او باقى مانده اند، ـ هر چند همه مردم از دودمان او نيستند؟ ـ در اين زمينه، بحثى داريم كه به خواست خدا در نكات خواهد آمد.

* * *

به علاوه، «ذكر خير و ثناء جميل و نام نيك براى نوح، در ميان امت هاى بعد قرار داديم» (وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ).

از او به عنوان يك پيامبر مقاوم، شجاع، صبور، دلسوز و مهربان ياد مى كنند، و او را «شيخ الانبياء» مى نامند.

تاريخ او، اسطوره مقاومت و ايستادگى است، و برنامه او الهام بخش براى همه رهروان راه حق در برابر كارشكنى هاى سخت دشمنان و نابخردى هاى آنها.

* * *

«سلام و درود بر نوح در ميان جهانيان باد» (سَلامٌ عَلى نُوح فِي الْعالَمِينَ).

چه افتخارى از اين برتر و بالاتر، كه خداوند بر او سلام مى فرستد، سلامى كه در ميان جهان و جهانيان باقى مى ماند، و تا دامنه قيامت گسترده مى شود، سلام خدا توأم با ثناء جميل و ذكر خير بندگانش.

جالب اين كه: كمتر سلامى در قرآن به اين گستردگى و وسعت درباره كسى ديده مى شود، به خصوص اين كه «العالمين» (به مقتضاى اين كه جمع است و توأم با الف و لام) آن چنان معنى وسيعى دارد كه نه تنها همه انسان ها، بلكه عوالم فرشتگان و ملكوتيان را نيز ممكن است در بر گيرد.

* * *

و براى آن كه اين برنامه براى ديگران الهام بخش گردد، مى افزايد: «ما اين گونه نيكوكاران را جزا و پاداش مى دهيم»! (إِنّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ).

* * *

«چرا كه او از بندگان با ايمان ما بود» (إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ).

در حقيقت، مقام عبوديت و بندگى، و همچنين ايمان توأم با احسان و نيكوكارى كه در دو آيه اخير آمده، دليل اصلى لطف خداوند نسبت به «نوح»(عليه السلام) و نجاتش از اندوه بزرگ و سلام و درود الهى بر او بود، كه اگر اين برنامه از ناحيه ديگران نيز تعقيب شود، مشمول همان رحمت و لطفند كه نوح بود; چرا كه معيارهاى الطاف پروردگار، تخلف ناپذير است و جنبه شخصى و خصوصى ندارد.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، با جمله اى كوتاه و كوبنده سرنوشت آن قوم ظالم و شرور و كينه توز را بيان كرده، مى گويد: «سپس ديگران را غرق كرديم» (ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِينَ).

از آسمان، سيلاب آمد، و از زمين آب جوشيد، و سرتاسر كره زمين به «اقيانوس» پر تلاطمى مبدل شد! «كاخ هاى» بيدادگران را در هم كوبيد، و جسدهاى بى جانشان بر صفحه آب باقى ماند!

جالب اين كه: الطاف خود را با «نوح»(عليه السلام) ضمن چندين آيه بيان مى كند، اما عذاب آن قوم سركش را در يك جمله كوتاه توأم با تحقير و بى اعتنائى، چرا كه مقام بيان افتخارات و پيروزى هاى مؤمنان و يارى خداوند نسبت به آنها، مقام توضيح است، و مقام بيان حال سركشان مقام بى اعتنائى.

* * *

1 ـ «مُجِيبُونَ» به صيغه جمع آمده، در حالى كه منظور از آن خداوند است كه دعاى نوح را اجابت كرد، اين به خاطر آن است كه صيغه جمع گاهى براى بيان عظمت مى آيد، همان گونه كه ضمير متكلم مع الغير در «نادانا» نيز براى همين منظور است.

2 ـ نوح، آيات 26 ـ 27.

3 ـ مؤمنون، آيه 29.

4 ـ «كَرْب» طبق گفته «راغب» در «مفردات» اندوه شديد است، و توصيف به «عظيم» در اينجا تأكيد بيشترى بر اين معنا است.

5 ـ هود، آيه 27.

6 ـ هود، آيه 32.

7 ـ هود، آيه 38.

8 ـ مؤمنون، آيه 26.

نكته:

▲آيا مردم روى زمين همه از دودمان نوحند؟

جمعى از بزرگان مفسرين، از جمله «وَ جَعَلْنا ذُرِّيَّتَهُ هُمُ الْباقِينَ» (ما فرزندان نوح را بازماندگان در زمين قرار داديم) چنين استفاده كرده اند كه تمام نسل بشر بعد از نوح(عليه السلام) از دودمان او به وجود آمدند، و هم اكنون همه از فرزندان نوحند.

اين سخن را بسيارى از مورخان نقل كرده اند كه از نوح(عليه السلام) سه فرزند باقى ماند به نام: «سام»، «حام» و «يافث» و تمام نژادهاى امروز كره زمين به آنها منتهى مى شوند، نژاد «عرب» و «فارس» و «روم» را نژاد «سامى» مى دانند، و نژاد «ترك» و گروهى ديگر را از اولاد «يافث»، و نژاد «سودان» و «سند» و «هند» و «نوبه» و «حبشه» و «قبط» و «بربر» را از اولاد «حام» مى شمرند.

بحث در اين مسأله نيست كه اين نژادها از كدامين فرزند نوح اند; چرا كه در اين مسأله در ميان مورخان و مفسران تعبيرهاى مختلفى ديده مى شود، بحث در اين است كه آيا همه نژادهاى انسانى به اين سه بازمى گردد؟

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد: كه مگر مؤمنان ديگرى با «نوح»(عليه السلام) در كشتى سوار نشدند؟ سرنوشت آنها چه شد؟ آيا آنها همگى از دنيا رفتند بى آن كه فرزندى از آنها باقى بماند؟ و يا اگر فرزندانى داشتند، فرزند دختر بود كه با اولاد نوح ازدواج كردند؟ اين مسأله از نظر تاريخى چندان روشن نيست، بلكه از بعضى روايات و پاره اى اشارات در آيات قرآن، ممكن است استفاده كرد كه از آنها نيز فرزندانى در روى زمين مانده، و اقوامى از اولاد آنها هستند.

در حديثى كه در تفسير «على بن ابراهيم» از امام باقر(عليه السلام) در توضيح آيه فوق نقل شده، چنين مى خوانيم: اَلْحَقُّ وَ النُّبُوَّةُ وَ الْكِتابُ وَ الاِيْمانُ فِى عَقِبِهِ، وَ لَيْسَ كُلُّ مَنْ فِى الاَرْضِ مِنْ بَنِى آدَمَ مِنْ وُلْدِ نُوح(عليه السلام) قالَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ فِى كِتابِهِ اِحْمِلْ فِيْها مِنْ كُلِّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَ اَهْلَكَ اِلاّ مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقُوْلُ مِنْهُمْ وَ مَنْ آمَنَ وَ ما آمَنَ مَعَهُ اِلاّ قَلِيْلٌ، وَ قالَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ اَيْضاً: ذُرِّيَةَ مَنْ حَمَلْنا مَعَ نُوْح: «منظور خداوند از اين آيه (وَ جَعَلْنا ذُرِّيَّتَهُ هُمُ الْباقِينَ) اين است كه حق و نبوت و كتاب آسمانى و ايمان در دودمان نوح باقى ماند، ولى تمام كسانى كه از فرزندان آدم در روى زمين زندگى مى كنند از اولاد نوح نيستند; چرا كه خداوند متعال در كتابش مى گويد: ما به نوح دستور داديم كه از هر جفتى از حيوانات يك زوج، بر كشتى سوار كن، و همچنين اهل خانواده ات را، مگر آنها كه قبلاً وعده هلاكشان داده شده (اشاره به همسر نوح و يكى از فرزندانش) و همچنين مؤمنان را، كه جز گروه اندكى به نوح ايمان نياوردند ـ و نيز (خطاب به بنى اسرائيل كرده مى گويد:) اى فرزندان كسانى كه با نوح بر كشتى سوار كرديم».(1)

و به اين ترتيب، آنچه درباره منتهى شدن تمام نژادهاى روى زمين به فرزندان نوح(عليه السلام) مشهور است، ثابت نيست.

* * *

83وَ إِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْراهِيمَ

84إِذْ جاءَ رَبَّهُ بِقَلْب سَلِيم

85إِذْ قالَ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ ما ذا تَعْبُدُونَ

86أَ إِفْكاً آلِهَةً دُونَ اللّهِ تُرِيدُونَ

87فَما ظَنُّكُمْ بِرَبِّ الْعالَمِينَ

88فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ

89فَقالَ إِنِّي سَقِيمٌ

90فَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِينَ

91فَراغَ إِلى آلِهَتِهِمْ فَقالَ أَ لا تَأْكُلُونَ

92ما لَكُمْ لاتَنْطِقُونَ

93فَراغَ عَلَيْهِمْ ضَرْباً بِالْيَمِينِ

94فَأَقْبَلُوا إِلَيْهِ يَزِفُّونَ

ترجمه:

83 ـ و از پيروان او ابراهيم بود.

84 ـ (به خاطر بياور) هنگامى را كه با قلب سليم به پيشگاه پروردگارش آمد.

85 ـ هنگامى كه به پدر و قومش گفت: «اينها چيست كه مى پرستيد؟!

86 ـ آيا غير از خدا به سراغ اين معبودان دروغين مى رويد؟!

87 ـ شما درباره پروردگار عالميان چه گمان مى بريد»؟!

88 ـ (سپس) نگاهى به ستارگان افكند.

89 ـ و گفت: «من بيمارم (و به مراسم جشن نمى آيم)»!.

90 ـ آنها از او روى برتافته و به او پشت كردند.

91 ـ او به سراغ خدايان آنها آمد و گفت: «چرا (از اين غذاها) نمى خوريد؟!

92 ـ چرا سخن نمى گوئيد»؟!

93 ـ سپس ضربه اى محكم با دست راست بر پيكر آنها فرود آورد.

94 ـ آنها با سرعت به او روى آوردند.

1 ـ اين حديث در جلد 4 «نور الثقلين»، صفحه 405 آمده همچنين در تفسير «صافى» ذيل آيات مورد بحث

تفسير:

▲طرح جالب بت شكنى ابراهيم(عليه السلام)

در اين آيات، بخش قابل ملاحظه اى از زندگى «ابراهيم» قهرمان بت شكن(عليه السلام) به دنبال گوشه هائى از تاريخ پر ماجراى نوح(عليه السلام) آمده است.

نخست: از ماجراى بت شكنى ابراهيم(عليه السلام) و برخورد شديد بت پرستان با او، سخن مى گويد، و در قسمت ديگرى، پيرامون بزرگ ترين صحنه فداكارى ابراهيم(عليه السلام) خليل، و مسأله قربانى فرزندش، بحث مى كند، و اين قسمت در قرآن مجيد منحصراً در همين جا مطرح شده است.

آيه نخست ماجراى ابراهيم(عليه السلام) را به اين صورت با ماجراى نوح(عليه السلام) پيوند مى دهد، مى فرمايد: «و از پيروان نوح و ابراهيم بود» (وَ إِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْراهِيمَ).

او در همان خط توحيد و عدل، در همان مسير تقوا و اخلاص كه سنت نوح(عليه السلام) بود، گام بر مى داشت، كه انبياء همه مبلغان يك مكتب و استادان يك دانشگاه اند و هر كدام برنامه ديگرى را تداوم مى بخشند و تكميل مى كنند.

چه تعبير جالبى؟ ابراهيم(عليه السلام) از شيعيان نوح(عليه السلام) بود، با اين كه فاصله زمانى زيادى آن دو را از هم جدا مى كرد (حدود 2600 سال، به گفته بعضى از مفسران) ولى مى دانيم در پيوند مكتبى، زمان كمترين تاثيرى ندارد.(2)

* * *

بعد از بيان اين اجمال، به تفصيل آن پرداخته، مى فرمايد: «به خاطر بياور هنگامى را كه ابراهيم با قلب سليم، به پيشگاه پروردگارش آمد» (إِذْ جاءَ رَبَّهُ بِقَلْب سَلِيم).

مفسران براى «قَلْب سَلِيم» تفسيرهاى متعددى بيان كرده اند كه هر كدام به يكى از ابعاد اين مسأله اشاره مى كند:

قلبى، كه پاك از شرك باشد.

قلبى، كه خالص از معاصى و كينه و نفاق بوده باشد.

قلبى، كه از عشق دنيا تهى باشد، كه حب دنيا سرچشمه همه خطاها است.

و بالاخره قلبى، كه جز خدا در آن نباشد!

حقيقت اين است كه: «سليم» از ماده «سلامت» است، و هنگامى كه سلامت به طور مطلق مطرح مى شود، سلامتى از هر گونه بيمارى اخلاقى و اعتقادى را شامل مى شود.

قرآن مجيد درباره منافقان، مى گويد: فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللّهُ مَرَضاً: «در دل هاى آنها يك نوع بيمارى است و خداوند نيز (بر اثر لجاجت و گناهشان) بر اين بيمارى مى افزايد».(3)

جالب ترين تفسير براى «قلب سليم» را امام صادق(عليه السلام) بيان فرموده: آنجا كه مى خوانيم: الْقَلْبُ السَّلِيمُ الَّذِي يَلْقَى رَبَّهُ وَ لَيْسَ فِيهِ أَحَدٌ سِوَاهُ: «قلب سليم قلبى است كه خدا را ملاقات كند، در حالى كه هيچ كس جز او در آن نباشد».(4)

و اين تعبير، جامع همه اوصاف گذشته است.

و نيز در روايت ديگرى از همان امام(عليه السلام) آمده است كه: صاحِبُ النِّيَّةِ الصّادِقَةِ صاحِبُ الْقَلْبِ السَّلِيْمِ، لِأَنَّ سَلامَةُ الْقَلْبِ مِنْ هَواجِسِ الْمَحْذُوراتِ بِتَخْلِيْصِ النِّيَّةَ لِلّهِ فِى الاُمُورِ كُلِّها: «كسى كه نيت صادقى دارد صاحب قلب سليم است، چرا كه سلامت قلب از شرك و شك، نيت را در همه چيز خالص مى كند».(5)

درباره اهميت قلب سليم همين بس، كه قرآن مجيد آن را تنها سرمايه نجات روز قيامت شمرده، چنان كه در سوره «شعراء» آيات 88 و 89 از زبان همين پيامبر بزرگ ابراهيم(عليه السلام) مى خوانيم: يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ * إِلاّ مَنْ أَتَى اللّهَ بِقَلْب سَلِيم: «روزى كه اموال و فرزندان سودى به حال انسان نمى بخشند * جز كسى كه با قلب سليم در پيشگاه خداوند حضور يابد».(4)

* * *

آرى، ابراهيم(عليه السلام) با قلب سليم، روح پاك، اراده نيرومند و عزم راسخ مأمور مبارزه با بت پرستان شد، و از پدر (عمو) و قوم خودش آغاز كرد، چنان كه قرآن مى گويد: «به خاطر بياور هنگامى را كه به پدر و قومش گفت: اينها چيست كه مى پرستيد»؟! (إِذْ قالَ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ ما ذا تَعْبُدُونَ).

حيف نيست انسان با آن شرافت ذاتى و عقل و خرد، در مقابل مشتى سنگ و چوب بى ارزش، تعظيم كند؟ عقلتان كجا است؟!

* * *

سپس اين تعبير را كه توأم با تحقير آشكار بت ها بود، با جمله ديگرى تكميل كرد گفت: «آيا شما جز اللّه كه بر حق است به سراغ خدايان دروغين مى رويد»؟ (أَ إِفْكاً آلِهَةً دُونَ اللّهِ تُرِيدُونَ).(6)

با توجه به اين كه: «إِفْك» به معنى دروغ بزرگ، و يا زشت ترين دروغ ها است، قاطعيت سخن ابراهيم(عليه السلام) درباره بت ها روشن تر مى شود.

* * *

سرانجام، سخنش را با جمله كوبنده ديگرى در اين مقطع، پايان داد گفت: «شما درباره پروردگار عالميان چه گمان مى بريد»؟! (فَما ظَنُّكُمْ بِرَبِّ الْعالَمِينَ).

روزى او را مى خوريد، مواهب او سراسر وجود شما را احاطه كرده، با اين حال موجودات بى ارزشى را هم رديف او قرار داده ايد؟، و باز با اين حال باز انتظار داريد به شما رحم كند؟، و شما را با اشد مجازات كيفر ندهد؟ چه اشتباه بزرگى؟ چه گمراهى خطرناكى؟.

تعبير «رَبِّ الْعالَمِيْن» اشاره به اين است كه تمام عالم در سايه ربوبيت او اداره مى شوند، شما او را رها ساخته به سراغ يك مشت پندار و اوهامى كه هيچ منشأ اثر نيست رفته ايد.

* * *

در تواريخ و تفاسير آمده است: بت پرستان «بابل» هر سال مراسم عيد مخصوصى داشتند، غذاهائى در بتخانه آماده مى كرده، در آنجا مى چيدند، به اين پندار كه غذاها متبرك شود، سپس دسته جمعى به بيرون شهر مى رفتند و در پايان روز باز مى گشتند و براى نيايش و صرف غذا به بتخانه مى آمدند.

آن روز، شهر خالى شد، و فرصت خوبى براى در هم كوبيدن بت ها به دست ابراهيم(عليه السلام) افتاد.

فرصتى كه ابراهيم(عليه السلام) مدت ها انتظار آن را مى كشيد و مايل نبود به آسانى از دست برود.

* * *

لذا هنگامى كه در شب از او دعوت به شركت در اين مراسم كردند «او نگاهى به ستارگان افكند» (فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ).

* * *

«و گفت من بيمارم» (فَقالَ إِنِّي سَقِيمٌ).

و به اين ترتيب عذر خود را خواست!

* * *

«آنها به او پشت كرده و به سرعت از او دور شدند» و به دنبال مراسم خود شتافتند (فَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِينَ).

در اينجا دو سؤال مطرح است:

نخست اين كه: چرا ابراهيم(عليه السلام) به ستارگان نگاه كرد، هدفش از اين نگاه چه بود؟

ديگر اين كه: آيا به راستى بيمار بود كه گفت بيمارم؟ چه بيمارى داشت؟

پاسخ سؤال اول، با توجه به اعتقادات مردم «بابل» و عادات و رسوم آنها روشن است، آنها در علم نجوم مطالعاتى داشتند، و حتى مى گويند: بت هاى آنها نيز «هياكل» ستارگان بود، و به اين خاطر به آنها احترام مى گذاشتند، كه سمبل ستارگان بودند.

البته، در كنار اطلاعات نجومى، خرافات بسيار نيز در اين زمينه، در ميان آنها شايع بود، از جمله اين كه: ستارگان را در سرنوشت خود مؤثر مى دانستند، و از آنها خير و بركت مى طلبيدند، و از وضع آنها بر حوادث آينده استدلال مى كردند.

ابراهيم(عليه السلام) براى اين كه آنها را متقاعد كند، طبق رسوم آنها نگاهى به ستارگان آسمان افكند تا چنان تصور كنند كه پيش بينى بيمارى خود را از مطالعه اوضاع كواكب كرده است و قانع شوند!

بعضى از مفسران بزرگ، اين احتمال را نيز داده اند كه: او مى خواست از حركت ستارگان وقت بيمارى خود را دقيقاً دريابد; زيرا يك نوع بيمارى همچون تب در فواصل زمانى خاصى به سراغش مى آمد، ولى با توجه به وضع افكار مردم «بابل» احتمال اول مناسب تر است.

بعضى نيز احتمال داده اند كه: نگاه او به آسمان در واقع نگاه مطالعه در اسرار آفرينش بود، هر چند آنها نگاه او را نگاه يك منجم مى پنداشتند كه مى خواهد از اوضاع كواكب، حوادث آينده را پيش بينى كند.

در مورد سؤال دوم، پاسخ هاى متعددى داده اند.

از جمله اين كه: او واقعاً بيمار بود، هر چند اگر سالم هم بود، هرگز در مراسم جشن بت ها شركت نمى كرد، ولى بيماريش بهانه خوبى براى عدم شركت در آن مراسم و استفاده از فرصت طلائى براى درهم كوبيدن بت ها بود، و دليلى ندارد كه ما بگوئيم: او در اينجا توريه كرده، هر چند توريه براى انبياء در غير احكام جايز است.

بعضى ديگر گفته اند: ابراهيم(عليه السلام) واقعاً بيمارى جسمى نداشت، اما روحش بر اثر اعمال ناموزون اين جمعيت و كفر و شرك و ظلم و فسادشان، بيمار بود، بنابراين او واقعيتى را بيان كرد، هر چند آنها طور ديگرى فكر كردند، و او را از نظر جسمى بيمار پنداشتند.

اين احتمال نيز داده شده است كه: او در اين سخن توريه كرده باشد.

مثل اين كه: كسى بر در منزل مى آيد و سؤال مى كند: فلان كس در منزل است؟ و در پاسخ مى گويند: اينجا نيست، و منظورشان از كلمه «اينجا» پشت در خانه است، نه مجموع خانه، در حالى كه شنونده اين چنين نمى فهمد، (اين گونه تعبيرات را كه دروغ نيست اما ظاهرش چيز ديگر است در فقه «توريه» مى نامند).

بنابراين منظور ابراهيم(عليه السلام) از اين سخن اين بوده كه: من در آينده ممكن است بيمار شوم، تا دست از سر او بردارند و به سراغ كار خود بروند.

اما پاسخ اول و دوم مناسب تر به نظر مى رسد.

* * *

به اين ترتيب، ابراهيم(عليه السلام) تنها در شهر ماند و بت پرستان، شهر را خالى كرده بيرون رفتند، ابراهيم(عليه السلام) نگاهى به اطراف خود كرد، برق شوق در چشمانش نمايان گشت، لحظاتى را كه از مدتها قبل انتظارش را مى كشيد فرا رسيد، بايد يك تنه برخيزد و به جنگ بت ها برود، و ضربه سختى بر پيكر آنها وارد سازد، ضربه اى كه مغزهاى خفته بت پرستان را تكان دهد و بيدار كند.

قرآن مى گويد: «او به سراغ خدايان آنها آمد، نگاهى به آنها و ظروف غذائى كه در اطرافشان بود افكند و از روى تمسخر صدا زد: آيا از اين غذاها نمى خوريد»؟! (فَراغَ إِلى آلِهَتِهِمْ فَقالَ أَ لا تَأْكُلُونَ).(7)

اين غذاها را عبادت كنندگانتان فراهم كرده اند، غذاهاى چرب و شيرين، متنوع و رنگين است، چرا ميل نمى كنيد؟!

* * *

سپس، افزود: «اصلاً چرا حرف نمى زنيد؟ چرا لال و بسته دهن هستيد»؟! (ما لَكُمْ لاتَنْطِقُونَ).

و به اين ترتيب، تمام معتقدات خرافى آنها را به سخريه كشيد، بدون شك او به خوبى مى دانست، نه آنها غذا مى خورند، و نه سخن مى گويند، موجودات بى جانى بيش نيستند، اما در حقيقت مى خواست، دليل برنامه بت شكنى خود را به اين صورت زيبا و لطيف، ارائه داده باشد.

* * *

آن گاه آستين را بالا زد، تبر را به دست گرفت، با قدرت حركت داد و «با توجه ضربه اى محكم بر پيكر آنها فرود آورد»! (فَراغَ عَلَيْهِمْ ضَرْباً بِالْيَمِينِ).

منظور از «يمين» يا واقعاً همان دست راست است كه انسان غالب كارهاى خود را با آن انجام مى دهد، و يا كنايه از قدرت و قوت است (هر دو معنى نيز با هم قابل جمع است).

به هر حال، چيزى نگذشت كه از آن بتخانه آباد و زيبا ويرانه اى وحشتناك ساخت، بت ها همه لَت و پار شده، و دست و پا شكسته، هر كدام به گوشه اى افتادند، و به راستى براى بت پرستان، منظره اى دلخراش، اسفبار و غم انگيز بود.

ابراهيم(عليه السلام) كار خود را كرد، مطمئن و آرام از بتكده بيرون آمد، و به خانه خود رفت در حالى كه خود را براى حوادث آينده آماده مى ساخت.

او مى دانست انفجار عظيمى در شهر، بلكه در سراسر كشور «بابل» ايجاد كرده كه صداى آن بعداً بلند خواهد شد! طوفانى از خشم و غضب به راه مى افتد كه او در ميان طوفان تنها است. اما او خدا را دارد، و همين او را كافى است.

* * *

بت پرستان، به شهر بازگشتند و به سراغ بتخانه آمدند، چه منظره وحشتناك و بهت آورى! گوئى بر سر جايشان خشكشان زده؟ لحظاتى چند رشته افكارشان از دست رفت، مات و مبهوت، خيره خيره، به آن ويرانه نگاه كردند و بتهائى را كه پناه روز بى پناهى خود مى پنداشتند، بى پناه در آنجا ديدند.

پس از لحظاتى، سكوت جاى خود را به خروش، نعره و فرياد داد... چه كسى اين كار را كرده؟ كدام ستمگر؟!

و چيزى نگذشت كه به خاطرشان آمد، جوان خداپرستى در اين شهر وجود دارد به نام «ابراهيم»(عليه السلام) كه بتها را به باد استهزاء مى گرفت، و تهديد كرده بود من نقشه خطرناكى براى بتهاى شما كشيده ام! معلوم مى شود كار، كار او است.

«سپس جمعيت به سوى او حركت كردند در حالى كه با سرعت (و خشم) راه مى رفتند» (فَأَقْبَلُوا إِلَيْهِ يَزِفُّونَ).

«يَزِفُّونَ» از ماده «زف» (بر وزن كف) در اصل، در مورد وزش باد و حركت سريع شترمرغ كه مخلوطى از راه رفتن و پريدن است، به كار رفته، بعد از آن به طور كنايه در مورد «زفاف عروس» يعنى بردن عروس به خانه داماد استعمال شده است.

به هر حال، منظور اين است كه بت پرستان با سرعت، به سوى ابراهيم(عليه السلام)آمدند كه دنباله ماجرايش را در آيات بعد خواهيم خواند.

* * *

▲1 ـ آيا پيامبران هم توريه مى كنند؟

قبلاً لازم است بدانيم «توريه» چيست؟

«توريه» (بر وزن توصيه) كه گاهى از آن تعبير به «معاريض» نيز مى شود، اين است: سخنى بگويند كه ظاهرى دارد، اما منظورِ گوينده، چيز ديگرى است، هر چند شنونده نظرش متوجه همان ظاهر مى شود، فى المثل كسى از ديگرى سؤال مى كند: كى از سفر آمدى؟ او پاسخ مى دهد: پيش از غروب، در حالى كه پيش از ظهر آمده است، شنونده از ظاهر اين كلام، كمى قبل از غروب را مى فهمد، در حالى كه گوينده، قبل از ظهر را اراده كرده، چرا كه آن هم قبل از غروب است!.

يا كسى از ديگرى سؤال مى كند، غذا خورده اى؟ مى گويد: آرى، شنونده از اين سخن، چنين مى فهمد كه امروز غذا خورده، در صورتى كه منظورش اين است، ديروز غذا خورده.

اين نكته در كتب فقهى مطرح است كه: آيا توريه دروغ محسوب مى شود يا نه؟ جمعى از فقهاى بزرگ از جمله «شيخ انصارى» (رضوان اللّه عليه) معتقد است: توريه جزء دروغ نيست، نه عرفاً كذب بر آن صادق است، و نه از روايات اسلامى الحاق آن به كذب استفاده مى شود، بلكه در پاره اى از روايات، عنوان كذب رسماً از آن نفى شده است.

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: الرَّجُلِ يُسْتَأْذَنُ عَلَيْهِ فَيَقُولُ لِلْجَارِيَةِ قُولِي لَيْسَ هُوَ هَاهُنَا قَالَ(عليه السلام) لَا بَأْسَ لَيْسَ بِكَذِب: «كسى دم در مى آيد و اجازه ورود به خانه مى طلبد، صاحب خانه (كه مانعى از پذيرش او دارد) به كنيز مى گويد: بگو: او اينجا نيست (و منظور از آن مثلاً همان پشت در خانه است) امام(عليه السلام) فرمود: اين دروغ نيست».(1)

اما، حق اين است كه در اينجا بايد تفصيلى داد، و به عنوان يك ضابطه كلى گفت: هر گاه لفظ از نظر مفهوم لغوى و عرفى قابليت دو معنا دارد، ولى ذهنيات مخاطب آن را بر معنى خاصى تطبيق مى كند، در حالى كه گوينده اراده معنى ديگرى را دارد، اين چنين توريه اى دروغ نيست مثل اين كه لفظ مشترك را به كار برند، ذهن شنونده متوجه يك معنى شود در حالى كه گوينده نظرش معنى ديگرى باشد.

فى المثل، در حالات «سعيد ابن جبير» آمده است: «حجاج» از او پرسيد: نظر تو درباره من چگونه است؟ گفت: به عقيده من تو «عادل» هستى! اطرافيان، شاد شدند، «حجاج» گفت: او با اين سخن حكم كفر مرا صادر كرد; زيرا يك معناى عادل عدول كننده از حق به باطل است! قرآن مجيد مى گويد: «ثُمَّ الَّذِيْنَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ»(2)-(3)

اما اگر لفظ، از نظر مفهوم لغوى و عرفى تنها يك معنى دارد و گوينده آن را رها مى كند و به سوى معناى مجازى مى رود، بى آن كه قرينه مجاز را ذكر كند، اين چنين توريه اى بدون شك حرام است، و ممكن است با اين تفصيل ميان نظرات مختلف فقها جمع كرد.

ولى، بايد توجه داشت: حتى در مواردى كه توريه، مصداق كذب و دروغ نيست، گاهى مفاسد آن را در بر دارد و سبب اغراء به جهل و افكندن مردم در خطا مى شود، و از اين نظر، گاه ممكن است به مرحله حرام برسد، اما هر گاه نه چنين مفسده اى دارد، و نه مصداق كذب و دروغ است، دليلى بر حرمت آن نداريم، و روايت امام صادق(عليه السلام) از اين قبيل است.

بنابراين، تنها دروغ نبودن براى توريه كردن كافى نيست، بلكه بايد مفاسد ديگر نيز در آن نباشد.

و البته در مواردى كه ضرورتى ايجاب كند كه، انسان دروغى بگويد، مسلماً مادام كه توريه ممكن است، بايد توريه كرد، تا سخن مصداق دروغ نباشد.

اما اين كه: آيا براى پيامبران توريه جايز است يا نه؟ بايد گفت: در صورتى كه موجب تزلزل اعتماد عمومى مردم شود جايز نيست، چرا كه سرمايه انبياء در طريق تبليغ، همان سرمايه اعتماد عمومى مردم است، و اما در مواردى مانند آنچه در داستان ابراهيم(عليه السلام) در آيات فوق آمده، كه اظهار بيمارى كند، و يا همچون منجمان نگاه در ستارگان آسمان بيفكند، و هدف مهمى در اين كار باشد، بى آن كه پايه هاى اعتماد حق جويان را متزلزل سازد، به هيچ وجه اشكالى ندارد.

* * *

1 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 8، صفحه 580 (باب 141 از ابواب العشره، حديث 8).

2 ـ انعام، آيه 1.

3 ـ «روضات الجنات»، صفحه 310 (به نقل پند تاريخ).

▲2 ـ ابراهيم(عليه السلام) و «قلب سليم»

مى دانيم «قلب» در اصطلاح قرآن به معنى روح و عقل است، بنابراين «قلب سليم» به روح پاك و سالمى گفته مى شود كه از هر گونه شرك و شك و فساد خالى است.

قرآن مجيد بعضى از قلوب را به عنوان «قاسيه» (قساوتمند) توصيف كرده است.(1)

و گاه قلوبى را به عنوان «ناپاك» معرفى نموده.(2)

قلب هائى را «بيمار» معرفى مى كند.(3)

و قلب هائى را «مهر خورده» و بسته.(4)

و در مقابل آنها «قلب سليم» را مطرح مى كند كه هيچ يك از اين عيوب در آن نيست، هم پاك است، و هم نرم و پر عطوفت، هم سالم است و هم انعطاف پذير در مقابل حق.

اين همان قلبى است كه به عنوان «حرم خدا» در روايات توصيف شده چنان كه در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: اَلْقَلْبُ حَرَمُ اللّهِ فَلاتُسْكِنْ حَرَمَ اللّهِ غَيْرَ اللّهِ!: «قلب، حرم خدا است، غير خدا را در حرم خدا ساكن مكن»!.(5)

اين همان قلبى است كه مى تواند حقائق غيب را ببيند و به ملكوت عالم بالا نظر كند، چنان كه در حديثى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده است: لَو لا اَنَّ الشَّياطِيْنَ يَحُوْمُونَ عَلى قُلُوبِ بَنِى آدَمَ لَنَظَرُوا اِلَى الْمَلَكُوتِ!: «اگر شياطين قلوب فرزندان آدم را احاطه نكنند، مى توانند به جهان ملكوت نظر افكنند»!.(6)

در هر حال، بهترين سرمايه براى نجات در قيامت، همين «قلب سليم» است، و همان بود كه ابراهيم(عليه السلام) با آن به بارگاه پروردگارش شتافت و فرمان رسالت را دريافت كرد.

اين سخن را با حديث ديگرى پايان مى دهيم، در روايتى آمده است: اِنَّ لِلّهِ فِى عِبادِهِ آنِيَةً وَ هُوَ الْقَلْبُ فَاَحَبُّها اِلَيْهِ «أَصْفاها» وَ «أَصْلَبُها» وَ «أَرَقُّها»: أَصْلَبُها فِى دِيْنِ اللّهِ، وَ أَصْفاها مِنَ الذُّنُوبِ، وَ أَرَقُّها عَلَى الاِخْوانِ: «خداوند در ميان بندگانش ظرف و پيمانه اى دارد به نام «دل»، كه از همه آنها بهتر ظرفى است كه «صاف تر»، «محكم تر» و «لطيف تر» باشد، از همه محكم تر در دين خدا، از همه پاك تر از گناهان و از همه لطيف تر در مقابل برادران دينى»!.(7)

* * *

95قالَ أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ

96وَ اللّهُ خَلَقَكُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ

97قالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْياناً فَأَلْقُوهُ فِي الْجَحِيمِ

98فَأَرادُوا بِهِ كَيْداً فَجَعَلْناهُمُ الْأَسْفَلِينَ

99وَ قالَ إِنِّي ذاهِبٌ إِلى رَبِّي سَيَهْدِينِ

100رَبِّ هَبْ لِي مِنَ الصّالِحِينَ

ترجمه:

95 ـ گفت: «آيا چيزى را مى پرستيد كه با دست خود مى تراشيد؟!

96 ـ با اين كه خداوند هم شما را آفريده و هم بت هائى كه مى سازيد»!

97 ـ گفتند: «بناى مرتفعى براى او بسازيد و او را در جهنمى از آتش بيفكنيد»!

98 ـ آنها طرحى براى نابودى ابراهيم ريخته بودند، ولى ما آنان را پست و مغلوب ساختيم.

99 ـ (او از اين مهلكه به سلامت بيرون آمد) و گفت: «من به سوى پروردگارم مى روم، او مرا هدايت خواهد كرد.

100 ـ پروردگارا! به من (فرزندى) از صالحان ببخش»!

1 ـ مائده، آيه 13.

2 ـ مائده، آيه 41.

3 ـ بقره، آيه 6.

4 ـ توبه، آيه 87.

5 ـ «بحار الانوار»، جلد 70، صفحه 25، باب حب اللّه، حديث 27.

6 ـ «بحار الانوار»، جلد 70، صفحه 59، باب القلب و صلاحه، حديث 39.

7 ـ «بحار الانوار»، جلد 70، صفحه 56، باب القلب و صلاحه، حديث 26.

تفسير:

▲نقشه هاى مشركان شكست مى خورد

سرانجام بعد از ماجراى بت شكنى، ابراهيم(عليه السلام) را به همين اتهام به دادگاه كشاندند.

او را مورد سؤال قرار داده و از او خواستند توضيح دهد كه: حادثه وحشتناك بتخانه به دست چه كسى انجام يافته؟ قرآن شرح اين ماجرا را در سوره «انبياء» بيان كرده و در آيات مورد بحث، تنها به يك فراز حساس آن قناعت مى كند و آن آخرين سخن ابراهيم(عليه السلام) با آنان در زمينه باطل بودن بت پرستى است، مى گويد: «ابراهيم گفت: آيا چيزى را پرستش مى كنيد كه با دست خود مى تراشيد»؟! (قالَ أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ).

هيچ آدم عاقلى، مصنوع خود را پرستش مى كند؟ هيچ ذى شعورى در برابر مخلوق خود، زانو به زمين مى زند؟ كدام عقل و منطق به شما چنين اجازه اى داده است؟!

* * *

معبود، بايد خالق انسان باشد نه مخلوق او، اكنون درست بنگريد و معبود حقيقى را پيدا كنيد: «خداوند هم شما را آفريده، و هم بتهائى را كه مى سازيد» (وَ اللّهُ خَلَقَكُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ).

آسمان و زمين، همه مخلوق اويند و زمان و مكان، همه از او است، بايد سر بر آستان چنين خالقى نهاد و او را پرستش و نيايش كرد.

اين دليلى است بسيار قوى، و دندان شكن كه هيچ پاسخى در مقابل آن نداشتند.

«ما» در جمله «ما تَعْمَلُونَ» به اصطلاح «موصوله» است (نه مصدريه)، مى خواهد بگويد: خدا هم شما را آفريده، و هم مصنوعاتتان را، اگر بر بتها كلمه «مصنوع» انسان، يا «معمول» انسان، اطلاق شود به خاطر شكلى است كه انسان به آن مى دهد، و گر نه ماده آن را هم خدا آفريده است، اين درست به اين مى ماند كه مى گويند: اين فرش، آن خانه، و آن اتومبيل ساخته انسان است. مسلماً منظور اين نيست كه انسان مواد آنها را ساخته، بلكه صورت آنها به دست انسان شكل مى گيرد.

اما اگر «ما» را «مصدريه» بگيريم مفهومش اين است كه: خداوند هم شما را آفريده و هم اعمال شما را، البته اين معنى غلط نيست و بر خلاف پندار بعضى، سر از جبر در نمى آورد، چرا كه اعمال ما هر چند به اراده ما انجام مى گيرد، اما اراده و قدرت بر تصميم گيرى و نيروهاى ديگرى را كه افعال خود را با آن انجام مى دهيم همه از ناحيه خدا است، ولى با اين حال آيه ناظر به اين معنى نيست، بلكه ناظر به بتها است، مى گويد: «خدا هم خالق شما است و هم بتهائى كه ساخته و پرداخته ايد» و لطف سخن نيز در همين است; چرا كه بحث از بتها بوده، نه از اعمال آدمى.

در حقيقت، اين آيه، شبيه مطلبى است كه در داستان موسى(عليه السلام) و ساحران آمده كه مى گويد: فَإِذا هِيَ تَلْقَفُ ما يَأْفِكُونَ: «موسى عصا را رها كرد، مار عظيمى شد و آنچه را به دروغ ساخته بودند بلعيد» (منظور مارهاى ساختگى ساحران است).(1)

* * *

ولى، مى دانيم زورگويان و قلدران هرگز با منطق و استدلال آشنا نبوده اند، به همين دليل، اين برهان گويا و نيرومند ابراهيم(عليه السلام)، در قلب سردمداران نظام جبار «بابل» اثر نگذاشت، هر چند گروهى از توده مردم مستضعف را بيدار كرد، اما مستكبران كه پيشرفت اين منطق توحيدى را مزاحم منافع خويش مى ديدند، با منطق زور و سرنيزه و آتش به ميدان آمدند، منطقى كه هرگز جز آن را نمى فهمند، تكيه بر قدرت خويش كردند «و فرياد زدند: براى او بناى مرتفعى بسازيد و در ميان آن آتش بيفروزيد و او را در جهنمى سوزان بيفكنيد»! (قالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْياناً فَأَلْقُوهُ فِي الْجَحِيمِ).

از اين تعبير، استفاده مى شود: قبلاً دستور داده شد، چهار ديوارى بزرگى ساختند، سپس در درون آن آتش افروختند، شايد به اين منظور كه هم آتش را از پراكنده شدن و خطرات احتمالى مهار كنند، و هم دوزخى را كه ابراهيم(عليه السلام)، با آن بت پرستان را تهديد مى كرد، عملاً به وجود آورند!

درست است كه براى سوزاندن انسانى همچون ابراهيم(عليه السلام) يك بار كوچك هيزم كافى بود، ولى، براى اين كه: سوز دل خود را از شكستن بتها فرو بنشانند، و به اصطلاح انتقام خويش را به حد اعلى بگيرند، و در ضمن شكوه و عظمتى به بتها بخشند كه آبروى بر باد رفته آنها برگردد، و نيز زهر چشمى از همه مخالفان خود بگيرند كه اين حادثه ديگر، در تاريخ «بابل» تكرار نگردد، اين درياى آتش را به وجود آوردند (توجه داشته باشيد «جَحِيم» در لغت به معنى آتش هائى است كه روى هم متراكم شده است).

بعضى «بُنْيان» را در اينجا به «منجنيق» تفسير كرده اند كه وسيله پرتاب اشياء سنگين از فاصله هاى دور بود، ولى غالب مفسران همان تفسير اول را برگزيده اند كه «بنيان»، ساختمان و چهار ديوارى بزرگ است.

* * *

در اينجا قرآن به ريزه كارى ها و جزئيات اين مسأله كه در سوره «انبياء» آمده است اشاره نمى كند، تنها در يك جمع بندى فشرده و جالب، پايان اين ماجرا را چنين بيان مى كند: «آنها براى نابودى ابراهيم نقشه دقيقى طرح كرده بودند، ولى ما آنها را پست و مغلوب ساختيم» (فَأَرادُوا بِهِ كَيْداً فَجَعَلْناهُمُ الْأَسْفَلِينَ).

«كَيْد» در اصل به معنى هر گونه «چاره انديشى» است، خواه در طريق صحيح باشد يا غلط، هر چند غالباً در موارد مذموم استعمال مى شود، و با توجه به اين كه در اينجا به صورت «نكره» آمده، نكره اى كه دلالت بر عظمت و اهميت مى كند، اشاره به نقشه وسيع و گسترده اى است كه آنها براى نابود ساختن ابراهيم(عليه السلام)، و برچيدن اثرات تبليغ قولى و عملى او، طرح كرده بودند.

آرى، خداوند آنها را «اسفل» و پائين قرار داد، و ابراهيم(عليه السلام) را در «مرتبه اعلى»، همان گونه كه منطقش برترى داشت، در حادثه آتش سوزى نيز خدا او را برتر قرار داد، و دشمنان نيرومندش را به سقوط كشانيد، آتش را بر او سرد و سالم ساخت و بى آن كه حتى يك تار موى او بسوزد، از آن درياى آتش سالم به درآمد!

يك روز نوح(عليه السلام) را از «غرق»، نجات مى دهد، و روز ديگر ابراهيم(عليه السلام) را از «حرق»، تا روشن كند، «آب» و «آتش» سر بر فرمان او دارند و «آنچه مى گويد خدا آن مى كنند».

* * *

ابراهيم(عليه السلام) از اين حادثه هولناك و توطئه خطرناكى كه دشمن براى او چيده بود سالم و سربلند، بيرون آمد، و چون رسالت خود را در «بابل» پايان يافته مى ديد، تصميم بر مهاجرت به اراضى مقدس «شام» گرفت «و گفت: من به سوى پروردگارم مى روم، او مرا هدايت خواهد كرد» (وَ قالَ إِنِّي ذاهِبٌ إِلى رَبِّي سَيَهْدِينِ).

بديهى است، خداوند مكانى ندارد، اما مهاجرت از محيط آلوده به محيط پاك، مهاجرت به سوى خدا است.

مهاجرت به سرزمين انبياء و اولياء، و كانون هاى وحى الهى مهاجرت به سوى خدا است، همان گونه كه سفر به «مكّه» «سفر الى اللّه» ناميده مى شود.

به علاوه مهاجرت براى انجام وظيفه و رسالت الهى سفر به سوى دوست محسوب مى گردد، و در اين سفر، هادى و راهنما در همه جا خدا است.

* * *

و در اينجا نخستين تقاضايش از خدا كه در آيات فوق منعكس است، تقاضاى فرزندى صالح بود، فرزندى كه بتواند خط رسالت او را تداوم بخشد، و برنامه هاى نيمه تمامش را به پايان برساند، اينجا بود كه عرض كرد: «پروردگارا! به من از فرزندان صالح ببخش» (رَبِّ هَبْ لِي مِنَ الصّالِحِينَ).

چه تعبير جالبى، «فرزند صالح و شايسته»، شايسته از نظر اعتقاد و ايمان شايسته از نظر گفتار و عمل، و شايسته از تمام جهات.

قابل توجه اين كه: يك جا ابراهيم(عليه السلام) خودش تقاضا مى كند كه در زمره صالحان باشد، چنان كه قرآن از قول او نقل مى كند: رَبِّ هَبْ لِي حُكْماً وَ أَلْحِقْنِي بِالصّالِحِينَ: «پروردگارا! به من علم و دانش مرحمت فرما، و مرا به صالحان ملحق كن».(2)

و اينجا تقاضا مى كند كه فرزندان صالح به من مرحمت فرما، چرا كه صالح وصفى است جامع كه تمام شايستگى هاى يك انسان كامل در آن جمع است.

خداوند نيز اين دعا را مستجاب كرد، و فرزندان صالحى همچون «اسماعيل» و «اسحاق»(عليهما السلام) به او مرحمت فرمود، چنان كه در آيات بعد همين سوره مى خوانيم: وَ بَشَّرْناهُ بِإِسْحاقَ نَبِيًّا مِنَ الصّالِحِينَ: «ما او را بشارت داديم به تولد اسحاق پيامبرى از صالحان».

و در مورد اسماعيل(عليه السلام) مى گويد: وَ إِسْماعِيلَ وَ إِدْرِيسَ وَ ذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِنَ الصّابِرِينَ * وَ أَدْخَلْناهُمْ فِي رَحْمَتِنا إِنَّهُمْ مِنَ الصّالِحِينَ: «و اسماعيل و ادريسو ذا الكفل را به ياد آور كه همه از صابران بودند * و ما آنها را در رحمت خود وارد كرديم چرا كه از صالحان بودند».(3)

* * *

1 ـ اعراف، آيه 117.

2 ـ شعراء، آيه 83.

3 ـ انبياء، آيات 85 و 86.

نكته ها:

▲1 ـ خالق همه چيز او است

در آيات مورد بحث، خوانديم: وَ اللّهُ خَلَقَكُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ: ابراهيم به بت پرستان مى گويد: «هم خودتان مخلوق خدا هستيد و هم بتهاى ساختگى شما».

بعضى، آيه فوق را توجيهى براى مذهب فاسد جبر پنداشته اند (به اين ترتيب كه «ما» در جمله «ما تَعْمَلُونَ» را «مصدريه» گرفته اند و گفته اند: مفهوم جمله اين مى شود كه خداوند شما و اعمالتان را آفريده است، و هنگامى كه اعمال ما مخلوق خدا است پس ما از خودمان اختيارى نداريم).

اين سخن از چند جهت بى اساس است:

اوّلاً: چنان كه گفتيم منظور از «ما تَعْمَلُونَ» در اينجا بتهائى است كه با دست خود مى ساختند، نه اعمال انسان ها، و بدون شك آنها اين مواد را از عالم خلقت مى گرفتند، و به آن شكل مى دادند (بنابراين «ما» ما موصوله است).

ثانياً: اگر مفهوم آيه آن باشد كه آنها پنداشته اند، دليلى مى شد به نفع بت پرستان، نه بر ضد آنها; چرا كه آنها مى توانستند بگويند: چون عمل بت سازى و بت پرستى ما را خدا آفريده، پس ما در اين ميان بى تقصير هستيم!.

ثالثاً: به فرض اين كه: معنى آيه چنين باشد باز دليل بر جبر نيست; زيرا در عين آزادى اراده و اختيار، باز هم به يك معنى خداوند خالق اعمال ما است، چرا كه اين آزادى اراده و قدرت بر تصميم گيرى، و نيروهاى جسمى و فكرى و مادى و معنوى را چه كسى جز خدا به ما داده است؟ پس خالق او است در عين اين كه فعل، فعل اختيارى ما است.

* * *

▲2 ـ هجرت ابراهيم(عليه السلام)

بسيارى از پيامبران در طول عمر خود، براى اداى رسالت خويش اقدام به هجرت كردند كه از جمله آنها ابراهيم(عليه السلام) بود كه در آيات مختلف قرآن روى مسأله هجرت او تكيه شده است.

از جمله در سوره «عنكبوت» آيه 26 مى خوانيم: وَ قالَ إِنِّي مُهاجِرٌ إِلى رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ: «گفت من به سوى پروردگارم هجرت مى كنم كه او عزيز و حكيم است» و قرآن اين سخن را بعد از مسأله آتش سوزى ابراهيم(عليه السلام) در آنجا آورده است.

حقيقت اين است كه رهبران الهى، هنگامى كه رسالت خويش را در يك نقطه به اتمام مى رساندند، و يا محيط را آماده براى گسترش دعوت خويش نمى ديدند ، براى اين كه رسالت آنها متوقف نگردد، دست به مهاجرت مى زدند، و اين مهاجرتها سرچشمه بركات فراوانى در طول تاريخ اديان شد، تا آنجا كه تاريخ اسلام از نظر ظاهر و معنا بر محور هجرت پيامبر(صلى الله عليه وآله) دور مى زند، و اگر هجرت نبود، اسلام در باتلاق بت پرستان «مكّه» براى هميشه فرو رفته بود.

هجرت بود كه به اسلام و مسلمين جان تازه داد، و همه چيز را به نفع آنها دگرگون ساخت، و بشريت را در مسير جديدى قرار داد.

بلكه، به يك معنى هجرت يك برنامه عمومى براى فرد فرد مؤمنان است، كه هر وقت در طول زندگى، آنها محيط را نامناسب براى اهداف مقدس خود ديدند، و آن را به صورت باتلاق عفن، يافتند كه همه چيز در آن مى پوسد، موظف به هجرتند، بايد رخت سفر بربندند و به سرزمين آماده ترى كوچ كنند كه ملك خدا محدود نيست.

اما هجرت، پيش از آن كه جنبه برون ذاتى داشته باشد جنبه درون ذاتى داردنخست در درون دل و جان «هجرتى بايد كرد»، هجرت از «آلودگى ها» به سوى «پاكى ها»، هجرت از «شرك» به «ايمان» و هجرت از «گناه» به «طاعت پروردگار بزرگ».

اين هجرت درونى سرآغازى خواهد بود براى تحول فرد و جامعه، و مقدمه اى براى هجرت برونى، در جلد چهارم تفسير «نمونه» بحث مشروحى پيرامون «اسلام و مهاجرت» ذيل آيه 100 سوره «نساء»، صفحه 89 به بعد آورده ايم.

* * *

101فَبَشَّرْناهُ بِغُلام حَلِيم

102فَلَمّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قالَ يا بُنَيَّ إِنِّي أَرى فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى قالَ يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللّهُ مِنَ الصّابِرِينَ

103فَلَمّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِينِ

104وَ نادَيْناهُ أَنْ يا إِبْراهِيمُ

105قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا إِنّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ

106إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِينُ

107وَ فَدَيْناهُ بِذِبْح عَظِيم

108وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ

109سَلامٌ عَلى إِبْراهِيمَ

110كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ

ترجمه:

101 ـ ما او را به نوجوانى بردبار و صبور بشارت داديم.

102 ـ هنگامى كه با او به مقام سعى و كوشش رسيد، گفت: «پسرم! من در خواب ديدم كه تو را ذبح مى كنم، نظر تو چيست»؟ گفت: «پدرم! هر چه دستور دارى اجرا كن، به خواست خدا مرا از صابران خواهى يافت»!

103 ـ هنگامى كه هر دو تسليم شدند و ابراهيم جبين او را بر خاك نهاد،

104 ـ او را ندا داديم كه: «اى ابراهيم!

105 ـ آن رؤيا را تحقق بخشيدى»! ما اين گونه نيكوكاران را جزا مى دهيم.

106 ـ اين مسلماً همان امتحان آشكار است!

107 ـ ما ذبح عظيمى را فداى او كرديم.

108 ـ و نام نيك او را در امت هاى بعد باقى نهاديم!

109 ـ سلام بر ابراهيم!

110 ـ اين گونه نيكوكاران را پاداش مى دهيم!

تفسير:

▲«ابراهيم» در قربانگاه!

در آيات گذشته به اينجا رسيديم كه، ابراهيم(عليه السلام) بعد از اداى رسالت خويش در «بابل» از آنجا هجرت كرد، و نخستين تقاضايش از پروردگار اين بود كه: فرزند صالحى به او عطا فرمايد; زيرا تا آن روز صاحب فرزندى نشده بود.

نخستين آيه مورد بحث سخن از اجابت اين دعاى ابراهيم(عليه السلام) به ميان آورده مى گويد: «ما او را به نوجوانى حليم، بردبار و پر استقامت بشارت داديم» (فَبَشَّرْناهُ بِغُلام حَلِيم).

در واقع سه بشارت در اين جمله جمع شده است: بشارت تولد فرزندى پسر، و بشارت رسيدن او به سنين نوجوانى، و بشارت به صفت والاى حلم.

در تفسير «حَلِيم» گفته اند: كسى است كه در عين توانائى، در هيچ كارى قبل از وقتش شتاب نمى كند، و در كيفر مجرمان عجله اى به خرج نمى دهد.

روحى بزرگ دارد و بر احساسات خويش مسلط است.

«راغب» در «مفردات» مى گويد: «حلم» به معنى خويشتن دارى به هنگام هيجان غضب است، و از آنجا كه اين حالت از عقل و خرد ناشى مى شود گاه به معنى عقل و خرد نيز به كار رفته، و گر نه معنى حقيقى «حلم» همان است كه در اول گفته شد، ضمناً از اين توصيف استفاده مى شود كه: خداوند بشارت بقاى اين فرزند را تا زمانى داده كه به سنى قابل توصيف به «حلم» برسد، و چنان كه در آيات بعد خواهيم ديد، او مقام حليم بودن خود را به هنگام ماجراى «ذبح» نشان داد، همان گونه كه ابراهيم(عليه السلام) نيز حليم بودن خود را در آن هنگام، و هم در موقع آتش سوزى آشكار ساخت.

قابل توجه اين كه: واژه «حليم» پانزده مرتبه در قرآن مجيد استعمال شده، و غالباً وصفى است براى خداوند جز در دو مورد كه توصيفى براى ابراهيم(عليه السلام) و فرزندش در كلام خدا آمده است، و در يك مورد كه توصيفى است براى شعيب(عليه السلام) از زبان ديگران.

واژه «غلام» به عقيده بعضى: به هر كودكى قبل از رسيدن به سن جوانى گفته مى شود، و بعضى آن را به كودكى كه از ده سال گذشته، و هنوز به سن بلوغ نرسيده است اطلاق كرده اند.

از تعبيرات مختلفى كه در لغت «عرب» آمده مى توان استفاده كرد: «غلام» حد فاصل ميان «طفل» (كودك) و «شاب» (جوان) است كه در زبان فارسى از آن تعبير به «نوجوان» مى كنيم.

* * *

سرانجام فرزند موعود ابراهيم(عليه السلام) طبق بشارت الهى، متولد شد، و قلب پدر را كه سال ها در انتظار فرزندى صالح بود، روشن ساخت، دوران طفوليت را پشت سر گذاشت و به سن نوجوانى رسيد.

در اينجا قرآن مى گويد: «هنگامى كه با او به مقام سعى و كوشش رسيد» (فَلَمّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ).

يعنى به مرحله اى رسيد كه مى توانست در مسائل مختلف زندگى همراه پدر تلاش و كوشش كند و او را يارى دهد.

بعضى، «سَعى» را در اينجا به معنى عبادت و كار براى خدا دانسته اند، البته «سعى» مفهوم وسيعى دارد كه اين معنى را نيز شامل مى شود ولى، منحصر به آن نيست، و تعبير «مَعَهُ» (با پدرش) نشان مى دهد كه منظور، معاونت پدر در امور زندگى است.

به هر حال، به گفته جمعى از مفسران: فرزند 13 ساله بود كه ابراهيم(عليه السلام)خواب عجيب و شگفت انگيزى ديد كه بيانگر شروع يك آزمايش بزرگ ديگر در مورد اين پيامبر عظيم الشأن است، در خواب ديد از سوى خداوند به او دستور داده شد: فرزند يگانه اش را با دست خود قربانى كند و سر ببرد.

ابراهيم(عليه السلام) وحشت زده از خواب بيدار شد، مى دانست: خواب پيامبران واقعيت دارد و از القائات شيطانى به دور است، اما با اين حال دو شب ديگر همان خواب تكرار شد كه تأكيدى بود بر لزوم اين امر و فوريت آن.

مى گويند: نخستين بار در شب «ترويه» (شب هشتم ماه ذى الحجه) اين خواب را ديد، و در شب هاى «عرفه» و «عيد قربان» (نهم و دهم ذى الحجه) خواب تكرار گرديد، لذا براى او كمترين شكى باقى نماند، كه اين فرمان قطعى خدا است.

ابراهيم(عليه السلام) كه بارها از كوره داغ امتحان الهى سرافراز بيرون آمده بود، اين بار نيز بايد دل به دريا بزند، سر بر فرمان حق بگذارد، و فرزندى را كه يك عمر در انتظارش بوده و اكنون نوجوانى برومند شده است، با دست خود سر ببرد!

ولى، بايد قبل از هر چيز، فرزند را آماده اين كار كند، رو به سوى او كرده «گفت: فرزندم! من در خواب ديدم كه بايد تو را ذبح كنم، بنگر نظر تو چيست»؟! (قالَ يا بُنَيَّ إِنِّي أَرى فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى).

فرزندش كه نسخه اى از وجود پدر ايثارگر بود، و درس صبر و استقامت و ايمان را در همين عمر كوتاهش در مكتب او خوانده بود، با آغوش باز و از روى طيب خاطر از اين فرمان الهى، استقبال كرد، با صراحت و قاطعيت «گفت: پدرم هر دستورى به تو داده شده است اجرا كن» (قالَ يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ).

و از ناحيه من فكر تو راحت باشد كه: «به خواست خدا مرا از صابران خواهى يافت» (سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللّهُ مِنَ الصّابِرِينَ).

اين تعبيرات پدر و پسر، چقدر پر معنى است! و چه ريزه كارى هائى در آن نهفته است!.

از يكسو، پدر با صراحت مسأله ذبح را با فرزند 13 ساله مطرح مى كند، و از او نظرخواهى مى كند، براى او شخصيت مستقل، و آزادى اراده قائل مى شود، او هرگز نمى خواهد فرزندش را بفريبد، و كوركورانه به اين ميدان بزرگ امتحان دعوت كند، او مى خواهد فرزند، نيز در اين پيكار بزرگ با نفس، شركت جويد، و لذت تسليم و رضا را همچون پدر بچشد!

از سوى ديگر، فرزند هم مى خواهد: پدر در عزم و تصميمش راسخ باشد، نمى گويد مرا ذبح كن، بلكه مى گويد: هر مأموريتى دارى انجام ده، من تسليم امر و فرمان او هستم، و مخصوصاً پدر را با خطاب «يا أَبَتِ»! (اى پدر!) مخاطب مى سازد، تا نشان دهد اين مسأله از عواطف فرزندى و پدرى سر سوزنى نمى كاهد، كه فرمان خدا، حاكم بر همه چيز است.

و از سوى سوم، مراتب ادب را در پيشگاه پروردگار به عالى ترين وجهى نگه مى دارد، هرگز به نيروى ايمان و اراده و تصميم خويش، تكيه نمى كند، بلكه بر مشيت خدا و اراده او تكيه مى نمايد و با اين عبارت از او توفيق پايمردى و استقامت مى طلبد.

و به اين ترتيب، هم پدر و هم پسر، نخستين مرحله اين آزمايش بزرگ را با پيروزى كامل مى گذرانند.

* * *

در اين ميان، چه ها گذشت؟ قرآن از شرح آن خوددارى كرده، و تنها روى نقاط حساس اين ماجراى عجيب، انگشت مى گذارد.

بعضى نوشته اند: فرزند فداكار، براى اين كه: پدر را در انجام اين مأموريت كمك كند، و هم از رنج و اندوه مادر بكاهد، هنگامى كه او را به قربانگاه در ميان كوه هاى خشك و سوزان سرزمين «منى» آورد، به پدر گفت: پدرم! ريسمان را محكم ببند، تا هنگام اجراى فرمان الهى، دست و پا نزنم، مى ترسم از پاداشم كاسته شود!

پدر جان! كارد را تيز كن و با سرعت بر گلويم بگذران، تا تحملش بر من (و بر تو) آسان تر باشد!

پدرم! قبلاً پيراهنم را از تن بيرون كن كه به خون آلوده نشودچرا كه بيم دارم چون مادرم آن را ببيند عنان صبر از كفش بيرون رود.

آن گاه افزود: سلامم را به مادرم برسان، و اگر مانعى نديدى پيراهنم را برايش ببر، كه باعث تسلى خاطر و تسكين دردهاى او است، چرا كه بوى فرزندش را از آن خواهد يافت، و هر گاه دلتنگ شود، آن را در آغوش مى فشارد و سوز درونش را تخفيف خواهد داد.

لحظه هاى حساسى فرا رسيد، فرمان الهى بايد اجراء مى شد، ابراهيم(عليه السلام) كه مقام تسليم فرزند را ديد او را در آغوش كشيد، گونه هايش را بوسه داد، و هر دو در اين لحظه، به گريه افتادند، گريه اى كه بيانگر عواطف و مقدمه شوق لقاىِ خدا بود.

قرآن، همين اندازه، در عبارتى كوتاه و پر معنى، مى گويد: «هنگامى كه هر دو تسليم و آماده شدند و ابراهيم جبين فرزند را بر خاك نهاد...» (فَلَمّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِينِ).(1)

باز قرآن اينجا را به اختصار برگزار كرده و به شنونده اجازه مى دهد، با امواج عواطفش، قصه را همچنان دنبال كند.

بعضى گفته اند: منظور از جمله «تَلَّهُ لِلْجَبِينِ» اين بود، كه پيشانى پسر را به پيشنهاد خودش بر خاك نهاد، مبادا چشمش در صورت فرزند، بيفتد، عواطف پدرى به هيجان در آيد و مانع اجراى فرمان خدا شود!

به هر حال، ابراهيم(عليه السلام) صورت فرزند را بر خاك نهاد و كارد را به حركت در آورد و با سرعت و قدرت بر گلوى فرزند كشيد، در حالى كه روحش در هيجان فرو رفته بود، و تنها عشق خدا بود كه او را در مسيرش بى ترديد پيش مى برد.

اما كارد برنده، بر گلوى لطيف فرزند، كمترين اثرى نگذارد!...

ابراهيم(عليه السلام) در حيرت فرو رفت، بار ديگر كارد را به حركت در آورد، ولى باز كارگر نيفتاد، آرى «ابراهيم خليل»(عليه السلام) مى گويد: بِبُر! اما خداوند «جليل» فرمان مى دهد: نَبُر! و كارد تنها گوش بر فرمان او دارد.

* * *

اينجا است كه قرآن با يك جمله كوتاه و پر معنى، به همه انتظارها پايان داده مى گويد: «در اين هنگام او را ندا داديم كه اى ابراهيم»! (وَ نادَيْناهُ أَنْ يا إِبْراهِيمُ).

* * *

«آنچه را در خواب مأموريت يافتى انجام دادى» (قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا).

«ما اين گونه نيكوكاران را جزا و پاداش مى دهيم» (إِنّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ).

هم به آنها توفيق پيروزى در امتحان مى دهيم، و هم نمى گذاريم فرزند دلبندشان از دست برود، آرى، كسى كه سر تا پا تسليم فرمان ما است، و نيكى را به حد اعلاء رسانده، جز اين پاداشى نخواهد داشت.

* * *

سپس مى افزايد: «اين مسلماً امتحان مهم و آشكارى است» (إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِينُ).

ذبح كردن فرزند با دست خود، آن هم فرزندى برومند و لايق، براى پدرى كه يك عمر در انتظار چنين فرزندى بوده، كار ساده و آسانى نيست، چگونه مى توان دل از چنين فرزندى بركند؟ و از آن بالاتر با نهايت تسليم و رضا، بى آن كه خم به ابرو آورد به امتثال اين فرمان بشتابد، و تمام مقدمات را تا آخرين مرحله انجام دهد، به طورى كه از نظر آمادگى هاى روانى و عملى چيزى فروگذار نكند!

و از آن عجيب تر، تسليم مطلق اين نوجوان در برابر اين فرمان بود، كه با آغوش باز و با اطمينان خاطر به لطف پروردگار و تسليم در برابر اراده او به استقبال ذبح شتافت.

لذا در بعضى از روايات آمده است: هنگامى كه اين كار انجام گرفت، «جبرئيل» (از روى اعجاب) صدا زد: «اللّهُ اَكْبَر» «اللّهُ اَكْبَر!...»

و فرزند ابراهيم صدا زد: «لا اِلهَ اِلاَّ اللّه، وَ اللّهُ اَكْبَر!...»

و پدر قهرمان فداكار نيز گفت: «اللّهُ اَكْبَرُ وَ لِلّهِ الْحَمْد».(2)

و اين شبيه تكبيراتى است كه حجّاج روز «عيد قربان» مى گويند.

* * *

اما براى اين كه: برنامه ابراهيم(عليه السلام) ناتمام نماند، و در پيشگاه خدا قربانى كرده باشد، و آرزوى ابراهيم(عليه السلام) برآورده شود، خداوند قوچى بزرگ، فرستاد تا به جاى فرزند قربانى كند و سنتى براى آيندگان در مراسم «حج»، و سرزمين «منى» از خود بگذارد، چنان كه قرآن مى گويد: «ما ذبح عظيمى را فداى او كرديم» (وَ فَدَيْناهُ بِذِبْح عَظِيم).

در اين كه: عظمت اين ذبح از چه نظر بوده، از نظر جسمانى و ظاهرى؟ و يا از جهت اين كه: فداى فرزند ابراهيم(عليه السلام) شد؟ و يا از نظر اين كه: براى خدا و در راه خدا بود؟ و يا از اين نظر كه: اين قربانى از سوى خدا براى ابراهيم(عليه السلام)فرستاده شد؟.

مفسران، گفتگوهاى فراوانى دارند، ولى هيچ مانعى ندارد كه تمام اين جهات در ذبح عظيم، جمع، و از ديدگاه هاى مختلف داراى عظمت باشد.

يكى از نشانه هاى عظمت اين ذبح آن است كه با گذشت زمان، سال به سال وسعت بيشترى يافته، و الآن در هر سال بيش از يك ميليون نفر به ياد آن ذبحِ عظيم قربانى مى كنند و خاطره اش را زنده نگه مى دارد.

«فَدَيْنا» از ماده «فدا» در اصل به معنى قرار دادن چيزى به عنوان بلاگردان و دفع ضرر، از شخص يا چيز ديگر است، لذا مالى را كه براى آزاد كردن اسير مى دهند «فديه» مى گويند، و نيز كفاره اى را كه بعضى از بيماران به جاى روزه مى دهند به اين نام ناميده مى شود.

در اين كه اين قوچ بزرگ، چگونه به ابراهيم(عليه السلام) داده شد، بسيارى معتقدند «جبرئيل» آورد، بعضى، نيز گفته اند: از دامنه كوه هاى «منى» سرازير شد، هر چه بود به فرمان خدا و به اراده او بود.

* * *

خداوند تنها پيروزى ابراهيم(عليه السلام) را در اين امتحان بزرگ در آن روز نستود، بلكه خاطره آن را جاويدان ساخت، چنان كه در آيه بعد مى گويد: «ما نام نيك ابراهيم را در امت هاى بعد باقى و برقرار ساختيم» (وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ).

«اسوه» اى شد، براى همه آيندگان، و «قدوه» اى، براى تمام پاكبازان و عاشقان دلداده كوى دوست، و برنامه او را به صورت سنت حج در اعصار و قرون آينده، تا پايان جهان جاودان نموديم او پدر پيامبران بزرگ، پدر امت اسلام و پيامبر اسلام بود.

* * *

«سلام بر ابراهيم» (آن بنده مخلص و پاكباز باد) (سَلامٌ عَلى إِبْراهِيمَ).

* * *

آرى، «ما اين گونه نيكوكاران را پاداش مى دهيم» (كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ).

پاداشى به عظمت دنيا، پاداشى جاودان در سراسر زمان، پاداشى درخور سلام و درود خداوند بزرگ!

جالب توجه اين كه: جمله «كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ» يك بار اينجا ذكر شده، و يك بار در چند آيه قبل، اين تكرار حتماً نكته اى دارد.

ممكن است دليلش اين بوده باشد كه در مرحله اول، خداوند پيروزى ابراهيم(عليه السلام) را در امتحان بزرگش، تصديق مى كند، و كارنامه قبولى او را امضاء مى فرمايد، اين خود جزا و پاداش بزرگى است، و اين مهمترين مژده اى بود كه خداوند، به ابراهيم(عليه السلام) داد، سپس مسأله «فدا كردن ذبح عظيم»، «جاودان ماندن نام و سنت او» و «درود فرستادن خدا بر او» را كه سه موهبت بزرگ ديگر است مطرح كرده، و آن را به عنوان پاداش نيكوكاران معرفى مى كند.

* * *

1 ـ «تَلَّهُ» از ماده «تل» در اصل به معنى «مكان مرتفع» است و «تَلَّهُ لِلْجَبِينِ» مفهومش اين است كه او را بر مكان مرتفعى به يك طرف صورت بر زمين افكند، «جَبِين» به معنى طرف صورت است، و دو طرف را «جَبِينان» مى گويند.

2 ـ تفسير «قرطبى» و تفسير «روح البيان».

نكته ها:

▲1 ـ «ذبيح اللّه» كيست؟

در اين كه كدام يك از فرزندان ابراهيم (اسماعيل يا اسحاق)(عليهم السلام) به قربانگاه برده شد، و لقب «ذبيح اللّه» يافت؟ در ميان مفسران سخت گفتگو است، گروهى «اسحاق»(عليه السلام) را «ذبيح» مى دانند، و جمعى «اسماعيل»(عليه السلام) را، نظر اول را بسيارى از مفسران اهل سنت، و نظر دوم را مفسران شيعه برگزيده اند.

اما آنچه با ظواهر آيات مختلف قرآن هماهنگ است، اين است كه: ذبيح «اسماعيل»(عليه السلام) بوده است، زيرا:

اوّلاً: در يك جا مى خوانيم: وَ بَشَّرْناهُ بِإِسْحاقَ نَبِيّاً مِنَ الصّالِحِيْنَ: «ما او را بشارت به اسحاق داديم كه پيامبرى بود از صالحان».(1)

اين تعبير، به خوبى نشان مى دهد كه خداوند بشارت به تولد اسحاق(عليه السلام) را بعد از اين ماجرا و به خاطر فداكارى هاى ابراهيم(عليه السلام) به او داد، بنابراين ماجراى ذبح مربوط به او نبود.

به علاوه، هنگامى كه خداوند نبوت كسى را بشارت مى دهد، مفهومش اين است كه زنده مى ماند، و اين با مسأله ذبح در كودكى سازگار نيست.

ثانياً: در آيه 71 سوره «هود» مى خوانيم: فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ يَعْقُوبَ: «ما او را به تولد اسحاق بشارت داديم و نيز به تولد يعقوب بعد از اسحاق».

اين آيه نشان مى دهد كه ابراهيم(عليه السلام) مطمئن بود، اسحاق(عليه السلام) مى ماند و فرزندى همچون يعقوب(عليه السلام) از او به وجود مى آيد، بنابراين نوبتى براى ذبح باقى نخواهد ماند.

كسانى كه ذبيح را اسحاق(عليه السلام) مى دانند در حقيقت اين آيات را ناديده گرفته اند.

ثالثاً: روايات بسيارى در منابع اسلامى آمده است كه: نشان مى دهد ذبيح اسماعيل(عليه السلام) بوده است، به عنوان نمونه:

در حديث معتبرى از پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله) اسلام نقل شده: أَنَا ابْنُ الذَّبِيْحَيْنِ: «من فرزند دو ذبيحم» و منظور از «دو ذبيح» يكى پدرش «عبداللّه» است كه «عبدالمطلب» جدّ پيامبر(صلى الله عليه وآله) نذر كرده بود او را براى خدا قربانى كند، سپس يكصد شتر به فرمان خدا فداء او قرار داد و داستانش مشهور است، و ديگر اسماعيل(عليه السلام) بود; زيرا مسلّم است كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) از فرزندان اسماعيل(عليه السلام)است، نه اسحاق(عليه السلام).(2)

در دعائى كه از على(عليه السلام) از پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله) نقل شده مى خوانيم: يا مَنْ فَدا اِسْماعِيْلَ مِنَ الذِّبْحِ: «اى كسى كه فدائى براى ذبح اسماعيل قرار دادى».(3)

در احاديثى كه از امام باقر و امام صادق(عليهما السلام) نقل شده مى خوانيم: «هنگامى كه سؤال كردند: «ذبيح» كه بود؟ فرمودند: «اسماعيل».

در حديثى كه از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) نقل شده، نيز مى خوانيم: لَوْ عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ شَيْئاً أَكْرَمَ مِنَ الضَّأْنِ لَفَدَى بِهِ إِسْمَاعِيلَ: «اگر حيوانى بهتر از گوسفند پيدا مى شد آن را فديه اسماعيل قرار مى داد».(4)

خلاصه، روايات در اين زمينه بسيار است كه اگر بخواهيم همه آنها را نقل كنيم، سخن به درازا مى كشد.(5)

در برابر اين روايات فراوان، كه هماهنگ با ظاهر آيات قرآن است، روايت شاذى بر ذبيح بودن اسحاق(عليه السلام) دلالت دارد كه نه مى تواند مقابله با روايات گروه اول كند، و نه با ظاهر آيات قرآن هماهنگ است.

از همه اينها گذشته، اين مسأله مسلّم است، كودكى را كه ابراهيم(عليه السلام) با مادرش به فرمان خدا به «مكّه» آورد و در آنجا رها نمود، و سپس خانه «كعبه» را با كمك او ساخت، و طواف و سعى با او به جا آورد، اسماعيل(عليه السلام) بود، و اين نشان مى دهد: ذبيح نيز اسماعيل(عليه السلام) بوده است; زيرا برنامه ذبح مكمل برنامه هاى فوق محسوب مى شده.

البته، آنچه از كتب «عهد عتيق» (تورات كنونى) بر مى آيد اين است كه ذبيح، اسحاق(عليه السلام) بوده است.(6)

و از اينجا چنين به نظر مى رسد كه: بعضى از روايات غير معروف اسلامى كه اسحاق(عليه السلام) را ذبيح معرفى مى كند، تحت تأثير روايات اسرائيلى است، و احتمالاً از مجعولات «يهود» است، «يهود» چون از دودمان «اسحاق»(عليه السلام) بودند، مايل بودند اين افتخار را از مسلمانان كه پيامبرشان زاده اسماعيل(عليه السلام) بود سلب كنند، و براى خود ثبت نمايند، هر چند از طريق انكار واقعيات باشد!

به هر حال، آنچه براى ما از همه محكم تر است، ظواهر آيات قرآن است، كه به خوبى نشان مى دهد: ذبيح اسماعيل(عليه السلام) بوده است، گر چه براى ما تفاوتى نمى كند: ذبيح اسماعيل(عليه السلام) باشد يا اسحاق(عليه السلام)، هر دو فرزند ابراهيم(عليه السلام) و پيامبر بزرگ خدا بودند، هدف روشن شدن اين ماجراى تاريخى است.

* * *

1 ـ صافات، آيه 112.

2 ـ تفسير «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث.

3 ـ «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 421.

4 ـ «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 422.

5 ـ براى اطلاع بيشتر از اين روايات به تفسير «برهان»، جلد 4، صفحه 28 به بعد، و تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 420 به بعد مراجعه فرمائيد.

6 ـ «تورات»، سفر تكوين، فصل 22.

▲2 ـ آيا «ابراهيم» مأمور به ذبح فرزند بود؟

از سؤالات مهم ديگرى كه در اين بحث، براى مفسران مطرح است، اين است كه: آيا ابراهيم(عليه السلام) راستى مأمور به ذبح فرزند بود، يا به مقدمات آن؟

اگر مأمور به ذبح بوده، چگونه پيش از انجام آن، اين حكم الهى نسخ شد؟ در حالى كه نسخ، قبل از عمل جايز نيست، و اين معنى در علم «اصول فقه» اثبات شده است.

و اگر مأمور به مقدمات ذبح بوده است، اين افتخار مهمى نخواهد بود.

و اين كه بعضى گفته اند: اهميت مسأله از اينجا ناشى مى شود كه: ابراهيم(عليه السلام) احتمال مى داد، بعد از انجام اين مأموريت و فراهم كردن مقدمات، دستور به اصل ذبح داده شود، و امتحان بزرگ او همين جا بود، مطلب جالبى به نظر نمى رسد.

به عقيده ما اين گفتگوها از اينجا ناشى مى شود كه، ميان اوامر امتحانى و غير امتحانى فرق نگذاشته اند، امرى كه به ابراهيم(عليه السلام) شد، يك امر امتحانى بود، مى دانيم: در اوامر امتحانى اراده جدى تعلق به اصل عمل نگرفته، بلكه هدف آن است: روشن شود شخص مورد آزمايش، تا چه اندازه آمادگى اطاعت فرمان دارد، و اين در جائى است كه شخص مورد آزمايش، از اسرار پشت پرده آگاه نيست.

و به اين ترتيب، در اينجا نسخ واقع نشده است كه در صحت آن قبل از عمل بحث و گفتگو شود.

و اگر مى بينيم، خداوند بعد از اين ماجرا به ابراهيم(عليه السلام) مى گويد: قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا: «خوابى را كه ديده بودى تحقق بخشيدى»، به خاطر آن است كه آنچه در توان داشت در زمينه ذبح فرزند دلبند، انجام داد، و آمادگى روحى خود را در اين زمينه از هر جهت به اثبات رسانيد، و از عهده اين آزمايش به خوبى برآمد.

* * *

▲3 ـ چگونه خواب «ابراهيم» مى توانست حجت باشد؟

در مورد «خواب» و «خواب ديدن» سخن بسيار است كه ما شرح مبسوطى از آن را در تفسير سوره «يوسف»، ذيل آيه 4 آورديم.(1)

آنچه در اينجا لازم است به آن توجه شود اين است كه: چگونه ابراهيم(عليه السلام)خواب را حجت دانست و آن را معيار عمل خود قرار داد؟ در پاسخ اين سؤال، گاه، گفته مى شود: خواب هاى انبياء هرگز خواب شيطانى، يا مولود فعاليت قوه واهمه نيست، بلكه گوشه اى از برنامه نبوت و وحى آنها است.

و به تعبير ديگر، ارتباط انبياء با مصدر وحى، گاهى به صورت القاء به قلب است.

گاه، از طريق ديدن فرشته وحى.

گاه، از راه شنيدن امواج صوتى كه به فرمان خدا ايجاد شده.

و گاه، از طريق خواب است.

و به اين ترتيب، در خواب هاى آنها هيچ گونه خطا و اشتباهى رخ نمى دهد، و آنچه در خواب مى بينند، درست همانند چيزى است كه در بيدارى مى بينند.

و گاه گفته مى شود: ابراهيم(عليه السلام) در حال بيدارى از طريق وحى آگاهى يافت كه بايد به خوابى كه در زمينه «ذبح» مى بيند عمل كند.

و گاه گفته مى شود: قرائن مختلفى كه در اين خواب بود، و از جمله اين كه در سه شب متوالى عيناً تكرار شد، براى او علم و يقين ايجاد كرد كه اين يك مأموريت الهى است و نه غير آن.

به هر حال، همه اين تفسيرها ممكن است صحيح باشد و منافاتى با هم ندارد و مخالف ظواهر آيات نيز نمى باشد.

* * *

1 ـ جلد 9، صفحه 311 به بعد.

▲4 ـ وسوسه هاى شيطان در روح بزرگ «ابراهيم» اثر نگذاشت

از آنجا كه امتحان ابراهيم(عليه السلام) يكى از بزرگترين امتحانات در طول تاريخ بود، امتحانى كه هدفش اين بود: قلب او را از مهر و عشق غير خدا تهى كند، و عشق الهى را در سراسر آن پرتوافكن سازد، طبق بعضى از روايات، شيطان به دست و پا افتاد، كارى كند كه ابراهيم(عليه السلام) از اين ميدان پيروزمند بيرون نيايد، گاه، به سراغ مادرش «هاجر» آمد، و به او گفت: مى دانى ابراهيم(عليه السلام) چه در نظر دارد؟ مى خواهد فرزندش را امروز سر ببرد!

«هاجر» گفت: برو سخن محال مگو كه او مهربانتر از اين است كه فرزند خود را بكشد، اصولاً مگر در دنيا انسانى پيدا مى شود كه فرزند خود را با دست خود ذبح كند؟

شيطان به وسوسه خود ادامه داد، گفت: او مدعى است خدا به او دستور داده.

«هاجر» گفت: اگر خدا دستور داده، بايد اطاعت كند و جز رضا و تسليم راهى نيست!!

گاهى، به سراغ «فرزند» آمد و به وسوسه او مشغول شد، از آن هم نتيجه اى نگرفت، چون اسماعيل(عليه السلام) را يك پارچه تسليم و رضا يافت.

سرانجام، به سراغ «پدر» آمد گفت: ابراهيم! خوابى را كه ديدى خواب شيطانى است! اطاعت شيطان مكن!

ابراهيم(عليه السلام) كه در پرتو نور ايمان و نبوت او را شناخت، بر او فرياد زد دور شو اى دشمن خدا.(1)

در حديث ديگرى آمده است: ابراهيم(عليه السلام) نخست به «مشعر الحرام» آمد تا پسر را قربانى كند، شيطان به دنبال او شتافت، او به محل «جمره اولى» آمد، شيطان به دنبال او آمد، ابراهيم(عليه السلام) هفت سنگ به او پرتاب كرد، هنگامى كه به «جمره دوم» رسيد، باز شيطان را مشاهده نمود، هفت سنگ ديگر بر او انداخت، تا به «جمره عقبه» آمد، هفت سنگ ديگر بر او زد (و او را براى هميشه از خود مأيوس ساخت).(2)

و اين نشان مى دهد كه وسوسه هاى شياطين، در ميدان هاى بزرگ امتحان، نه از يكسو، كه از جهات مختلف صورت مى گيرد، هر زمان به رنگى، و از طريقى، مردان خدا بايد ابراهيموار، شياطين را در همه چهره ها بشناسند، و از هر طريق وارد شوند راه را بر آنها ببندند و سنگسارشان كنند، و چه درس بزرگى؟!

* * *

1 و 2 ـ تفسير «ابوالفتوح رازى»، جلد 9، صفحه 326 (ذيل آيات مورد بحث).

▲5 ـ فلسفه تكبيرات، در «منى»

مى دانيم، از دستورهائى كه در مورد «عيد اضحى» در روايات اسلامى آمده است، تكبيرات مخصوصى است كه همه مسلمانان، چه آنها كه در مراسم حج شركت كرده اند و در «منى» هستند، و چه آنها كه در ساير نقاط مى باشند، بعد از نمازها مى گويند، (منتهى كسانى كه در «منى» باشند بعد از 15 نماز كه نخستين آن نماز ظهر روز عيد است، و كسانى كه در غير «منى» باشند بعد از 10 نماز تكرار مى كنند) و صورت تكبيرات چنين است:

«اللّهُ اَكْبَرُ، اللّهُ اَكْبَرُ، لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ، وَ اللّهُ اَكْبَرُ، اللّهُ اَكْبَرُ، وَ لِلّهِ الْحَمْدُ، اللّهُ اَكْبَرُ عَلى ما هَدانا»، و هنگامى كه اين دستور را با حديثى كه سابقاً نقل كرديم مقايسه مى كنيم، مى بينيم در حقيقت اين تكبيرات مجموعه اى است از تكبيرات «جبرئيل»، «اسماعيل»(عليه السلام) و پدرش «ابراهيم»(عليه السلام) و چيزى افزون بر آن.

و به تعبير ديگر، اين تعبيرات خاطره پيروزى «ابراهيم» و «اسماعيل»(عليهما السلام)را در آن ميدان بزرگ آزمايش، در نظرها زنده مى كند، و به همه مسلمانان چه در «منى» و چه در غير «منى» الهام مى بخشد.

ضمناً، از روايات اسلامى معلوم مى شود: نام گذارى سرزمين «منى» به اين اسم به خاطر آن است كه ابراهيم(عليه السلام) هنگامى كه به اين سرزمين رسيد و از عهده امتحان برآمد، «جبرئيل» به او گفت: هر چه مى خواهى از پروردگارت بخواه، او از خدا «تمنى» كرد: دستور دهد، به عنوان فداى فرزندش اسماعيل(عليه السلام)، قوچى را ذبح كند، و اين تمناى او انجام شد.(1)

* * *

1 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 420، حديث 68.

▲6 ـ «حج» يك عبادت مهم انسان ساز

سفر حج، در حقيقت يك هجرت بزرگ است، يك سفر الهى است، يك ميدان گسترده خودسازى و جهاد اكبر است.

مراسم حج، در واقع عبادتى را نشان مى دهد كه عميقاً با خاطره مجاهدات «ابراهيم»(عليه السلام) و فرزندش «اسماعيل»(عليه السلام) و همسرش «هاجر» آميخته است، و ما اگر در مطالعات خود در مورد اسرار حج، از اين نكته غفلت كنيم، بسيارى از مراسم آن به صورت معما در مى آيد، آرى، كليد حل اين معما توجه به اين آميختگى عميق است.

هنگامى كه در قربانگاه، در سرزمين «منى» مى آئيم، تعجب مى كنيم اين همه قربانى براى چيست؟ اصولاً مگر ذبح حيوان مى تواند حلقه اى از مجموعه يك عبادت باشد؟!

اما هنگامى كه مسأله قربانى ابراهيم(عليه السلام) را به خاطر مى آوريم كه عزيزترين عزيزانش، و شيرين ترين ثمره عمرش را در اين ميدان در راه خدا ايثار كرد، و بعداً سنتى به عنوان قربانى در «منى» به وجود آمد، به فلسفه اين كار پى مى بريم.

قربانى كردن، رمز گذشت از همه چيز در راه معبود است، قربانى كردن، مظهرى است براى تهى نمودن قلب از غير ياد خدا، و هنگامى مى توان از اين مناسك بهره تربيتى كافى گرفت كه تمام صحنه ذبح اسماعيل(عليه السلام) و روحيات اين پدر و پسر به هنگام قربانى، در نظر مجسم شود، و آن روحيات در وجود انسان پرتو افكن گردد.(1)

هنگامى كه به سراغ «جمرات» (سه ستون سنگى مخصوصى كه حُجّاج در مراسم حج آنها را سنگباران مى كنند و در هر بار هفت سنگ با مراسم مخصوص به آنها مى زنند) اين معما در نظر ما خودنمائى مى كند كه پرتاب اين همه سنگ به يك ستون بى روح، چه مفهومى مى تواند داشته باشد؟ و چه مشكلى را حل مى كند؟ اما هنگامى كه به خاطر مى آوريم اينها ياد آور خاطره مبارزه ابراهيم(عليه السلام)قهرمان توحيد با وسوسه هاى شيطان است كه سه بار بر سر راه او ظاهر شد و تصميم داشت او را در اين ميدان «جهاد اكبر»، گرفتار سستى و ترديد كند، و هر بار ابراهيم قهرمان(عليه السلام) او را با سنگ از خود دور ساخت، محتواى اين مراسم روشن تر مى شود.

مفهوم اين مراسم اين است كه همه شما نيز در طول عمر، در ميدان جهاد اكبر، با وسوسه هاى شياطين روبرو هستيد، و تا آنها را سنگ سار نكنيد و از خود نرانيد پيروز نخواهيد شد.

اگر انتظار داريد: خداوند بزرگ همان گونه كه سلام بر ابراهيم(عليه السلام) فرستاده و مكتب و ياد او را جاودان نموده، به شما نظر لطف و مرحمتى كند، بايد خط او را تداوم بخشيد.

و يا هنگامى كه به «صفا» و «مروه» مى آئيم و مى بينيم گروه، گروه مردم از اين كوه كوچك به آن كوه كوچكتر مى روند، و از آنجا به اين باز مى گردند، و بى آن كه چيزى به دست آورده باشند، اين عمل را تكرار مى كنند، گاه مى دوند، و گاه راه مى روند، مسلماً تعجب مى كنيم كه اين ديگر چه كارى است، و چه مفهومى مى تواند داشته باشد؟!

اما هنگامى كه به عقب بر مى گرديم، و داستان سعى و تلاش آن زن با ايمان «هاجر» را براى نجات جان فرزند شيرخوارش اسماعيل(عليه السلام) در آن بيابان خشك و سوزان، به خاطر مى آوريم، كه چگونه بعد از اين سعى و تلاش، خداوند او را به مقصدش رسانيد، چشمه «زمزم» از زير پاى نوزادش جوشيدن گرفت، ناگهان چرخ زمان به عقب بر مى گردد، پرده ها كنار مى رود، و خود را در آن لحظه در كنار «هاجر» مى بينيم، و با او در سعى و تلاشش همگام مى شويم كه در راه خدا بى سعى و تلاش، كسى به جائى نمى رسد!

و به آسانى، مى توان از آنچه گفتيم، نتيجه گرفت كه: «حج» را بايد با اين رموز تعليم داد، و خاطرات ابراهيم(عليه السلام) و فرزند و همسرش را گام به گام تجسم بخشيد، تا هم فلسفه آن درك شود و هم اثرات عميق اخلاقى حج در نفوس حُجّاج پرتوافكن گرددكه بدون آن آثار، قشرى بيش نيست.

* * *

111إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ

112وَ بَشَّرْناهُ بِإِسْحاقَ نَبِيًّا مِنَ الصّالِحِينَ

113وَ بارَكْنا عَلَيْهِ وَ عَلى إِسْحاقَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِما مُحْسِنٌ وَ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ مُبِينٌ

ترجمه:

111 ـ او از بندگان با ايمان ماست!

112 ـ ما او را به اسحاق ـ پيامبرى از شايستگان ـ بشارت داديم!

113 ـ ما به او و اسحاق بركت داديم; و از دودمان آن دو، افرادى بودند نيكوكار و افرادى آشكارا به خود ستم كردند!

1 ـ متأسفانه مراسم قربانى در عصر و زمان ما به شكل نامطلوبى در آمده است كه بايد علماى اسلام در نجات آن بكوشند، در اين زمينه و در زمينه فلسفه هاى مختلف حج بحث هاى مشروحى در جلد 14، از صفحه 74 تا 84 آورده ايم.

* * *

اكنون كه تصحيح جديد اين كتاب انجام مى گيرد، بر اثر فتواى اين مرجع تقليد شيعيان و نويسنده اين تفسير كه: «قربانى مادام كه تلف مى گردد و نمى توان از آن در حج بهره بردارى كرد، مسلمانان موظفند در شهرهاى خود قربانى كنند» اين مشكل تا حدود زيادى حل شده است.

تفسير:

▲«ابراهيم» بنده مؤمن خدا!

سه آيه فوق، آخرين آياتى است كه ماجراى ابراهيم و فرزندانش را تعقيب و تكميل مى كند، و در حقيقت، هم بيان دليلى است بر آنچه گذشت و هم نتيجه اى براى آن.

نخست مى گويد: «او (ابراهيم) از بندگان با ايمان ما است» (إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ).

در واقع اين جمله، دليلى است بر آنچه گذشت، و اين حقيقت را بيان مى كند كه اگر ابراهيم(عليه السلام) همه هستى و وجود خويش و حتى فرزند عزيزش، را يك جا در طبق اخلاص گذارد، و فداى راه معبود خويش كرد، به خاطر ايمان عميق و نيرومندش بود.

آرى، همه اينها از جلوه هاى ايمان است، و ايمان چه جلوه هاى عجيبى دارد!

در ضمن، اين تعبير، به ماجراى ابراهيم(عليه السلام) و فرزندش، گسترش و تعميم مى دهد، و آن را از صورت يك واقعه شخصى و خصوصى بيرون مى آورد، و نشان مى دهد هر كجا ايمان است، ايثار و عشق و فداكارى و گذشت است. ابراهيم(عليه السلام) همان را مى پسنديد كه خدا مى پسنديد، و همان را مى خواست كه خدا مى خواست، و هر مؤمنى مى تواند چنين باشد.

* * *

پس از آن به يكى ديگر از مواهب خدا بر ابراهيم(عليه السلام) سخن مى گويد، مى فرمايد: «ما او را بشارت داديم به اسحاق، كه مقدر بود پيامبر گردد و از صالحان شود» (وَ بَشَّرْناهُ بِإِسْحاقَ نَبِيًّا مِنَ الصّالِحِينَ).

با توجه به آيه: «فَبَشِّرْناهُ بِغُلام حَلِيْم» كه در آغاز اين ماجرا ذكر شده، به خوبى روشن مى شود كه اين دو بشارت مربوط به دو فرزند است، اگر بشارت اخير، طبق صريح آيه مورد بحث، مربوط به «اسحاق»(عليه السلام) است، پس «غلام حليم» (نوجوان بردبار شكيبا) حتماً «اسماعيل»(عليه السلام) است، و آنها كه اصرار دارند، «ذبيح» را «اسحاق»(عليه السلام) بدانند، هر دو آيه را اشاره به يك نفر دانسته اند، با اين تفاوت كه آيه اول را بيان اصل بشارت فرزند و آيه دوم را بشارت به نبوت مى دانند، ولى اين معنى بسيار بعيد است و آيات فوق به وضوح مى گويد: اين دو بشارت مربوط به دو فرزند بوده است (دقت كنيد).

از اين گذشته، بشارت نبوت نشان مى دهد كه اسحاق(عليه السلام) بايد زنده بماند و وظائف نبوت را انجام دهد، و اين با مسأله ذبح، سازگار نيست.

جالب اين است كه: در اينجا بار ديگر به عظمت مقام صالحان برخورد مى كنيم، كه در توصيف اسحاق(عليه السلام) مى فرمايد: «مى بايست پيامبر شود و از صالحان گردد» و چه والاست مقام صالحان در پيشگاه خداوند بزرگ!.

* * *

و در آخرين آيه، سخن از بركتى در ميان است كه خدا به ابراهيم(عليه السلام) و فرزندش «اسحاق»(عليه السلام) ارزانى داشت، مى فرمايد: «ما به او و اسحاق بركت داديم» (وَ بارَكْنا عَلَيْهِ وَ عَلى إِسْحاقَ).

اما بركت در چه چيز؟ توضيحى براى آن داده نشده، و مى دانيم، معمولاً هنگامى كه فعلى به صورت مطلق مى آيد، و قيد و شرطى در آن نيست، معنى عموم را مى رساند، بنابراين، بركت در همه چيز را شامل مى شود: در عمر و زندگى، در نسل هاى آينده، در تاريخ و مكتب و در همه چيز.

اصولاً «بركت» در اصل از «برك» (بر وزن درك) به معنى سينه شتر است، و هنگامى كه شتر سينه خود را بر زمين مى افكند، همين ماده در مورد او به كار مى رود (بَرَكَ الْبَعِيْرُ).

و تدريجاً اين ماده، در معنى ثبوت و دوام چيزى به كار رفته است، بركه آب را نيز از آن جهت «بركه» گويند كه آب در آن ثابت است، و مبارك را از اين نظر «مبارك» مى گويند كه خير آن باقى و برقرار است.

از اينجا روشن مى شود: آيه مورد بحث، اشاره به ثبوت و دوام نعمت هاى الهى، بر ابراهيم و اسحق(عليهما السلام) (و خاندانشان) مى باشد، و يكى از بركاتى كه خداوند بر ابراهيم و اسحاق(عليهما السلام) داد، اين بود كه تمام انبياى «بنى اسرائيل» از دودمان اسحاق(عليه السلام) به وجود آمدند، در حالى كه پيامبر بزرگ اسلام(صلى الله عليه وآله) از دودمان اسماعيل(عليه السلام) است.

اما براى اين كه: توهم نشود: اين بركت، در خاندان ابراهيم(عليه السلام) جنبه نسب و قبيله دارد، بلكه در ارتباط با مذهب، مكتب و ايمان است، در پايان آيه مى افزايد: «از دودمان اين دو، افرادى نيكوكار، به وجود آمدند، و هم افرادى كه به خاطر عدم ايمان، آشكارا به خود ستم كردند» (وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِما مُحْسِنٌ وَ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ مُبِينٌ).

«مُحْسِن» در اينجا به معنى مؤمن و مطيع فرمان خدا است، و چه احسان و نيكوكارى از اين برتر تصور مى شود؟ و «ظالم» به معنى كافر و گنهكار است، و تعبير به «لِنَفْسِهِ» اشاره به اين است كه كفر و گناه در درجه اول، ظلم بر خويشتن است، آن هم ظلمى واضح و آشكار.

و به اين ترتيب، آيه فوق به گروهى از «يهود» و «نصارى» كه افتخار مى كردند ما از فرزندان انبياء هستيم، پاسخ مى گويد كه، پيوند خويشاوندى به تنهائى افتخار نيست، مگر اين كه: در سايه پيوند فكرى و مكتبى قرار گيرد.

شاهد اين سخن حديثى است كه از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل شده كه خطاب به «بنى هاشم» فرمود: لايَأْتِيَنِّىَ النّاسُ بِأَعْمالِهِمْ وَ تَأْتُونِي بِأَنْسابِكُمْ!: «اى بنى هاشم! نكند در روز قيامت مردم با اعمالشان به سراغ من بيايند و شما با انساب و پيوند خويشاونديتان»! (آنها پيوند مكتبى داشته باشند و شما پيوند جسمانى).(1)

1 ـ «روح البيان»، جلد 7، صفحه 479.

* * *

114وَ لَقَدْ مَنَنّا عَلى مُوسى وَ هارُونَ

115وَ نَجَّيْناهُما وَ قَوْمَهُما مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ

116وَ نَصَرْناهُمْ فَكانُوا هُمُ الْغالِبِينَ

117وَ آتَيْناهُمَا الْكِتابَ الْمُسْتَبِينَ

118وَ هَدَيْناهُمَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ

119وَ تَرَكْنا عَلَيْهِما فِي الْآخِرِينَ

120سَلامٌ عَلى مُوسى وَ هارُونَ

121إِنّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ

122إِنَّهُما مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ

ترجمه:

114 ـ ما به موسى و هارون نعمت بخشيديم!

115 ـ و آن دو و قومشان را از اندوه بزرگ نجات داديم!

116 ـ و آنها را يارى كرديم تا بر دشمنان خود پيروز شدند!

117 ـ ما به آن دو، كتاب روشنگر داديم.

118 ـ و آن دو را به راه راست هدايت نموديم!

119 ـ و نام نيكشان را در اقوام بعد باقى گذارديم!

120 ـ سلام بر موسى و هارون!

121 ـ ما اين گونه نيكوكاران را پاداش مى دهيم!

122 ـ آن دو از بندگان مؤمن ما بودند!

تفسير:

▲مواهب الهى بر «موسى» و «هارون»

در اين آيات، به گوشه اى از الطاف الهى نسبت به «موسى»(عليه السلام) و برادرش «هارون»(عليه السلام) اشاره شده، و بحث هائى هماهنگ با آنچه درباره «نوح»(عليه السلام) و «ابراهيم»(عليه السلام) در آيات پيشين گذشت، آمده، محتواى آيات، شبيه به يكديگر، و الفاظ آنها نيز از جهاتى هماهنگ است، تا يك برنامه تربيتى منسجم را درباره مؤمنان پياده كند.

باز در اين آيات، از روش «اجمال و تفصيل» كه روش قرآن در نقل بسيارى از حوادث است استفاده شده:

نخست مى گويد: «ما بر موسى و هارون منت گذارديم» و آنها را مرهون نعمت هاى خود ساختيم (وَ لَقَدْ مَنَنّا عَلى مُوسى وَ هارُونَ).

«منت»، چنان كه قبلاً هم گفته ايم، در اصل از «مَنّ» به معنى سنگى است كه با آن وزن مى شود، سپس به بخشيدن نعمت هاى بزرگ و سنگين اطلاق شده است، كه اگر جنبه عملى داشته، زيبا و پسنديده است، و اگر با لفظ و سخن باشد زشت و بدنما است، گر چه منت، در استعمالات روزمره، بيشتر به معنى دوم گفته مى شود، و همين موضوع سبب تداعى نامطلوبى به هنگام مطالعه آياتى همچون آيات مورد بحث مى گردد، ولى بايد توجه داشت «منت» در لغت و استعمالات قرآن معنى گسترده اى دارد كه مفهوم اول (بخشيدن نعمت هاى سنگين) را نيز شامل مى شود.

به هر حال، خداوند در اين آيه، به طور سربسته خبر از نعمت هاى پروزنى مى دهد كه به اين دو برادر، ارزانى داشت، و در آيات بعد هفت مورد از اين نعمت هارا شرح مى دهد كه هر كدام از ديگرى گرانقدرتر است.

* * *

در نخستين مورد، مى فرمايد: «ما اين دو برادر و قوم آنها را از اندوه بزرگ رهائى بخشيديم» (وَ نَجَّيْناهُما وَ قَوْمَهُما مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ).

چه اندوهى از اين بزرگتر كه «بنى اسرائيل» در چنگال فرعونيانِ جبار و خونخوار، گرفتار بودند، پسرانشان را سر مى بريدند، و زنانشان را به خدمتكارى و مردان را به بردگى و بيگارى وامى داشتند!.

آرى، از دست دادن حريت و آزادى، و گرفتارى در چنگال سلطان بيرحمى كه نه بر صغير رحم مى كرد و نه بر كبير، و حتى نواميس قوم و ملتى را به بازيچه مى گرفت، كرب عظيم و اندوه بزرگى بود، و اين نخستين منتى است كه خدا بر قوم «بنى اسرائيل» نهاد.

* * *

در مورد دوم، مى فرمايد: «ما آنها (موسى و هارون و بنى اسرائيل) را يارى كرديم، تا آنها بر دشمنان نيرومند خود پيروز شدند» (وَ نَصَرْناهُمْ فَكانُوا هُمُ الْغالِبِينَ).

در آن روز كه لشكر خونخوار فرعونى، با قدرت و نيروى عظيم، و در پيشاپيش آنها شخص «فرعون» به حركت درآمد، «بنى اسرائيل» قومى ضعيف و ناتوان و فاقد مردان جنگى و سلاح كافى بودند، اما دست لطف خدا به يارى آنها آمد، فرعونيان را در ميان امواج دفن كرد، و آنها را از غرقاب رهائى بخشيد، كاخها، ثروتها، باغها و گنجهاى فرعونيان را به آنها سپرد.

* * *

در سومين مورد، به مواهب معنوى كه خدا به اين قومِ از بند رسته، عنايت فرمود اشاره كرده، مى گويد: «ما به آن دو كتاب آشكار داديم» (وَ آتَيْناهُمَا الْكِتابَ الْمُسْتَبِينَ).

آرى، «تورات» كتاب مستبين يعنى كتاب روشنگر بود، و به تمام نيازمندى هاى دين و دنياى «بنى اسرائيل» در آن روز، پاسخ مى گفت، همان گونه كه در آيه 44 سوره «مائده» نيز مى خوانيم: إِنّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فِيها هُدىً وَ نُورٌ: «ما تورات را نازل كرديم كه هم در آن هدايت بود و هم نور و روشنائى».

* * *

در مورد چهارم، باز به يكى ديگر از مواهب معنوى ـ موهبت هدايت به صراط مستقيم ـ اشاره كرده، مى گويد: «ما آن دو را به راه راست هدايت نموديم» (وَ هَدَيْناهُمَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ).

همان راه راست و خالى از هر گونه كجى و اعوجاج كه راه انبياء و اولياء است، و خطر انحراف و گمراهى و سقوط در آن وجود ندارد.

جالب اين كه: در سوره «حمد» ـ كه در همه نمازها مى خوانيم ـ وقتى از خدا تقاضاى هدايت به «صراط مستقيم» مى كنيم، مى گوئيم: راه كسانى كه آنان را مشمول نعمت هاى خود قرار دادى، و اين همان راه انبياء و اولياست.

* * *

در پنجمين مورد، به سراغ تداوم مكتب و بقاى نام نيك آنها رفته، مى گويد: «ما ذكر خير آنها را در اقوام بعد باقى و برقرار ساختيم» (تا به عنوان دو اسوه شناخته شوند، و مردم جهان از روش و تاريخ آنان الهام گيرند) (وَ تَرَكْنا عَلَيْهِما فِي الْآخِرِينَ).

اين همان تعبيرى است كه در آيات گذشته، درباره «ابراهيم» و «نوح»(عليهما السلام)آمده بود، اصولاً، همه مردان خدا و رهروان بزرگ راه حق، تاريخ و نامشان جاويدان است، و بايد چنين باشد، كه آنها متعلق به قوم و ملتى نيستند، بلكه تعلق به تمام جهان انسانيت دارند.

* * *

در ششمين مورد، سخن از سلام و درود خداوند، بر «موسى» و «هارون»(عليهما السلام) است مى فرمايد: «سلام بر موسى و هارون» (سَلامٌ عَلى مُوسى وَ هارُونَ).

سلامى از ناحيه پروردگار بزرگ و مهربان.

سلامى كه، رمز سلامت در دين و ايمان، در اعتقاد و مكتب، و در خط و مذهب است.

سلامى كه، بيانگر نجات و امنيت از مجازات و عذاب اين جهان و آن جهان است.

* * *

و در هفتمين و آخرين مورد، به جزا و پاداش بزرگ خود به آنها پرداخته، مى گويد: «آرى، ما اين چنين نيكوكاران را پاداش مى دهيم» (إِنّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ).

اگر آنها به اين افتخارات نائل شدند، بى دليل نبود، آنها محسن بودند، مؤمن و مخلص و فداكار و نيكوكار، و چنين كسانى بايد مشمول اين همه پاداش شوند.

قابل توجه اين كه: عين اين عبارت «إِنّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ» در همين سوره در مورد «نوح»، «ابراهيم»، «موسى»، «هارون» و «الياس»(عليهم السلام) آمده است.

و تعبيرى شبيه آن در مورد «يوسف»(عليه السلام) (يوسف، آيه 22) و گروهى ديگر از انبياء (انعام، آيه 84) نيز به چشم مى خورد، و همگى گواهى مى دهد كه براى بهره مند شدن از الطاف الهى، بايد نخست در زمره «محسنين» قرار گرفت كه به دنبال آن بركات الهى قطعى است (دقت كنيد).

* * *

سرانجام در آخرين آيه مورد بحث، به همان دليلى اشاره مى كند كه در داستان ابراهيم و نوح(عليهما السلام) قبل از آن آمد، مى گويد: «آن هر دو (موسى و هارون) از بندگان مؤمن ما بودند» (إِنَّهُما مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ).

ايمان است كه روح انسان را چنان روشن و نيرومند مى سازد كه به سراغ احسان و نيكوكارى و پاكى و تقوا مى رود، احسانى كه درهاى رحمت الهى را به روى انسان مى گشايد، و انواع نعمت هايش را بر انسان نازل مى كند.

* * *

123وَ إِنَّ إِلْياسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ

124إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ أَ لا تَتَّقُونَ

125أَ تَدْعُونَ بَعْلاً وَ تَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخالِقِينَ

126اللّهَ رَبَّكُمْ وَ رَبَّ آبائِكُمُ الْأَوَّلِينَ

127فَكَذَّبُوهُ فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ

128إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ

129وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ

130سَلامٌ عَلى إِلْياسِينَ

131إِنّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ

132إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ

ترجمه:

123 ـ و الياس از رسولان (ما) بود!

124 ـ (به خاطر بياور) هنگامى را كه به قومش گفت: «آيا تقوا پيشه نمى كنيد»؟!

125 ـ آيا بت «بعل» را مى خوانيد و بهترين آفريدگارها را رها مى سازيد؟!

126 ـ خدائى كه پروردگار شما و پروردگار نياكان شماست»!

127 ـ اما آنها او را تكذيب كردند; ولى به يقين همگى (در دادگاه عدل الهى) احضار مى شوند!

128 ـ مگر بندگان مخلص خدا!

129 ـ ما نام نيك او را در ميان امت هاى بعد باقى گذارديم!

130 ـ سلام بر الياسين!

131 ـ ما اين گونه نيكوكاران را پاداش مى دهيم!

132 ـ او از بندگان مؤمن ماست!

تفسير:

▲پيامبر خدا «الياس»(عليه السلام) در برابر مشركان

چهارمين سرگذشتى كه از انبياء پيشين در اين سوره آمده است، سرگذشت فشرده اى از «الياس»(عليه السلام) است، مى فرمايد: «الياس از رسولان خدا بود» (وَ إِنَّ إِلْياسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ).

درباره «الياس»(عليه السلام) و خصوصيات نسب و زندگى او بحثهائى است كه در نكات آخر اين آيات ـ به خواست خدا ـ خواهد آمد.

* * *

سپس، براى شرح اين اجمال به تفصيل پرداخته، مى گويد: «به خاطر بياور، هنگامى كه به قومش هشدار داده گفت: آيا پرهيزكارى پيشه نمى كنيد»؟ (إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ أَ لا تَتَّقُونَ).

تقواى الهى و پرهيز از شرك و بت پرستى، از گناه، ظلم و فساد، و از آنچه انسانيت را به تباهى مى كشاند.

* * *

در آيه بعد، با صراحت بيشترى از اين مسأله سخن مى گويد: «آيا بت «بعل» را مى خوانيد و بهترين خالق ها را رها مى سازيد»؟! (أَ تَدْعُونَ بَعْلاً وَ تَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخالِقِينَ).

و از اينجا روشن مى شود كه آنها بت معروفى به نام «بعل» داشتند كه در مقابل آن سجده مى كردند، «الياس»(عليه السلام) آنها را از اين عمل زشت باز داشت، و به سوى آفريدگار بزرگ جهان و توحيد خالص دعوت كرد.

و از همين جا است كه جمعى معتقدند، مركز فعاليت «الياس»(عليه السلام) شهر «بعلبك» از شهرهاى «شامات» بوده است(1)

زيرا «بعل»، نام آن بت مخصوص و «بك» به معنى شهر بود، و از تركيب اين دو با هم «بعلبك» به وجود آمد، گفته اند: اين بت طلائى به قدرى بزرگ بود كه طولش به 20 ذراع مى رسيد! چهار صورت داشت، و خدمه او بالغ بر چهار صد نفر بود!.(2)

ولى بعضى، «بعل» را اسم بت معينى ندانسته، بلكه به معنى مطلق بت گرفته اند، و بعضى ديگر، آن را به معنى «ربّ و معبود» مى دانند.

«راغب» در «مفردات» مى گويد: «بعل» در اصل، به معنى شوهر است، اما «عرب» معبودهائى را كه به وسيله آن به خدا تقرب مى جستند «بعل» مى ناميد.

تعبير به بهترين خالق، با اين كه آفريننده واقعى در عالم جز خدا نيست ـ ظاهراً اشاره به مصنوعاتى است كه انسان با تغيير شكل دادن مواد طبيعى درست مى كند، و از اين نظر خالق بر او اطلاق مى گردد، هر چند خالق مجازى است.

* * *

به هر حال «الياس»(عليه السلام) اين قوم بت پرست را سخت نكوهش كرد، و ادامه داد: «خدائى را رها مى كنيد كه پروردگار شما و پروردگار پدران پيشين شما است» (اللّهَ رَبَّكُمْ وَ رَبَّ آبائِكُمُ الْأَوَّلِينَ).

مالك و مربى همه شما او بوده و هست، هر نعمتى داريد از او است، و حل هر مشكلى با دست قدرت او ميسر است، غير از او نه سرچشمه خير و بركتى وجود دارد و نه دفع كننده شر و آفتى.

گويا بت پرستان زمان «الياس»(عليه السلام) همانند بت پرستان عصر پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)براى توجيه كار خود، تكيه بر سنت نياكان و پيشينيان مى كردند، كه «الياس»(عليه السلام)در پاسخ آنها مى گويد: «اللّه ربّ شما و ربّ پدران شما است».

تعبير به «ربّ» (مالك و مربى) بهترين محرك براى تفكر و انديشه است، چرا كه مهمترين مسأله در زندگى انسان، اين است كه: بداند از ناحيه چه كسى آفريده شده؟ و امروز صاحب اختيار، مربى و ولى نعمت او كيست؟

* * *

اما اين قوم خيره سر و خودخواه، گوش به اندرزهاى مستدل، و هدايت هاى روشن اين پيامبر بزرگ الهى فرا ندادند، «و به تكذيب او برخاستند» (فَكَذَّبُوهُ).

خداوند هم مجازات آنها را در يك جمله كوتاه بيان كرده مى فرمايد: «آنها در دادگاه عدل الهى، و در عذاب دوزخ او احضار مى شوند» (فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ).

و به كيفر اعمال زشت و شوم خود خواهند رسيد.

* * *

ولى، ظاهراً گروه اندكى از پاكان نيكان و خالصان، به «الياس»(عليه السلام) ايمان آوردند، براى آن كه حق آنها فراموش نگردد، بلافاصله مى فرمايد: «مگر بندگان مخلص خدا» (إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ).(3)

* * *

در آيات اخير اين داستان، همان مسائل چهارگانه اى را كه در سرگذشتهاى پيامبران ديگر (در مورد موسى، هارون، ابراهيم و نوح(عليهم السلام)) آمده بود به خاطر اهميتى كه دارد تكرار شده است:

نخست، مى فرمايد: «ما نام نيك الياس را در ميان امتهاى بعد جاودان ساختيم» (وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ).

امتهاى ديگر، زحمات اين انبياء بزرگ را كه در پاسدارى خط توحيد، و آبيارى بذر ايمان منتهاى تلاش و كوشش را به عمل آوردند، هرگز فراموش نخواهند كرد، و تا دنيا برقرار است، ياد و مكتب اين بزرگمردانِ فداكار، زنده و جاويدان است.

در مرحله دوم، مى افزايد: «سلام و درود بر الياسين» (سَلامٌ عَلى إِلْياسِينَ).

تعبير به «الياسين» به جاى «الياس»، يا به خاطر اين است كه: «الياسين» لغتى در واژه «الياس» بود، و هر دو به يك معنى است، و يا اشاره به الياس و پيروان او است كه به صورت جمعى آمده است.(4)

* * *

در مرحله سوم، مى فرمايد: «ما اين گونه نيكوكاران را پاداش مى دهيم» (إِنّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ).

منظور نيكوكارى و احسان به معنى وسيع كلمه است كه عمل به تمام آئين و دستورات او را شامل مى شود، سپس مبارزه با هرگونه شرك و انحراف و گناه و فساد.

* * *

و در مرحله چهارم، ريشه اصلى همه اينها كه «ايمان» است را طرح مى كند و مى گويد: «مسلماً او (الياس) از بندگان مؤمن ماست» (إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ).

«ايمان» و «عبوديت» سرچشمه احسان، و «احسان» عامل قرار گرفتن در صف مخلصين است و مشمول سلام خدا شدن.

* * *

1 ـ «بعلبك» امروز جزء «لبنان» در كنار مرز «سوريه» قرار دارد.

2 ـ «روح المعانى»، ذيل آيات مورد بحث.

3 ـ طبق آنچه در بالا گفتيم، اين استثناء «استثناء متصل» است، از «فاء» در «فَكَذَّبُوه» يعنى همه قوم تكذيب كردند و همه گرفتار عذاب الهى مى شوند جز بندگان مخلص خدا.

4 ـ نخست «الياس» منسوب گشته و «الياسى» شده، سپس به صورت جمع در آمده و «الياسيين» گرديده، و بعد مخفف شده و «الياسين» شده است. (دقت كنيد).

نكته ها:

▲1 ـ «الياس» كيست؟

در اين كه «الياس»(عليه السلام) يكى از پيامبران بزرگ خدا است، ترديدى نيست، و آيات مورد بحث با صراحت اين مسأله را بيان كرده، آنجا كه مى گويد: «إِنَّ إِلْياسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ».

نام اين پيامبر در دو آيه از قرآن مجيد آمده است: يكى در همين سوره، و ديگرى در سوره «انعام» همراه گروه ديگرى از پيامبران آنجا كه مى فرمايد: «وَ زَكَرِيّا وَ يَحْيى وَ عِيسى وَ إِلْياسَ كُلٌّ مِنَ الصّالِحِينَ».(1)

ولى، در اين كه «الياس»(عليه السلام) نام ديگر يكى از پيامبران است كه در قرآن نامشان آمده، يا مستقلاً نام پيغمبرى است، و ويژگى هاى او كدام است؟ مفسران نظرات گوناگونى دارند:

الف: بعضى معتقدند: «الياس»(عليه السلام) همان «ادريس»(عليه السلام) است (زيرا ادريس، ادراس نيز تلفظ شده، و با تغيير مختصرى الياس شده است).

ب: «الياس»(عليه السلام) از پيامبران «بنى اسرائيل» است، فرزند «ياسين» از نواده هاى «هارون» برادر «موسى»(عليه السلام).

ج: «الياس» همان «خضر» است.

در حالى كه، بعضى ديگر، معتقدند «الياس» از دوستان «خضر» است، و هر دو زنده اند، با اين تفاوت كه «الياس»(عليه السلام) مأموريتى در خشكى دارد، ولى «خضر»(عليه السلام) در جزائر و درياها، بعضى ديگر، مأموريت «الياس»(عليه السلام) را در بيابان ها و مأموريت «خضر»(عليه السلام) را در كوه ها مى دانند، و براى هر دو، عمر جاودان قائلند، بعضى نيز «الياس»(عليه السلام) را فرزند «اليسع»(عليه السلام) دانسته اند.

د: «الياس»(عليه السلام) همان «ايليا» پيامبر بنى اسرائيل معاصر «آجاب» پادشاه بنى اسرائيل بود كه خداوند او را براى تخويف و هدايت اين پادشاه جبار فرستاده.

بعضى، او را نيز «يحيى» تعميد دهنده «مسيح» دانسته اند.

اما آنچه با ظاهر آيات قرآن هماهنگ است، اين است كه: اين كلمه مستقلاً نام يكى از پيامبران است ـ غير از آنها كه نامشان در قرآن آمده، ـ كه براى هدايت يك قوم بت پرست مأمور گرديد، و اكثريت آن قوم به تكذيب او برخاستند، اما گروهى از مؤمنان مخلص به او گرويدند.

و به طورى كه قبلاً هم اشاره كرديم، بعضى با توجه به اين كه: نام بت بزرگ اين قوم «بعل» بوده، معتقدند: اين پيامبر از سرزمين «شامات» برخاست، و مركز فعاليت او را شهر «بعلبك» مى دانند كه امروز جزء «لبنان» است و در مرز «سوريه» قرار دارد.

به هر حال، درباره اين پيامبر داستان هاى مختلفى در كتاب ها آمده است كه چون مورد اعتماد و اطمينان نبود از نقل آن صرف نظر مى كنيم.(2)

* * *

1 ـ انعام، آيه 85.

2 ـ تفسير «مجمع البيان» و تفسير «الميزان» و «روح البيان» و «فخر رازى» و «فى ظلال» و «اعلام القرآن» و «دائرة المعارف دهخدا».

▲2 ـ «الياسين» كيانند؟

مفسران و مورخان در مورد «الياسين»، نظرات متفاوتى دارند:

الف: بعضى، آن را لغتى در «الياس» مى دانند، يعنى همان گونه كه فى المثل «ميكان» و «ميكائيل» دو تعبير از آن فرشته مخصوص است، و «سينا» و «سينين» هر دو نام براى سرزمين معروفى است، «الياس» و «الياسين» نيز دو تعبير از اين پيغمبر بزرگ است.(1)

ب: بعضى ديگر، آن را جمع مى دانند، به اين ترتيب كه «الياس» با ياء نسبت همراه شده، و «الياسى» شده، و بعد با ياء و نون جمع بسته شده و «الياسيين» گرديده، و پس از تخفيف، «الياسين» شده، بنابراين مفهومش كليه كسانى است كه به «الياس» مربوط بودند و پيرو مكتب او شدند.(2)

ج: «آلياسين» با الف ممدوده، تركيبى است از كلمه «آل» و «ياسين»، «ياسين» طبق نقلى نام پدر «الياس» است، و طبق نقل ديگرى از نام هاى پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله)، بنابراين «آل ياسين» به معنى خاندان پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله)يا خاندان «ياسين» پدر «الياس» مى باشد.

قرائن روشنى در خود قرآن است كه همان معنى اول را تأييد مى كند كه منظور از «الياسين» همان «الياس» است; زيرا بعد از آيه «سَلامٌ عَلى اِلْياسِيْنَ» به فاصله يك آيه مى گويد: إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ: «او از بندگان مؤمن ما بود»، بازگشت ضمير مفرد به «الياسين» دليل بر اين است كه او يك نفر بيشتر نبوده، يعنى همان «الياس».

قرينه ديگر، اين كه: اين آيات چهارگانه اى كه در پايان ماجراى «الياس» آمده، عيناً همان آياتى است كه در پايان داستان «نوح»، «ابراهيم»، «موسى» و «هارون»(عليهم السلام) بود، و هنگامى كه اين آيات را در كنار هم قرار مى دهيم مى بينيم سلامى كه از سوى خدا در اين آيات ذكر شده، به همان پيامبرى است كه در صدر سخن آمده است (سَلامٌ عَلى نُوح فِى الْعالَمِينَ ـ سَلامٌ عَلى اِبْراهِيْمَ ـ سَلامٌ عَلى مُوسى وَ هارُونَ).

بنابراين در اينجا هم «سَلامٌ عَلى اِلْياسِيْنَ» سلام بر «الياس» خواهد بود (دقت كنيد).

نكته اى كه در اينجا بايد مورد توجه قرار گيرد، اين است كه در بسيارى از تفاسير، حديثى نقل شده كه سند آن به «ابن عباس» برمى گردد، او مى گويد: منظور از «آل ياسين» آل محمّد(صلى الله عليه وآله) است; چرا كه «ياسين» از اسماء پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) است.

در «معانى الاخبار» «صدوق» در بابى كه براى تفسير «آل ياسين» ذكر كرده پنج حديث در همين زمينه نقل شده كه هيچ كدام از آنها به ائمه اهلبيت(عليهم السلام) ـ جز يك حديث ـ منتهى نمى شود، و راوى آن حديث شخصى به نام «كادح» يا «قادح» است(3) كه در كتب رجال خبرى از او نيست.

از آنجا كه اين اخبار، روى فرض اين است كه قرائت آيه فوق را به صورت «سَلامٌ عَلى آلِ ياسِيْنَ» بخوانيم، و هماهنگى آيات را ناديده بگيريم، و اسناد اين روايات نيز چنان كه ديديم قابل گفتگو است، بهتر اين است كه از قضاوت درباره اين روايات، خوددارى كنيم و علم آن را به اهلش بسپاريم.

* * *

 133وَ إِنَّ لُوطاً لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ

134إِذْ نَجَّيْناهُ وَ أَهْلَهُ أَجْمَعِينَ

135إِلاّ عَجُوزاً فِي الْغابِرِينَ

136ثُمَّ دَمَّرْنَا الْآخَرِينَ

137وَ إِنَّكُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَيْهِمْ مُصْبِحِينَ

138وَ بِاللَّيْلِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ

ترجمه:

133 ـ و لوط از رسولان (ما) است!

134 ـ (به خاطر بياور) زمانى را كه او و خاندانش را همگى نجات داديم!

135 ـ مگر پيرزنى كه از بازماندگان بود (و به سرنوشت آنان گرفتار شد)!

136 ـ سپس بقيه را نابود كرديم!

137 ـ و شما پيوسته صبحگاهان از كنار (ويرانه هاى شهرهاى) آنها مى گذريد

138 ـ و (همچنين) شبانگاه; آيا نمى انديشيد؟!

1 و 2 ـ «البيان» فى غريب اعراب القرآن، جلد 2، صفحه 308.

3 ـ «معانى الاخبار»، صفحه 122 (چاپ جامعه مدرسين قم).

تفسير:

▲سرزمين بلا زده اين قوم در برابر شماست!

پنجمين سرگذشتى كه در اين سوره، و در اين سلسله آيات آمده و فشرده اى از آن به عنوان يك درس آموزنده بازگو شده، ماجراى «لوط»(عليه السلام) است، كه طبق صريح قرآن همزمان و معاصر با «ابراهيم»(عليه السلام) بوده است، و از پيامبران بزرگ خدا است.(1)

نام «لوط»(عليه السلام) در آيات زيادى از قرآن آمده است، و كراراً درباره او و قومش بحث شده، و مخصوصاً سرنوشت دردناك اين قوم منحرف به روشنترين صورتى تبيين گشته است.(2)

نخست مى گويد: «لوط از رسولان ما بود» (وَ إِنَّ لُوطاً لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ).

* * *

و بعد از بيان اين اجمال، طبق روش اجمال و تفصيل كه قرآن دارد، به شرح قسمتى از ماجراى او پرداخته، مى گويد: «به خاطر بياور زمانى را كه لوط و خاندانش را همگى نجات داديم» (إِذْ نَجَّيْناهُ وَ أَهْلَهُ أَجْمَعِينَ).

* * *

«جز همسرش پيرزنى كه در ميان بازماندگان باقى ماند» (إِلاّ عَجُوزاً فِي الْغابِرِينَ).(3)

* * *

«سپس بقيه را در هم كوبيديم و نابود كرديم» (ثُمَّ دَمَّرْنَا الْآخَرِينَ).

جمله هاى كوتاه فوق، اشاراتى به تاريخ پر ماجراى اين قوم است كه شرح آن در سوره هاى «هود»، «شعراء» و «عنكبوت» گذشت.

«لوط»(عليه السلام) همچون ساير انبياء، نخست دعوت خود را از توحيد شروع كرد، سپس به مبارزه شديد با مفاسد محيط پرداخت، مخصوصاً مبارزه با همان انحراف معروف اخلاقى يعنى همجنس گرائى آنها، كه رسوائى آن در تمام تواريخ منعكس است.

اين پيامبر بزرگ مرارت ها كشيد، و خون جگرها خورد، و آنچه در توان داشت براى اصلاح اين قوم منحرف، زشت سيرت و زشت صورت و جلوگيرى آنان از اعمال ننگينشان به كار بست، اما نتيجه اى نگرفت، و اگر افراد اندكى به او ايمان آوردند، به زودى خود را از آن محيط آلوده نجات بخشيدند.

سرانجام، «لوط»(عليه السلام) از آنها نوميد شد و در مقام دعا بر آمد، و از خداوند تقاضاى نجات خود و خاندانش را كرد، خداوند دعاى او را اجابت كرد و آن گروه اندك را همگى نجات داد، جز همسرش همان پيرزنى كه نه تنها از تعليمات او پيروى نمى كرد، بلكه گاه به دشمنان او نيز كمك مى نمود.

خداوند سخت ترين مجازات را براى اين قوم قائل شد، نخست، شهرهاى آنها را زير و رو كرد، و بعد بارانى از سنگريزه متراكم بر آنها فرو باريد، به گونه اى كه همگى نابود شدند، حتى اجسادشان محو شد!

* * *

و از آنجا كه همه اينها مقدمه اى است براى بيدار كردن غافلان مغرور، در پايان اين سخن اضافه مى كند: «شما پيوسته صبحگاهان از كنار ويرانه هاى شهرهاى آنها مى گذريد» (وَ إِنَّكُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَيْهِمْ مُصْبِحِينَ).

* * *

«و شبانگاه نيز از آنجا عبور مى كنيد، آيا نمى انديشيد»؟! (وَ بِاللَّيْلِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ).

اين تعبير، به خاطر آن است كه شهرهاى قوم لوط در مسير كاروان هاى مردم «حجاز» به سوى «شام» قرار داشت، و اينها در سفرهاى روزانه و شبانه خود، از كنار آن عبور مى كردند، اگر گوش جانى داشتند، فرياد دلخراش و جانكاه اين قوم گنهكار بلا ديده را مى شنيدند; چرا كه ويرانه هاى شهرهاى آنها با زبان بى زبانى به همه عابران درس مى دهد، و از گرفتار شدن در چنگال حوادث مشابهى بر حذر مى دارد.

آرى، «درس عبرت بسيار است اما عبرت گيرندگان كمند» (مَا أَكْثَرَ الْعِبَرَ وَ أَقَلَّ الِاعْتِبَارَ).(4)

نظير همين معنى در آيه 76 سوره «حجر» بعد از بيان داستان قوم لوط آمده است: وَ إِنَّها لَبِسَبِيل مُقِيم: «اين آثار بر سر راه كاروانيان و عابران همواره برقرار است».

طبق روايتى از امام صادق(عليه السلام) اين جمله طور ديگرى تفسير شده، هنگامى كه يكى از اصحاب، از تفسير آيات «وَ إِنَّكُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَيْهِمْ مُصْبِحِينَ * وَ بِاللَّيْلِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ» سؤال كرد، فرمود: تَمُرُّونَ عَلَيْهِمْ فِي الْقُرْآنِ إِذَا قَرَأْتُمُ الْقُرْآنَ تَقْرَأُ مَا قَصَّ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْكُمْ مِنْ خَبَرِهِمْ: «شما در قرآن به هنگامى كه تلاوت آيات قرآن مى كنيد از كنار آنها مى گذريد، قرآن اخبارى را كه خداوند بيان كرده براى شما بازگو مى كند».(5)

اين تفسير، ممكن است اشاره به معنى دوم آيه و بطون آن باشد، و در هر حال جمع ميان دو تفسير نيز بى مانع است; چرا كه هم آثار قوم لوط در خارج در برابر چشمان آنها قرار داشت، و هم اخبار آن در «قرآن مجيد».

* * *

 139وَ إِنَّ يُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ

140إِذْ أَبَقَ إِلَى الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ

141فَساهَمَ فَكانَ مِنَ الْمُدْحَضِينَ

142فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَ هُوَ مُلِيمٌ

143فَلَوْ لا أَنَّهُ كانَ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ

144لَلَبِثَ فِي بَطْنِهِ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ

145فَنَبَذْناهُ بِالْعَراءِ وَ هُوَ سَقِيمٌ

146وَ أَنْبَتْنا عَلَيْهِ شَجَرَةً مِنْ يَقْطِين

147وَ أَرْسَلْناهُ إِلى مِائَةِ أَلْف أَوْ يَزِيدُونَ

148فَآمَنُوا فَمَتَّعْناهُمْ إِلى حِين

ترجمه:

139 ـ و يونس از رسولان (ما) است!

140 ـ (به خاطر بياور) زمانى را كه به سوى كشتى پر (از جمعيت و بار) فرار كرد.

141 ـ و با آنها قرعه افكند (و قرعه به نام او افتاد و) مغلوب شد!

142 ـ (او را به دريا افكندند) و ماهى عظيمى او را بلعيد، در حالى كه مستحق سرزنش بود!

143 ـ و اگر او از تسبيح كنندگان نبود،

144 ـ تا روز قيامت در شكم ماهى مى ماند!

145 ـ او را (رهائى بخشيديم و) در يك سرزمين خشك خالى از گياه افكنديم در حالى كه بيمار بود.

146 ـ و بوته كدويى بر او رويانديم (تا در سايه برگهاى پهن و مرطوبش آرامش يابد)!

147 ـ و او را به سوى جمعيت يكصد هزار نفرى ـ يا بيشترـ فرستاديم.

148 ـ آنها ايمان آوردند، از اين رو تا مدت معلومى آنان را از مواهب زندگى بهره مند ساختيم!

▲«يونس» در بوته امتحان!

اين ششمين و آخرين سرگذشت انبياء و اقوام پيشين است كه، در اين سوره آمده، سرگذشت «يونس»(عليه السلام) و قوم توبه كارش، و جالب اين كه: در پنج سرگذشت پيشين كه از قوم «نوح»، «ابراهيم»، «موسى»، «هارون»، «الياس» و «لوط»(عليهم السلام) سخن مى گفت، همه به اينجا منتهى مى شد كه اين اقوام هرگز بيدار نشدند، به عذاب الهى گرفتار شدندو خدا اين پيامبران بزرگ را از ميان آنها نجات داد.

اما در اين داستان، پايان قضيه به عكس آنها است، قوم كافر يونس(عليه السلام) با مشاهده نشانه اى از عذاب الهى، بيدار شدند و توبه كردند، و خدا آنها را مشمول الطاف خويش قرار داد، و از بركات مادى و معنوى، بهره مند نمود، حتى يونس(عليه السلام) را به خاطر ترك اولائى ـ كه به خاطر تعجيل در مهاجرت از ميان اين قوم انجام داد ـ گرفتار مشكلات و ناراحتى كرد، تا آنجا كه در مورد او كلمه «ابق»به كار بُرد كه معمولاً درباره بندگان فرارى ذكر مى شود!

اشاره به اين كه: شما مشركان «عرب»، و شما انسان ها در طول تاريخ، آيا مى خواهيد همانند آن اقوام پنجگانه باشيد يا همانند قوم يونس(عليه السلام)؟ آيا آن عاقبت شوم و دردناك را طلب مى كنيد، يا اين پايان خير و سعادت؟ بسته به تصميم خود شما است!

به هر حال، در سوره هاى متعددى از قرآن مجيد (از جمله سوره «انبياء»، «يونس»، سوره «قلم» و همين سوره) از اين پيامبر بزرگ و داستانش سخن به ميان آمده، و در هر كدام بخشى از حالات او منعكس است، اما در سوره «صافات» بيشترين تكيه روى مسأله فرار يونس(عليه السلام) و گرفتارى و نجات او است.

نخست، همچون داستان هاى گذشته، سخن از مقام رسالت او به ميان آورده، مى گويد: «يونس از رسولان خداوند بود» (وَ إِنَّ يُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ).

يونس(عليه السلام) همانند ساير انبياء، دعوت خود را از توحيد و مبارزه با بت پرستى شروع كرد، و سپس با مفاسدى كه در محيط رائج بود، به مبارزه پرداخت.

اما آن قوم متعصب كه چشم و گوش بسته از نياكان خود تقليد مى كردند، در برابر دعوت او تسليم نشدند.

يونس(عليه السلام) همچنان از روى دلسوزى و خيرخواهى مانند پدرى مهربان آن قوم گمراه را اندرز مى داد، ولى، در برابر اين منطق حكيمانه، چيزى جز مغالطه و سفسطه از دشمنان نمى شنيد.

تنها گروه اندكى كه شايد از دو نفر تجاوز نكردند («عابد» و «عالمى»!) به او ايمان آوردند.

يونس(عليه السلام) آن قدر تبليغ كرد كه، تقريباً از آنها مأيوس شد، در بعضى از روايات آمده است: به پيشنهاد مرد عابد (و با ملاحظه اوضاع و احوال قوم گمراه) تصميم گرفت به آنها نفرين كند.(1)

اين برنامه، تحقق يافت و يونس(عليه السلام) به آنها نفرين كرد، به او وحى آمد كه در فلان زمان عذاب الهى بر آنها نازل مى شود، هنگامى كه موعد عذاب نزديك شد، يونس(عليه السلام) همراه مرد عابد از ميان آنها بيرون رفت، در حالى كه خشمگين بود، تا به ساحل دريا رسيد، در آنجا يك كشتى پر از جمعيت و بار را مشاهده كرد، و از آنها خواهش نمود كه او را نيز همراه خود ببرند.

* * *

اين همان است كه قرآن در آيه بعد به آن اشاره كرده، مى گويد: «به خاطر بياور، هنگامى را كه به سوى كشتى مملو از بار و جمعيت فرار كرد» (إِذْ أَبَقَ إِلَى الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ).

تعبير به «أَبَق» از ماده «اباق» به معنى فرار كردن بنده، از مولاى خود، در اينجا تعبير عجيبى است، و نشان مى دهد كه، ترك اولاىِ بسيار كوچك تا چه حد در مورد پيامبران عالى مقام از سوى خداوند، مورد سخت گيرى و عتاب واقع مى شود، تا آنجا كه پيامبرش را بنده فرارى مى نامد!

بدون شك يونس(عليه السلام) پيامبر، معصوم بود و هرگز مرتكب گناهى نشد، ولى بهتر اين بود كه باز هم تحمل به خرج مى داد، و تا آخرين لحظات قبل از نزول عذاب در ميان قوم مى ماند، شايد بيدار مى شدند.

درست است كه، طبق بعضى از روايات، چهل سال تبليغ كرد، ولى باز بهتر

* * *

به هر حال، «يونس»(عليه السلام) سوار بر كشتى شد، اما طبق روايات، ماهى عظيمى سر راه را بر كشتى گرفت، دهان باز كرد، گوئى غذائى مى طلبد، سرنشينان كشتى گفتند: به نظر مى رسد گناهكارى در ميان ما است! (كه بايد طعمه اين ماهى شود، و چاره اى جز استفاده از قرعه نيست) در اينجا قرعه افكندند قرعه به نام «يونس»(عليه السلام) درآمد!

طبق روايتى قرعه را سه بار تكرار كردند، و هر بار به نام «يونس»(عليه السلام) در آمد، ناچار «يونس»(عليه السلام) را گرفتند و در دهان ماهى عظيم پرتاب كردند!

قرآن در آيات مورد بحث، با يك جمله كوتاه به اين ماجرا اشاره كرده مى گويد: «يونس با آنها قرعه افكند و مغلوب شد»! (فَساهَمَ فَكانَ مِنَ الْمُدْحَضِينَ).

«ساهَم» از ماده «سهم» در اصل، به معنى تير، و «مساهمه» به معنى قرعه كشى آمده است، زيرا به هنگام قرعه كشى، نامها را بر چوبه هاى تير مى نوشتند، و با هم مخلوط مى كردند، سپس يك چوبه تير، از آن بيرون مى آوردند و به نام هر كس اصابت مى كرد، مشمول قرعه مى شد.

«مُدْحَض» از ماده «ادحاض» به معنى باطل كردن و زائل نمودن و مغلوب كردن است، و در اينجا منظور اين است كه: قرعه به نام او اصابت كرد.

اين تفسير، نيز گفته شده كه دريا طوفانى شد، و بار كشتى سنگين بود، و هر لحظه خطر غرق شدن، سرنشينان كشتى را تهديد مى كرد، و چاره اى جز اين نبود كه براى سبك شدن كشتى بعضى از افراد را به دريا بيفكنند، و قرعه به نام «يونس»(عليه السلام) درآمد، او را به دريا انداختند، و درست در همين هنگام نهنگى فرا رسيد و او را در كام خود فرو برد.

* * *

به هر حال، قرآن مى گويد: «ماهى عظيم او را بلعيد در حالى كه مستحق ملامت بود»! (فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَ هُوَ مُلِيمٌ).

«اِلْتَقَمَه» از ماده «التقام» به معنى بلعيدن است.

«مُلِيم» در اصل از ماده «لوم» به معنى ملامت است و معنى «لائم» را مى دهد و در اينجا منظور اين است كه: خود را ملامت نمود.

مسلّم است، اين ملامت و سرزنش، به خاطر ارتكاب گناه كبيره يا صغيره اى نبود، بلكه، علت آن تنها «ترك اولائى» بود كه از او سر زد، و آن: عجله در ترك قوم خويش و هجرت از آنان بود.

اما خدائى كه آتش را در دل آب، و شيشه را در كنار سنگ، سالم نگه مى داردبه اين حيوان عظيم فرمان تكوينى داد، كه كمترين آزارى به بنده اش «يونس» نرساند، او بايد يك دوران زندان بى سابقه را طى كند، و متوجه «ترك اولاى» خود شود و در مقام جبران بر آيد.

در روايتى آمده است: أَوْحىَ اللّهُ تَعالى اِلَى الْحُوتِ لاتَكْسِرْ مِنْهُ عَظْماً وَ لاتَقْطَعْ لَهُ وَصْلاً: «خداوند به آن ماهى وحى فرستاد كه هيچ استخوانى را از او مشكن، و هيچ پيوندى را از او قطع مكن»!.(2)

* * *

«يونس»(عليه السلام) خيلى زود متوجه ماجرا شد، و با تمام وجودش، رو به درگاه خدا آورد از «ترك اولى» خويش، استغفار كرد، و از پيشگاه مقدسش تقاضاى عفو نمود.

در اينجا ذكر معروف و پرمحتوائى از قول يونس(عليه السلام) نقل شده كه در آيه 87 سوره «انبياء» آمده، و در ميان اهل عرفان به ذكر «يونسيه» معروف است: فَنادى فِي الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظّالِمِينَ: «او در ميان ظلمت هاى متراكم فرياد زد، كه معبودى جز تو نيست، منزهى تو، من از ظالمان و ستمكاران بودم»!

بر خويشتن ستم كردم، از درگاهت دور افتادم، و به عتاب و سرزنش تو كه جهنم آتش سوزانى براى من است، گرفتار شدم.

اين اعتراف خالصانه، و اين تسبيح توأم با ندامت، كار خود را كرد و همان گونه كه در آيه 88 سوره «انبياء» آمده: فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّيْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ كَذلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ: «ما دعاى او را اجابت كرديم و از غم و اندوه نجاتش داديم، و اين گونه مؤمنان را نجات مى دهيم»، خداوند او رامورد بخشش قرار داد.

اكنون ببينيم آيات مورد بحث، در اين زمينه چه مى گويد؟ در يك جمله كوتاه مى گويد: «اگر او از تسبيح كنندگان نبود...» (فَلَوْ لا أَنَّهُ كانَ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ).

* * *

«مسلماً تا روز قيامت، در شكم ماهى باقى مى ماند»! (لَلَبِثَ فِي بَطْنِهِ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ).

و اين زندان موقت، تبديل به يك زندان دائم مى شد، و آن زندان دائم، مبدل به گورستان او مى گشت!

در اين كه آيا ماندن «يونس»(عليه السلام) در شكم ماهى تا روز رستاخيز (به فرض ترك تسبيح و توبه، به درگاه الهى) به صورت زنده يا مرده مى بود، بعضى از مفسران احتمالاتى ذكر كرده اند:

نخست اين كه: هر دو زنده مى ماندند و يونس(عليه السلام) به صورت يك زندانى تا روز قيامت در شكم ماهى محبوس بود.

«دوم» اين كه: يونس(عليه السلام) از دنيا مى رفت و ماهى به صورت قبرستان سيار او زنده مى ماند!

«سوم» اين كه: يونس(عليه السلام) و ماهى هر دو مى مردند و شكم ماهى قبر يونس(عليه السلام) مى شد، و زمين قبر ماهى، او در دل ماهى و ماهى در دل زمين تا روز رستاخيز دفن مى شدند.

آيه مورد بحث، دليل بر هيچ يك از اين اقوال نمى تواند باشد، ولى آيات متعددى كه مى گويد: در پايان دنيا همه مى ميرند، نشان مى دهد كه زنده ماندن يونس(عليه السلام) يا زنده ماندن ماهى تا روز قيامت ممكن نيست، لذا از ميان اين تفسيرهاى سه گانه تفسير سوم نزديك تر به نظر مى رسد.(3)

اين احتمال نيز وجود دارد كه اين تعبير، كنايه از مدت طولانى باشد، يعنى تا مدتى طولانى در اين زندان باقى مى ماند، چنان كه اين تعبير را در موارد مشابه آن نيز مى گويند كه: تا قيامت بايد در انتظار فلان مطلب بمانى.

ولى فراموش نكنيم كه اينها همه در صورتى تحقق مى يافت كه او تسبيح و توبه را ترك مى گفت، ولى چنين نشد، او در سايه تسبيح پروردگار مشمول عفو خاصش شد.

* * *

سپس، قرآن مى گويد: «ما او را در يك سرزمين خشك و خالى از درخت و گياه افكنديم، در حالى كه بيمار بود» (فَنَبَذْناهُ بِالْعَراءِ وَ هُوَ سَقِيمٌ).

ماهى عظيم در كنار ساحل خشك و بى گياهى آمد، و به فرمان خدا لقمه اى را كه از او زياد بود، بيرون افكند، اما پيدا است اين زندان عجيب، سلامت جسم يونس(عليه السلام) را بر هم زده بود، بيمار و ناتوان از اين زندان آزاد شد.

درست نمى دانيم «يونس»(عليه السلام) چه مدت در شكم ماهى بود؟، ولى مسلّم است هر چه بود، نمى توانست از عوارض آن بر كنار ماند، درست است كه فرمان الهى صادر شده بود كه يونس(عليه السلام) هضم و جذب بدن ماهى نشود، اما اين بدان معنى نبود كه آثارى از اين زندان را به همراه نياورد، لذا جمعى از مفسران نوشته اند: او به صورت جوجه نوزاد، ضعيف و بى بال و پر از شكم ماهى بيرون آمد، به طورى كه توان حركت نداشت.

* * *

و باز در اينجا لطف الهى به سراغ او آمد، چرا كه بدنش بيمار و آزرده، اندامش خسته و ناتوان بود و آفتاب ساحل او را آزار مى داد، پوششى لطيف لازم بود تا بدنش در زير آن بيارامد، قرآن در اينجا مى گويد: «ما كدوبُنى بر او رويانيديم» تا در سايه برگ هاى پهن و مرطوب بيارامد (وَ أَنْبَتْنا عَلَيْهِ شَجَرَةً مِنْ يَقْطِين).

«يَقْطِين» به طورى كه بسيارى از ارباب لغت و مفسران گفته اند: هر گياهى است كه ساقه ندارد، و داراى برگ هاى پهن است، مانند بوته خربزه و كدو و خيار و امثال آن، ولى بسيارى از مفسران و روات حديث، در اينجا تصريح كرده اند كه منظور خصوص «كدوبُن» است (بايد توجه داشت كه «شجره» در لغت عرب، هم به نباتاتى گفته مى شود كه داراى ساقه و شاخه است و هم بدون ساقه و شاخه، و به تعبير ديگر اعم از درخت و گياه است، حتى در اينجا حديثى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل كرده اند كه: شخصى به آن حضرت عرض كرد: اِنَّكَ تُحِبُّ الْقَرْعَ؟: «شما كدو را دوست مى داريد»، فرمود: أَجَلْ! هِىَ شَجَرَةُ اَخِي يُونُسَ: «آرى آن گياه برادرم يونس است».(4)

مى گويند: «كدوبُن»، علاوه بر اين كه برگ هاى پهن و پرآبى دارد و مى توان از آن سايبان خوبى تهيه كرد، مگس نيز بر برگ هاى آن نمى نشيند، و يونس به خاطر توقف در شكم ماهى، پوست تنش آن قدر نازك و حساس شده بود كه از نشستن حشرات بر آن رنج مى برد، او اندام خود را در زير برگ هاى اين «كدوبُن» پوشانيد تا هم از سوزش آفتاب در امان باشد و هم از حشرات.

شايد خداوند مى خواهد درسى را كه به يونس(عليه السلام) در شكم ماهى داده است، در اين مرحله تكميل كند، او بايد تابش آفتاب و حرارتش را بر پوست نازك تنش احساس كند، تا در آينده در مقام رهبرى براى نجات امتش از آتش سوزان جهنم، تلاش و كوشش بيشترى به خرج دهد، همين مضمون در بعضى از روايات اسلامى وارد شده است.(5)

* * *

«يونس»(عليه السلام) را در اينجا رها مى كنيم و به سراغ قومش مى رويم.

هنگامى كه يونس(عليه السلام) با حالت خشم و غضب قوم را رها كرد، و مقدمات خشم الهى نيز بر آنها ظاهر شد، تكان سختى خوردند و به خود آمدند، اطراف عالم و دانشمندى را كه در ميان آنها بود گرفتند، و با رهبرى او در مقام توبه بر آمدند.

در بعضى از روايات آمده است: آنها دسته جمعى به سوى بيابان حركت كردند، و بين زنان و فرزندان، و حيوانات و بچه هاى آنها جدائى افكندند، سپس گريه را سر دادند، و صداى ناله خود را بلند كردند، و مخلصانه از گناهان خويش و تقصيراتى كه درباره پيامبر خدا يونس(عليه السلام) داشتند، توبه كردند.

در اينجا پرده هاى عذاب كنار رفت و حادثه بر كوه ها ريخت، و جمعيت مؤمن توبه كار، به لطف الهى نجات يافتند.(6)

«يونس»(عليه السلام) بعد از اين ماجرا به سراغ قومش آمد، تا ببيند عذاب بر سر آنها چه آورده است؟

هنگامى كه آمد در تعجب فرو رفت، كه چگونه آنها در روز هجرتش همه بت پرست بودند، ولى اكنون همه موحد و خداپرست شده اند؟

* * *

قرآن در اينجا مى گويد: «ما او را به سوى جمعيت يكصد هزار نفرى بلكه بيشتر فرستاديم» (وَ أَرْسَلْناهُ إِلى مِائَةِ أَلْف أَوْ يَزِيدُونَ).

* * *

«آنها ايمان آوردند و ما تا مدت معينى آنان را از مواهب حيات و زندگى دنيا بهره مند ساختيم» (فَآمَنُوا فَمَتَّعْناهُمْ إِلى حِين).

البته، ايمان اجمالى و توبه آنها قبلاً بود، ولى ايمان آنها به طور تفصيل به خدا و پيامبرش يونس(عليه السلام) و تعليمات و دستورات او هنگامى صورت گرفت كه «يونس»(عليه السلام) به ميان آنها بازگشت.

قابل توجه اين كه: از آيات قرآن استفاده مى شود: اين مأموريت مجدد به سوى همان قوم پيشين بوده است، و اين كه: بعضى آن را مأموريت جديدى به سوى قوم تازه اى دانسته اند، با ظاهر آيات سازگار نيست.

زيرا از يكسو، در اينجا خوانديم: «فَآمَنُوا فَمَتَّعْناهُمْ إِلى حِين» يعنى اين قومى كه يونس مأموريت هدايت آنها را پيدا كرد ايمان آوردند، و ما آنها را تا زمان معينى بهره مند ساختيم.

و از سوى ديگر، همين تعبير در سوره «يونس» درباره همان قوم سابق آمده است: فَلَوْ لا كانَتْ قَرْيَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إِيمانُها إِلاّ قَوْمَ يُونُسَ لَمّا آمَنُوا كَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْيِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ مَتَّعْناهُمْ إِلى حِين: «چرا هيچ يك از اقوام به موقع ايمان نياوردند، تا مفيد به حالشان باشد، جز قوم يونس كه وقتى ايمان آوردند عذاب خواركننده را در زندگى دنيا از آنها برطرف ساختيم، و تا مدت معينى آنها را بهره مند نموديم»؟.(7)

ضمناً از اينجا روشن مى شود كه مراد از «اِلى حِيْن» (تا مدت معينى) همان پايان زندگى و اجل طبيعى آنها است.

در اين كه: چرا در آيات فوق مى فرمايد: «صدهزار نفر، يا بيشتر» و مراد از بيشتر چه اندازه است؟ مفسران تفسيرهاى گوناگونى ذكر كرده اند.

ولى، ظاهر اين است كه اين گونه تعبيرات براى تأكيد و عظمت چيزى است، نه به خاطر ترديد و شك گوينده.(8)

* * *

1 ـ تفسير «برهان»، جلد 4، صفحه 35.

بود چند روزى يا چند ماهى هم بر آن مى افزود، چون چنين نكرد، تشبيه به بنده فرارى شد.

2 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 26، صفحه 165 ـ همين معنى با تفاوت مختصرى در تفسير «برهان»، جلد 4، صفحه 37 نيز آمده است.

3 ـ قابل توجه اين كه مفسر بزرگ مرحوم «طبرسى»، كه معمولاً اقوال مختلف را ذيل آيات جمع مى كند، در اينجا تنها به همين يك احتمال قناعت مى كند و مى گويد: لَصارَ بَطْنُ الْحُوتِ قَبْراً لَهُ اِلى يَوْمِ الْقِيامَة: «شكم ماهى تا روز قيامت قبر او مى شد».

4 ـ «روح البيان»، جلد 7، صفحه 489.

5 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 436، حديث 116.

6 ـ در تفسير «برهان»، جلد 4، صفحه 35 اين حديث از امام صادق(عليه السلام) نقل شده است.

7 ـ يونس، آيه 98.

8 ـ بنابراين «أو» در اينجا به معنى «بل» مى باشد.

نكته ها:

▲1 ـ تاريخچه كوتاهى از زندگى «يونس»(عليه السلام)

«يونس» فرزند «متّى» لقب او «ذو النون» (صاحب ماهى) است، اين لقب به خاطر آن است كه سرگذشت او با داستان ماهى چنان كه گفتيم گره خورده است.

از پيامبران معروفى است كه ظاهراً بعد از «موسى» و «هارون»(عليهما السلام) قدم به عرصه وجود گذاشت.

بعضى او را از اولاد «هود»(عليه السلام) و مأموريت او را هدايت باقيمانده قوم «ثمود» دانسته اند.

سرزمين ظهور او منطقه اى از «عراق» به نام «نينوا» بود.(1)

بعضى، ظهور او را در حدود 825 سال قبل از ميلاد حضرت مسيح(عليه السلام)نوشته اند، و هم اكنون در نزديكى «كوفه» در كنار «شط»، قبر معروفى است به نام «يونس».

در بعضى از كتب آمده، او پيغمبرى از «بنى اسرائيل» بود كه بعد از «سليمان» به سوى اهل «نينوا» مبعوث شد.

در كتاب «يوناه» از كتب «عهد عتيق» (تورات) بحث هاى مشروحى درباره يونس تحت نام «يوناه ابن متى» آمده است.

طبق اين نقل، او مأموريت داشت: به شهر بزرگ «نينوا» رود، و در برابر شرارت مردم قيام كند، سپس، حوادث ديگرى ذكر مى كند كه شباهت زيادى با آنچه در قرآن آمده است دارد، با اين تفاوت كه طبق روايات اسلامى يونس(عليه السلام) به دعوت قوم خود برخاست و وظيفه خود را در اين زمينه انجام داد، و بعد از آن كه قوم، دعوت او را رد كردند به آنها نفرين كرد، و از ميان آنها خارج شد و ماجراى كشتى و ماهى براى او پيش آمد، ولى «تورات» عبارت زننده اى دارد و تصريح مى كند: او قبل از انجام مأموريت مى خواست استعفاء كند! لذا برخاست، فرار كرد و ماجراى كشتى و ماهى پيش آمد.

و عجب تر اين كه: «تورات» مى گويد: هنگامى كه خداوند عذاب را از قوم او به خاطر توبه آنها برداشت، «يونس»(عليه السلام) بسيار ناراحت و خشمش افروخته شد!.(2)

از فصول «تورات»، استفاده مى شود: يونس(عليه السلام) دو بار مأموريت پيدا كرد، در مأموريت اول خوددارى نمود و به آن سرنوشت دردناك مبتلا شد، بار دوم به او مأموريت داده شد كه به همان شهر «نينوا» برود، مردم «نينوا» بيدار شدند، به خدا ايمان آوردند، و به توبه از گناهان خود پرداختند، و مشمول عفو الهى شدند و اين همان عفوى بود كه «يونس»(عليه السلام) را خوش آمد نبود!

از مقايسه آنچه در قرآن و روايات اسلامى آمده، با آنچه در «تورات» كنونى است، روشن مى شود، تا چه حد «توراتِ تحريف يافته» مقام اين پيامبر بزرگ را پائين آورده است: گاه، نسبت عدم قبول مأموريت رسالت را به او مى دهد، و گاه خشمناك شدن از شمول عفو و رحمت پروردگار نسبت به يك قوم توبه كار، و اينها است كه نشان مى دهد «تورات» كنونى، به هيچ وجه كتاب قابل اعتمادى نيست.

به هر حال، او از پيامبران بزرگى است كه قرآن از او به عظمت ياد كرده است.

* * *

1 ـ «نينوا» نام چند نقطه است، نخست، شهرى نزديك «موصل» (يا قصبه موصل) و ديگر، ناحيه اى در اطراف «كوفه» در سمت «كربلا»، و شهرى در آسياى صغير، پايتخت مملكت «آشور» واقع در كنار «دجله» (دائرة المعارف دهخدا).

بعضى ديگر نوشته اند: «نينوا» بزرگ ترين شهرهاى كشور «آشور» است كه در كرانه شرقى «دجله» رو به روى «موصل» بنا شده بود (فرهنگ قصص قرآن).

2 ـ «تورات» كتاب «يوناه» پيغمبر، فصل اول، دوم، سوم و چهارم.

▲2 ـ چگونه «يونس» در شكم ماهى زنده ماند؟

گفتيم: دليل روشنى در دست نيست كه «يونس»(عليه السلام) چه مدتى در شكم ماهى ماند؟ چند ساعت، يا چند روز، و يا چند هفته، در بعضى از روايات نه ساعت، بعضى سه روز، و بعضى بيشتر، و حتى تا چهل روز گفته اند، ولى مدرك مسلّمى بر هيچ يك از اين اقوال وجود ندارد، تنها در تفسير «على بن ابراهيم» در حديثى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) توقف يونس(عليه السلام) در شكم ماهى 9 ساعت ذكر شده است.(1)

بعضى از مفسران اهل سنت، مدت آن را يك ساعت هم ذكر كرده اند.(2)

ولى، هر چه باشد، بدون شك اين توقف يك امر عادى نيست، انسان نمى تواند بيش از چند دقيقه در محيطى كه هوا وجود ندارد، زنده بماند، و اگر مى بينيم جنين در شكم مادر ماهها زنده مى ماند، به خاطر اين است كه هنوز دستگاه تنفس او به كار نيفتاده، و اكسيژن لازم را تنها از طريق خون مادر دريافت مى كند.

بنابراين، ماجراى يونس(عليه السلام) بدون شك يك اعجاز است، و اين نخستين اعجازى نيست كه در قرآن با آن روبرو مى شويم، همان خدائى كه ابراهيم(عليه السلام)را در دل آتش سالم نگه داشت، و موسى(عليه السلام) و بنى اسرائيل را با ايجاد جاده هاى خشك در وسط دريا از غرقاب نجات داد، و نوح(عليه السلام) را به وسيله كشتى ساده اى از آن طوفان عظيم و گسترده رهائى بخشيد، و سالم به زمين فرود آورد، همان خداوند قدرت دارد كه بنده اى از بندگان خاصش را مدتى در شكم ماهى عظيمى سالم نگهدارد.

البته، وجود چنين ماهى هاى بزرگ در گذشته و امروز مطلب عجيبى نيست، هم اكنون ماهى هاى عظيمى به نام «بالن» موجود است كه بيش از 30 متر طول دارد و بزرگترين حيوان روى زمين است، و جگر او بالغ بر يك تن مى شود!

در همين سوره داستان هاى انبياى پيشين را خوانديم كه به طرز اعجازآميزى از چنگال بلاها رهائى يافتند و يونس(عليه السلام) آخرين آنها در اين سلسله است.

* * *

1 ـ تفسير «على بن ابراهيم»، طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 436.

2 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 8، صفحه 5567.

▲3 ـ درس هائى بزرگ در داستانى كوچك!

مى دانيم طرح اين سرگذشت ها در قرآن مجيد، همه براى هدف هاى تربيتى است; چرا كه قرآن كتاب داستان نيست، كتاب انسان سازى و تربيت است.

از اين سرگذشت عجيب، پندهاى بزرگى مى توان گرفت:

الف: تخلف حتى به صورت يك «ترك اولى» از يك پيامبر بزرگ در پيشگاه خداوند، مهم است و كيفر دارد.

البته، چون مقام پيامبران بسيار والا است، يك غفلت كوچك در مورد آنها گاه معادل يك گناه كبيره اى كه از ديگران سر بزند، مى باشد، به همين دليل ديديم كه در اين داستان خداوند او را بنده فرارى ناميد، و در روايات آمده بود كه سرنشينان كشتى گفتند: يك فرد عاصى در ميان ما است! و سرانجام خداوند او را در زندان وحشتناكى گرفتار كرد، و بعد از توبه و بازگشت به سوى خدا از آن زندان با تنى آزرده و بيمار آزاد شد.

تا همگان بدانند تخلف از هيچ كس پذيرفته نيست، عظمت مقام پيامبران و اولياى خدا نيز به آن است كه بنده مطيع فرمان او هستند، و گرنه كسى با خدا رابطه خويشاوندى ندارد، البته اين نشانه عظمت مقام اين پيامبر بزرگ است كه خداوند درباره او چنين سختگيرى مى كند.

ب: در همين داستان (در آن قسمتى كه در سوره «انبياء» آيه 87 آمده است) راه نجات مؤمنان از غم و اندوه و گرفتارى و مشكلات را همان راهى معرفى مى كند كه «يونس»(عليه السلام) پيمود، و آن اعتراف به خطا در پيشگاه حق، و تسبيح و تنزيه و توبه و بازگشت به سوى او است.

ج: اين ماجرا نشان مى دهد كه چگونه يك قوم گنهكار و مستحق عذاب، مى توانند در آخرين لحظات، مسير تاريخ خود را عوض كنند، و به آغوش پر مهر و رحمت الهى بازگردند و نجات يابند، مشروط بر اين كه: پيش از آن كه فرصت از دست رود متوجه شوند، و اگر بتوانند «عالمى» را به رهبرى خود برگزينند.

د: اين ماجرا نشان مى دهد كه ايمان به خدا و توبه از گناه، علاوه بر آثار و بركات معنوى، مواهب ظاهرى دنيا را نيز متوجه انسان مى سازد، عمران و آبادى مى آفريند، و مايه طول عمر و بهره گيرى از مواهب حيات مى شود، نظير اين معنى در داستان نوح(عليه السلام) نيز آمده است كه شرح آن را به خواست خدا در تفسير سوره «نوح» خواهيم خواند.

هـ : قدرت خداوند آن قدر وسيع و گسترده است كه چيزى در برابر آن مشكل نيست، تا آن حد كه مى تواند: انسانى را در دهان و شكم جانور عظيم و وحشتناكى سالم نگهدارد، و سالم بيرون فرستد. اينها نشان مى دهد كه همه اسباب اين عالم، ابزار اراده او هستند و همه سر بر فرمان او دارند.

* * *

▲4 ـ پاسخ به يك سؤال

در اينجا سؤالى مطرح مى شود و آن اين كه: در بيان سرگذشت هاى اقوام ديگر در آيات قرآن آمده است كه به هنگام نزول عذاب (عذاب استيصال كه براى نابودى اقوام سركش نازل مى شده) توبه و انابه بى اثر بوده است، چگونه اين مسأله در مورد قوم يونس استثنا پذيرفت؟

در برابر اين سؤال دو پاسخ مى توان گفت:

نخست اين كه: عذاب هنوز نازل نشده بود، تنها علائم مختصرى كه از قبيل هشدارها است به چشم مى خورد كه آنها به موقع از اين هشدارها استفاده كردند و پيش از نزول عذاب توبه نمودند و ايمان آوردند.

ديگر اين كه: اين عذاب، «عذاب استيصال» نبوده، و از قبيل گوشمالى هائى بوده كه قبل از نزول عذاب بنيان كن، به اقوام مختلف مى داده، تا قبل از فوت فرصت بيدار شوند و راه تقوا پيش گيرند، مانند مجازات هاى مختلف قوم «فرعون» قبل از غرقاب.

* * *

▲5 ـ «قرعه» و مشروعيت آن در اسلام

در روايات مربوط به قرعه و مشروعيت آن، مى خوانيم: امام صادق(عليه السلام)فرمود: أَيُّ قَضِيَّة أَعْدَلُ مِنَ الْقُرْعَةِ إِذَا فُوِّضَ الْأَمْرُ إِلَى اللَّهِ عزوجل يَقُولُ فَساهَمَ فَكانَ مِنَ الْمُدْحَضِينَ: «كدام داورى از قرعه عادلانه تر است (هنگامى كه كارها به بن بست رسد) و موضوع به خدا واگذار شود، مگر خداوند (در قرآن مجيد درباره يونس) نمى گويد: فَساهَمَ فَكانَ مِنَ الْمُدْحَضِينَ: «يونس با سرنشينان كشتى قرعه افكند، و قرعه به نام او درآمد و محكوم شد»!.(1)

اشاره به اين كه: «قرعه» به هنگامى كه كار مشكل شود، و راه حل ديگرى نباشد و كار را به خدا واگذار كنند، به راستى راه گشا است، چنان كه در داستان يونس(عليه السلام) درست منطبق بر واقعيت شد.

اين معنى در حديث ديگرى با صراحت بيشتر، از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله)نقل شده كه فرمود: لَيْسَ مِنْ قَوْم تَنَازَعُوا (تقارعوا) ثُمَّ فَوَّضُوا أَمْرَهُمْ إِلَى اللَّهِ إِلَّا خَرَجَ سَهْمُ الْمُحِقِّ: «هيچ قومى اقدام به قرعه (به هنگام بن بست كامل) نكردند، در حالى كه كار خود را به خدا واگذار كرده باشند، مگر اين كه قرعه به واقعيت اصابت مى كند و حق آشكار مى شود و سهم حق دار از قرعه بيرون مى آيد».(2)

شرح بيشتر پيرامون اين مسأله را در كتاب «القواعد الفقهيه» آورده ايم.

* * *

149فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّكَ الْبَناتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ

150أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِكَةَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدُونَ

151أَلا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْكِهِمْ لَيَقُولُونَ

152وَلَدَ اللّهُ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ

153أَصْطَفَى الْبَناتِ عَلَى الْبَنِينَ

154ما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ

155أَ فَلا تَذَكَّرُونَ

156أَمْ لَكُمْ سُلْطانٌ مُبِينٌ

157فَأْتُوا بِكِتابِكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ

158وَ جَعَلُوا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ

159سُبْحانَ اللّهِ عَمّا يَصِفُونَ

160إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ

ترجمه:

149 ـ از آنان بپرس: «آيا پروردگارت دخترانى دارد و پسران از آنِ آنهاست»؟!

150 ـ آيا ما فرشتگان را مؤنث آفريديم و آنها ناظر بودند؟!

151 ـ بدانيد آنها با اين تهمت بزرگشان مى گويند:

152 ـ «خداوند فرزند آورده»! ولى آنها به يقين دروغ مى گويند!

153 ـ آيا دختران را بر پسران ترجيح داده است؟!

154 ـ شما را چه شده است؟! چگونه حكم مى كنيد؟! (هيچ مى فهميد چه مى گوئيد؟)

155 ـ آيا متذكر نمى شويد؟!

156 ـ يا شما دليل روشنى در اين باره داريد؟

157 ـ كتابتان را بياوريد اگر راست مى گوييد!

158 ـ آنها ميان خداوند و جنّ، نسبتى قائل شدند; در حالى كه جنّيان به خوبى مى دانند كه اين بت پرستان در دادگاه الهى احضار مى شوند.

159 ـ منزه است خداوند از آنچه توصيف مى كنند.

160 ـ مگر بندگان مخلص خدا!

تفسير:

▲تهمت هاى زشت و رسوا

بعد از ذكر شش داستان از سرگذشت انبياء پيشين، و درس هاى آموزنده اى كه در هر يك نهفته بود، موضوع سخن را تغيير داده، به مطلب ديگرى كه به مشركان عرب سخت ارتباط داشته مى پردازد، اشكال مختلفى از شرك آنها را مطرح ساخته، سخت آنها را به محاكمه مى كشد، و با دلائل مختلف، افكار خرافى آنها را در هم مى كوبد.

مسأله اين است كه جمعى از مشركان عرب، به خاطر انحطاط فكرى و نداشتن هيچ گونه علم و دانش، خدا را با خود قياس مى كردند و براى او فرزند و گاهى همسر قائل بودند.

از جمله، قبائل «جُهينه»، «سليم»، «خزاعه» و «بنى مليح» معتقد بودند: «فرشتگان دختران خدا» هستند! و بسيارى از مشركان عرب «جنّ» را نيز فرزندان او مى پنداشتند و يا بعضاً همسرى از «جنّ» براى پروردگار قائل بودند!

اين پندارهاى بى اساس و خرافى، آنها را به كلى از راه حق منحرف ساخته بود، به گونه اى كه آثار توحيد و يگانگى خدا از بين آنها برچيده شده بود.

در حديث آمده است: «مورچه گمان مى كند كه پروردگارش مانند او دو شاخك دارد»!.(1)

آرى، فكر كوتاه، انسان را به مقايسه مى كشاند، مقايسه خالق به مخلوق، و اين مقايسه، بدترين عامل گمراهى در شناخت خدا است.

به هر حال، قرآن نخست به سراغ آنها مى رود كه فرشتگان را دختران خدا مى پنداشتند و از سه طريق «تجربى»، «عقلى» و «نقلى» به آنها پاسخ مى دهد:

نخست مى فرمايد: «از آنها بپرس: آيا پروردگار تو دخترانى دارد و پسران از آن آنها است»! (فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّكَ الْبَناتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ).(2)

چگونه آنچه را براى خود نمى پسنديد، براى خدا قائل هستيد؟ (اين سخن طبق عقيده باطل آنها است كه از دختر سخت متنفر بودند و به پسر سخت علاقمند، چرا كه پسران در زندگى آنها در جنگ ها و غارتگرى هاشان نقش مؤثرى داشتند در حالى كه دختران كمكى به آنها نمى كردند).

بدون شك، پسر و دختر از نظر انسانى و در پيشگاه خدا از نظر ارزش يكسانند، و معيار شخصيت هر دو پاكى و تقوا است، ولى استدلال قرآن در اينجا به اصطلاح از باب «ذكر مسلّمات خصم» است كه مطالب طرف را بگيرند و به خود او بازگردانند.

نظير اين معنى، در سوره هاى ديگر قرآن آمده است، از جمله: در سوره «نجم» آيات 21 و 22 مى خوانيم: أَ لَكُمُ الذَّكَرُ وَ لَهُ الأُنْثى * تِلْكَ اِذاً قِسْمَةٌ ضِيْزى: «آيا براى شما پسر است و براى او دختر؟ * اين تقسيم غير عادلانه اى است»!

* * *

سپس، به دليل «حسى» مسأله، پرداخته، باز به طريق استفهام انكارى مى گويد: «آيا ما فرشتگان را به صورت دختران آفريديم و آنها شاهد و ناظر بودند»؟ (أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِكَةَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدُونَ).

بدون شك، جواب آنها در اين زمينه منفى بود، چه اين كه: هيچ كدام نمى توانستند حضور خود را به هنگام خلقت فرشتگان ادعا كنند.

* * *

بار ديگر به دليل «عقلى» كه از مسلمات ذهنى آنها گرفته شده باز مى گردد و مى گويد: «بدانيد آنها با اين تهمت زشت و بزرگشان مى گويند...» (أَلا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْكِهِمْ لَيَقُولُونَ).

* * *

«خداوند، فرزندى آورده، آنها قطعاً كاذب و دروغگو هستند»! (وَلَدَ اللّهُ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ).

* * *

«آيا دختران را بر پسران ترجيح داده»؟! (أَصْطَفَى الْبَناتِ عَلَى الْبَنِينَ).

* * *

«شما را چه مى شود؟ چگونه حكم مى كنيد؟! هيچ مى فهميد چه مى گوئيد»؟

(ما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ).

* * *

آيا وقت آن نرسيده است كه از اين لاطائلات و خرافات زشت و رسوا دست برداريد؟ «آيا متذكر نمى شويد»؟ (أَ فَلا تَذَكَّرُونَ).

اين سخنان، به قدرى باطل و بى پايه است كه اگر آدمى يك ذره عقل و درايت داشته باشد و انديشه كند، باطل بودن آن را درك مى نمايد.

* * *

بعد از ابطال ادعاى خرافى آنها با يك دليل حسى و يك دليل عقلى، به سومين دليل مى پردازد كه دليل نقلى است، مى گويد: اگر چنين چيزى كه شما مى گوئيد صحت داشت، بايد اثرى از آن در كتب پيشين باشد، «آيا شما دليل روشنى در اين زمينه داريد»؟! (أَمْ لَكُمْ سُلْطانٌ مُبِينٌ).

* * *

اگر داريد، «كتاب خود را بياوريد اگر راست مى گوئيد»! (فَأْتُوا بِكِتابِكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ).

در كدام كتاب؟ در كدام نوشته؟ و در كدام وحى آسمانى چنين چيزى آمده؟ و بر كدام پيامبر نازل شده است؟!

اين سخن، نظير گفتگوى ديگرى است كه قرآن با بت پرستان دارد. پس از آن كه مى گويد: آنها فرشتگان را كه بندگان خدا هستند، دختران قرار داده اند، و ادّعا مى كنند: اگر خدا نمى خواست ما اينها را پرستش نمى كرديم، مى گويد: أَمْ آتَيْناهُمْ كِتاباً مِنْ قَبْلِهِ فَهُمْ بِهِ مُسْتَمْسِكُونَ: «آيا ما كتابى پيش از آن براى آنها فرستاده ايم و در اين ادّعاى خود به آن تمسك مى جويند»؟.(3)

نه، اينها چكيده كتب آسمانى نيست، اينها خرافاتى است كه از نسلى به نسل ديگر، و از جاهلانى به جاهلان ديگر، منتقل شده، و هيچ مبنا و مأخذ خردپسندى ندارد. چنان كه در ذيل همين آيه سوره «زخرف» نيز به آن اشاره شده است.

* * *

در آيه بعد، به يكى ديگر از خرافات مشركان عرب مى پردازد، و آن نسبتى است كه ميان «خدا» و «جنّ» قائل بودند! سخن را از صورت «خطاب» در آورده و به صورت «غائب» مطرح مى كند، گوئى آنها چنان بى ارزشند كه بيش از اين شايستگى و لياقت روياروئى در سخن را ندارند، مى فرمايد: «آنها ميان او و جن خويشاوندى و نسبتى قائل شدند»! (وَ جَعَلُوا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً).

اين چه نسبتى بود كه آنها ميان خداوند و جن قائل بودند؟ در پاسخ اين سؤال تفسيرهاى مختلفى ذكر شده است:

بعضى گفته اند: آنها دوگانه پرست بودند و معتقد بودند (نعوذ باللّه) خدا و شيطان برادرند! خدا خالق نيكى ها است، و شيطان خالق شرها و بدى ها!.

اين تفسير، بعيد به نظر مى رسد، زيرا دوگانه پرستان يا ثنويين در ميان عرب معروف نبودند، در مناطقى مثل «ايران در عصر ساسانى» اين خرافه وجود داشت.

بعضى ديگر، «جنّ» و «ملائكه» را به يك معنى دانسته اند، زيرا جن در اصل به معنى موجودى است كه از نظرها پوشيده و پنهان است، و چون فرشتگان با چشم ديده نمى شوند اين كلمه بر آنها اطلاق شده است، بنابراين، مى گويند: مراد از نسب، همان نسبتى است كه عرب جاهلى براى آنها قائل بود و آنان را دختران خدا مى ناميد.

اين تفسير، نيز مشكل به نظر مى رسد; چرا كه ظاهر آيات مورد بحث اين است كه دو مطلب را تعقيب مى كند، به علاوه اطلاق واژه «جنّ» بر فرشتگان، معمول و مأنوس نيست، به خصوص در قرآن مجيد.

تفسير سومى، كه بعضى براى اين آيه گفته اند اين است كه: آنها «جنّ» را همسران خدا مى پنداشتند و ملائكه را دختران او!!

اين نيز بعيد به نظر مى رسد، چون اطلاق كلمه «نسب» به «همسرى» نيز بعيد است.

تفسيرى كه از همه مناسب تر است اين است كه: منظور از «نسب» هر گونه نسبت و رابطه است، هر چند جنبه خويشاوندى نداشته باشد، و مى دانيم كه جمعى از مشركان عرب، جنّ را مى پرستيدند و آنها را شريك خدا مى پنداشتند، و به اين ترتيب رابطه اى ميان آنها و خداوند قائل بودند.

به هر حال، قرآن مجيد اين عقيده خرافى را سخت انكار كرده، و مى گويد: «جنيانى كه بت پرستان خرافى آنها را معبود خود مى پندارند، يا رابطه خويشاوندى با خدا براى آنها قائلند، آرى همان جنيان، به خوبى مى دانستند كه اين بت پرستان خرافى، در دادگاه عدل الهى براى حساب و مجازات احضار مى شوند» (وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ).

بعضى احتمال ديگرى در تفسير اين آيه داده، گفته اند: منظور اين است: «جنيان اغواگر، مى دانند كه خود در دادگاه خداوند براى حساب و كيفر احضار مى شوند»، ولى تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد.(4)

* * *

بعد مى افزايد: «منزه است خداوند از توصيفى كه اين گروه (جاهل و گمراه) مى كنند» (سُبْحانَ اللّهِ عَمّا يَصِفُونَ).

* * *

«جز توصيفى كه بندگان مخلص خدا (از روى آگاهى و معرفت در مورد او دارند) هيچ توصيفى شايسته ذات مقدسش نيست» (إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ).

به اين ترتيب، هر گونه توصيفى كه مردم درباره خدا مى كنند، نادرست است، و خداوند از آن پاك و منزه است، جز توصيفى كه بندگان مخلص از او دارند، بندگانى كه از هر گونه شرك و هواى نفس و جهل و گمراهى مبرا هستند، و خدا را جز به آنچه خودش اجازه داده، توصيف نمى كنند.(5)

درباره «عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ» ذيل آيه 128 همين سوره، بحثى داشته ايم.

آرى، براى شناخت خدا نبايد دنبال خرافاتى افتاد كه از اقوام جاهلى باقى مانده، و انسان از بيان آنها شرم دارد، بايد به سراغ بندگان مخلصى رفت كه گفتار آنها روح انسان را به اوج آسمان ها، پرواز مى دهد، و در نور وحدانيت او محو مى سازد، هر گونه شائبه شرك را از دل مى شويد، و هر گونه «تجسم» و «تشبيه» را از فكر مى زدايد.

بايد به سراغ سخنان پيامبر(صلى الله عليه وآله) و خطبه هاى «نهج البلاغه» على(عليه السلام) و دعاهاى پر مغز امام سجاد(عليه السلام) در «صحيفه سجاديه» رفت، و در پرتو توصيف هاى اين بندگان خدا، خدا را شناخت.

اميرمؤمنان على(عليه السلام) در يك جا مى فرمايد: لَمْ يُطْلِعِ الْعُقُولَ عَلَى تَحْدِيدِ صِفَتِهِ، وَ لَمْ يَحْجُبْهَا عَنْ وَاجِبِ مَعْرِفَتِهِ، فَهُوَ الَّذِي تَشْهَدُ لَهُ أَعْلَامُ الْوُجُودِ، عَلَى إِقْرَارِ قَلْبِ ذِي الْجُحُودِ، تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يَقُولُهُ الْمُشَبِّهُونَ بِهِ وَ الْجَاحِدُونَ لَهُ عُلُوّاً كَبِيراً:

«نه عقول را بر كنه صفات خويش آگاه ساخته، و نه آنها را از معرفت و شناختش باز داشته، او است كه نشانه هاى عالم هستى، دل هاى منكران را بر اقرار به وجودش واداشته، و برتر و بالاتر است از گفتار كسانى كه او را به مخلوقاتش تشبيه مى كنند، يا راه انكارش را مى پويند».(6)

در جاى ديگر در توصيف پروردگار چنين مى گويد:

لاَ تَنَالُهُ الْأَوْهَامُ فَتُقَدِّرَهُ وَ لَا تَتَوَهَّمُهُ الْفِطَنُ فَتُصَوِّرَهُ وَ لَا تُدْرِكُهُ الْحَوَاسُّ فَتُحِسَّهُ وَ لَا تَلْمِسُهُ الْأَيْدِي فَتَمَسَّهُ وَ لَا يَتَغَيَّرُ بِحَال وَ لَا يَتَبَدَّلُ فِي الْأَحْوَالِ وَ لَا تُبْلِيهِ اللَّيَالِي وَ الْأَيَّامُ وَ لَا يُغَيِّرُهُ الضِّيَاءُ وَ الظَّلَامُ وَ لَا يُوصَفُ بِشَيْء مِنَ الْأَجْزَاءِ وَ لَا بِالْجَوَارِحِ وَ الْأَعْضَاءِ وَ لَا بِعَرَض مِنَ الْأَعْرَاضِ وَ لَا بِالْغَيْرِيَّةِ وَ الْأَبْعَاضِ وَ لَا يُقَالُ لَهُ حَدٌّ وَ لَا نِهَايَةٌ وَ لَا انْقِطَاعٌ وَ لَا غَايَةٌ:

«دست انديشه هاى بلند، به دامن كبريائيش نرسد، تا در حد و نهايتى محدودش كند، و هوشمندان نتوانند نقش او را در خيال تصوير نمايند، حواس، از دركش عاجز، و دستها از لمسش قاصرند، تغيير و دگرگونى در او راه ندارد، و گذشت زمان هيچ گونه تبديل و دگرگونى براى او به وجود نياورد ، آمد و شد شبها و روزها او را كهنه نسازد، و روشنائى و تاريكى تغييرش ندهداو به اجزاء، جوارح و اعضاء، و به عوارض، غيريت و ابعاض، به هيچ كدام توصيف نگردد، حد و نهايتى براى او نيست، و انقطاع و انتهائى ندارد».(7)

و در جاى ديگر مى فرمايد: وَ مَنْ قَالَ فِيمَ؟ فَقَدْ ضَمَّنَهُ، وَ مَنْ قَالَ عَلا مَ؟ فَقَدْ أَخْلَى مِنْهُ، كَائِنٌ لا عَنْ حَدَث، مَوْجُودٌ لا عَنْ عَدَم، مَعَ كُلِّ شَيْء لا بِمُقَارَنَة وَ غَيْرُ كُلِّ شَيْء لا بِمُزَايَلَة: «و آن كس كه بگويد خدا در كجا است؟ وى را در ضمن چيزى تصور كرده، و هر كس بپرسد بر روى چه قرار دارد؟ جائى را از او خالى دانسته، همواره بوده است، و از چيزى به وجود نيامده، وجودى است كه سابقه عدم، بر او نيست و با همه چيز هست، اما نه اين كه قرين آن باشد، و مغاير با همه چيز است اما نه اين كه از آن بيگانه و جدا باشد»!(8)

و امام على بن الحسين سيد الساجدين(عليه السلام) در «صحيفه سجاديه» مى گويد: الْحَمْدُ لِلَّهِ الْأَوَّلِ بِلَا أَوَّل كَانَ قَبْلَهُ، وَ الْآخِرِ بِلَا آخِر يَكُونُ بَعْدَهُ، الَّذِي قَصُرَتْ عَنْ رُؤْيَتِهِ أَبْصارُ النّاظِرِيْنَ وَ عَجَزَتْ عَنْ نَعْتِهِ أَوْهامُ الْواصِفِيْنَ: «ستايش مخصوص خدا است كه هستى او مبدأ آفرينش است بى آن كه ذات ازلى او را ابتدائى باشد، و آخر در وجود است بى آن كه براى آن حقيقت ابدى، آخر و انتهائى تصور شود، (موجودى قبل از او و بعد از او نتواند بود)، ذاتى است كه ديده بينندگان از ديدنش قاصر، و فهم و انديشه توصيف كنندگان، از نعت و وصفش عاجز است».(9)

آرى، شناخت خدا را از مكتب بزرگ اين «عباد اللّه الصالحين» بايد فرا گرفت، و در اين مدرسه درس خداشناسى خواند.

* * *

161فَإِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ

162ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ بِفاتِنِينَ

163إِلاّ مَنْ هُوَ صالِ الْجَحِيمِ

164وَ ما مِنّا إِلاّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ

165وَ إِنّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ

166وَ إِنّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ

167وَ إِنْ كانُوا لَيَقُولُونَ

168لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ

169لَكُنّا عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ

170فَكَفَرُوا بِهِ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ

ترجمه:

161 ـ شما و آنچه را پرستش مى كنيد،

162 ـ هرگز نمى توانيد كسى را (با آن) فريب دهيد،

163 ـ مگر آنها كه در آتش دوزخ وارد مى شوند!

164 ـ و هيچ يك از ما نيست جز آن كه مقام معلومى دارد;

165 ـ و ما همگى (براى اطاعت فرمان خداوند) به صف ايستاده ايم.

166 ـ و ما همه تسبيح گوى او هستيم!

167 ـ آنها پيوسته مى گفتند:

168 ـ «اگر يكى از كتاب هاى پيشينيان نزد ما بود،

169 ـ به يقين، ما بندگان مخلص خدا بوديم»!

170 ـ (اما وقتى قرآن آمد،) به آن كافر شدند; ولى به زودى خواهند دانست!

1 ـ قال الباقر(عليه السلام): كُلُّما مَيَّزْتُمُوهُ بِأَوْهامِكُمْ فِى أَدَق مَعانِيْهِ مَخْلُوقٌ مَصْنُوعٌ مِثْلُكُمْ مَرْدُودٌ اِلَيْكُمْ وَ لَعَلَّ النَّمْلَ الصِّغارِ تَتَوَهَّمُ أَنَّ لِلّهِ تَعالى زُبانِيَتَيْنِ فَاِنَّ ذلِكَ كَمالُها... (بحار الانوار، جلد 69، صفحه 293).

2 ـ «اسْتَفْتِهِمْ» از ماده «استفتاء» در اصل از «فتوا» گرفته شده كه به معنى جواب مسائل مشكله است.

3 ـ زخرف، آيه 21.

4 ـ در صورت اول ضمير «هُم» به «مشركان» باز مى گردد و در صورت دوم به «جنّ».

5 ـ بنابراين تفسير، جمله «إِلاّ عِبادَ اللّهِ» استثناء از ضمير «يَصِفُون» است، ولى بعضى، آن را استثناى از ضمير در «مُحْضَرُون» دانسته اند و تفسيرهاى مختلفى از آن دارند، اما تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد و در هر حال استثناء «منقطع» است.

6 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 49.

7 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 186.

8 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 1.

9 ـ «صحيفه سجاديه»، دعاء اول.

تفسير:

▲ادعاهاى دروغين!

در آيات پيشين سخن از معبودهاى مختلف مشركين به ميان آمد، آيات مورد بحث نيز، همين مسأله را تعقيب كرده، و در هر چند آيه اى مطلبى در اين رابطه بيان مى كند.

نخست، اين بحث را به ميان مى آورد كه وسوسه هاى شما بت پرستان در دل هاى پاكان و نيكان اثرى ندارد، و تنها قلوب آلوده و ارواح دوزخى و متمايل به فساد شما است كه خود را تسليم اين وسوسه ها مى سازد، مى فرمايد: «شما و آنچه را پرستش مى كنيد...» (فَإِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ).

* * *

«هرگز نمى توانيد كسى را (با آن) فريب دهيد و با فتنه و فساد از خداوند منحرف سازيد» (ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ بِفاتِنِينَ).(1)

* * *

«مگر آنها كه مى خواهند در آتش دوزخ بسوزند»! (إِلاّ مَنْ هُوَ صالِ الْجَحِيمِ).

اين آيات ـ بر خلاف آنچه طرفداران مسلك جبر پنداشته اند ـ دليلى است بر ضد اين مكتب، و اشاره اى است به اين حقيقت كه هيچ كس نمى تواند خود را در برابر انحرافات معذور بداند، و ادعا كند مرا فريب داده و به بت پرستى كشانده اند، مى گويد: شما بت پرستان توانائى بر «فتنه» و فريب اشخاص نداريدمگر آنها كه با اراده خود راه دوزخ را پيش گيرند.

شاهد اين سخن تعبير «صالِ الْجَحِيمِ» است; زيرا در اصل «صالى» به صورت اسم فاعل بوده، و معمولاً هنگامى كه صيغه اسم فاعل را در مورد موجود عاقلى به كار مى برند، مفهومش انجام كارى از روى اراده و اختيار است، همانند «قاتل»، «جالس» و «ضارب»، بنابراين «صالِ الْجَحِيمِ» يعنى كسى كه مايل است خود را به آتش دوزخ بسوزاند، و به اين ترتيب، راه عذر را بر همه منحرفان مى بندد.

تعجب از بعضى از مفسران معروف است كه آيه را چنين معنى كرده اند: «شما نمى توانيد كسى را بفريبيد، مگر آنها كه مقدر شده جهنمى باشند»!

به راستى اگر معنى آيه اين است، پيامبران براى چه مى آيند؟ كتابهاى آسمانى به چه منظور نازل شده؟ حساب و كتاب و ملامت و سرزنش بت پرستان در آيات قرآن، چه مفهومى دارد؟ و عدالت خدا كجا خواهد رفت؟!

آرى، بايد قبول كرد كه اعتراف به مكتب جبر، اصالت مكتب انبيا را به كلى مخدوش مى كند، همه مفاهيم آن را مسخ مى نمايد، و تمام ارزشهاى الهى و انسانى را به نابودى مى كشاند.

توجه به اين نكته لازم است كه «صالى» از ماده «صلى» (بر وزن سرد) به معنى آتش افروختن و داخل شدن در آتش و يا سوختن و بِرِشته شدن به وسيله آن است، و «فاتن» اسم فاعل از ماده «فتنه» به معنى فتنه گر و اغواكننده است.

* * *

بعد از اين سه آيه، كه مسأله اختيار انسان ها را در برابر فتنه جوئى و اغواگرى بت پرستان روشن مى سازد، ضمن سه آيه ديگر، از مقام والاى فرشتگان خدا سخن مى گويد، همان فرشتگانى كه بت پرستان آنها را دختران خدا مى پنداشتند و جالب اين كه: سخن را از زبان خود آنها بيان مى كند و مى گويد: «هر يك از ما مقام معلومى داريم» (وَ ما مِنّا إِلاّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ).(2)

* * *

«و ما همگى براى اطاعت فرمان خدا به صف ايستاده ايم، و چشم بر امر او داريم» (وَ إِنّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ).

* * *

«و ما همگى تسبيح او مى گوئيم، و او را از آنچه لايق ذات پاكش نيست منزه مى شمريم» (وَ إِنّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ).

آرى، ما بندگانيم كه جان و دل بر كف داريم، همواره چشم بر امر، و گوش بر فرمانش سپرده ايم، ما كجا و فرزندى خدا كجا؟ ما او را از اين نسبتهاى زشت و دروغين منزه مى شمريم، و از اين خرافات و اوهام مشركان، متنفر و بيزاريم!

در حقيقت، آيات سه گانه فوق، به سه قسمت از صفات فرشتگان اشاره مى كند:

نخست اين كه: هر كدام رتبه و منزلتى دارند كه از آن تجاوز نمى كنند.

ديگر اين كه: آنها دائماً آماده اطاعت فرمان خدا در عرصه آفرينش و اجراى اوامر او در پهنه عالم هستى هستند. اين سخن شبيه چيزى است كه در آيات 26 و 27 سوره «انبياء» آمده است: بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ * لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ: «آنها بندگان شايسته خدا هستند * كه در سخن بر او پيشى نمى گيرند، و فرمان او را عمل مى كنند».

سوم اين كه: آنها پيوسته تسبيح خدا مى گويند و او را از آنچه لايق مقامش نيست منزه مى شمرند.

از آنجا كه اين دو جمله (إِنّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ)، از نظر ادبيات عرب، مفهومش «حصر» است، بعضى از مفسران از آن چنين استفاده كرده اند كه: فرشتگان با اين عبارت، مى خواهند بگويند: تنها ما مطيع فرمان خدا هستيم و تسبيح كننده واقعى او نيز مائيم، اشاره به اين كه: «اطاعت» و «تسبيح» بنى آدم در برابر كار فرشتگان، چيز قابل ملاحظه اى نيست.

قابل توجه اين كه: جمعى از مفسران، در ذيل اين آيات، حديثى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل كرده اند كه فرمود: ما فِى السَّماواتِ مَوْضِعُ شِبْر اِلاّ وَ عَلَيْهِ مَلَكٌ يُصَلِّى وَ يُسَبِّحُ: «در تمام آسمان ها، حتى به اندازه يك وجب، مكانى وجود ندارد مگر اين كه: در آنجا فرشته اى است كه نماز مى خواند و تسبيح خدا مى گويد»!(3)

در نقل ديگرى، همين معنى به اين صورت بيان شده: ما فِى السَّماءِ مَوْضِعُ قَدَم اِلاّ عَلَيْهِ مَلَكٌ ساجِدٌ اَوْ قائِمٌ: «در تمام آسمان ها، حتى به اندازه يك جاى پا وجود ندارد، جز اين كه: فرشته اى در آنجا در حال سجده يا قيام است»!(4)

و در نقل ديگرى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) چنين آمده: روزى به دوستانى كه در گِردش نشسته بودند فرمود: اَطَّتِ السَّماءُ وَ حَقٌّ لَها اَنْ تَأَطَّ! لَيْسَ مِنْها مَوْضِعُ قَدَم اِلاّ عَلَيْهِ مَلَكٌ راكِعٌ اَوْ ساجِدٌ، ثُمَّ قَرَأَ وَ إِنّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ: «آسمان (از سنگينى بار خود) تكان خورد، و حق دارد تكان بخورد، چرا كه در آن به اندازه جاى پائى نيست، مگر اين كه: فرشته اى بر آن در حال ركوع يا سجود است! سپس اين آيات را قرائت فرمود: وَ إِنّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ...».(5)

اين تعبيرهاى گوناگون، كنايه لطيفى است از اين كه: عالم هستى پر است از فرمانبرداران پروردگار و تسبيح كنندگان براى او.

* * *

سپس در چهار آيه اخير، به يكى از عذرهاى ناموجّه اين مشركان در ارتباط با همين مسأله بت پرستى و مطالب ديگر اشاره كرده و پاسخ مى دهد، مى فرمايد: «آنها پيوسته مى گفتند...» (وَ إِنْ كانُوا لَيَقُولُونَ).(6)

* * *

«اگر نزد ما يكى از كتب آسمانى پيشينيان بود...» (لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ).

* * *

«ما از بندگان مخلص خدا بوديم» (لَكُنّا عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ).

اين همه از بندگان مخلص و آنان كه خدايشان خالص كرده است، سخن مگوى! و پيامبران بزرگى همچون «نوح»، «ابراهيم»، «موسى» و غير آنها را به رخ ما مكش! ما هم اگر مشمول لطف خدا شده بوديم و يكى از كتب آسمانى بر ما نازل مى شد، در زمره اين بندگان مخلَص بوديم!

اين درست به گفتار شاگردان عقب افتاده و رفوزه اى مى ماند كه براى سرپوش نهادن بر تنبلى خود مى گويند ما هم اگر معلم و استاد خوبى داشتيم از شاگردان رديف اول بوديم!

* * *

آيه بعد مى گويد: اين آرزوى آنها هم اكنون جامه عمل به خود پوشيده و بزرگترين كتاب آسمانى خدا قرآن مجيد، بر آنان نازل شده، اما اين دروغ پردازان پر ادعا «به آن كافر شدند و از در مخالفت و انكار و دشمنى درآمدند، اما به زودى نتيجه كار خود را خواهند دانست» (فَكَفَرُوا بِهِ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ).(7)

اين همه لاف و گزاف نگوئيد، و خود را شايسته قرار گرفتن در صف بندگان مخلَص خدا نشماريد، دروغ شما آشكار شد، و ادعاهايتان تو خالى از آب درآمد، كتابى بهتر از قرآن تصور نمى شود، و مكتبى بهتر از مكتب تربيتى اسلام نيست، ولى ببينيد، چگونه با اين كتاب آسمانى برخورد كرديد؟ منتظر عواقب دردناك كفر و بى ايمانى خود باشيد.

* * *

171وَ لَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلِينَ

172إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ

173وَ إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ

174فَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتّى حِين

175وَ أَبْصِرْهُمْ فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ

176أَ فَبِعَذابِنا يَسْتَعْجِلُونَ

177فَإِذا نَزَلَ بِساحَتِهِمْ فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِينَ

ترجمه:

171 ـ وعده قطعى ما براى بندگان فرستاده ما از پيش مسلّم شده.

172 ـ كه آنان يارى شدگانند.

173 ـ و لشكر ما پيروزند!

174 ـ از آنها =] كافران[ روى بگردان تا زمان معينى (كه فرمان جهاد فرا رسد)!

175 ـ و آنها را بنگر! كه به زودى مى بينند!

176 ـ آيا آنها براى عذاب ما شتاب مى كنند؟!

177 ـ اما هنگامى كه عذاب ما در آستانه خانه هايشان فرود آيد، انذار شدگان صبحگاه بدى خواهند داشت!

1 ـ اين آيه و آيه قبل و آيه بعد از نظر تركيب نحوى طبق مشهور چنين است: «ما» در «ما تَعْبُدُون» «موصوله» و عطف بر اسم «اِنَّ» است، و جمله «ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ بِفاتِنِينَ» خبر آن مى باشد، با اين قيد كه «ما» در «ما أَنْتُم» نافيه است، و ضمير «عَلَيْه» به خداوند باز مى گردد و مجموعاً چنين نتيجه مى دهد: «اِنَّكُمْ وَ آلِهَتَكُمْ الَّتِي تَعْبُدُونَها لاتَقْدِرُونَ عَلى اِضْلالِ أَحَد عَلَى اللّهِ بِسَبَبِها اِلاّ مَن يَحْتَرِقُ بِنارِ الْجَحِيْمِ بِسُوءِ اِخْتِيارِهِ»

بعضى ديگر آيه «إِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ» را جمله مستقلى دانسته اند كه مفهومش اين مى شود: «شما با معبودهايتان باشيد»، سپس در آيه بعد مى گويد: «نمى توانيد به وسيله آن كسى را گمراه كنيد مگر آنها كه مى خواهند دوزخى باشند».

2 ـ در بعضى از روايات كه از طرق اهلبيت(عليهم السلام) وارد شده مى خوانيم: اين آيه تفسير به امامان معصوم شده است، ممكن است اين تفسير از قبيل تشبيه مقام امامان به فرشتگان باشد، يعنى همان گونه كه آنها داراى مقامات و و ظائف معينى هستند، ما نيز چنين هستيم.

3 و 4 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 8، صفحه 5581.

5 ـ «درّ المنثور»، طبق نقل «الميزان»، جلد 17، صفحه 188.

6 ـ «اِنَّ» در اينجا «مخففه از مثقله» است در تقدير: «وَ اِنَّهُمْ كانُوا لَيَقُولُون» بوده است.

7 ـ اين جمله در حقيقت محذوفى دارد و در تقدير چنين است: «فَلَمّا آتاهُمُ الْكِتابَ وَ هُوَ الْقُرْآنُ كَفَرُوا بِهِ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ عاقِبَةَ كُفْرِهِمْ».

تفسير:

▲حزب اللّه پيروز است!

به دنبال بحثهاى گوناگونى كه پيرامون مبارزات انبياى بزرگ، و كارشكنى هاى مشركان بى ايمان، طى آيات اين سوره آمده، اكنون ـ كه به آخرين آيات سوره نزديك مى شويم ـ مهمترين مسأله را در اين رابطه بيان مى كند، و حسن ختام را به عالى ترين وجه نشان مى دهد، و آن خبر از پيروزى نهائى لشكر خدا بر لشكر شيطان و دشمنان حق است، تا مؤمنانِ اندكى كه به هنگام نزول اين آيات، در «مكّه» تحت فشار دشمنان اسلام بودند، و همچنين همه مؤمنان محروم در هر عصر و زمان، به اين وعده بزرگ الهى، دلگرم شوند و گرد و غبار يأس و نوميدى را از دل و جان خود، بشويند، و براى ادامه مبارزه با لشكر باطل آماده و مقاوم گردند.

مى فرمايد: «وعده قطعى ما براى بندگان مرسَلِ ما از قبل مسلّم شده» (وَ لَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلِينَ).

* * *

«كه آنها يارى مى شوند» (إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ).

* * *

«و لشكر ما در تمام صحنه ها پيروزند» (وَ إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ).

چه عبارتِ صريح و گويا، و چه وعده روح پرور و اميدبخشى؟!

آرى، پيروزى لشكر حق بر باطل، و غلبه جند اللّه و يارى خداوند نسبت به بندگان مرسَل و مخلَص، از وعده هاى مسلّم او، و از سنتهاى قطعى است كه در آيات فوق، به عنوان «سَبَقَتْ كَلِمَتُنا» (اين وعده و سنت ما از آغاز بوده) مطرح شده است.

نظير اين مطالب در آيات فراوان ديگرى از قرآن مجيد آمده است: در آيه 47 سوره «روم» مى خوانيم: وَ كانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ: «يارى كردن مؤمنان حقى است مسلّم بر ما»!

و در آيه 40 سوره «حج» آمده است: وَ لَيَنْصُرَنَّ اللّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ: «خداوند هر كس را كه به يارى آئين او برخيزد، ياريش مى كند».

و در آيه 51 از سوره «غافر» مى خوانيم: اِنّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِيْنَ آمَنُوا فِى الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ يَقُومُ الأَشْهادُ: «ما رسولان خود و افراد با ايمان را در زندگى دنيا و در (روز رستاخيز) ـ آن روز كه شاهدان به حق قيام مى كنند ـ يارى مى دهيم».

و بالاخره در آيه 21 سوره «مجادله»، با قاطعيت تمام از اين غلبه و پيروزى به عنوان يك سنت قطعى سخن مى گويد: كَتَبَ اللّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي: «خداوند مقرر داشته است كه من و رسولانم بطور قطع غلبه خواهيم كرد»!

بديهى است خداوندى كه بر همه چيز توانا است، و در وعده هاى او هرگز تخلف نبوده و نيست، مى تواند، به اين وعده بزرگ خود جامه عمل بپوشاند، و همانند سنتهاى تخلف ناپذير عالم هستى بى كم و كاست مردان حق را پيروز گرداند.

اين وعده الهى، يكى از مهمترين مسائلى است كه رهروان راه حق به آن دلگرمند، و از آن روح و جان مى گيرند، هر زمان خسته شوند با آن نفس، تازه مى كنند، و خون جديدى در عروقشان جارى مى شود.

▲يك سؤال مهم

در اينجا سؤالى مطرح مى شود و آن اين كه: اگر مشيت و اراده الهى بر يارى پيامبران و پيروزى مؤمنان قرار گرفته، چگونه مشاهده مى كنيم كه در طول تاريخ پرماجراى بشر، پيامبرانى به شهادت رسيدند، و گروه هائى از مؤمنان مواجه با شكست شدند؟ اگر اين يك سنت تخلف ناپذير الهى است پس اين استثناها براى چيست؟!

در پاسخ مى گوئيم:

اولاً: پيروزى، معنى وسيعى دارد، و هميشه به معنى غلبه ظاهرى و جسمانى بر دشمن نيست، گاه، پيروزى، پيروزى مكتب است، و مهمترين پيروزى همين است، فرض كنيد، پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در يكى از غزوات، شهيد شده بود، اما مى بينيم آئينش دنيا را گرفته، آيا ممكن است اين شهادت را به شكست تعبير كنيم؟

مثال روشن تر اين كه: امام حسين(عليه السلام) و يارانش در «كربلا» واقعاً شربت شهادت نوشيدند، ولى هدف آنها اين بود كه چهره زشت «بنى اميه» را كه مدعى خلافت پيامبر(صلى الله عليه وآله) بودند، اما در حقيقت جامعه اسلامى را به عصر جاهليت باز مى گرداندند نشان دهند، و به اين هدف بزرگ رسيدند، مسلمانان را از خطر آنان آگاه كردند و اسلام را از سقوط، رهائى بخشيدند، آيا مى توان گفت آنها در «كربلا» مغلوب شدند؟!

مهم اين است كه: انبياء و جنود الهى، يعنى مؤمنان در برابر تمام تلاشهاى مستمر و منسجم دشمنان حق، توانستند اهداف خود را در دنيا پيش ببرند و پيروان زيادى پيدا كنند و خط مكتبى خود را تداوم بخشند، و در برابر آن همه طوفان، قد علم كنند و حتى در دنياى امروز افكار اكثريت مردم جهان را به خود متوجه سازند.

نوع ديگر، از پيروزى داريم كه پيروزى تدريجى در برابر دشمن در طول قرنها است كه گاه نسلى به ميدان مى آيد و پيروز نمى شود، اما نسلهاى آينده دنبال كار آنها را مى گيرند و به پيروزى مى رسند (مانند پيروزى نهائى لشكر اسلام بر لشكر «صليبيون» بعد از دويست سال!) اين نيز، پيروزى براى مجموع محسوب مى شود.

ثانياً: فراموش نبايد كرد كه وعده خداوند، دائر به غلبه مؤمنان يك وعده مشروط است نه مطلق، و بسيارى از اشتباهات از عدم توجه به اين حقيقت سرچشمه مى گيرد.

زيرا در آيات مورد بحث، كلمه «عِبادِنا» (بندگان ما) و «جُنْدِنا» (لشكر ما) و يا تعبيرات مشابه ديگرى كه در اين زمينه در ساير آيات قرآن آمده، مانند: حِزْبُ اللّهِ ـ و ـ الَّذِيْنَ جاهَدُوا فِيْنا ـ و ـ وَ لَيَنْصُرَنَّ اللّهَ مَنْ يَنْصُرُهُ، و مانند اينها، همه دليل روشنى است براى شرائط پيروزى.

ما مى خواهيم نه مؤمن مجاهدى باشيم، و نه جند مخلصى، و با اين حال بر دشمنان حق و عدالت پيروز شويم!

ما مى خواهيم: در مسير الهى با افكار و برنامه هاى شيطانى پيش برويم، بعد تعجب مى كنيم كه چرا مغلوب دشمنان هستيم، مگر ما به وعده هاى خود عمل كرده ايم كه از خدا مطالبه وفا به وعده هايش مى كنيم؟!

در جنگ «احد» پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) وعده پيروزى به مسلمانان داده بود، و در مرحله اول جنگ، نيز پيروز شدند، اما گروهى به فكر جمع آورى غنائم و ايجاد تفرقه و نفاق و رها كردن فرمان رسول خدا(صلى الله عليه وآله) افتادند، و در حفاظت از دستاورد پيروزى آغاز جنگ، و درّه «احد» كوتاهى كردند، و همين امر سبب شكست نهائى آنها در آن جنگ شد.

گويا گروهى كه خود را طلبكار مى دانستند خدمت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) آمدند و با لحن خاصى عرض كردند پس وعده پيروزى چه شد؟

قرآن جواب بسيار جالبى به آنها گفت كه شاهد گفتار ما است، فرمود: وَ لَقَدْ صَدَقَكُمُ اللّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتّى إِذا فَشِلْتُمْ وَ تَنازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَ عَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما أَراكُمْ ما تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيا وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَ لَقَدْ عَفا عَنْكُمْ وَ اللّهُ ذُو فَضْل عَلَى الْمُؤْمِنِينَ: «خداوند وعده خود را به شما (درباره پيروزى بر دشمن در احد) محقق ساخت، در آن هنگام كه (در آغاز جنگ) دشمنان را به فرمان او مى كشتيد، و اين پيروزى همچنان ادامه داشت تا اين كه سست شديد، و در كار خود به نزاع پرداختيد، و بعد از آن كه (به مطلوب خود رسيديد) و آنچه را دوست مى داشتيد خداوند به شما نشان داد، نافرمانى كرديد، بعضى از شما خواهان دنيا بودند، و بعضى خواهان آخرت (با اين حال باز شما را از شكست كامل نجات داد) و آنها را از شما منصرف ساخت، تا شما را بيازمايد، و شما را مشمول عفو خود قرار داد ، و خداوند نسبت به مؤمنان فضل و بخشش دارد».(1)

تعبيراتى مانند «فَشِلْتُمْ» (سست شديد).

«تَنازَعْتُمْ» (به اختلاف پرداختيد).

«عَصَيْتُمْ» (نافرمانى كرديد).

به خوبى نشان مى دهد كه آنها شرائط نصرت الهى و پيروزى بر دشمن را رها كردند، در نتيجه به مقصود خود نرسيدند.

آرى، خداوند هرگز قول نداده است كه هر كس، نام خود را مسلمان و سرباز اسلام نهاد، و دم از جند اللّه، و حزب اللّه زد، در تمام صحنه ها بر دشمن پيروزش نمايد، اين وعده الهى مخصوص كسانى است كه از قلب و جان، خواهان رضاى خدا و از نظر عمل در خط فرمان او باشند و تقوا و امانت را فراموش نكنند.

نظير همين سؤال و جواب را در مورد «دعا» و «وعده اجابت» الهى نيز گفته ايم.(2)

* * *

سپس، در ادامه اين آيات، هم براى دلدارى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان و تأكيد بر پيروزى، و هم تهديد مشركان بى خبر مى گويد: «از آنها روى بگردان و آنها را تا زمان معينى به حال خود بگذار»! (فَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتّى حِين).

تهديدى است پر معنى و هول انگيز، كه از اطمينان به پيروزى نهائى سرچشمه مى گيرد، به خصوص اين كه: تعبير «حَتّى حِين» (تا مدتى) به صورت سربسته اداء شده است، اما تا چه مدت؟ تا زمان هجرت؟ تا موقع جنگ «بدر»؟ تا فتح «مكّه»؟ و يا زمانى كه شرائط قيام نهائى و عمومى مسلمانان، بر ضد اين كوردلان فراهم گردد؟ دقيقاً معلوم نيست!

نظير اين تعبير، در آيات ديگر قرآن نيز ديده مى شود: گاه، مى گويد: فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَِكَّلْ عَلَى اللّهِ: «از آنها روى بگردان و بر خدا توكل كن».(3)

در جاى ديگر مى گويد: قُلِ اللّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ: «بگو: اللّه، سپس آنها را رها كن كه در دروغ هاى خود بازى كنند».(4)

* * *

پس از آن اين جمله را با تهديد ديگرى تأكيد كرده، مى فرمايد: «وضع آنها را بنگر! (چه بى محتوا است لجاجت هايشان، دروغهايشان، خرافاتشان، و خيره سرى هايشان را) اما به زودى آنها نيز نتيجه شوم كار خود را مى بينند» (وَ أَبْصِرْهُمْ فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ).

به زودى پيروزى تو و مؤمنان، و شكست ذلت بار خود را در اين دنيا، و مجازات الهى را در جهان ديگر خواهند ديد.

* * *

و از آنجا كه اين خيره سران بى شرم، پيوسته اين سخن را تكرار مى كردند كه وعده عذاب الهى چه شد؟ و اگر راست مى گوئى چرا معطلى؟ قرآن با لحنى تهديدآميز در پاسخ آنها مى گويد: «آيا اينها براى عذاب ما عجله مى كنند»؟ ـ گاه، مى گويند: «مَتى هذَا الْوَعْدُ» (اين وعده الهى چه شده؟) و گاه، مى گويند: «مَتى هذَا الْفَتْحُ» (اين پيروزى كى خواهد آمد؟) ـ (أَ فَبِعَذابِنا يَسْتَعْجِلُونَ).

* * *

«اما هنگامى كه عذاب ما در صحن خانه شان فرود آيد و روزگارشان تيره و تار شود، آن روز مى فهمند چه بد و خطرناك است صبح انذار شده گان» (فَإِذا نَزَلَ بِساحَتِهِمْ فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِينَ).(5)

تعبير به «ساحَة» (صحن خانه و فضاى ميان خانه ها) براى اين است كه نزول عذاب را در متن زندگى آنها مجسم كند، و مبدل شدن كانون آرامش آنها را به كانونى از وحشت و اضطراب، نشان دهد.

تعبير به «صَباحُ الْمُنْذَرِينَ» (صبح انذارشدگان) ممكن است اشاره به اين باشد كه عذاب الهى بر اين قوم لجوج و ستمگر ـ همانند بسيارى از اقوام پيشين ـ صبحگاهان فرود مى آيد.

و يا به اين معنى است كه مردم همگى در انتظار اين هستند كه صبحشان با خير و نيكى شروع شود اما اينها صبحگاهانى بد و تيره و تار در پيش دارند.

و يا اين كه: صبح، موقع بيدارى است، اينها نيز زمانى بيدار مى شوند كه راه نجاتى باقى نمانده و كار از كار گذشته است!

* * *

178وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتّى حِين

179وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ

180سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمّا يَصِفُونَ

181وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ

182وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ

ترجمه:

178 ـ از آنان روى بگردان تا زمان معينى!

179 ـ و وضع كارشان را ببين; آنها نيز به زودى (نتيجه اعمال خود را) مى بينند!

180 ـ منزه است پروردگار تو، پروردگار عزّت (و قدرت) از آنچه آنان توصيف مى كنند.

181 ـ و سلام بر رسولان!

182 ـ و حمد و ستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان است!

1 ـ آل عمران، آيه 152.

2 ـ به جلد اول تفسير «نمونه»، ذيل آيه 186 سوره «بقره» مراجعه فرمائيد.

3 ـ نساء، آيه 81.

4 ـ انعام، آيه 91.

5 ـ اين جمله محذوفى دارد و در تقدير چنين است: «فَساءَ الصَّباحُ صَباحَ الْمُنْذَرِيْنَ».

تفسير:

▲به آنها اعتنا مكن!

گفتيم: آيات آخر اين سوره، در حقيقت وسيله اى است براى دلدارى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان راستين، و تهديدى است براى كفار لجوج.

دو آيه نخست از آيات مورد بحث، همان است كه قبلاً هم آمده بود، و بار ديگر براى تأكيد در اينجا تكرار مى شود، با لحنى تهديدآميز مى فرمايد: «از آنها روى بگردان و آنان را به حال خود واگذار تا مدت معينى» (وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتّى حِين).

* * *

«لجاجت و كارشكنى آنها و تكذيب و انكارشان را بنگر، كه آنها نيز به زودى نتيجه كار خود را مى نگرند»! (وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ).

اين تكرار، چنان كه گفتيم: به خاطر تأكيد است كه آنها بدانند اين يك مسأله قطعى است كه به زودى مجازات، شكست و ناكامى خود را خواهند ديد، و به نتائج مرارت بار اعمالشان گرفتار مى شوند و پيروزى مؤمنان نيز قطعى و مسلّم است.

يا به خاطر اين است كه نخست، آنها را به مجازات دنيا تهديد مى كند و بار دوم، به مجازات و كيفر الهى در آخرت.

* * *

پس از آن سوره را با سه جمله پرمعنى، درباره «خداوند»، «پيامبران» و «جهانيان» پايان مى دهد.

مى فرمايد: «منزه است پروردگار تو، پروردگار عزت و قدرت، از اين توصيف هاى بى اساسى كه مشركان و جاهلان مى كنند» (سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمّا يَصِفُونَ).

گاه، فرشتگان را دختران او مى نامند، گاه، در ميان او و «جنّ» نسبى قائل مى شوند، و گاه، موجودات بى ارزشى همچون قطعات سنگ و چوب را همرديف او قرار مى دهند.

تكيه بر «عزّت» (قدرت مطلق و شكست ناپذير) در حقيقت، به معنى كشيدن خط بطلان بر تمام اين معبودهاى خيالى است.

در آيات اين سوره گاه، سخن از تسبيح و تنزيه «عباد اللّه المخلصين» به ميان آمده، و گاه، سخن از «تسبيح فرشتگان»، و در اينجا سخن از «تسبيح و تنزيه خداوند» نسبت به ذات پاكش مى باشد.

* * *

و در جمله دوم، همه پيامبران را مورد لطف بى پايان خويش قرار داده مى گويد: «سلام بر رسولان» (وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ).

سلامى كه نشانه سلامت و عافيت از هر گونه عذاب و كيفر روز قيامت است، سلامى كه امان در برابر شكست ها و دليل بر پيروزى بر دشمنان است.

قابل توجه اين كه: در آيات اين سوره بر بسيارى از پيامبران جداگانه سلام فرستاده، در آيه 79 فرمود: «سَلامٌ عَلى نُوح فِي الْعالَمِينَ»، در آيه 109: «سَلامٌ عَلى إِبْراهِيمَ»، و در آيه 120: «سَلامٌ عَلى مُوسى وَ هارُونَ» و در آيه 130: «سَلامٌ عَلى إِلْ ياسِينَ».

اما در اينجا تمام اين سلام ها و غير اينها را در يك جمله خلاصه و جمع بندى كرده مى فرمايد: «سلام بر همه پيامبران مرسل».

* * *

و سرانجام در آخرين جمله، سخن را با حمد الهى پايان داده مى گويد: «حمد و ستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان است» (وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ).

سه آيه اخير، مى تواند اشاره و مرورى اجمالى، بر تمام اين مسائل اين سوره باشد، چرا كه بخش مهمى از اين سوره، پيرامون توحيد و مبارزه با انواع شرك بود، و آيه اول با تسبيح و تنزيه خداوند، از توصيف هاى مشركان همه را بازگو مى كند.

بخش ديگرى، از اين سوره، بيان گوشه هائى از حالات هفت پيامبر بزرگ بود، آيه دوم اشاره اى به آنها است.

و بالاخره، بخش ديگرى از نعمت هاى الهى، مخصوصاً انواع نعمت هاى بهشتى، و پيروزى جنود الهى بر لشكر كفر سخن مى گفت، و حمد و ستايش خدا در پايان كار اشاره اى به همه اينها است.

بعضى از مفسران، تحليل ديگرى در مورد آيات سه گانه آخر اين سوره دارند، و آن اين است:

مهمترين مسائلى كه انسان را به خود مشغول مى دارد معرفت سه چيز است: نخست، معرفت خداوند عالم به مقدار توانائى بشر، و آخرين كارى كه انسان در اين زمينه مى تواند انجام دهد سه امر است:

منزه دانستن او از آنچه شايسته مقام او نيست كه با لفظ «سبحان» بيان شده.

و توصيف او به تمام صفات كمال، كه با كلمه «ربّ» كه دليل بر حكمت و رحمت خداوند و مالكيت و تربيت موجودات است اشاره شده.

و منزه بودن از هر گونه شريك و نظير، كه در جمله «عَمّا يَصِفُون» آمده است.

دومين مسأله مهم در زندگانى انسان ها، مسأله تكميل نقائص است كه آن نيز بدون وجود رهبران الهى و ارشادكنندگان آسمانى، ممكن نيست، و جمله «سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِيْن»، اشاره اى به آن است.

سومين مسأله مهم در زندگى انسان اين است: كه بداند سرنوشت او بعد از مردن چگونه خواهد بود؟ در اينجا توجه به نعمت هاى «ربّ العالمين» و مقام غنا و رحمت و لطف او، به انسان آرامش مى دهد ـ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِيْن.(1)

1 ـ تفسير «كبير فخر رازى»، جلد 26، صفحه 173.

نكته:

▲آنچه در پايان هر كار، بايد به آن انديشيد

در روايات متعددى كه گاه، از شخص پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) و گاه، از اميرمؤمنان(عليه السلام) و گاه، از امام باقر(عليه السلام) نقل شده، مى خوانيم: منْ أَرَادَ أَنْ يُكْتَالَ بِالْمِكْيَالِ الْأَوْفَى (مِنَ الاَجْرِ يَوْمَ الْقِيامَةِ) فَلْيَكُنْ آخِرُ كَلامِهِ فِى مَجْلِسِهِ سُبْحَانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ وَ سَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ: «كسى كه مى خواهد در روز قيامت اجر و پاداش او با پيمانه بزرگ و كامل داده شود، بايد آخرين سخنش در هر مجلسى كه مى نشيند اين بوده باشد: .

سُبْحَانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ وَ سَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ».(1)

آرى، مجلس خود را با تنزيه ذات خدا، و درود فرستادن بر پيامبران او، و حمد و شكر در برابر نعمت هاى پروردگار، پايان دهد، تا اگر كارى نادرست يا سخنى ناروا در آن مجلس از او سر زده، جبران گردد.

در كتاب «توحيد صدوق» چنين آمده است: يكى از دانشمندان «شام» به خدمت امام باقر(عليه السلام) رسيده عرض كرد: آمده ام از شما مسأله اى سؤال كنم، كه هيچ كس تاكنون به درستى اين مسأله را براى من تفسير نكرده است، از سه گروه سؤال كردم هر كدام جوابى بر خلاف ديگرى گفتند.

امام باقر(عليه السلام) فرمود: مسأله تو چيست؟

عرض كرد: سؤال من اين است: نخستين چيزى را كه خداوند متعال آفريد چه بود؟ بعضى به من گفته اند: «قدرت» بوده و بعضى «علم» و بعضى «روح».

فرمود: «هيچ يك پاسخ صحيح به تو نداده اند، اكنون به تو خبر مى دهم كه در آغاز خدا بود و چيزى غير از او نبود، و در عين حال قادر و عزيز بود و هنوز عزتى آفريده نشده بود» (او در ذات پاكش هم قدرت داشت و هم علم، بى آن كه نياز به آفرينش علم و قدرت داشته باشد) سپس افزود: «اين همان چيزى است كه خدا مى فرمايد: «سُبْحَانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ»،(2) اشاره به اين كه سخنانى كه اين و آن، به تو گفته اند، سخنان شرك آلودى بوده كه مشمول اين آيه مى باشد، خداوند از ازل قادر و عالم و عزيز بوده است.

* * *

پروردگارا! خودت قول داده اى كه رسولانت را يارى و جنودت را پيروز گردانى، ما را در خط رسولان، و در صفوف جنودت قرار ده، و بر دشمنان خونخوارى كه از شرق و غرب عالم، براى نابودى و خاموش كردن نور قرآن برخاسته اند، پيروز فرما!

بارالها! ما را از آلودگى به هر گونه شرك، و انحراف از طريق توحيد مصون و محفوظ دار!

خداوندا! مشكلاتى كه انبياى مرسل، در طول تاريخ در برابر لشكر شرك و كفر داشتند، هم اكنون در برابر جامعه اسلامى ما مجسم شده است، همان سلامى را كه مايه سلامت پيامبران مرسل بود، شامل حال ما در اين معركه ها فرما!

آمِيْنَ يا رَبَّ الْعالَمِيْنَ

پايان سوره صافات

1 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث و «اصول كافى» و «من لايحضر»، طبق نقل تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 440.

2 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 440.

▲سوره «ص»

▲محتواى سوره «ص»

اين سوره، در حقيقت مكملى براى سوره «صافات» است، و استخوان بندى مطالبش شباهت زيادى با استخوان بندى سوره «صافات» دارد، و از اين نظر كه سوره «مكّى» است تمام ويژگيهاى اين سوره ها را در زمينه بحث از مبدء و معاد و رسالت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در بر دارد، و آن را با مطالب حساس ديگرى آميخته، و در مجموع، معجونى شفابخش براى همه جويندگان راه حق، فراهم ساخته است.

محتواى اين سوره را در پنج بخش، مى توان خلاصه كرد:

بخش اول: از مسأله توحيد و مبارزه با شرك و مسأله نبوت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و سرسختى و لجاجت دشمنان مشرك در برابر اين دو امر، سخن مى گويد.

بخش دوم: گوشه هائى از تاريخ نه نفر از پيامبران خدا را منعكس ساخته، و بالخصوص از «داود»، «سليمان» و «ايوب»(عليهم السلام) بحث بيشترى دارد، مشكلات آنها را در زندگى و دعوت به سوى خدا منعكس مى سازد، تا درسى باشد آموزنده براى مؤمنان نخستين كه در آن موقع، تحت فشار شديدى قرار داشتند.

بخش سوم: سخن از سرنوشت كفار طاغى و ياغى در قيامت و تخاصم و جنگ و جدال آنها در دوزخ مى گويد، و به مشركان و افراد بى ايمان نشان مى دهد كه پايان كار آنها به كجا خواهد رسيد.

چهارمين بخش: سخن از آفرينش انسان و مقام والاى او و سجده كردن فرشتگان براى آدم مى گويد، و نشان مى دهد، كه فاصله قوس صعودى و نزولى انسان تا چه حد عظيم است، تا اين كوردلان بيخبر، به ارزش وجودى خويش پى برند، و در برنامه هاى انحرافى خود تجديد نظر كنند و از زمره شياطين به در آيند.

پنجمين و آخرين بخش: تهديدى است براى همه دشمنان لجوج، و تسلى خاطرى است براى پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و بيان اين واقعيت كه او در دعوت خود هيچ گونه اجر و مزدى از كسى نمى طلبد، و هيچ درد و رنجى براى كسى نمى خواهد.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در فضيلت اين سوره كه به خاطر آغازش، به نام سوره «ص» ناميده شده، در روايتى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ «ص» أُعْطِىَ مِنَ الاَجْر بِوَزْنِ كُلِّ جَبَل سَخَّرَهُ اللّهُ لِداوُدَ حَسَناتٌ وَ عَصَمَهُ اللّهُ أَنْ يُصِرَّ عَلى ذَنْب صَغِيْراً اَوْ كَبِيْراً:

«كسى كه سوره «ص» را بخواند، به اندازه هر كوهى كه خدا مسخر داود فرموده بود «حسنه» به او مى دهد، و از آلوده شدن و اصرار بر گناه صغير و كبير حفظ مى كند».(1)

و در حديث ديگرى از امام باقر(عليه السلام) چنين آمده: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ «ص» فِي لَيْلَةِ الْجُمُعَةِ أُعْطِيَ مِنْ خَيْرِ الدُّنْيَا وَ الآخِرَةِ مَا لَمْ يُعْطَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ إِلاّ نَبِيٌّ مُرْسَلٌ أَوْ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ وَ أَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ كُلَّ مَنْ أَحَبَّ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ حَتَّى خَادِمَهُ الَّذِي يَخْدُمُهُ:

«كسى كه سوره «ص» را در شب جمعه بخواند، از خير دنيا و آخرت آن قدر (از سوى خداوند) به او بخشيده مى شود كه به هيچ كس داده نشده، جز پيامبران مرسَل، و فرشتگان مقرب، و خدا او و تمام كسانى از خانواده اش را كه مورد علاقه او هستند، وارد «بهشت» مى كند، حتى خدمتگذارى كه به او خدمت مى كرده».(2)

هر گاه محتواى اين سوره را در كنار اين پاداشها ببينيم، پيوند و ارتباط اين اجر و پاداشها، با آن تعليمات، روشن مى شود، و بار ديگر تأكيدى است بر اين حقيقت كه منظور، تلاوت خشك و بى روح نيست، بلكه تلاوتى است انديشه برانگيز، و تصميم آفرين، انديشه و تصميمى كه انگيزه عمل گردد، و محتواى سوره را در زندگى انسان پياده كند.

* * *

 1ص وَ الْقُرْآنِ ذِي الذِّكْرِ

2بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي عِزَّة وَ شِقاق

3كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْن فَنادَوْا وَ لاتَ حِينَ مَناص

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ ص، سوگند به قرآنى كه داراى ذكر است (كه اين كتاب، معجزه الهى است).

2 ـ ولى كافران گرفتار غرور و اختلافند!

3 ـ چه بسيار اقوامى را كه پيش از آنها هلاك كرديم; و به هنگام نزول عذاب فرياد مى زدند ولى وقت نجات گذشته بود!

شأن نزول:

در كتب تفسير و حديث، شأن نزول هاى مشابهى براى آيات آغاز اين سوره وارد شده است كه به يكى از آنها ـ كه مشروح تر و جامع تر است ـ در اينجا اشاره مى كنيم و آن حديثى است كه مرحوم «كلينى» از امام باقر(عليه السلام) چنين نقل مى كند:

«ابوجهل» و جماعتى از «قريش» نزد «ابوطالب»، عموى پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده گفتند: فرزند برادرت، ما را آزار داده، و خدايان ما را نيز ناراحت ساخته است! او را بخوان و به او دستور ده، دست از خدايان ما بردارد، تا ما هم ناسزا به خداى او نگوئيم!

«ابوطالب»، كسى را خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرستاد، هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)وارد خانه شد، و به اطراف اطاق نگاه كرد، ديد كسى جز مشركان در كنار «ابوطالب» نيست، گفت: السَّلَامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى: «سلام بر كسانى كه پيرو هدايتند»!

پس از آن نشست، «ابوطالب» سخنان آنها را براى پيامبر(صلى الله عليه وآله) شرح داد.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) در جواب فرمود: أَ وَ هَلْ لَهُمْ فِي كَلِمَة خَيْر لَهُمْ مِنْ هَذَا يَسُودُونَ بِهَا الْعَرَبَ وَ يَطَئُونَ أَعْنَاقَهُمْ: «آيا آنها حاضرند جمله اى را با من موافقت كنند و در سايه آن، بر تمام عرب پيشى گيرند و حكومت كنند»؟!

«ابوجهل»، (كه از اين سخن به وجد آمده بود و انتظار داشت، كليد حكومت بر عرب را از دست پيامبر(صلى الله عليه وآله) بگيرد) گفت: بله! موافقيم، منظورت، كدام جمله است؟

پيغمبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: تَقُولُونَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ!: «بگوئيد: معبودى جز اللّه نيست»! (و اين بتها را كه مايه بدبختى و ننگ و عقب افتادگى شماست، دور بريزيد).

هنگامى كه حضّار اين جمله را شنيدند، به شدت وحشت كردند، انگشت ها را در گوش گذاردند، با سرعت خارج شده، مى گفتند: چنين چيزى را تاكنون نشنيده ايم، اين يك دروغ است.

اينجا بود كه آيات آغاز سوره «ص» نازل شد.(3)

* * *

تفسير:

1 ـ «مجمع البيان»، آغاز سوره «ص»، جلد 8، صفحه 463.

2 ـ «مجمع البيان»، آغاز سوره «ص»، جلد 8، صفحه 463.

3 ـ «اصول كافى»، طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 441.

▲وقت نجات شما گذشته است

باز در نخستين آيه اين سوره، به يكى از حروف مقطعه (ص) برخورد مى كنيم و همان گفتگوهاى پيشين، در تفسير اين حروف مقطعه مطرح مى شود كه:

آيا اينها اشاره به عظمت قرآن مجيد است كه از مواد ساده اى همچون حروف الفبا تشكيل شده، با محتوائى كه جهان انسانيت را دگرگون مى سازد؟ و اين قدرت نمائى عجيب خدا است كه از آن مواد ساده، چنين تركيب شگرفى به وجود آورده؟.

يا اشاره، به اسرار و رموزى است كه ميان خداوند و پيامبرش بوده و پيامى است از آشنا به سوى آشنا!

و يا تفسيرهاى ديگر.

جمعى از مفسران، در اينجا مخصوصاً روى علامت اختصارى بودن «ص» نسبت به «اسماء اللّه» يا غير آن، تكيه كرده اند، چرا كه بسيارى از اسماء اللّه با «ص» شروع مى شود مانند: «صادق»، «صمد» و «صانع» و يا اشاره به جمله «صدق اللّه» است كه در يك حرف خلاصه شده است.

شرح بيشتر، پيرامون تفسير حروف مقطعه را در آغاز سوره هاى «بقره»، «آل عمران» و «اعراف» (در جلد اول و دوم و ششم) مطالعه فرمائيد.

آن گاه مى فرمايد:« سوگند به قرآنى كه داراى «ذكر» است كه تو بر حقى و اين كتاب اعجاز الهى است» (وَ الْقُرْآنِ ذِي الذِّكْرِ).(1)

قرآن هم خودش «ذكر» است و هم داراى ذكر «ذكر»، به معنى يادآورى و زدودن زنگار غفلت از صفحه دل، ياد خدا، ياد نعمت هاى او، ياد دادگاه بزرگ رستاخيز، و ياد هدف خلقت انسان.

آرى، عامل مهم بدبختى انسان ها فراموشى و غفلت است، و قرآن مجيد آن را زائل مى كند.

قرآن، درباره منافقان مى گويد: نَسُوا اللّهَ فَنَسِيَهُمْ: «آنها خدا را فراموش كردند و خدا نيز آنها را فراموش نمود» (و رحمتش را از آنها قطع كرد).(2)

و در همين سوره (ص) آيه 26 درباره گمراهان مى خوانيم: إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِساب: «كسانى كه از راه خداوند گمراه مى شوند، عذاب شديدى به خاطر فراموش كردن روز حساب، دارند».

آرى، بلاى بزرگ گمراهان و گنهكاران، همان فراموشى است، تا آنجا كه حتى خويشتن و ارزشهاى وجودى خويش را فراموش مى كنند، چنان كه قرآن مى گويد: وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ: «مانند كسانى نباشيد كه خدا را فراموش كردند، كه خداوند خودشان را نيز از يادشان برد، آنها فاسقانند»!.(3)

و قرآن وسيله اى براى شكافتن اين پرده هاى نسيان، و نورى براى برطرف ساختن ظلمات غفلت و فراموشكارى است، آياتش انسان را به ياد خدا و معاد مى اندازد و جمله هايش انسان را به ارزشهاى وجودى خويش آشنا مى سازد.

* * *

در آيه بعد مى گويد: اگر مى بينى آنها در برابر اين آيات روشنگر، و قرآن بيداركننده، تسليم نمى شوند، نه به خاطر اين است كه، پرده اى بر اين كلام حق افتاده، «بلكه كافران گرفتار تكبر و غرورى هستند كه آنها را از قبول حق باز داشته و عداوت و عصيانى كه آنها را از پذيرش دعوت تو مانع مى شود» (بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي عِزَّة وَ شِقاق).

«عِزَّة» به گفته «راغب» در «مفردات»، حالتى است كه مانع مغلوب شدن انسان مى گردد (حالت شكست ناپذيرى) و در اصل، از «عِزاز» به معنى سر زمين صلب و محكم و نفوذناپذير، گرفته شده است... و آن بر دو گونه است:

گاه، «عزت ممدوح» و شايسته است، چنان كه ذات پاك خدا را به «عزيز» توصيف مى كنيم، و گاه، «عزت مذموم»، و آن نفوذناپذيرى در مقابل حق، و تكبر از پذيرش واقعيات مى باشد، و اين عزت، در حقيقت ذلت است!

«شِقاق» از ماده «شق» در اصل به معنى «شكاف» است، سپس، به معنى اختلاف نيز به كار رفته، زيرا اختلاف، سبب مى شود كه هر گروهى در شِقّى قرار گيرد.

قرآن، در اينجا مسأله نفوذناپذيرى و كبر و غرور و پيمودن راه جدائى و شكاف و تفرقه را، عامل بدبختى كفار شمرده، آرى، اينها صفات زشت و شومى است كه روى چشم و گوش انسان، پرده مى افكند، و حس تشخيص را از انسان مى گيرد، و چه دردناك است كه چشم، باز باشد و گوش باز، اما آدمى كور باشد و كر؟

در آيه 206 سوره «بقره» مى خوانيم: وَ إِذا قِيلَ لَهُ اتَّقِ اللّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ: «هنگامى كه به او (منافق) گفته مى شود: از خدا بترس، لجاجت و تعصب و غرور او را مى گيرد و به گناه مى كشاند، آتش دوزخ براى او كافى است و چه جايگاه بدى»؟

* * *

سپس، براى بيدار ساختن اين مغروران غافل، دست آنها را گرفته، به گذشته تاريخ بشر مى برد، و نتيجه كردار اقوام مغرور و متكبر و لجوج را، به آنها نشان مى دهد، شايد عبرت گيرند، مى گويد: «چه بسيار اقوامى كه قبل از آنها بودند و ما آنها را (به خاطر تكذيب پيامبران، انكار آيات الهى و ظلم و گناه) هلاك كرديم» (كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْن).

«و به هنگام نزول عذاب فرياد استغاثه آنها بلند شد، اما چه سود كه دير شده بود، و زمان نجات سپرى گشته بود» (فَنادَوْا وَ لاتَ حِينَ مَناص).

آن روز كه پيامبران الهى، و اولياى حق آنها را اندرز دادند، و از عاقبت شوم اعمالشان برحذر داشتند، نه تنها گوش شنوا نداشتند، بلكه به استهزاء و سخريه و آزار مؤمنان، و حتى قتل آنها پرداختند، و فرصت ها از دست رفت و پلهاى پشت سر ويران گشت، و در حالى عذاب استيصال براى نابودى آنها نازل شد كه، درهاى توبه و بازگشت، همه بسته شده بود، و فريادهاى استغاثه آنها به جائى نرسيد!

واژه «لات» براى نفى است و در اصل «لاء نافيه» بوده، و «تاء تأنيث» براى تأكيد بر آن افزوده شده است.(4)

«مَناص» از ماده «نوص» به معنى پناهگاه و فريادرس است، مى گويند: عرب هنگامى كه حادثه سخت و وحشتناكى رخ مى داده، مخصوصاً در جنگ ها، اين كلمه را تكرار مى كرد و مى گفت: «مَناص؟، مَناص؟» يعنى پناهگاه كجا است؟، پناهگاه كجاست؟ و چون اين مفهوم با فرار مقارن است گاهى به معنى محل فرار نيز آمده است.(5)

به هر حال، اين غافلان مغرور، تا فرصت در دست داشتند كه به آغوش پر مهر لطف خدا پناه برند، از آن استفاده نكردند، و نخواستند دريابند: هنگامى كه فرصتها از دست بروند و عذاب استيصال نازل شود، اين فريادهاى استغاثه و تلاش براى پيدا كردن راه فرار و پناهگاه به جائى نمى رسد.

اين سنت پروردگار در همه اقوام پيشين بوده، و در آينده نيز، ادامه خواهد داشت; چرا كه براى سنت او تغيير و تبديلى نيست.

افسوس! كه بسيارى از مردم، حاضر نيستند از تجارب ديگران، استفاده كنند بايد خودشان بار ديگر تجربه هاى تلخ را بيازمايند، تجربه هائى كه گاه در طول عمر انسان تنها يك بار رخ مى دهد، و نوبت به بار دوم، نمى رسد، و به اصطلاح اول و آخر آن يكى است.

* * *

4وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْكافِرُونَ هذا ساحِرٌ كَذّابٌ

5أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَيْءٌ عُجابٌ

6وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلى آلِهَتِكُمْ إِنَّ هذا لَشَيْءٌ يُرادُ

7ما سَمِعْنا بِهذا فِي الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هذا إِلاَّ اخْتِلاقٌ

ترجمه:

4 ـ آنها تعجب كردند كه بيم دهنده اى از ميان آنان به سويشان آمده، و كافران گفتند: «اين ساحر دروغگوئى است!

5 ـ آيا او به جاى اين همه خدايان، خداى واحدى قرار داده؟! اين به راستى چيز عجيبى است»!

6 ـ سركردگان آنها بيرون آمدند و گفتند: برويد و خدايانتان را محكم بچسبيد، اين چيزى است كه خواسته اند (شما را گمراه كنند)!

7 ـ ما هرگز چنين چيزى در آئين واپسين نشنيده ايم; اين تنها يك آئين ساختگى است!

شأن نزول:

درباره اين آيات، شأن نزولى شبيه آنچه در آيات قبل بيان شد، نقل كرده اند و بعيد نيست شأن نزول واحدى باشد كه براى مجموع اين آيات است.

ولى، از آنجا كه اين شأن نزول، مطالب تازه اى دارد ما آن را از تفسير «على بن ابراهيم» در اينجا مى آوريم:

هنگامى كه رسول خدا دعوتش را آشكار كرد، سران «قريش» نزد «ابوطالب» آمده و گفتند: اى «ابوطالب» فرزند برادرت ما را سبك مغز مى خواند، و به خدايان ما ناسزا مى گويد، جوانان ما را فاسد نموده، و در جمعيت ما تفرقه افكنده است، اگر اين كارها به خاطر كمبود مالى است، ما آن قدر مال براى او جمع آورى مى كنيم كه ثروتمندترين مرد «قريش» شود و حتى حاضريم او را به رياست برگزينيم.

«ابوطالب» اين پيام را به رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) عرض كرد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: لَوْ وَضَعُوا الشَّمْسَ فِى يَمِيْنِى وَ الْقَمَرَ فِى يَسارِى ما أَرَدْتُهُ، وَ لكِنْ يُعْطُونِى كَلِمَةً يَمْلِكُونَ بِهَا الْعَرَبَ وَ تَدِيْنُ لَهُمْ بِهَا الْعَجَمُ وَ يَكُونُونَ مُلُوكاً فِى الْجَنَّةِ!:

«اگر آنها خورشيد را در دست راست من و ماه را در دست چپ من بگذارند من به آن تمايل ندارم، ولى (به جاى اين همه وعده ها) يك جمله، با من موافقت نمايند، تا در سايه آن بر عرب حكومت كنند، و غير عرب نيز به آئين آنها درآيند، و آنها سلاطين بهشت خواهند بود!».

«ابوطالب»، اين پيام را به آنها رسانيد، آنها گفتند: حاضريم به جاى يك جمله، ده جمله را بپذيريم (كدام جمله منظور تو است؟).

پيامبر(صلى الله عليه وآله) به آنها فرمود: تَشْهَدُونَ أَنْ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اِنِّى رَسُولُ اللّهِ: «گواهى دهيد كه معبودى جز اللّه نيست، و من رسول خدا هستم».

آنها (از اين سخن سخت وحشت كردند و) گفتند: ما 360 خدا را رها كنيم تنها به سراغ يك خدا برويم؟ چه چيز عجيبى؟! (آنهم خدائى كه هرگز ديده نمى شود!).

در اينجا آيات زير نازل شد: «وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْكافِرُونَ هذا ساحِرٌ كَذّابٌ... إِنْ هذا إِلاَّ اخْتِلاقٌ».(6)

همين معنى در تفسير «مجمع البيان»، با تفاوت مختصرى نقل شده، و در آخر آن آمده است: «پيامبر(صلى الله عليه وآله) در حالى كه اشك از چشمانش جارى بود، فرمود: اى عمو! اگر اينها خورشيد را در دست راست من و ماه را در دست چپم قرار دهند، تا دست از اين سخن بردارم، هرگز چنين نخواهم كرد، مگر اين كه اين سخن را در جامعه نفوذ دهم، و يا در راه آن كشته شوم، هنگامى كه «ابوطالب» اين سخن را شنيد، عرض كرد: به دنبال برنامه خود باش! به خدا سوگند: من هرگز دست از يارى تو بر نخواهم داشت».(7)

* * *

1 ـ جمله «وَ الْقُرْآنِ ذِي الذِّكْرِ» جمله قسميه است كه جواب آن محذوف است و تقدير آن را چنين ذكر كرده اند: «وَ الْقُرْآنِ ذِي الذِّكْرِ أَنَّكَ صادِقٌ وَ اِنَّ هذَا الْكَلامَ مُعْجِزٌ».

2 ـ توبه، آيه 67.

3 ـ حشر، آيه 19.

4 ـ بعضى نيز «تا» را «زائده» و براى مبالغه دانسته اند (مانند علامة) همان گونه كه بعضى «لا» را در اينجا «نافية للجنس» دانسته اند، و بعضى «مشبه به ليس» و به هر حال، بعد از اضافه «تا» به آن، احكام ويژه اى پيدا مى كند از جمله اين كه: حتماً در مورد زمان به كار مى رود، ديگر اين كه: دائماً اسم يا خبر آن محذوف است، و تنها يكى از اين دو در كلام ذكر مى شود، بنابراين جمله «وَ لاتَ حِينَ مَناص» در تقدير «وَ لاتَ الْحِيْنُ حِينَ مَناص» بوده است.

5 ـ «مفردات راغب»، تفسير «فخر رازى»، تفسير «روح المعانى»، و كتاب «مجمع البحرين» ماده «نوص».

6 ـ تفسير «على بن ابراهيم»، طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 442، حديث 7.

7 ـ «مجمع البيان»، جلد 8، صفحه 465.

تفسير:

▲آيا به جاى اين همه خدا، يك خدا را بپذيريم؟!

افراد مغرور و خودخواه، هم نفوذناپذيرند و هم «مطلق گرا»، چيزى را جز آنچه با افكار محدود و ناقصشان درك كرده اند، به رسميت نمى شناسند، و معيار سنجش همه ارزشها را همان قرار مى دهند.

لذا هنگامى كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) پرچم توحيد را در «مكّه» برافراشت و بر ضد بتهاى كوچك و بزرگ ـ كه عدد آنها بالغ بر 360 بت مى شد ـ قيام كرد، گاه «تعجب مى كردند كه چرا پيامبر انذاركننده اى از ميان آنها برخاسته است»؟ (وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ).

تعجب آنها از اين بود كه محمّد(صلى الله عليه وآله) يك نفر از خود آنها است.

چرا فرشته اى از آسمان نازل نشده؟ آنها اين نقطه بزرگ قوت را، نقطه ضعف مى پنداشتند، كسى كه از ميان توده مردم برخاسته بود، از نيازها و دردهاى آنها با خبر بود، و با مشكلات و مسائل زندگى آنان آشنائى داشت مى توانست در همه چيز الگو و اسوه باشد، آنها اين امتياز بزرگ را به عنوان يك نقطه تاريك در دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله) تلقى مى كردند و از آن تعجب داشتند.

گاه، از اين مرحله نيز، فراتر رفتند «و كافران گفتند: اين ساحر دروغگوئى است»! (وَ قالَ الْكافِرُونَ هذا ساحِرٌ كَذّابٌ).

بارها گفته ايم: نسبت دادن سحر به پيامبر(صلى الله عليه وآله)، به خاطر مشاهده معجزات غير قابل انكار و نفوذ خارق العاده او در افكار بود، و نسبت دادن كذب به او، به خاطر اين بود كه: بر خلاف سنتهاى خرافى و افكار منحطى كه جزء مسلمات آن محيط محسوب مى شد، قيام كرد و بر ضد آن سخن مى گفت و دعوى رسالت از سوى خدا داشت.

* * *

هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) دعوت توحيدى خود را آشكار نمود، نگاه به يكديگر مى كردند و مى گفتند: بيائيد چيزهاى ناشنيده بشنويد «آيا او به جاى اين همه خدايان يك خدا قرار داده؟ اين راستى چيز عجيبى است»؟! (أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَيْءٌ عُجابٌ).(1)

آرى، گاه غرور و خودخواهى و مطلق نگرى و فساد محيط، آن چنان بينش و قضاوت انسان را تغيير مى دهد كه از واقعيت هاى روشن، تعجب مى كند در حالى كه به خرافات و پندارهاى واهى سخت پاى بند است.

واژه «عُجاب» مانند «طوال» (بر وزن تراب)، معنى مبالغه را مى رساند، و به امور بسيار عجيب گفته مى شود.

اين سبك مغزان، فكر مى كردند هر قدر تعداد معبودهاى آنها بيشتر شود

قدرت و اعتبار نفوذ آنها بيشتر خواهد بود، و به همين دليل خداى يكتا چيز كمى به نظر آنها مى رسيد، در حالى كه مى دانيم اشياء متعدد از نظر فلسفى هميشه محدودند، و وجود نامحدود يكى بيشتر نيست، به همين دليل تمام مطالعات در خداشناسى به خط «توحيد» منتهى مى شود.

* * *

«سركردگان آنها هنگامى كه از مراجعه به «ابوطالب» و ميانجيگرى او مأيوس و نااميد شدند از نزد او بيرون آمدند، و گفتند: برويد و خدايانتان را محكم بچسبيد، و ايستادگى و استقامت به خرج دهيد كه هدف محمّد(صلى الله عليه وآله) اين است: جامعه ما را به فساد و تباهى كشد و نعمت هاى خدا را به خاطر پشت كردن به بتها از ما قطع كند و خود بر ما رياست نمايد»! (وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلى آلِهَتِكُمْ إِنَّ هذا لَشَيْءٌ يُرادُ).

«اِنْطَلَقَ» از ماده «انطلاق» به معنى بيرون رفتن با سرعت و توأم با، رها ساختن كار قبلى است، و در اينجا اشاره به خارج شدن از مجلس «ابوطالب» با قهر و خشم است .

«ملأ» اشاره به اشراف و سرشناسان «قريش» است كه به سراغ «ابوطالب» رفتند و بعد از بيرون آمدن از آن مجلس، به يكديگر و يا به پيروان خود مى گفتند: دست از بتها برنداريد، و معبودهايتان را محكم بچسبيد.

جمله «لَشَيْءٌ يُرادُ» مفهومش اين است كه: «اين مسأله چيزى است خواسته شده» و چون جمله سربسته اى است، مفسران تفسيرهاى متعددى براى آن ذكر كرده انداز جمله:

بعضى گفته اند: اشاره به دعوت پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) است و منظور اين است كه: اين دعوت توطئه اى است كه هدفش مائيم، ظاهرى دارد دعوت به سوى اللّه و باطنى كه حكومت كردن بر ما و سيادت و رياست بر عرب است، و اينها همه، بهانه اى است براى اين مطلب، شما مردم، برويد و محكم بر آئين خود بايستيد، و تحليل درباره اين توطئه را به ما سران قوم واگذاريد!.

اين، چيزى است كه سردمداران باطل، هميشه براى خاموش كردن صداى رهروان راه حق، مطرح مى كردند، آن را توطئه مى ناميدند، توطئه اى كه بايد سياستمداران آن را به دقت تحليل كرده، و براى مبارزه با آن برنامه ريزى كنند، و اما توده مردم، بايد بى اعتنا از كنار آن بگذرند، و به آنچه در دست دارند سخت بچسبند!

نظير اين سخن، در داستان نوح(عليه السلام) نيز آمده است كه: اشراف و سرجنبان ها به توده مردم گفتند: ما هذا إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُرِيدُ أَنْ يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ: «اين مرد فقط انسانى مثل شما است، مى خواهد بر شما تقدم جويد».(2)

بعضى ديگر، در تفسير اين جمله گفته اند: منظور اين است: شما بت پرستان محكم در مورد خدايانتان استقامت كنيد، اين همان چيزى است كه از شما خواسته شده است.

بعضى نيز گفته اند: منظور اين است: محمّد(صلى الله عليه وآله) هدفش مائيم، او مى خواهد جامعه ما را به فساد بكشد و ما به خدايانمان پشت كنيم، در نتيجه نعمت ها از ما قطع شود، و عذاب بر ما نازل گردد!

بعضى نيز احتمال داده اند: منظور اين است كه محمّد(صلى الله عليه وآله) از كار خود دست بردار نيست، تصميمى است گرفته شده، و اراده اى است تخلف ناپذير، بنابراين مذاكره كردن با او بيهوده است، برويد و عقائدتان را محكم نگهداريد.

و بالاخره، احتمال داده شده كه: منظور آنها اين بوده: اين مصيبتى است براى ما پيش آمده، و به هر حال بايد بسازيم و بسوزيم و آئين خود را محكم نگهداريم.

البته، با توجه به كلى بودن مفهوم اين جمله، غالب اين تفسيرها ممكن است در آن جمع باشد هر چند معنى اول از همه مناسب تر به نظر مى رسد.

به هر حال، سران بت پرستان مى خواستند با اين سخن، روحيه متزلزل پيروان خود را تقويت كنند، و از سقوط هر چه بيشتر اعتقاداتشان جلوگيرى بعمل آورند اما چه تلاش بيهوده اى؟!.

* * *

سپس، براى اغفال مردم و يا قانع ساختن خويش گفتند: «ما هرگز چنين چيزى را از پدران خود نشنيده ايم، اين فقط يك دروغ و كذب است»! (ما سَمِعْنا بِهذا فِي الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هذا إِلاَّ اخْتِلاقٌ).

اگر ادعاى توحيد و نفى بتها واقعيتى داشت، بايد پدران ما با آن عظمت و شخصيت! آن را درك كرده باشند، و ما از آنها شنيده باشيم، اما اين يك گفتار دروغين و بى سابقه است!

تعبير به «الْمِلَّةِ الآخِرَةِ»، ممكن است: اشاره به جمعيت پدرانشان باشد كه نسبت به آنها آخرين ملت بودند، چنان كه در بالا گفتيم، و ممكن است اشاره به «اهل كتاب» مخصوصاً «نصارى»، باشد كه آخرين دين و ملت قبل از ظهور پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) محسوب مى شدند، يعنى در كتب نصارا نيز از سخنان محمّد(صلى الله عليه وآله)اثرى نيست; چرا كه آنها قائل به «تثليث» (خدايان سه گانه) هستند، توحيد محمّد(صلى الله عليه وآله) مطلب نوظهورى است!

ولى، چنان كه لحن قرآن در آيات مختلف ديگر نشان مى دهد، عرب جاهلى تكيه بر كتب «يهود» و «نصارى» نداشت، تمام تكيه گاهش سنت و آئين نياكان و پدران بود، و همين شاهد خوبى براى تفسير اول است.

«اِخْتِلاق» از ماده «خلق» در اصل به معنى ابداع چيزى بدون سابقه است، سپس اين كلمه به «دروغ» نيز اطلاق شده، چرا كه دروغگو در بسيارى از مواقع، مطالب بى سابقه اى را مطرح مى كند، بنابراين، منظور از «اختلاق» در آيه مورد بحث، اين است كه: ادعاى توحيد، ادعاى نوظهور و بى سابقه اى است كه محمّد(صلى الله عليه وآله) آن را مطرح كرده، و در ميان ما و پيشينيانمان كاملا ناشناخته بوده است، و اين خود دليل بر بطلان آن است!

* * *

1 ـ منظور از «جَعَلَ» در اينجا قرار دادن تكوينى نيست بلكه قرار دادن بر حسب اعتقاد است.

2 ـ مؤمنون، آيه 24.

نكته:

▲وحشت از نوآورى!

ترس از مسائل تازه و نوظهور، در طول تاريخ، يكى از علل اصرار اقوام گمراه بر انحرافات خود، و عدم تسليم در برابر دعوت پيامبران الهى بوده است، آنها از هر چيز تازه اى وحشت داشتند، و به همين جهت، به آئين انبيا با بدبينى فوق العاده مى نگريستند، هنوز آثار اين تفكر جاهلى در اقوام زيادى وجود دارد، در حالى كه نه دعوت پيامبران به سوى توحيد، مطلب تازه اى بود، و نه اگر چيز تازه اى باشد، دليل بر بطلان آن مى شود، بايد تابع منطق بود، و تسليم حق، هر جا كه باشد و از هر كه باشد.

عجب اين كه: وحشت از نوآورى گاه، مع الاسف، دامن بعضى از دانشمندان را نيز مى گيرد، و در برابر نظرات علمى تازه، عَلَم مخالفت برمى دارند، و «إِنْ هذا إِلاَّ اخْتِلاقٌ» مى گويند!

مخصوصاً در تاريخ «ارباب كليسا» اين مسأله بسيار ديده مى شود كه آنها در مقابل اكتشافات علمى علماى علوم طبيعى، به پا مى خاستند، و امثال «گاليله» را به خاطر كشف حركت زمين به دور خورشيد و به دور خود، آماج سخت ترين حملات قرار مى دادند، و مى گفتند: اين سخنان بدعت است و دروغ بى سابقه!

عجب تر اين كه: بعضى از بزرگان، هنگامى كه به ابتكارات علمى تازه دست مى يافتند از ترس اين كه: مبادا به خاطر نوآورى، مورد هجوم حملات كسانى قرار گيرند ـ كه به خاطر حجاب معاصرت، آنها را بباد انتقاد مى گرفتند ـ سعى مى كردند، چند نفرى از قدما و پيشينيان را هماهنگ با نظرات تازه خود پيدا كنند! و از اين راه نظر خود را يك عقيده كهنه و قديمى نشان دهند تا در امان بمانند، و اين بسيار دردناك است!

نمونه اين سخن را در مورد نظريه معروف «حركت جوهرى»، «صدر المتألهين شيرازى» در «اسفار» مى توان مشاهده كرد.

به هر حال، اين طرز برخورد با مسائل تازه و ابتكارات جديد، ضايعات بزرگى براى جوامع انسانى و براى جهان علم و دانش داشته و دارد، و بايد علاقمندان دلسوز، براى اصلاح آن بكوشند، و اين رسوبات جاهلى را از افكار بزدايند.

اما اين سخن، به آن معنى نيست كه هر ادعاى تازه اى را به خاطر تازه بودنش مورد استقبال قرار دهيم، هر چند بى پايه و بى اساس باشد، كه «تازه زدگى» مانند «عشق به كهنه ها» خود بلاى بزرگى است.

اعتدال اسلامى، ايجاب مى كند كه نه آن «افراط» در كار باشد و نه اين «تفريط».

* * *

8أَ أُنْزِلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ مِنْ بَيْنِنا بَلْ هُمْ فِي شَكّ مِنْ ذِكْرِي بَلْ لَمّا يَذُوقُوا عَذابِ

9أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَحْمَةِ رَبِّكَ الْعَزِيزِ الْوَهّابِ

10أَمْ لَهُمْ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما فَلْيَرْتَقُوا فِي الْأَسْبابِ

11جُنْدٌ ما هُنالِكَ مَهْزُومٌ مِنَ الأَحْزابِ

ترجمه:

8 ـ آيا از ميان همه ما، قرآن تنها بر او نازل شده؟!، آنها در اصل وحى من ترديد دارند، بلكه آنها هنوز عذاب الهى را نچشيده اند.

9 ـ مگر خزائن رحمت پروردگار توانا و بخشنده ات نزد آنهاست (تا به هر كس ميل دارند بدهند)؟!.

10 ـ يا اين كه مالكيت و حاكميت آسمان ها و زمين و آنچه ميان اين دو است، از آن آنهاست؟ (اگر چنين است) با هر وسيله ممكن به آسمان ها بروند!

11 ـ اينها لشكر كوچك شكست خورده اى از احزابند!

تفسير:

▲اين لشكر كوچك شكست خورده!

در آيات گذشته، سخن از موضع گيرى منفى مخالفان در برابر خط توحيد و رسالت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) بود، در آيات مورد بحث، نيز اين سخن ادامه دارد.

مشركان «مكّه» هنگامى كه منافع نامشروع خود را در خطر ديدند، و آتش كينه و حسد در دل آنها شعلهور شد، براى اغفال مردم، و قانع كردن وجدان خويش در مورد مخالفت با پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، به منطق هاى سست گوناگونى دست مى زدند، از جمله از روى تعجب و انكار مى گفتند: «آيا از ميان همه ما قرآن تنها بر محمّد(صلى الله عليه وآله) نازل شده»؟! (أَ أُنْزِلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ مِنْ بَيْنِنا).

از ميان اين همه پيرمردان پر سن و سال، اين همه پولداران ثروتمند و سرشناس، آيا كسى پيدا نشد كه خدا قرآنش را بر او نازل كند، جز محمّد يتيم تهيدست؟

اين منطق، منحصر به آن زمان نبود كه در عصر و زمان ما نيز، هر گاه مسئوليت مهمى به كسى واگذار شود، روح حسادت شعلهور مى گردد، چشمها خيره و گوشها تيز مى شود، و نق زدنها و بهانه گيرى ها آغاز مى گردد، و مى گويند: آدم پيدا نمى شد كه اين كار به فلان كس كه از خانواده گمنام و فقيرى است واگذارده شده؟

آرى، دنياپرستى از يك سو، و حسد از سوى ديگر، سبب شد كه اهل كتاب («يهود» و «نصارا») كه قدر مشتركى با مسلمانان داشتند، از اسلام و قرآن فاصله گيرند و به سراغ بت پرستان روند و بگويند: راه شما بهتر از راه اينها است: أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطّاغُوتِ وَ يَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلاً: «آيا نديدى كسانى را كه بهره اى از كتاب خدا دارند، به جبت و طاغوت (بت و بت پرستان) ايمان مى آورند و به مشركان مى گويند: آنها از كسانى كه به محمّد ايمان آورده اند هدايت يافته ترند».(1)

بديهى است، اين تعجب ها و انكارها كه علاوه بر حسد و حب دنيا، سرچشمه ديگرى يعنى اشتباه در «تشخيص ارزشها» داشت، هرگز نمى توانست معيار منطقى براى قضاوت باشد، مگر شخصيت انسان در اسم، آوازه، پول، مقام و سن و سال او است؟ مگر رحمت الهى بر اين معيارها تقسيم مى شود؟

لذا در دنباله آيه مى فرمايد: درد آنها چيز ديگرى است، «آنها در حقيقت در اصلِ وحى و ذكر من، شك و ترديد دارند» (بَلْ هُمْ فِي شَكّ مِنْ ذِكْرِي).

ايراد به شخص محمّد(صلى الله عليه وآله)، بهانه اى بيش نيست و اين شك و ترديد آنها در مسأله، نه به خاطر وجود ابهام در قرآن مجيد است، بلكه سرچشمه آن هوى و هوسها و حب دنيا و حسادتها است.

و سرانجام آنها را با اين جمله تهديد مى كند: «آنها هنوز عذاب الهى را نچشيده اند كه اين گونه جسورانه در برابر فرستاده خدا ايستاده اند، و با اين سخنان واهى به جنگ در برابر وحى الهى برخاسته اند» (بَلْ لَمّا يَذُوقُوا عَذابِ).

آرى، هميشه گروهى وجود دارند كه گوششان بدهكار منطق و حرف حساب نيست، و چيزى جز تازيانه هاى عذاب، آنان را از مركب غرورشان پياده نمى كند، بايد مجازات شوند; كه درمانشان تنها عذاب الهى است.

* * *

سپس، در پاسخ آنها مى افزايد: «راستى مگر خزائن رحمت پروردگارِ قادر و بخشنده تو نزد آنها است» تا هر كه را ميل دارند، فرمان نبوت بدهند، و هر كس را مايل نيستند، محروم سازند؟ (أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَحْمَةِ رَبِّكَ الْعَزِيزِ الْوَهّابِ).

خداوند، به مقتضاى اين كه «ربّ» است (و پروردگار، مالك و مربى عالم هستى و جهان انسانيت است) كسى را براى رسالتش برمى گزيند كه بتواند مردم را در مسير تكامل و تربيت، رهبرى كند، و به مقتضاى «عزيز» بودنش، مغلوب خواسته هيچ كس نيست، تا مقام رسالت را به فرد نالايقى واگذارد، و اصولاً مقام نبوت، مقامى است بس عظيم كه تنها خدا قدرت دارد آن را به كسى بدهد و به مقتضاى «وهّاب» بودنش، هر چه را بخواهد و به هر كس صلاح بداند مى بخشد.

قابل توجه اين كه، «وهّاب» صيغه مبالغه و به معنى بسيار بخشنده است، اشاره به اين كه: نبوت تنها يك موهبت نيست، بلكه موهبتهاى متعددى است كه دست به دست هم مى دهد، تا كسى بتواند عهده دار آن منصب گردد، موهبت علم، تقوا، عصمت، شجاعت و شهامت.

نظير اين سخن را در سوره «زخرف» آيه 32 نيز مى خوانيم: أَ هُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ: آنها به خاطر نزول قرآن بر تو ايراد مى گيرند، «مگر رحمت پروردگارت به دست آنها تقسيم مى شود»؟

ضمناً از تعبير به «رحمت»، به خوبى استفاده مى شود كه: نبوت رحمت و لطف خدا بر جهان انسانيت است، و به راستى چنين است، چرا كه اگر انبياء نبودند، انسان ها، هم راه آخرت و معنويت را گم مى كردند، و هم راه دنيا را، چنان كه دور افتادگان از مكتب انبياء، هر دو راه را گم كرده اند.

* * *

باز در آيه بعد، همين معنى را از طريق ديگرى تعقيب كرده، مى گويد: «آيا مالكيت و حاكميت آسمان ها و زمين و آنچه در ميان اين دو است، از آن آنها است ؟ اگر چنين است به آسمان ها بروند و جلو نزول وحى الهى را بر قلب پاك محمّد بگيرند»! (أَمْ لَهُمْ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما فَلْيَرْتَقُوا فِي الْأَسْبابِ).

اين سخن، در حقيقت تكميلى است بر بحث گذشته، در آنجا مى گفت: «خزائن رحمت پروردگار در دست شما نيست كه به هر كس كه با تمايلات هوس آلودتان هماهنگ است ببخشيد»، حال مى گويد: اكنون كه اين خزائن به دست شما نيست و فقط در اختيار خدا است، تنها راهى كه در پيش داريد اين است كه: به آسمان ها برويد، و مانع نزول وحى او شويد، و خود مى دانيد كه از اين كار نيز سخت عاجز و ناتوانيد!

بنابراين نه «مقتضى» در اختيار شما است و نه قدرت بر ايجاد «مانع» داريد، با اين حال چه كارى از دست شما ساخته است؟ از حسد بميريد، و هر كار از دستتان ساخته است انجام دهيد.

به اين ترتيب، اين دو آيه مطلب واحدى را تكرار نمى كنند ـ آن چنان كه جمعى از مفسران گفته اند ـ بلكه هر كدام ناظر به يكى از ابعاد مسأله است.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، در مقام تحقير اين مغروران سبك مغز و فخرفروش مى گويد: «اينها لشكر كوچك شكست خورده اى از احزابند»! (جُنْدٌ ما هُنالِكَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ).(2)

«هُنالِكَ» به معنى «آنجا» و براى اشاره به بعيد است، به همين دليل، جمعى آن را اشاره به شكست مشركان در جنگ «بدر» مى دانند كه در نقطه نسبتاً دوردستى از «مكّه» واقع شده.

تعبير به «احزاب» ظاهراً اشاره به تمام گروه هائى است كه بر ضد پيامبران قيام كردند، و خداوند آنها را در هم كوبيد، اين جمعيت مشركان، گروهك كوچكى از آن گروهها هستند كه به سرنوشت آنان گرفتار خواهند شد.

(شاهد اين سخن آيات آينده است كه به اين مسأله تصريح كرده).

فراموش نكنيم كه اين سوره، از سوره هاى مكى است، و اين سخن را قرآن زمانى مى گويد كه: مسلمانان در اقليت شديدى بودند، آنچنان كه ممكن بود مشركان آنها را همچون يك لقمه بربايند (تَخافُونَ أَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ النّاسُ).(3)

آن روز، هيچ نشانه اى از پيروزى براى مسلمانان به چشم نمى خورد.

آن روز، پيروزيهاى «بدر»، «احزاب» و «حنين» پيش نيامده بود، ولى قرآن با قاطعيت گفت: «اين دشمنان سرسخت لشكر كوچكى هستند كه دچار شكست خواهند شد».

امروز هم، قرآن همين بشارت را به مسلمانان جهان كه از هر سو در محاصره قدرتهاى متجاوز و ستمگر قرار گرفته اند، مى دهد كه: اگر همچون مسلمانان نخستين، بر سر عهد و پيمان خدا بايستند او نيز وعده خودش را در زمينه شكست جنود احزاب تحقق خواهد بخشيد.

* * *

12كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوح وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتادِ

13وَ ثَمُودُ وَ قَوْمُ لُوط وَ أَصْحابُ الْأَيْكَةِ أُولئِكَ الْأَحْزابُ

14إِنْ كُلٌّ إِلاّ كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقابِ

15وَ ما يَنْظُرُ هؤُلاءِ إِلاّ صَيْحَةً واحِدَةً ما لَها مِنْ فَواق

16وَ قالُوا رَبَّنا عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ يَوْمِ الْحِسابِ

ترجمه:

12 ـ پيش از آنان قوم نوح و عاد و فرعون صاحب قدرت (پيامبران ما را) تكذيب كردند!

13 ـ و (نيز) قوم ثمود و لوط و اصحاب الايكه =] قوم شعيب[، اينها احزابى بودند (كه به تكذيب پيامبران برخاستند)!

14 ـ هر يك (از اين گروهها) رسولان را تكذيب كردند، و عذاب الهى درباره آنان تحقق يافت!

15 ـ اينها (با اين اعمالشان) جز يك صيحه آسمانى را انتظار نمى كشند كه هيچ مهلتى براى آن وجود ندارد!

16 ـ آنها گفتند: «پروردگارا! بهره ما را از عذاب هر چه زودتر قبل از روز حساب به ما ده»!

1 ـ نساء، آيه 51.

2 ـ «ما» در جمله بالا «زائده» است كه به منظور تقليل آمده، و «جُند» خبر مبتداى محذوفى است و «مهزوم» خبر بعد از خبر است و در اصل «هُمْ جُنْدٌ ما، مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ» بوده است.

بعضى معتقدند: جمله، محذوفى ندارد و «جُند» مبتدا و «مَهْزُوم» خبر است اما نظر اول مناسب تر به نظر مى رسد.

3 ـ «ما» در جمله بالا «زائده» است كه به منظور تقليل آمده، و «جُند» خبر مبتداى محذوفى است و «مهزوم» خبر بعد از خبر است و در اصل «هُمْ جُنْدٌ ما، مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ» بوده است.

بعضى معتقدند: جمله، محذوفى ندارد و «جُند» مبتدا و «مَهْزُوم» خبر است اما نظر اول مناسب تر به نظر مى رسد.

تفسير:

▲تنها يك صيحه آسمانى كارشان را يكسره مى كند!

در تعقيب آخرين آيه اى كه گذشت، و از شكست مشركان در آينده خبر مى داد، و آنها را لشكر كوچكى از احزاب مغلوب معرفى مى كرد، در آيات مورد بحث، گروهى از اين احزاب را كه تكذيب پيامبران كردند و به سرنوشت شومى گرفتار شدند معرفى مى كند.

مى گويد: «قبل از آنها قوم نوح و عاد و فرعون و ذو الاوتاد و صاحب قدرت، آيات الهى و رسولانش را تكذيب كردند» (كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوح وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتادِ).

* * *

«همچنين قوم ثمود و قوم لوط و اصحاب الايكه (قوم شعيب) اينها احزابى بودند كه به تكذيب پيامبران برخاستند» (وَ ثَمُودُ وَ قَوْمُ لُوط وَ أَصْحابُ الْأَيْكَةِ أُولئِكَ الْأَحْزابُ).(1)

آرى، اينها شش گروه از احزاب جاهلى و بت پرست بودند كه بر ضد پيامبران بزرگى قيام كردند.

«قوم نوح» در برابر اين پيامبر عظيم.

«قوم عاد» در مقابل حضرت «هود».

«فرعون» در برابر «موسى» و «هارون».

«قوم ثمود» در برابر «صالح».

«قوم لوط» در برابر حضرت «لوط».

و «اصحاب الايكه» در برابر «شعيب».

آنها آنچه در توان داشتند در تكذيب و آزار و ايذاء پيامبران و مؤمنان به كار گرفتند، اما سرانجام، عذاب الهى دامانشان را گرفت و همچون مزرعه خشك شده، آنها را درو كرد.

قوم «نوح» با طوفان و بارانهاى سيلابى نابود شدند.

«عاد»، با تندبادى سرسخت و كوبنده.

«فرعون»، و فرعونيان، با امواج «نيل».

قوم «ثمود» با صيحه آسمانى (صاعقه اى عظيم).

قوم «لوط»، با زلزله اى وحشتناك توام با بارانى از سنگهاى آسمانى.

و قوم «شعيب» نيز با صاعقه اى مرگبار كه از ابرى بر سر آنها فرود آمد و به اين ترتيب «آب» و «باد» و «خاك» و «آتش» كه وسائل اصلى زندگى انسان را تشكيل مى دهند، مأمور مرگ آنها شدند، و چنان طومار عمر اين سركشان ياغى را در هم نورديدند كه، اثرى از آنها باقى نماند.

اين مشركان «مكّه» بايد بينديشند، نسبت به اين اقوام، گروه كوچكى بيش نيستند، چرا از خواب غفلت بيدار نمى شوند؟

توصيف «فرعون» به «ذو الاوتاد» (صاحب ميخ هاى محكم) كه در آيات فوق، و در آيه 10 سوره «فجر» آمده، كنايه از استحكام قدرت «فرعون» و فرعونيان است، اين تعبير، در سخنان روزمره، نيز به معنى استحكام به كار مى رود، گفته مى شود: فلان كس ميخ هاى قدرتش محكم است، يا ميخ هاى اين كار كوبيده شده، و يا چهارميخه شده است، چرا كه هميشه براى استحكام بنا، يا خيمه ها از انواع ميخ ها استفاده مى كنند.

بعضى نيز، آن را اشاره به لشكريان عظيم «فرعون» دانسته اند، چرا كه لشكر، معمولاً از خيمه ها استفاده مى كند، و براى نگهداشتن خيمه ها از ميخ استفاده مى نمايند.

بعضى ديگر، آن را اشاره به شكنجه هاى وحشتناك فرعونيان نسبت به دشمنانشان دانسته اند كه به اصطلاح آنها را به چهار ميخ مى كشيدند، هر يك از دست و پاى آنها را با ميخ به زمين، چوبه دار، و يا ديوارى مى كوبيدند، و مى گذاشتند تا جان دهد!

و سرانجام بعضى نيز، احتمال داده اند كه: «اوتاد» همان «اهرام مصر» است كه همچون ميخ بر دل زمين نشسته، و چون «اهرام» از ويژگى هاى فراعنه است اين توصيف در قرآن منحصراً در مورد آنان آمده است.

در عين حال، اين احتمالات با هم منافاتى ندارد و ممكن است در مفهوم اين كلمه جمع باشد.

اما در مورد «اصحاب الايكه»، ـ «ايكه» به معنى «درخت» است و «اصحاب الايكه» همان قوم حضرت «شعيب» هستند كه در سرزمينى پر آب و مشجر، در ميان «حجاز» و «شام» زندگى مى كردند ـ در تفسير سوره «حجر» ذيل آيه 78 به قدر كافى سخن گفته ايم.(2)

* * *

آرى، «هر يك از اين گروهها رسولان پروردگار را تكذيب كردند و عذاب الهى درباره آنها محقق شد» (إِنْ كُلٌّ إِلاّ كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقابِ).(3)

و تاريخ نشان مى دهد: چگونه هر گروهى از آنها با بلائى جان سپردند و در مدت كوتاهى شهر و ديارشان، به ويرانه اى تبديل شد، و نفراتشان به جسدهائى بى روح!

* * *

آيا اين مشركان «مكّه»، با اين كارهاى خود، سرنوشتى بهتر از آنها مى توانند داشته باشند،؟ در حالى كه اعمال آنها همان اعمال است و سنت خداوند همان سنت؟!

لذا در آيه بعد به عنوان يك تهديد قاطع و كوبنده، مى گويد: «اينها با اين اعمال انتظارى جز اين نمى كشند كه يك صيحه آسمانى فرا رسد، صيحه اى كه در آن بازگشت نيست» (وَ ما يَنْظُرُ هؤُلاءِ إِلاّ صَيْحَةً واحِدَةً ما لَها مِنْ فَواق).

اين صيحه، ممكن است، همانند صيحه هائى باشد كه بر اقوام پيشين فرود آمد ، صاعقه اى وحشتناك، يا زمين لرزه اى پر صدا، كه زندگى آنها را در هم كوبد.

و نيز ممكن است، اشاره به «صيحه عظيم پايان جهان» باشد كه از آن تعبير به «نفخه صور اول» مى شود.

بعضى از مفسران، تفسير اول را مورد ايراد قرار داده اند و آن را مخالف آيه 33 سوره «انفال» دانسته اند كه: مى فرمايد: وَ ما كانَ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ: «تا تو در ميان آنها هستى، خداوند آنان را مجازات نمى كند».

اما با توجه به اين كه، مشركان اين اعتقاد را درباره پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)نداشتند، و اعمالشان همانند اعمال اقوامى بود كه با صيحه هاى آسمانى جان داده بودند، مى بايست هر لحظه در انتظار چنين سرنوشتى باشند، چرا كه آيه سخن از مسأله «انتظار» مى گويد (دقت كنيد).

بعضى به تفسير دوم نيز، ايراد كرده اند كه: مشركان عرب، به هنگام پايان جهان زنده نيستند كه آن صيحه عظيم دامانشان را بگيرد.

ولى اين ايراد، نيز درست نيست، به همان دليل كه قبلاً گفتيم; زيرا هيچ كس لحظه پايان جهان و قيام قيامت را نمى داند، بنابراين در آن روز نيز مشركان مى بايست هر لحظه در انتظار آن صيحه عظيم و غير قابل بازگشت مى بودند.(4)

به هر حال، اين بى خبران، با تكذيب و انكار آيات الهى و نسبت هاى ناروا درباره پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و اصرار و لجاجت بر بت پرستى، ظلم و فساد، گوئى در انتظار عذاب الهى نشسته اند، عذابى كه خرمن عمر آنها را بسوزاند، و يا صيحه اى كه به عمر جهان پايان دهد و آنها را به راهى غير قابل بازگشت ببرد.

«فَواق» (بر وزن رواق) به طورى كه بسيارى از اهل لغت و تفسير گفته اند، در اصل به معنى «فاصله اى است در ميان دو مرتبه دوشيدن شير، از پستان»; زيرا هنگامى كه شير به طور كامل دوشيده شود، كمى بايد صبر كرد تا مجدداً شير در پستان جمع شود.

و بعضى، آن را به معنى فاصله ميان باز كردن انگشتان و بستن آن به هنگام دوشيدن شير، مى دانند.

و از آنجا كه پستان، بعد از دوشيدن شير در استراحت فرو مى رود، گاه اين كلمه در معنى آرامش و استراحت نيز به كار رفته است.

و نيز از آنجا كه، اين فاصله، براى بازگشت شير به پستان است اين تعبير به معنى بازگشت و رجوع نيز آمده، و از همين جهت، بهبودى مريض را «افاقه» مى گويند; چرا كه سلامت و تندرستى به او باز مى گردد، و نيز به هوش آمدن مست، و عاقل شدن ديوانه را به خاطر بازگشت هوش و عقل به آنها «افاقه» مى گويند.(5)

بايد توجه داشت اين صيحه وحشتناك هيچ گونه بازگشت، راحت و آرامش و سكونى در آن نيست، و هنگامى كه تحقق يافت، همه درها به روى انسان بسته مى شود، نه پشيمانى سودى دارد، نه امكان جبران موجود است، و نه فريادها به جائى مى رسد.

* * *

آخرين آيه مورد بحث، به يكى ديگر از سخنان كفار و منكران كه از روى سخريه و استهزاء مى گفتند، اشاره كرده مى گويد:

«آنها گفتند: پروردگارا! نصيب ما را از عذابت هر چه زودتر قبل از روز حساب به ما ده»! (وَ قالُوا رَبَّنا عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ يَوْمِ الْحِسابِ).

اين كوردلان مغرور، آن چنان مست باده غرور بودند كه، حتى عذاب الهى و دادگاه عدلش را به باد مسخره مى گرفتند، و مى گفتند: چرا سهميه عذاب ما تاخير كرد؟

چرا خدا زودتر سهميه ما را نمى دهد؟!

در ميان اقوام پيشين، اين چنين سبك مغزان از خود راضى نيز كم نبودند، اما در لحظه گرفتارى در چنگال عذاب الهى مانند حيوانات نعره مى كشيدند، و كسى به فريادشان نمى رسيد.

«قِطّ» (بر وزن جنّ) در اصل به معنى «چيزى است كه از عرض بريده مى شود» و «قِد» (بر همين وزن) به معنى «چيزى است كه از طول بريده مى شود»!

و از آنجا كه نصيب و سهميه معين هر كس، گوئى چيزى مقطوع و بريده شده است، اين واژه در معنى سهم نيز به كار رفته است.

و گاه، به معنى كاغذى است كه چيزى بر آن مى نگارند، و يا نام اشخاص و جوائز آنها را در آن مى نويسند.

لذا بعضى از مفسران، در تفسير آيه فوق گفته اند: منظور اين است «خداوندا نامه اعمال ما را پيش از روز جزا به دست ما بده»، اين سخن را زمانى گفتند كه، آيات قرآن خبر داد، گروهى در روز قيامت نامه اعمالشان در دست راست و گروهى در دست چپ آنها است.

آنها از روى استهزاء گفتند: چه خوب بود الآن نامه اعمال ما به ما داده مى شد؟ تا بخوانيم و به بينيم چه كاره ايم؟

به هر حال، «جهل» و «غرور» دو صفت بسيار زشت و مذموم است كه غالباً از يكديگر جدا نمى شود، جاهلان مغرورند، و مغروران جاهل، و آثار اين دو در مشركان عصر جاهليت فراوان به چشم مى خورد.

* * *

17اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَ اذْكُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَيْدِ إِنَّهُ أَوّابٌ

18إِنّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ يُسَبِّحْنَ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِشْراقِ

19وَ الطَّيْرَ مَحْشُورَةً كُلٌّ لَهُ أَوّابٌ

20وَ شَدَدْنا مُلْكَهُ وَ آتَيْناهُ الْحِكْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ

ترجمه:

17 ـ در برابر آنچه مى گويند شكيبا باش، و به خاطر بياور بنده ما داود صاحب قدرت را، كه بسيار توبه كننده بود!

18 ـ ما كوهها را مسخر او ساختيم كه هر شامگاه و صبحگاه با او تسبيح مى گفتند!

19 ـ پرندگان را نيز مسخر او كرديم; و همه اينها بازگشت كننده به سوى او بودند!

20 ـ و حكومت او را استحكام بخشيديم; (هم) دانش به او داديم و (هم) داورى عادلانه!

1 ـ جمله «أُولئِكَ الأَحْزابُ» مبتداء و خبر است، «أُولئِكَ» اشاره به شش قوم مذكور در اين دو آيه است و «احزاب» اشاره به همان احزابى است كه در دو آيه قبل آمد و مشركان مكّه را گروه اندكى از آنان شمرد.

2 ـ جلد 11، صفحه 120.

3 ـ جمله «فَحَقَّ عِقابِ» در اصل، «فَحَقَّ عِقابِى» بوده، طبق معمول «يا» حذف شده، و كسره كه دلالت بر آن دارد، باقى مانده است «حَقَّ» فعل و «عِقابِ» فاعل آن است، يعنى: «عقاب من درباره آنها ثابت و محقق گرديد».

4 ـ اما اين كه: بعضى از مفسران احتمال داده اند: منظور «صيحه دوم» است كه به هنگام زنده شدن مردگان و حضورشان در دادگاه عدل الهى، واقع مى شود، بسيار بعيد به نظر مى رسد; چرا كه نه با آيه بعد سازگار است و نه با آيات قبل (دقت كنيد).

5 ـ بعضى از ارباب لغت ميان «فَواق» (به فتح) با «فُواق» (به ضم) فرق هائى گذاشته اند، و بعضى هر دو را به يك معنى مى دانند، براى توضيح بيشتر، به «مفردات راغب» و تفسير «روح المعانى»، و «فخر رازى»، و تفسير «ابوالفتوح» و «قرطبى» و منابع لغت مراجعه كنيد.

تفسير:

▲از زندگى داود درس بياموز

«داود» از پيامبران بزرگ «بنى اسرائيل» بود، كه حكومتى عظيم داشت، و در آيات متعددى از قرآن مجيد مقام والاى او ستوده شده، به دنبال بحثهائى كه در آيات گذشته پيرامون كارشكنى هاى مشركان و بت پرستان، و نسبت هاى نارواى آنان به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) آمده بود، قرآن در اينجا براى دلدارى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان اندك آن روز، داستان «داود» را مطرح مى كند، داودى كه خداوند آن همه قدرت به او داد، و حتى كوهها و پرندگان را مسخر او ساخت، تا نشان دهد هنگامى كه لطف او شامل حال كسى باشد، كارى از انبوه دشمنان ساخته نيست.

ولى، اين پيغمبر بزرگ نيز با آن همه قدرت ظاهرى از زخم زبان مردم در امان نماند، تا تسلى خاطرى براى پيامبر(صلى الله عليه وآله) باشد كه اين مسأله منحصر به او نبوده و بزرگان جهان در اين امر شركت داشته اند.

نخست مى گويد: «در برابر آنچه آنها مى گويند، شكيبا باش! و به خاطر بياور بنده ما داود را كه صاحب قدرت بود و بسيار توبه كار» (اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَ اذْكُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَيْدِ إِنَّهُ أَوّابٌ).

«أَيْد» به معنى «قدرت» است.

و «داود»، «ذا الايد» بود، نيروى جسمانيش در حدى بود كه در ميدان جنگ «بنى اسرائيل» با «جالوت» جبارِ ستمگر، با يك ضربه نيرومند به وسيله سنگى كه از فلاخن رها كرد، او را از بالاى مركب بر روى خاك افكند، و در خون خود غلطيد. حتى بعضى نوشته اند: سنگ، سينه او را شكافت و از آن طرف بيرون آمد!

و از نظر قدرت سياسى، حكومتى نيرومند داشت كه با قدرت تمام، در برابر دشمنان مى ايستاد، حتى گفته اند: در اطراف محراب عبادت او هزاران نفر شب تا به صبح به حال آماده باش بودند!.

و از نظر قدرت معنوى و اخلاقى و نيروى عبادت، چنان بود كه بسيارى از شب را بيدار و به عبادت پروردگار مشغول بود، و نيمى از روزهاى سال را روزه مى گرفت.

و خداوند انواع نعم ظاهرى و باطنى را به او ارزانى داشته بود، «داود» مردى بود، نيرومند در جنگها، در عبادت، در علم و دانش و در حكومت، و صاحب نعمت فراوان.

«اَوّاب» از ماده «اوب» (بر وزن قول) به معنى بازگشت اختيارى به سوى چيزى است، و از آنجا كه «اَوّاب» صيغه مبالغه مى باشد، اشاره به اين است كه او بسيار به سوى پروردگارش بازگشت مى كرد، و از كوچكترين غفلت و ترك اولى، توبه مى نمود.

* * *

پس از آن طبق روش اجمال و تفصيل، كه در قرآن مجيد به هنگام ذكر مسائل مختلف، معمول است، بعد از بيان اجمالى نعمت هاى خداوند بر «داود»، به شرح قسمتى از آن پرداخته، چنين مى گويد: «ما كوهها را مسخر او ساختيم به گونه اى كه هر شامگاه و صبحگاه با او خدا را تسبيح مى گفتند»! (إِنّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ يُسَبِّحْنَ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِشْراقِ).(1)

* * *

نه تنها كوهها كه «پرندگان را نيز، دسته جمعى مسخر او كرديم، تا همراه او تسبيح خدا گويند» (وَ الطَّيْرَ مَحْشُورَةً).

همه اين پرندگان و كوهها، مطيع فرمان داود و همصدا با او و «بازگشت كننده به سوى او بودند» (كُلٌّ لَهُ أَوّابٌ).

ضمير «لَهُ» ممكن است به «داود» باز گردد، بنابراين مفهوم جمله همان خواهد بود كه در بالا گفتيم، اين احتمال نيز داده شده كه: به ذات پاك خداوند برگردد يعنى همه ذرات عالم به سوى او باز مى گردند و سر بر فرمان او دارند.

در اين كه: همصدا شدن كوهها و پرندگان با «داود» چگونه بوده؟ در ميان مفسران گفتگو است:

1 ـ گاه، احتمال داده اند: اين صداى گيرا و جذاب و پر طنين «داود» بود كه در كوهها منعكس مى شد، و پرندگان را به سوى خود جذب مى كرد (البته اين فضيلت مهمى محسوب نمى شود كه قرآن از آن با آن همه عظمت ياد كند).

2 ـ گاه گفته اند: اين تسبيح، توأم با صداى ظاهرى و همراه با نوعى درك و شعور بوده، كه در باطن ذرات عالم است، طبق اين نظر، تمامى موجودات جهان از يك نوع عقل و شعور برخوردارند، و هنگامى كه صداى دل انگيز اين پيامبر بزرگ را در وقت مناجات مى شنيدند، با او همصدا مى شدند، و غلغله تسبيح آنها درهم مى آميخت.

3 ـ بعضى نيز احتمال داده اند: اين، همان تسبيح تكوينى است كه همه موجودات، با زبان حال دارند، و نظام خلقت آنها به خوبى حكايت مى كند كه خداوند از هر عيب و نقص، پاك و منزه است و داراى علم و قدرت و هر گونه صفات كمال.

ولى اين معنى، اختصاص به «داود» ندارد كه از ويژگيهاى او شمرده شود، بنابراين از همه مناسب تر، تفسير دوم است، و اين از قدرت خدا بعيد نيست، اين زمزمه اى بود كه در درون اين موجودات جهان و در مكنون باطن آنها هميشه جريان داشت، اما خداوند به نيروى اعجاز، آن را براى داود ظاهر مى ساخت همان گونه كه در مورد تسبيح سنگريزه در كف پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نيز مشهور است.

* * *

آيه بعد همچنان به ذكر نعمت هاى خداوند بر داود ادامه داده، مى فرمايد: «ما نظام حكومت او را استحكام بخشيديم» (وَ شَدَدْنا مُلْكَهُ).

آن چنان كه همه سركشان، طاغيان و دشمنان از او حساب مى بردند.

علاوه بر اين «به او حكمت و علم و دانش داديم» (وَ آتَيْناهُ الْحِكْمَةَ).

همان حكمتى كه قرآن درباره آن مى گويد: وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً: «هر كس حكمت به او اعطا شده، خير فراوان نصيب او شده است».(2)

«حكمت» در اينجا به معنى علم و دانش و نيروى تدبير امور كشور يا مقام نبوت، و يا همه اينها است.

«حكمت» گاه، جنبه «علمى» دارد كه از آن تعبير به «معارف عاليه» مى شود، و گاه جنبه «عملى» كه از آن تعبير به «اخلاق و عمل صالح» مى گردد، و داود از همه اينها بهره وافر داشت.

آخرين نعمت بزرگ خدا بر داود اين بود كه مى فرمايد: «ما به او علم قضا و داورى صحيح و عادلانه داديم» (وَ فَصْلَ الْخِطابِ).

تعبير از داورى به «فَصْلَ الْخِطابِ» به خاطر آن است كه: «خطاب» همان گفتگوهاى طرفين نزاع است، و «فصل»، به معنى قطع و جدائى است.

و مى دانيم: گفتگوهاى صاحبان نزاع، هنگامى قطع خواهد شد كه داورى صحيحى بين آنها بشود، لذا اين تعبير به معنى قضاوت عادلانه آمده است.

اين احتمال در تفسير اين جمله نيز وجود دارد كه: خداوند منطق نيرومندى كه از فكر بلند، و عمق انديشه، حكايت مى كرد، در اختيار داود گذارد، نه تنها در مقام داورى، كه در همه جا سخن آخر و آخرين سخن را بيان مى كرد.

به راستى، با وجود خداوندى كه قدرت دارد به انسان شايسته اى اين همه نيرو و توان بخشد، جاى اين نيست كه احدى از لطف او مأيوس گردد، و اين نه تنها مايه تسلى خاطر پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان «مكّه» در آن روز بود كه سخت در فشار بودند، بلكه مايه تسلى همه مؤمنان در بند در همه اعصار و قرون است.

* * *

1 ـ «مَعَهُ» ممكن است متعلق به «يُسَبِّحْنَ» باشد، بنابراين هم صدا شدن كوه ها را با داود بيان مى كند شبيه آنچه در آيه 10 سوره «سبا» آمده: «يا جِبالُ أَوِّبِي مَعَهُ» و ممكن است متعلق به «سَخَّرْنا» بوده باشد، و در اين صورت مفهوم جمله اين است كه: «ما كوه ها را مسخر او ساختيم» اما تعبير به «مَعَهُ» به جاى «لَهُ» براى بيان اين نكته است كه اين تسخير در زمينه هم آوازى در تسبيح بود.

2 ـ بقره، آيه 269.

نكته:

▲ده صفت برجسته داود(عليه السلام)

بعضى از مفسران از چند آيه فوق ده موهبت بزرگ الهى براى داود استفاده كرده اند كه هم مقام والاى اين پيامبر را روشن مى كند و هم ويژگيهاى يك انسان كامل را:

1 ـ به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) با آن عظمت مقام، دستور مى دهد كه در صبر و شكيبائى به داود اقتدا كند، و از تاريخ او كمك گيرد (اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَ اذْكُرْ).

2 ـ او را به مقام عبوديت و بندگى توصيف مى كند و در حقيقت نخستين ويژگى او را همين مقام عبوديتش مى شمرد (عَبْدَنا داوُدَ) نظير همين معنى را در مورد پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در مسأله معراج مى خوانيم آنجا كه مى گويد: سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى بِعَبْدِهِ...: «منزه است خداوندى كه بنده خود را شبانه حركت داد...».(1)

3 ـ او داراى قوت و قدرت (بر اطاعت پروردگار و پرهيز از گناه و تدبير امور مملكت) بود (ذَا الْأَيْدِ) همان گونه كه در مورد پيغمبر اسلام نيز مى خوانيم: هُوَ الَّذِى اَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِيْنَ: «او كسى است كه تو را با يارى خود تقويت كرد، همچنين به وسيله مؤمنان».(2)

4 ـ او را به «اوّاب» بودن كه مفهومش بازگشت مكرر و رجوع پى درپى به ساحت قدس خداوند است توصيف مى كند (إِنَّهُ أَوّابٌ).

5 ـ تسخير كوهها را با او در تسبيح صبحگاهان و شامگاهان، از افتخاراتش مى شمرد (إِنّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ يُسَبِّحْنَ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِشْراقِ).

6 ـ هم آوازى پرندگان را با او در نيايش و تسبيح خدا، يكى از مواهب خدادادى او مى شمرد (وَ الطَّيْرَ مَحْشُورَةً).

7 ـ نه تنها در آغاز با او همصدا بودند كه هر بار او به تسبيح خدا باز مى گشت با او هم آواز مى شدند (كُلٌّ لَهُ أَوّابٌ).

8 ـ خداوند ملك و حكومتى به او داد كه پايه هاى آن را محكم ساخته بود، و وسائل مادى و معنوى براى نيل به اين مقصود را در اختيارش گذارده بود (وَ شَدَدْنا مُلْكَهُ).

9 ـ سرمايه مهم ديگر خداداديش، علم و دانش فوق العاده بود، همان علم و دانشى كه هر جا باشد منبع خير كثير و سرچشمه هر نيكى و بركت است (وَ آتَيْناهُ الْحِكْمَةَ).

10 ـ و بالاخره منطقى نيرومند، و گفتارى مؤثر و نافذ و قدرت بر داورى قاطع و عادلانه به او ارزانى شده بود (وَ فَصْلَ الْخِطابِ).(3)

و به راستى، پايه هاى هيچ حكومتى بدون اين صفات: علم، قدرت منطق، تقواى الهى، توانائى بر ضبط نفس، و نيل به مقام عبوديت پروردگار محكم نمى شود.

* * *

21وَ هَلْ أَتاكَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ

22إِذْ دَخَلُوا عَلى داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قالُوا لاتَخَفْ خَصْمانِ بَغى بَعْضُنا عَلى بَعْض فَاحْكُمْ بَيْنَنا بِالْحَقِّ وَ لاتُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلى سَواءِ الصِّراطِ

23إِنَّ هذا أَخِي لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِيَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَكْفِلْنِيها وَ عَزَّنِي فِي الْخِطابِ

24قالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤالِ نَعْجَتِكَ إِلى نِعاجِهِ وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ الْخُلَطاءِ لَيَبْغِي بَعْضُهُمْ عَلى بَعْض إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ قَلِيلٌ ما هُمْ وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راكِعاً وَ أَنابَ

25فَغَفَرْنا لَهُ ذلِكَ وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفى وَ حُسْنَ مَآب

ترجمه:

21 ـ آيا داستان شاكيان هنگامى كه از محراب (داود) بالا رفتند به تو رسيده است؟!

22 ـ در آن هنگام كه (بى مقدمه) بر او وارد شدند و او از ديدن آنها وحشت كرد، گفتند: «نترس، دو نفر شاكى هستيم كه يكى از ما بر ديگرى ستم كرده; اكنون در ميان ما به حق داورى كن و ستم روا مدار و ما را به راه راست هدايت كن!

23 ـ اين برادر من است; او نود و نُه ميش دارد و من يكى بيش ندارم; اما او اصرار مى كند كه: اين يكى را هم به من واگذار; و در سخن بر من غلبه كرده است»!

24 ـ (داود) گفت: «مسلماً او با درخواست يك ميش تو براى افزودن آن به ميشهايش، بر تو ستم نموده; و بسيارى از شريكان (و دوستان) به يكديگر ستم مى كنند، مگر كسانى كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند; اما عده آنان كم است، داود دانست كه ما او را آزموده ايم، از اين رو از پروردگارش طلب آمرزش نمود و به سجده افتاد و توبه كرد.

25 ـ ما اين عمل را بر او بخشيديم; و او نزد ما داراى مقامى والا و سرانجامى نيكوست!

1 ـ اسراء، آيه 1.

2 ـ انفال، آيه 62.

3 ـ تفسير «كبير فخر رازى»، ذيل آيات مورد بحث، جلد 26، صفحه 184.

تفسير:

▲آزمون بزرگ داود!

در اين آيات، بحث ساده و روشنى درباره قضاوت داود، مطرح شده كه بر اثر تحريفات و سوء تعبيرات بعضى از ناآگاهان، جنجال عظيمى در ميان مفسران برانگيخته است، امواج اين غوغا آن چنان قوى بوده كه حتى بعضى از مفسران اسلامى را به دنبال خود كشانده، و داوريهاى نادرست و گاه بسيار زننده را درباره اين پيامبر بزرگ، سبب شده است.

ما قبلاً متن آيات قرآن را بدون هيچ شرحى در اينجا بيان مى كنيم تا خوانندگان با ذهن خالى مفهوم آيات را دريابند، و بعد از پايان اين تفسير كوتاه، به سراغ گفتگوهاى مختلفى كه در اين زمينه شده است، مى رويم.

به دنبال آيات گذشته كه، صفات ويژه «داود»(عليه السلام) و مواهب بزرگ خدا بر او را بيان فرمود، قرآن ماجرائى را كه در يك دادرسى براى «داود» پيش آمد شرح مى دهد:

نخست، خطاب به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كرده، مى گويد: «آيا داستان شاكيانى كه از ديوار محراب داود بالا رفتند، به تو رسيده است»؟! (وَ هَلْ أَتاكَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ).

«خَصم» در اصل معنى مصدرى دارد، و به معنى «نزاع كردن» است، ولى بسيار مى شود كه به طرفين نزاع نيز «خصم» مى گويند، اين كلمه، بر مفرد و جمع هر دو اطلاق مى شود، و گاه جمع آن به صورت «خصوم» آمده است.

«تَسَوَّرُوا» از ماده «سور» به معنى ديوار بلندى است كه اطراف خانه يا شهر را گرفته باشد، ولى بايد توجه داشت كه اين ماده در اصل به معنى «پريدن و بالا رفتن» است.

«مِحْراب» به معنى صدر مجلس، و يا غرفه هاى فوقانى است، و چون محل عبادت در آن قرار مى گرفته، تدريجاً به معنى «معبد» به كار رفته است، و در استعمالات روزمره، خصوصاً به مكانى كه امام جماعت براى اقامه نماز جماعت مى ايستد، گفته مى شود.

در «مفردات» از بعضى نقل شده كه: «محراب» مسجد را از اين نظر محراب گفته اند كه: محل حرب و جنگ با شيطان و هواى نفس است.

* * *

به هر حال، با اين كه «داود»(عليه السلام) محافظين و مراقبين فراوانى در اطراف خود داشت طرفين نزاع از غير راه معمولى از ديوار محراب و قصر او بالا رفتند، و ناگهان در برابر او ظاهر گشتند، چنان كه قرآن در ادامه اين بحث مى گويد:

«ناگهان آنها بر داود وارد شدند (بى آن كه اجازه اى گرفته باشند و يا اطلاع قبلى بدهند) لذا داود از مشاهده آنها وحشت كرده; زيرا فكر مى كرد قصد سوئى درباره او دارند» (إِذْ دَخَلُوا عَلى داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ).

اما آنها به زودى وحشت او را از بين بردند و «گفتند: نترس! دو نفر شاكى هستيم كه يكى از ما بر ديگرى تعدى كرده» و براى دادرسى نزد تو آمديم (قالُوا لاتَخَفْ خَصْمانِ بَغى بَعْضُنا عَلى بَعْض).

«اكنون در ميان ما به حق داورى كن، و ستم روا مدار، و ما را به راه راست هدايت فرما» (فَاحْكُمْ بَيْنَنا بِالْحَقِّ وَ لاتُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلى سَواءِ الصِّراطِ).

«تُشْطِط» از ماده «شطط» (بر وزن فقط) در اصل، به معنى «دورى زياد» است، و از آنجا كه ظلم و ستم انسان را از حق بسيار دور مى كند واژه «شطط» در اين معنى به كار رفته، و همچنين به سخنى كه دور از حقيقت باشد اطلاق مى شود.

* * *

مسلماً نگرانى و وحشت داود در اينجا كم شد، ولى شايد اين سؤال هنوز براى او باقى بود كه بسيار خوب، شما قصد سوئى نداريد، و هدفتان شكايت نزد قاضى است، ولى آمدن از اين راه غير معمول، براى چه منظورى بود؟

اما آنها مجال زيادى به داود ندادند و يكى براى طرح شكايت پيش قدم شد و گفت: «اين برادر من است، نود و نه ميش دارد، و من يكى بيش ندارم، ولى او اصرار دارد كه اين يكى را هم به من واگذار!، او از نظر سخن، بر من غلبه كرده، و از من گوياتر است» (إِنَّ هذا أَخِي لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِيَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَكْفِلْنِيها وَ عَزَّنِي فِي الْخِطابِ).

«نَعْجَة» به معنى «ميش» (گوسفند ماده) است، و به گاو وحشى و گوسفند كوهى ماده، نيز گفته مى شود.

«أَكْفِلْنِيها» از ماده «كفالت» در اينجا كنايه از واگذار كردن است (معنى جمله اين است كه كفالت آن را به من واگذار يعنى آن را به من ببخش).

«عَزَّنِى» از ماده «عزت» به معنى غلبه است، و مفهوم جمله اين است كه: «او بر من غلبه كرد».

* * *

در اينجا داود پيش از آن كه گفتار طرف مقابل را بشنود ـ چنان كه ظاهر آيات قرآن است ـ رو به شاكى كرد «گفت: مسلماً او با درخواست يك ميش تو براى افزودن آن به ميش هايش، بر تو ستم روا داشته»! (قالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤالِ نَعْجَتِكَ إِلى نِعاجِهِ).

اما اين تازگى ندارد «بسيارى از دوستان و افرادى كه با هم سرو كار دارند، نسبت به يكديگر ظلم و ستم مى كنند» (وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ الْخُلَطاءِ لَيَبْغِي بَعْضُهُمْ عَلى بَعْض).(1)

«مگر آنها كه ايمان آورده اند و عمل صالح دارند» (إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ).

«اما عده آنها كم است» (وَ قَلِيلٌ ما هُمْ).(2)

آرى، آنها كه در معاشرت و دوستى حق ديگران را بطور كامل رعايت كنند و كمترين تعدى بر دوستان خود روا ندارند، كمند، تنها كسانى مى توانند حق دوستان و آشنايان را به طور كاملاً عادلانه ادا كنند كه، از سرمايه ايمان و عمل صالح بهره كافى داشته باشند.

به هر حال، چنين به نظر مى رسد كه: طرفين نزاع با شنيدن اين سخن، قانع شدند، و مجلس «داود»(عليه السلام) را ترك گفتند.

اما «داود»(عليه السلام) در اينجا در فكر فرو رفت و با اين كه مى دانست قضاوت عادلانه اى كرده چه اين كه: اگر طرف دعوا ادعاى شاكى را قبول نداشت حتماً اعتراض مى كرد، و سكوت او بهترين دليل بر اين بوده كه مسأله همان است كه شاكى مطرح كرده، ـ خصوصاً كه از آيات بر مى آيد طرف خوش بيان و سخنور بوده است ـ ولى با اين حال، آداب مجلس قضا ايجاب مى كند كه داود در گفتار خود عجله نمى كرد، بلكه، از طرف مقابل شخصاً سؤال، و سپس داورى مى كرد، لذا از اين كار خود سخت پشيمان شد «و گمان كرد كه ما او را با اين جريان آزموده ايم» (وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنّاهُ).

به همين دليل در مقام «استغفار» بر آمد «و از درگاه پروردگارش طلب آمرزش نمود، به سجده افتاد و توبه كرد» (فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راكِعاً وَ أَنابَ).

«خَرَّ» از ماده «خرير» به معنى سقوط از بلندى و توأم با صدا است، مانند صداى آبشار، و از آنجا كه افراد سجده كننده، گوئى از بلندى سقوط مى كنند و به هنگام سجده تسبيح مى گويند، اين تعبير كنايه از سجده كردن آمده.

تعبير به «راكِعاً» در آيه مورد بحث، يا به خاطر آن است كه ركوع به معنى سجده نيز در لغت آمده، و يا ركوع مقدمه اى است براى سجده.

* * *

خداوند او را مشمول لطف خود قرار داد و لغزش او را در اين ترك اولى، بخشيد چنان كه قرآن مى گويد: «ما اين عمل را بر او بخشيديم» (فَغَفَرْنا لَهُ ذلِكَ).

«و او نزد ما داراى مقام والا و آينده نيك است» (وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفى وَ حُسْنَ مَآب).

«زُلْفى» به معنى «مقام» (و قرب در پيشگاه خدا) است، و «حُسْنَ مَآب»، اشاره به بهشت و نعمت هاى اخروى مى باشد.

* * *

1 ـ «خُلَطاء» جمع «خليط» به معنى اشخاص، يا امورى است كه با يكديگر مخلوطند و به دوست و شريك و همسايه نيز اطلاق مى شود، با اين كه ظلم و تعدى مخصوص اينها نيست اما ذكر خصوص اين گروه، يا به خاطر تماسى است كه با هم دارند، و در اين تماس خواه ناخواه برخوردهائى پيش مى آيد، و يا به خاطر آن است كه از آنها انتظار ظلم و ستم نيست.

2 ـ تركيب جمله چنين است كه: «هُمْ» مبتداء و «قَلِيل» خبر آن است، و «ما» زائده است كه در اينجا براى مبالغه در كمى و قلّت آمده.

نكته ها:

▲1 ـ ماجراى اصلى داستان داود چه بود؟

آنچه از قرآن مجيد استفاده مى شود، بيش از اين نيست كه: افرادى به عنوان دادخواهى، از محراب داود بالا رفتند و نزد او حاضر شدند; او نخست وحشت كرد، و بعد از آن به شكايت شاكى گوش فرا داد كه يكى از آن دو 99 گوسفند ماده داشته و ديگرى فقط يك گوسفند، صاحب نود و نه گوسفند از برادرش تقاضا داشته كه آن يكى را هم به او واگذار كند، «داود»(عليه السلام) حق را به شاكى داد، و اين تقاضا را ظلم و تعدى خواند، سپس از كار خود پشيمان گشت، و از خداوند تقاضاى عفو كرد، و خدا او را بخشيد.

منتهى در اينجا دو تعبير قابل دقت است: يكى مسأله «آزمايش» و ديگرى مسأله «استغفار و توبه».

قرآن در اين دو قسمت، روى نقطه مشخصى انگشت نگذاشته، اما با توجه به قرائن موجود در اين آيات و روايات اسلامى، كه در تفسير اين آيات آمده، «داود»(عليه السلام) اطلاعات و مهارت فراوانى در امر قضا داشت، و خدا مى خواست او را آزمايش كند، لذا چنين شرائط غير عادى (وارد شدن بر داود از طريق غير معمول از بالاى محراب) براى او پيش آورد، او گرفتار دستپاچگى و عجله شد، و پيش از آن كه از طرف مقابل توضيحى بخواهد، داورى كرد، هر چند داورى عادلانه بود.

گر چه او به زودى متوجه لغزش خود شد، و پيش از گذشتن وقت، جبران نمود، ولى هر چه بود، كارى از او سر زد كه شايسته مقام والاى نبوت نبود، لذا از اين «ترك اولى» استغفار كرد، خداوند هم او را مشمول عفو و بخشش قرار داد.

گواه بر اين تفسير ـ علاوه بر آنچه گذشت ـ آيه اى است كه بلافاصله بعد از اين آيات مى آيد و به «داود»(عليه السلام) خطاب مى كند: ما تو را جانشين خود در روى زمين قرار داديم، لذا از روى حق و عدالت، در ميان مردم داورى كن و از هوا و هوس پيروى منما.

اين تعبير، نشان مى دهد كه لغزش «داود»(عليه السلام) در طرز قضاوت و داورى بوده است.

به اين ترتيب، در آيات فوق، چيزى كه مخالف شأن و مقام اين پيامبر بزرگ باشد، وجود ندارد.

* * *

▲2 ـ داستان خرافى تورات در مورد داود

اكنون به «تورات» مراجعه مى كنيم، تا ببينيم در اين زمينه چه مى گويد؟ و هم ريشه بعضى از تفسيرهاى افراد ناآگاه و بيخبر را پيدا كنيم.

«تورات» در كتاب دوم «اشموئيل» فصل يازده جمله هاى 2 تا 27 چنين مى گويد: «واقع شد كه وقت غروب، داود از بسترش برخاست و بر پشت بام خانه ملك، گردش كرد، و از پشت بام زنى را ديد كه خويشتن را شستشو مى كرد، و آن زن بسيار خوب صورت و خوش منظر بود، و داود فرستاد و درباره آن زن استفسار نمود، و كسى گفت كه آيا «بت شبع»(1) دختر «اليعام» زن «اوريّاه حِتّى»(2)نيست؟

و داود ايلچيان را فرستاد و او را گرفت، و او نزد وى آمده، داود، با او خوابيد و او بعد از تميز شدن از نجاستش، به خانه خود رفت، و زن حامله شده، فرستاد و داود را مخبر ساخته كه حامله هستم، و داود به «يوآب»(1) فرستاد كه «اوريّاه حِتّى» را نزد من بفرست، و «يوآب»، «اوريّاه» را نزد او فرستاد. و «اوريّاه» نزد وى آمد، و داود از سلامتى «يوآب» و از سلامتى قوم و از خوش گذشتن جنگ، پرسيد.

و داود به «اوريّاه» گفت: به خانه ات فرود آى و پاهايت را شستشو نماى، و «اوريّاه» از خانه ملك، بيرون رفت و از عقبش، مجموعه طعام از ملك بيرون رفت. اما «اوريّاه» در دهنه خانه ملك با ساير بندگان آقايش خوابيد، و به خانه اش فرود نيامد، و هنگامى كه داود را خبر داده گفتند كه: «اوريّاه» به خانه اش فرود نيامده بود، داود به «اوريّاه» گفت كه: آيا از سفر نيامده اى؟ چرا به خانه ات فرود نيامدى؟ و «اوريّاه» به داود عرض كرد كه: «صندوق» و «اسرائيل» و «يهودا»، در سايه بانها ساكنند، و آقايم «يوآب» و بندگان آقايم به روى صحرا خيمه نشينند، و من آيا مى شود كه به جهت خوردن و نوشيدن و خوابيدن با زن خود، به خانه خود بروم؟ به حيات جانت (سوگند) اين كار را نخواهم كرد...

و واقع شد كه داود صبح دم مكتوبى به «يوآب» نوشته به دست «اوريّاه» فرستاد، و در مكتوب بدين مضمون نوشت كه: «اوريّاه» را در مقابل روى جنگ شديدى بگذاريد، و از عقبش پس برويد، تا كه زده شده، بميرد (كشته شود).

و چنين شد، بعد از آنى كه «يوآب» شهر را ملاحظه كرده بود، «اوريّاه» را در مكانى كه مى دانست مردمان دلير در آن بوده باشند، در آنجا گذاشت و مردمان شهر بيرون آمده با «يوآب» جنگيدند، و بعضى از قوم بندگان داود افتادند، و «اوريّاه حِتّى» نيز مرد... زن «اوريّاه» شنيد كه شوهرش «اوريّاه» مرده است، و به خصوصِ شوهرش عزادارى نمود و بعد از انقضاى تعزيه، داود فرستاد او را به خانه اش آورد كه او زنش شد!... اما كارى كه داود كرده بود، در نظر خدا ناپسند آمد!.(1)

خلاصه اين داستان تا به اينجا چنين مى شود كه:

داود روزى به پشت بام «قصر» مى رود و چشمش به خانه مجاور مى افتد، زنى را برهنه در حال شستشو مى بيند، عشق او در دلش جاى مى گيرد، به هر وسيله اى بود او را به خانه خود مى آورد، و او از داود باردار مى شود!

شوهر اين زن، يكى از افسران برجسته لشكر داود، و مرد پاك طينت و با صفائى بود، داود او را (نعوذ باللّه) با توطئه ناجوانمردانه اى از طريق فرستادن او به منطقه خطرناكى در جنگ، به قتل مى رساند، و همسر او را رسماً به ازدواج خود درمى آورد!!

اكنون بقيه داستان را از زبان «تورات» بشنويد:

در فصل 12 از همان كتاب دوم «اشموئيل» چنين آمده است: «خداوند «ناثان» را (يكى از پيامبران «بنى اسرائيل» و مشاور داود) نزد داود فرستاد، و گفت در شهرى دو آدم بودند يكى غنى و ديگرى فقير، غنى گوسفند و گاو بسيار داشت، و فقير را جز يك بره كوچك نبود، مسافرى نزد غنى آمد او دريغ كرد كه از گوسفندان خود غذا براى ميهمان تهيه كند، بره مرد فقير را گرفت و كشت، اكنون چه بايد كرد؟!

«داود»(عليه السلام) سخت خشمگين شد و به «ناثان» گفت: به خدا سوگند! كسى كه اين كار را كرده مستحق قتل است!او بايد چهار گوسفند به جاى گوسفند بدهد! اما «ناثان» به داود گفت: آن مرد، توئى!

داود متوجه كار نادرست خويش شده، توبه كرد، خداوند توبه او را پذيرفت در عين حال بلاهاى سنگين بر سر داود آورد».

در اينجا «تورات» تعبيراتى دارد كه قلم از ذكر آن شرم دارد، لذا از آن صرف نظر مى كنيم.

در اين قسمت از داستان تورات نكاتى به چشم مى خورد كه مخصوصاً قابل دقت است:

1 ـ كسى به عنوان دادخواهى نزد داود نيامد، بلكه يكى از پيامبران مشاور او، داستانى را بر سبيل مثال براى پند و اندرز، براى او ذكر كرد، سخن از دو برادر و تقاضاى يكى از ديگرى در اينجا نيست، بلكه سخن از دو آدم غنى و فقير است كه يكى، گاوان و گوسفندان بسيار داشته، و ديگرى، فقط يك بره، ولى مرد غنى بره مرد فقير را براى ميهمان خود كشته، تا اينجا، نه سخن از بالا رفتن از ديوار محراب است، نه وحشت داود، و نه طرح دعوا ميان دو برادر، و نه تقاضاى بخشش.

2 ـ داود، آن مرد غنى ستمگر را مستحق قتل دانست (براى يك گوسفند قتل چرا؟).

3 ـ بلافاصله حكمى بر ضد اين حكم صادر كرد گفت: بايد به عوض يك گوسفند چهار گوسفند بدهد؟ (چرا؟).

4 ـ داود به گناه خود در مورد خيانت به همسر «اوريّاه» اعتراف كرد.

5 ـ خداوند او را عفو كرد (به اين سادگى چرا؟).

6 ـ خداوند مجازات عجيبى درباره داود قائل شد، كه نقل ناكردنش بهتر است.

7 ـ و همين زن ـ با اين سوابق درخشان ـ مادر «سليمان» شد!

گر چه، نقل اين داستان ها به راستى رنج آور است، اما چه مى توان كرد،

بعضى از جاهلان ناآگاه، تحت تأثير اين روايات اسرائيلى، چهره پاك آيات قرآن مجيد را تيره ساخته اند، و سخنانى گفته اند كه، براى روشن كردن حق، چاره اى جز ذكر بخشى از اين داستان رسوا نبود.

* * *

1 ـ «بت شبع» نام آن زنى است كه داود ـ طبق گفته «تورات» ـ او را برهنه از پشت بام ديد و آتش عشق او در دلش شعلهور شد. اين زن دختر «اليعام» يكى از صاحب منصبان عبرانى بود.

2 ـ «اوريّاه» (به تشديد «يا») نام يكى از افسران ارشد لشكر داود بود، و «حتّى» (با تشديد «تا» و كسر «ح») منسوب به «حت» «ابن كنعان» است، كه طايفه او را «بنى حت» مى گفتند.

3 ـ «يوآب» فرمانده لشكر داود.

4 ـ نقل از كتاب دوم «اشموئيل»، فصل 11، جمله هاى 2 تا 27.

▲اكنون ما سؤال مى كنيم:

1 ـ آيا پيامبرى كه خداوند او را در آيات گذشته، با ده توصيف بزرگ، ستوده و پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را براى الهام گرفتن به سرگذشت او توجه داده، ممكن است، يك هزارم از اين اتهامات بر او وارد باشد؟!

2 ـ آيا اين اراجيف، با جمله اى كه قرآن در آيات بعد از اين مى گويد: يا داوُدُ إِنّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ: «اى داود ما تو را خليفه و نماينده خود در زمين قرار داديم» سازگار است؟!

3 ـ پيامبر خدا، نه، اگر يك فرد عادى مرتكب چنين جنايتى شود، همسر افسر وفادار و پاك و با ايمانش را اين چنين ناجوانمردانه از دست او بربايد، مردم چه قضاوتى درباره او خواهند كرد، و مجازاتش چيست؟!

حتى اگر اين كار از افسق فساق سر زند جاى تعجب است!

درست است كه «تورات»، داود را پيامبر نمى داند، ولى او را به عنوان يك پادشاه عادل، كه مقامى بس ارجمند داشته، و بنيانگذار «معبد» بزرگ «بنى اسرائيل» بوده، معرفى مى كند، از چنين شخصيتى، چنين عملى بعيد و زشت و قبيح است.

4 ـ جالب اين كه: يكى از كتاب هاى معروف «تورات» كتاب «مزامير داود» و مناجات هاى او است، آيا مناجات و سخنان يك چنين آدمى، مى تواند در لابلاى كتب آسمانى قرار گيرد؟

5 ـ هر كس اندك عقل و شعورى داشته باشد، مى داند كه داستانهاى «تورات» محرف كنونى، در اين زمينه، خرافاتى است كه به دست دشمنان مكتب انبياء و يا افراد بسيار ناآگاه و جاهل ساخته و پرداخته شده است، چگونه مى توان آنها را معيار بحث قرار داد؟

آرى، عظمت قرآن در اين است كه: از اين گونه خرافات خالى است.

* * *

▲3 ـ روايات اسلامى و ماجراى داود(عليه السلام)

در روايات اسلامى، داستان زشت و خرافى «تورات» به اشد وجه تكذيب شده، از جمله در حديثى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) آمده است كه فرمود: لااُوتِىَ بِرَجُل يَزْعَمُ داوُدَ تَزَوَّجَ امْرَئَةَ اوريّا اِلاّ جَلَدْتُهُ حَدَّيْنِ حَدّاً لِلْنُّبُوَّةِ وَ حَدّاً لِلْاِسْلامِ: «هر كس را نزد من آورند كه بگويد: داود با همسر «اوريّا» ازدواج كرده، دو حد بر او جارى مى كنم، حدى براى نبوت و حدى براى اسلام».(1)

چرا كه نسبت فوق، از يكسو، نسبت يك عمل نامشروع به انسان مؤمنى است، و از سوى ديگر، هتك مقام نبوت (هر چند از روى جهل بوده باشد)، لذا بايد دوبار «حد قذف» (هر بار 80 تازيانه) در مورد او اجرا شود.(2)

همين معنى به تعبير ديگرى از آن امام بزرگوار نقل شده: مَنْ حَدَّثَكُمْ بِحَدِيْثِ داوِدَ عَلى ما يَرْوِيْهِ الْقَصّاصُ جَلَدْتْهُ مِأَةً وَ سِتِّيْنَ:

«هر كس حديث داود را طبق آنچه افسانه سرايان مى گويند براى شما روايت كند، من يكصد و شصت تازيانه به او خواهم زد».(3)

در حديث ديگرى كه «صدوق» در «امالى» از امام صادق(عليه السلام) نقل كرده چنين مى خوانيم: اِنَّ رِضَا النّاسُ لايُمْلَكُ، وَ اَلْسِنَتَهُمْ لاتُضْبَطُ، أَ لَمْ يَنْسِبُوا داوُدَ اِلى أَنَّهُ تَبِعَ الطَّيْرُ حَتّى نَظَرَ اِلَى امْرَائَةَ اُوريّا فَهَواها، وَ أَنَّهُ قَدَّمَ زَوْجَها أَمامَ التّابُوتِ حَتّى قُتِلَ ثُمَّ تَزَوَّجَ بِها!:

«رضايت همه مردم را نمى توان به دست آورد، و زبان آنها را نمى توان بست، آيا آنها اين نسبت (فوق العاده زشت را) به داود ندادند كه او به دنبال پرنده اى به پشت بام قصرش رفت، و چشمش به همسر «اوريّا» افتاد، و عشق او را به دل گرفت، سپس همسر او را به ميدان جنگ در پيشاپيش تابوت (كه آثار انبياى «بنى اسرائيل» در آن حفظ مى شد و به عنوان بركت در پيشاپيش لشكر حمل مى نمودند) فرستاد تا كشته شد، سپس با همسرش ازدواج كرد»؟! (جائى كه پيامبر بزرگ خدا از زبان مردم در امان نباشد ديگران چه انتظارى مى توانند داشته باشند).(4)

بالاخره در حديثى در «عيون الاخبار» از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) چنين آمده است كه، به هنگام گفتگو با ارباب مذاهب مختلف در مورد عصمت پيامبران، به يكى از حاضران (على بن جهم) فرمود: «شما درباره داود چه مى گوئيد»؟

گفت: مى گويند: داود در محرابش مشغول عبادت بود، شيطان به صورت پرنده زيبائى در مقابل او نمايان شد، داود نمازش را شكست و به دنبال پرنده رفت!...

سپس افسانه ديدن زن «اوريّا» را در حال غسل كردن، و دل به او بستن و همسرش را در پيشاپيش تابوت به ميدان نبرد فرستادن و كشته شدن و ازدواج داود با همسرش را شرح داد.

امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) سخت ناراحت شد، دست بر پيشانى مبارك زد و فرمود: اِنّا لِلّهِ وَ اِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ، لَقَدْ نَسَبْتُمْ نَبِيّاً مِنْ اَنْبِياءِ اللّهِ اِلَى التَّهاوُنِ بِصَلاتِهِ حَتّى خَرَجَ فِى أَثَرِ الطَّيْرِ، ثُمَّ بِالْفاحِشَةِ ثُمَّ بِالْقَتْلِ؟!:

«انا للّه و انا اليه راجعون، شما پيامبرى از پيغمبران خدا را به سستى در نمازش نسبت داديدتا آنجا كه (همچون كودكان) به دنبال پرنده اى رفت، سپس او را به فحشاء، و بعد از آن به قتل انسان بى گناهى متهم ساختيد»؟!

«على بن جهم» پرسيد: پس گناه داود كه از آن استغفار كرد و در قرآن به آن اشاره شده چه بود؟

امام(عليه السلام) در جواب، عجله داود را در مسأله قضاوت شرح مى دهد و از آيه بعد: «يا داوُدُ إِنّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ» به عنوان گواه كمك مى گيرد.

«على بن جهم» سؤال مى كند: پس داستان «اوريّا» چه بوده؟

امام مى فرمايد: در زمان داود، زنانى كه شوهرانشان از دنيا مى رفت يا كشته مى شد، هرگز ازدواج نمى كردند (و اين منشأ مفاسد فراوان بود) نخستين كسى كه خداوند اين كار را براى او مباح كرد، داود بود (تا اين سنت شكسته شود، و زنان شوهر از دست داده از بلاتكليفى درآيند) لذا داود بعد از آن كه «اوريّا» (بر حسب تصادف در يكى از جنگها) كشته شد، همسرش را به عقد خود درآورد، و اين بر مردم آن زمان سنگين آمد (و به دنبال آن افسانه ها به هم بافته شد).(5)

از اين حديث استفاده مى شود كه، مسأله «اوريّا» يك ريشه واقعى ساده اى داشته، كه داود به عنوان يك رسالت الهى آن را انجام داد، ولى دشمنان دانا از يكسو، و دوستان نادان از سوى ديگر، و افسانه سرايانى كه عادت به ارائه مطالب عجيب و دروغين دارند از سوى سوم، شاخ و برگهائى براى اين قصه درست كرده اند كه انسان از آن وحشت مى كند.

يكى گفته: لابد اين ازدواج بدون مقدمه صورت نگرفته؟

ديگرى گفته: لابد خانه «اوريّا» در همسايگى داود بوده!

و بالاخره، براى اين كه چشم داود را به همسر «اوريّا» بيندازند افسانه پرنده را بهم بافته، و سرانجام در مجموع پيامبر بزرگى را به انواع گناهان كبيره شرم آور، متهم ساخته اند، و بى خبران ابله آن را نيز زبان به زبان نقل كرده اند كه اگر ذكر آن در كتب معروف نيامده بود، حتى نقل آن را غلط مى دانستيم.

البته، اين روايت با آنچه در روايت اميرمؤمنان على(عليه السلام) آمده منافات ندارد، زيرا سخن آن حضرت، اشاره به داستان دروغين معروفى است كه نسبت زنا و مانند آن (نعوذ باللّه) به اين پيامبر بزرگ مى دهد.

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 8، صفحه 473، ذيل آيات مورد بحث.

2 ـ لازم به يادآورى است كه هتك مقام نبوت حكم اعدام را دارد (قواعد الاحكام، جلد 1، صفحه 516 ـ تحرير الاحكام، جلد 2 (قديم)، صفحه 239 ـ جامع المقاصد، جلد 3، صفحه 466 ـ جواهر الكلام، جلد 41، صفحه 438) ولى اگر از روى جهل بوده باشد تبديل به تازيانه مى شود.

3 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 26، صفحه 192، ذيل آيات مورد بحث.

4 ـ «امالى صدوق»، طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 446.

5 ـ «عيون الاخبار»، طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 445.

▲توجيهات مفسران

بعضى از مفسران، توجيهات ديگرى براى داستان داود گفته اند، گر چه با ظاهر آيات سازگار نيست، ولى براى تكميل بحث، اشاره به بعضى از آنها را بى مناسبت نمى دانيم.

از جمله اين كه: حضرت داود ساعات خود را با برنامه منظم تقسيم كرده بودو جز در ساعات خاصى ارباب رجوع را نمى پذيرفت.

روزى دو نفر كه قصد قتل او را داشتند، خواستند نزد او آيند در حالى كه داود در محراب به عبادت پروردگار، مشغول بود، از فرصت استفاده كرده و از محراب او بالا رفتند، هنگامى كه نزد او آمدند، محافظان را در اطراف مشاهده كردند، ترسيدند و فوراً دروغى جعل كرده گفتند: ما دو نفر شاكى هستيم كه براى دادخواهى نزد تو آمده ايم، و ماجرائى را كه قرآن مى گويد، شرح دادند، داود ميان آنها قضاوت كرد، اما نظر به اين كه: آگاه بود، اين صحنه سازى به منظور قتل او بوده خشمگين شده و تصميم بر انتقام از آنان گرفت، اما چيزى نگذشت كه از اين تصميم پشيمان گشت و استغفار كرد.(1)

2 ـ مفسر بزرگ، نويسنده «الميزان» در اينجا بيانى دارد كه از نظر اساس و پايه، هماهنگ با چيزى است كه ساير مفسران بزرگ اسلام در تفسير اين ماجراى داود گفته اند، و ما نيز در بالا آورديم، ولى در پاره اى از جهات با آن تفاوت دارد كه ذيلاً از نظر شما مى گذرد:

«بسيارى از مفسران معتقدند: آن دو نفر شاكى كه وارد بر داود شدند از فرشتگان خدا بودند كه خداوند آنان را براى آزمايش داود فرستاد.

ولى، خصوصيات داستان مانند بالا رفتن آنها از محراب، و وارد شدن بر داود، به طور غير عادى، و ترس و وحشت او، و همچنين توجه به اين كه، اين ماجرا يك آزمايش الهى است، همه اينها نشان مى دهد كه اين ماجرا به صورت «تَمَثُّل» از فرشتگان در قيافه مردانى از نوع انسان بوده است.

(منظور از تمثّل اين است كه واقعاً در وجود خارجى چنين افرادى به سراغ داود نيامدند بلكه در قوه ادراك داود چنين منعكس شد).

بنابراين، حكمى كه او در اين دعوا صادر كرد، حكمى در ظرف «تمثّل» بوده درست مثل آن كه آنها را در خواب ديده باشد، همان گونه كه انسان در وقايع عالم خواب تكليفى ندارد، در ظرف «تمثّل» نيز تكليفى نيست، تكليف در عالم مشهود يعنى جهان ماده است، و اگر خطائى از او سر زده، در همين ظرف «تمثل» بوده، و چيزى نيست كه با مقام عصمت ناسازگار باشد، همانند خطاى «آدم» در «بهشت» پيش از آن كه هبوط به زمين كند، كه محل تكليف و تشريع است، و به اين ترتيب استغفار او استغفار از يك گناه واقعى نيست».(2)

ولى، مسلماً ظاهر آيات اين است كه: اين شكايت و طرح دعوا از ناحيه افرادى بوده كه عينيت خارجى داشته اند، و با اين حال، قضاوت مزبور گناهى نبوده كه از داود سر زده باشد، بعد از آن كه او از گفتار شاكى، علم و يقين حاصل كرده باشد، هر چند آداب مستحب قضا، ايجاب مى كرده كه عجله در قضا نكند، و استغفار او نيز از اين «ترك اولى» بوده است.

به هر حال، ضرورتى ندارد كه ماجراى اين داورى را در ظرف «تمثّل» بدانيم، و يا به گفته بعضى ديگر، آن را يك صحنه سازى براى تنبه و بيدارى داود بشمريم، بهتر اين است ظاهر آيات را حفظ كنيم، و به ترتيبى كه گفته شد، آن را تفسير نمائيم كه هم ظواهر الفاظ آيه حفظ شده و هم مشكلى از نظر مقام عصمت انبياء پيش نمى آيد.

* * *

26يا داوُدُ إِنّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ وَ لاتَتَّبِعِ الْهَوى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِسابِ

27وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلاً ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النّارِ

28أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجّارِ

29كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ وَ لِيَتَذَكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ

ترجمه:

26 ـ اى داود! ما تو را خليفه (و نماينده خود) در زمين قرار داديم; پس در ميان مردم به حق داورى كن، و از هواى نفس پيروى مكن كه تو را از راه خدا منحرف سازد; كسانى كه از راه خدا گمراه شوند، عذاب شديدى به خاطر فراموش كردن روز حساب دارند!

27 ـ ما آسمان و زمين و آنچه را در ميان آنهاست بيهوده نيافريديم; اين گمان كافران است; واى بر كافران از آتش (دوزخ)!

28 ـ آيا كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند همچون مفسدان در زمين قرار مى دهيم، يا پرهيزگاران را همچون فاجران؟!

29 ـ اين كتابى است پر بركت كه بر تو نازل كرده ايم تا در آيات آن تدبر كنند و خردمندان متذكر شوند!

1 ـ در تفسير «فخر رازى» و «روح المعانى» اين بحث به عنوان يك توجيه ذكر شده و «مراغى» در تفسير خود آن را پذيرفته است.

2 ـ «الميزان»، جلد 17، صفحه 203.

تفسير:

▲حكم به عدالت كن! و از هواى نفس پيروى منما!

آيات مورد بحث به دنبال داستان مربوط به داود، به عنوان آخرين سخن، چنين توضيح مى دهد: خداوند وى را مخاطب ساخته و ضمن بيان مقام والاى او، وظائف و مسئوليت هاى سنگين وى را با لحنى قاطع و تعبيراتى پر معنا شرح داده، مى فرمايد: «اى داود ما تو را خليفه (و نماينده خود) در زمين قرار داديم، لذا در ميان مردم به حق حكم كن! و از هواى نفس پيروى منما، كه تو را از راه خدا منحرف مى سازد، كسانى كه از راه خداوند گمراه شوند عذاب شديدى به خاطر فراموش كردن روز حساب، دارند» (يا داوُدُ إِنّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ وَ لاتَتَّبِعِ الْهَوى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِسابِ).

محتواى اين آيه، كه از مقام والاى «داود»(عليه السلام) و وظيفه مهم او سخن مى گويد نشان مى دهد: افسانه هاى دروغينى كه درباره ازدواج او با همسر «اوريّا» به هم بافته اند، تا چه اندازه بى پايه است.

چگونه ممكن است خداوند به كسى كه نسبت به نواميس مؤمنان و ياران خود، چشم خيانت دوخته و دستش به خون بى گناهان آلوده است، خلافت روى زمين دهد، و مقام قضاوت را به طور مطلق به او بسپارد؟!

اين آيه، از پنج جمله كه هر كدام حقيقتى را دنبال مى كند تشكيل يافته:

نخست مقام خلافت داود در زمين است: آيا منظور جانشينى انبياى پيشين است، يا خلافت الهى؟ معنى دوم مناسب تر به نظر مى رسد، و با آيه 30 سوره «بقره» سازگارتر است: وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً: «به خاطر بياور، هنگامى را كه پروردگارت به فرشتگان گفت: من در روى زمين خليفه اى قرار دهم».

البته خلافت، به معنى واقعى كلمه در مورد خداوند، معنى ندارد; زيرا خليفه بودن تنها در مورد كسانى كه وفات كرده يا غيبت دارند، صحيح است، بلكه منظور از آن نمايندگى او است در ميان بندگان، و اجراى اوامر و فرمانهاى او در زمين.

اين جمله نشان مى دهد: حكومت در زمين بايد از حكومت الهى نشأت گيرد، و هر حكومتى از غير اين طريق باشد، حكومتى است ظالمانه و غاصبانه.

در جمله دوم، دستور مى دهد: اكنون كه اين موهبت بزرگ به تو داده شده، وظيفه تو اين است كه: در ميان مردم، به حق حكم كنى، در حقيقت نتيجه خلافت الهى حكومت حق است، و از اين جمله مى توان استفاده كرد: حكومت حق، نيز تنها از خلافت الهى، ناشى مى شود و محصول مستقيم آن است.

در جمله سوم، به مهمترين خطرى كه يك حاكم عادل را تهديد مى كند اشاره كرده، مى گويد: «هرگز از هواى نفس پيروى مكن»!.

آرى، هواى نفس، پرده ضخيمى بر چشمان حقيقت بين انسان، مى افكند، و ميان او و عدالت، جدائى مى اندازد.

لذا در جمله چهارم مى گويد: «اگر از هواى نفس پيروى كنى تو را از راه خدا كه همان راه حق است بازمى دارد».

بنابراين، هر جا گمراهى است پاى هواى نفس در ميان است، و هر جا هواى نفس است، نتيجه آن گمراهى است.

حاكمى كه پيرو هواى نفس باشد، منافع و حقوق مردم را فداى مطامع خويش مى كند، و به همين، دليل حكومتش ناپايدار و مواجه با شكست خواهد بود.

ممكن است، هواى نفس در اينجا معنى وسيعى داشته باشد، كه هم هواى نفس خود انسان را شامل شود، و هم هواى نفس مردم را، و به اين ترتيب قرآن قلم بطلان بر مكتب هائى كه پيروى از افكار عمومى را ـ هر چه باشد ـ براى حكومتها لازم مى شمرند، مى كشد; چرا كه نتيجه هر دو، گمراهى از طريق خدا و صراط حق است.

ما امروز شاهد آثار نكبت بار اين طرز تفكر، در دنياى به اصطلاح متمدن هستيم كه گاهى شنيع ترين اعمال زشت را به خاطر تمايلات مردم شكل قانونى داده، و رسوائى را به حد اعلى رسانده اند كه قلم از شرح آن شرم دارد.

درست است كه پايه هاى حكومت، بايد بر دوش مردم باشد، و با مشاركت عموم تحقق يابد، اما اين به آن معنى نيست كه معيار حق و باطل در همه چيز و در همه جا تمايلات اكثريت باشد.

حكومت، بايد چهارچوبه اى از حق داشته باشد، اما در پياده كردن اين چهارچوب از نيروى جامعه كمك گيرد. و معنى «جمهورى اسلامى» كه ما خواهان آن هستيم و از دو كلمه «جمهورى» و «اسلامى» تركيب يافته، نيز همين است و به تعبير ديگر، اصول از مكتب گرفته مى شود و اجرا با مشاركت مردم (دقت كنيد).

بالاخره در پنجمين جمله، به اين حقيقت اشاره مى كند كه: گمراهى از طريق حق از فراموشى «يوم الحساب» سرچشمه مى گيرد و نتيجه اش عذاب شديد الهى است.

اصولاً فراموشى روز قيامت، هميشه سرچشمه گمراهى ها است، و هر گمراهى، آميخته با اين فراموشكارى است و اين اصل، تأثير تربيتىِ توجه به معاد را در زندگى انسان ها روشن مى سازد.

رواياتى كه در اين زمينه در منابع اسلامى وارد شده بسيار قابل دقت است از جمله، حديث معروفى است كه از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) و هم از اميرمؤمنان على(عليه السلام) نقل شده كه فرمودند: أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَيْكُمُ اثْنَانِ اِتِّبَاعُ الْهَوَى وَ طُولُ الْأَمَلِ فَأَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَى فَيَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ أَمَّا طُولُ الْأَمَلِ فَيُنْسِي الْآخِرَةَ:

«اى مردم! وحشتناكترين چيزى كه از ناحيه آن بر شما مى ترسم، دو چيز است: پيروى از هوا و آرزوهاى دور و دراز، اما پيروى هوا، شما را از حق باز مى دارد، و آرزوهاى دور و دراز، قيامت را به دست فراموشى مى سپارد».(1)

سزاوار است اين جمله، با آب طلا نوشته شود و در برابر ديدگان همه، مخصوصاً حكمرانان، قضات و مسئولين امور قرار گيرد.

در روايت ديگرى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: ثَلَاثٌ مُوبِقَاتٌ شُحٌّ مُطَاعٌ وَ هَوىً مُتَّبَعٌ وَ إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ: «سه چيز است كه آدمى را هلاك مى كند : بخلى كه مورد اطاعت باشد، و هواى نفسى كه از آن پيروى نمايد، و راضى بودن انسان از خويشتن»!.(2)

* * *

سپس به دنبال بحث از سرگذشت داود و خلافت الهى او در زمين، سخن از هدفدار بودن جهان هستى به ميان مى آورد، تا جهت حكومت بر زمين كه جزئى از آن است، مشخص گردد، مى فرمايد: «ما آسمان و زمين و آنچه را در ميان اين دو است باطل و بيهوده نيافريده ايم، اين گمان كافران است، واى بر كافران از آتش دوزخ»! (وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلاً ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النّارِ).

مسأله مهمى كه تمام حقوق، از آن سرچشمه مى گيرد، هدفدار بودن خلقت است، هنگامى كه در جهان بينى خود اين مطلب را پذيرفتيم كه اين عالم وسيع از ناحيه خداوند بزرگ بيهوده آفريده نشده، بلافاصله به دنبال هدف آن مى رويم، هدفى كه در كلمه هاى كوتاه و پر محتواى «تكامل»، «تعليم» و «تربيت» خلاصه مى شود، و از آنجا نتيجه مى گيريم كه حكومتها نيز بايد در همين خط گام بردارند، پايه هاى تعليم و تربيت را محكم كنند، و مايه تكامل معنوى انسان ها شوند.

به تعبير ديگر، عالم هستى بر پايه حق و عدالت است، و حكومت ها نيز بايد هماهنگ با مجموعه عالم، يعنى منطبق بر موازين حق و عدالت باشند.

ضمناً آخرين جمله آيه گذشته، كه سخن از فراموشى روز جزا مى گفت، نيز با محتواى آيه مورد بحث، كاملاً هماهنگ است; چرا كه: هدف آفرينش جهان ايجاب مى كند: روز جزائى در كار باشد، و چنان كه در بحثهاى معاد (در پايان سوره «يس») گفته ايم، اگر روز حسابى در كار نبود، آفرينش اين جهان بيهوده و بى معنى و بى محتوا و نامفهوم بود.

جالب اين كه: پايان اين آيه، به يكى از خطوط روشنى كه مكتب ايمان را از كفر جدا مى سازد، اشاره مى كند، و آن، اعتقاد به پوچى عالم در مكتب هاى الحادى است كه ما امروز نيز گرفتار نمونه هاى آن هستيم. آنها با صراحت اعلام مى كنند: اين جهان پوچ و بى هدف است، با اين طرز جهان بينى چگونه مى توانند در حكومتهاى خود مجرى حق و عدالت باشند؟!

تنها حكومتى مى تواند حق و عدالت را اجراء كند كه، از جهان بينى الهى نشأت گيرد، كه براى عالم هدفى قائل است، و نظامى حساب شده كه حكومت نيز بايد در مسير آن باشد. و اگر دنياى الحادى امروز، در حكومتش، در جنگ و صلحش، و در اقتصاد و فرهنگش، به بن بست رسيده، ريشه اصلى آن را در همين امر بايد جستجو كرد، و نيز به همين دليل است آنها پايه فعاليتهاى خود را بر «زور و سلطه» قرار مى دهند، و براى هر كس، همان قائلند كه مى تواند با زور و ستم به دست آورد، و چه وحشتناك است دنيائى كه بر اين طرز فكر پى ريزى و اداره شود.

به هر حال، خداوند حكيم است و ممكن نيست اين عالم بزرگ را بدون هدف بيافريند، اين هدف در صورتى تأمين خواهد شد كه اين عالم مقدمه اى باشد براى جهانى وسيع تر و گسترده تر، جهانى كه به ابديت بپيوندد، و مشروعيت عالم دنيا را توجيه كند.

* * *

در آيه بعد، اضافه مى كند: «آيا ممكن است كسانى را كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند، همچون مفسدان در زمين قرار دهيم»؟! (أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ).(3)

«و آيا امكان دارد پرهيزكاران را همچون فاجران قرار دهيم» (أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجّارِ).

نه بى هدفى در خلقت ممكن است، و نه مساوات صالحان و طالحان، چرا كه گروه اول، در مسير اهداف آفرينش گام برمى دارند، و به سوى مقصد پيش مى روند، اما گروه دوم، در جهت مخالف قرار گرفته اند.

در حقيقت، بحث معاد با تمام شئونش در اين آيه و آيه قبل، به طور مستدل بيان شده است:

از يكسو، مى گويد: حكمت آفريدگار ايجاب مى كند: آفرينش جهان هدفى داشته باشد (و اين هدف بدون جهان ديگر حاصل نمى گردد; چرا كه چند روزه زندگى دنيا بى ارزش تر از آن است كه بتواند هدف اين آفرينش بزرگ باشد).

از سوى ديگر، حكمت و عدل او ايجاب مى كند: نيكان و بدان و عادلان و ظالمان يكسان نباشند، و اين مجموعه رستاخيز، پاداش، كيفر، بهشت و دوزخ است.

از اين گذشته، هنگامى كه به صحنه جامعه انسانى در اين دنيا مى نگريم فاجران هم رديف مؤمنان، و بدان را در كنار نيكان مى بينيم، بلكه، در بسيارى از موارد مفسدان بدكار را در تنعم و رفاه بيشترى مى يابيم، اگر بعد از اين جهان عالم ديگرى نباشد كه عدالت در آن اجرا شود، وضع اين جهان هم مخالف «حكمت» است و هم بر خلاف «عدل» و اين خود، دليل ديگرى بر مسأله معاد محسوب مى شود.

به تعبير ديگر: براى اثبات معاد، گاهى از طريق «برهان حكمت» استدلال مى شود و گاه از طريق «برهان عدالت» آيه قبل، به استدلال اول نظر دارد، و آيه بعد به استدلال دوم.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، به مطلبى اشاره مى كند كه در حقيقت تأمين كننده هدف آفرينش است، مى فرمايد: «اين كتابى پر بركت است كه بر تو نازل كرده ايم تا آيات آن را تدبر كنند، و صاحبان مغز و انديشه متذكر شوند» (كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ وَ لِيَتَذَكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ).

تعليماتش جاويدان، و دستوراتش عميق و ريشه دار، و برنامه هايش حيات بخش و راهبر انسان در طريق هدف آفرينش است.

«هدف» از نزول اين كتاب بزرگ اين نبوده كه تنها به تلاوت و لقلقه زبان قناعت كنند، بلكه هدف اين بوده كه آياتش سرچشمه فكر و انديشه، و مايه بيدارى وجدانها گردد، و آن نيز به نوبه خود، حركتى در مسير عمل بيافريند.

تعبير به «مبارك»، چنان كه مى دانيم، به معنى چيزى است كه داراى «خير مستمر و مداوم» باشد، و اين تعبير، در مورد قرآن اشاره به دوام استفاده جامعه انسانى از تعليمات آن است، و چون اين كلمه، به صورت مطلق به كار رفته، هر گونه خير و سعادت دنيا و آخرت را شامل مى شود.

خلاصه، هر خير و بركتى بخواهيد در آن است، به شرط اين كه: در آن تدبر كنيد و از آن الهام بگيريد و به حركت درآئيد.

* * *

نكته ها:

▲1 ـ تقوا و فجور در برابر هم

در آيات فوق «فساد در ارض» در مقابل «ايمان و عمل صالح» قرار گرفته، و «فجور» (شكافتن پرده دين) در برابر «تقوا» و پرهيزكارى.

آيا اين دو، بيان يك واقعيت است به دو عبارت، يا بيان دو مطلب؟

بعيد نيست، هر دو تأكيد يك معنى بوده باشد، چرا كه «متقين» همان مؤمنان صالح العمل اند و «فجار»، همان «مفسدان فى الارض».

اين احتمال نيز وجود دارد كه، جمله اول، اشاره به جنبه هاى اعتقادى و عملى هر دو باشد و صاحبان عقيده درست و عمل صالح را با آنها كه فاسد العقيده و فاسد العمل اند مقايسه مى كند، در حالى كه جمله دوم، تنها به جنبه هاى عملى اشاره دارد.

اين تفاوت نيز ممكن است كه «تقوا و فجور»، ناظر به كمال و نقصان شخص باشد، و عمل صالح و فساد در ارض، ناظر به جنبه هاى اجتماعى.

ولى، تأكيد مناسب تر به نظر مى رسد.

* * *

▲2 ـ اين آيات ناظر به كيست؟

در روايتى در تفسير اين آيات مى خوانيم: الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ:

به اميرمؤمنان على(عليه السلام) و يارانش اشاره مى كند، در حالى كه: «الْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ»: اشاره به مخالفان آنها است.(1)

در حديث ديگرى كه «ابن عساكر» از «ابن عباس» نقل كرده، آمده است: منظور از «الَّذِينَ آمَنُوا» «على»(عليه السلام)، «حمزه» و «عبيده» هستند كه در ميدان «بدر» در مقابل «عتبه»، «وليد» و «شيبه» از سپاه شرك قرار گرفتند (و با آنها پيكار تن به تن كردند و بر آنها غالب شدند) و منظور از «الْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ» سه نفر نامبرده كه از لشكر كفر و شرك است كه در برابر آنها قرار گرفته اند.(2)

روشن است: معنى اين روايات، انحصار مفهوم آيه در افراد خاصى نيست، بلكه، بيان مصداق هاى روشن و بارز اين آيه است.

* * *

30وَ وَهَبْنا لِداوُدَ سُلَيْمانَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوّابٌ

31إِذْ عُرِضَ عَلَيْهِ بِالْعَشِيِّ الصّافِناتُ الْجِيادُ

32فَقالَ إِنِّي أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَنْ ذِكْرِ رَبِّي حَتّى تَوارَتْ بِالْحِجابِ

33رُدُّوها عَلَيَّ فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْناقِ

ترجمه:

30 ـ ما سليمان را به داود بخشيديم; چه بنده خوبى! زيرا همواره به سوى خدا بازگشت مى كرد!

31 ـ (به خاطر بياور) هنگامى را كه عصرگاهان اسبان چابك تندرو را بر او عرضه داشتند.

32 ـ گفت: علاقه به نيكى ها (اسب هاى سوارى آماده جهاد) مرا لحظه اى از ياد پروردگارم به خود مشغول داشت تا از ديدگان پنهان شدند.

33 ـ (كه گفت:) بار ديگر آنها را نزد من بازگردانيد و دست به ساق ها و گردن هاى آنها كشيد (و آنها را نوازش داد).

1 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 453، حديث 37.

2 ـ تفسير «روح المعانى»، جلد 23، صفحه 171.

تفسير:

▲سليمان از نيروى رزمى خود سان مى بيند

اين آيات، همچنان بحث گذشته را پيرامون داود(عليه السلام) ادامه مى دهد.

در نخستين آيه، خبر از بخشيدن فرزند برومندى همچون «سليمان»(عليه السلام) به او مى دهد كه ادامه دهنده حكومت و رسالت او بود، مى گويد: «ما سليمان را به داود بخشيديم، چه بنده خوبى! چرا كه همواره به سوى خداوند و آغوش حق باز مى گشت» (وَ وَهَبْنا لِداوُدَ سُلَيْمانَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوّابٌ).

اين تعبير، كه نشان دهنده عظمت مقام «سليمان»(عليه السلام) است شايد براى ردّ اتهامات بى اساس و زشتى است كه در مورد تولد «سليمان»(عليه السلام) از همسر «اوريّا» در «تورات» تحريف يافته، آمده است و در عصر نزول قرآن، در آن محيط شايع بوده.

تعبير به «وَهَبْنا» (بخشيديم) از يكسو، و تعبير به «نِعْمَ الْعَبْدُ» (چه بنده خوبى) از سوى ديگر، و تعليل «إِنَّهُ أَوّابٌ» (كسى كه پيوسته به اطاعت و امتثال فرمان خدا باز مى گردد و از كوچكترين غفلت ها و لغزش ها توبه مى كند) از سوى سوم، همه، نشان دهنده عظمت مقام اين پيامبر بزرگ است.

تعبير به «إِنَّهُ أَوّابٌ»، درست همان تعبيرى است كه درباره پدرش داود، در آيه 17 همين سوره آمده بود، و با توجه به اين كه: «أَوّابٌ» صيغه مبالغه است و مفهومش «بسيار بازگشت كننده» مى باشد، و قيد و شرطى در آن نيست، مى تواند بيانگر بازگشت به اطاعت فرمان خدا، بازگشت به حق و عدالت، و بازگشت از غفلت ها و ترك اولى ها، باشد.

* * *

از آيه بعد، داستان اسب هاى «سليمان»(عليه السلام) شروع مى شود كه تفسيرهاى گوناگونى براى آن شده كه بعضاً از سوى ناآگاهان بوده و بسيار زننده و مخالف موازين عقل و حتى دون شأن يك انسان عادى است، تا چه رسد به پيامبر بزرگى همچون سليمان(عليه السلام) هر چند محققان با الهام از دلائل عقل و نقل راه را بر اين گونه تفسيرها بسته اند.

ما پيش از آن كه به سراغ احتمالات مختلف برويم آيات را طبق ظاهر آن ـ يا ظاهرترين احتمال آن ـ تفسير مى كنيم، تا روشن شود اين نسبت هاى ناروا در قرآن نبوده، بلكه از طريق پيش داورى هاى ديگران بر قرآن تحميل شده است.

قرآن مى گويد: «به خاطر بياور، هنگامى را كه عصرگاهان اسبان چابك و تندرو را بر او (سليمان) عرضه داشتند» (إِذْ عُرِضَ عَلَيْهِ بِالْعَشِيِّ الصّافِناتُ الْجِيادُ).

«صافِنات» جمع «صافنة» به طورى كه بسيارى از مفسران و ارباب لغت نوشته اند، به اسب هائى گفته مى شود كه به هنگام ايستادن بر روى سه دست و پا ايستاده، و يك دست را كمى بلند كرده، تنها نوك جلو سم را بر زمين مى گذارد، و اين حالت مخصوص اسبهاى چابك و تيزرو است كه هر لحظه، آماده حركت مى باشد.(1)

«جِياد» جمع «جواد» در اينجا به معنى اسب هاى سريع السير و تندرو است، و در اصل از ماده «جود» و بخشش، گرفته شده، منتهى «جود» در انسان از طريق بخشيدن مال است، و در اسب از طريق سرعت سير.

به اين ترتيب، اسب هاى مزبور، هم در حالت توقف، آمادگى خود را براى حركت نشان مى دادند، و هم در حال حركت، سرعت عمل را.

از مجموعه اين آيه، با قرائن مختلف كه در اطراف آن وجود دارد، چنين بر مى آمد: روزى به هنگام عصر، «سليمان»(عليه السلام) از اسبان تيزرو و چابك خود كه براى ميدان جهاد آماده كرده بود سان مى ديد، و مأموران با اسب هاى مزبور از جلو او رژه مى رفتند، و از آنجا كه يك پادشاه عادل و صاحب نفوذ، بايد ارتشى نيرومند داشته باشد، و يكى از وسائل مهم ارتش مركبهاى تندرو است، اين توصيف در قرآن بعد از ذكر مقام سليمان به عنوان يك نمونه از كار او، بازگو شده است.

* * *

سليمان در اينجا براى اين كه تصور نشود: علاقه او به اين اسب هاى پرقدرت جنبه دنياپرستى دارد، «گفت: علاقه به نيكى ها (اسب هاى سوارى آماده جهاد) مرا لحظه اى از ياد پروردگارم به خود مشغول داشت» (فَقالَ إِنِّي أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَنْ ذِكْرِ رَبِّي).

در ميان عرب معمول است كه از «خيل» (اسب) به «خير» تعبير مى كنند، و در حديثى آمده است: پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) فرمود: الخَيْرُ مَعْقُودٌ بِنَواصِى الْخَيْلِ اِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ: «خير و خوبى به پيشانى اسب تا روز قيامت بسته شده است».(2)

سليمان كه از مشاهده اين اسب هاى چابك و آماده براى جهاد و پيكار با دشمن، خرسند شده بود همچنان آنها را نگاه مى كرد و چشم به آنها دوخته بود «تا از ديدگانش پنهان شدند» (حَتّى تَوارَتْ بِالْحِجابِ).

* * *

صحنه آن قدر جالب و زيبا و براى يك فرمانده بزرگ همچون سليمان، نشاط آور بود كه او دستور داد «بار ديگر اين اسب ها را براى من بازگردانيد» (رُدُّوها عَلَيَّ).

به هنگامى كه مأمورانش اين فرمان را اطاعت كردند و اسب ها را بازگرداندند سليمان شخصاً آنها را مورد نوازش قرار داد «و دست به ساق ها و گردن هاى آنها كشيد» (فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْناقِ).

و به اين وسيله، هم مربيان آنها را تشويق كرد، و هم از آنها قدردانى نمودزيرا معمول است هنگامى كه مى خواهند از مركبى قدردانى كنند، دست بر سر و صورت و يال و گردن، يا بر پايش مى كشند، و چنين ابراز علاقه اى در برابر وسيله مؤثرى كه انسان را در هدف هاى والايش كمك مى كند از پيغمبر بزرگى همچون سليمان تعجب آور نيست.

«طَفِق» (به اصطلاح نحويين از افعال مقاربه است و) به معنى آغاز كردن كارى است.

«سُوق» جمع «ساق» و «أَعْناق» جمع «عنق» (گردن) است، و معنى مجموع جمله اين است: «سليمان شروع كرد به مسح كردن و نوازش نمودن گردن ها و ساق هاى آنها».

آنچه در بالا در تفسير اين آيات گفته شد، موافق چيزى است كه بعضى از مفسران همچون «فخر رازى» برگزيده اند، و در ميان بزرگان شيعه از كلمات عالم نامدار و بزرگوار «سيّد مرتضى» نيز قسمتى از اين تفسير استفاده مى شود; چرا كه او در كتاب «تنزيه الانبياء» هنگامى كه مى خواهد نسبت هاى ناروائى را كه بعضى از مفسران و ارباب حديث به سليمان داده اند، نفى كند، مى گويد:

چگونه ممكن است خداوند در آغاز اين پيامبر را مورد مدح قرار دهد، سپس، بلافاصله كار زشتى به او نسبت دهد كه او مشغول سان ديدن اسبان بود و نماز را فراموش كرد؟ بلكه ظاهر اين است كه، علاقه او به آن اسب ها نيز به فرمان پروردگار و امر و دستور او بوده است، زيرا خداوند ما را نيز دستور به نگهدارى و پرورش اسب و آماده ساختن آن براى جنگ با دشمنان داده است، چه مانعى دارد كه پيامبر خدا نيز چنين باشد».(3)

مرحوم «علامه مجلسى» در كتاب «نبوتِ» «بحار الانوار» در تفسير آيات فوق بياناتى دارد كه بعضى از آنها با آنچه در بالا آورديم، قريب الافق است.(4)

به هر حال مطابق اين تفسير، نه گناهى از سليمان سر زده، نه هماهنگى آيات به هم مى خورد، و نه مشكلى پيش مى آيد كه بخواهيم به توجيه آن بپردازيم.(5)

* * *

اكنون به تفسيرهاى ديگرى كه جمعى از مفسران ذكر كرده اند، مى پردازيم و از همه مشهورتر اين است كه: ضمير در جمله هاى «تَوارَت» و «رُدُّوها» هر دو به «شمس» (خورشيد) باز مى گردد كه در عبارت مذكور نيست، ولى از تعبير به «عشى» (عصرگاهان) در آيات مورد بحث مى توان آن را استفاده كرد.

به اين ترتيب، مفهوم آيات چنين مى شود: سليمان غرق تماشاى اسب ها بود كه خورشيد سر به افق مغرب نهاد و در حجاب پنهان شد!.

سليمان كه به خاطر از دست رفتن نماز عصرش، سخت خشمگين و ناراحت شده بود، صدا زد: اى فرشتگان پروردگار! خورشيد را براى من بازگردانيد، اين تقاضاى سليمان انجام يافت و «رد شمس» شد، يعنى خورشيد، بار ديگر به افق بازگشت، سليمان وضو گرفت (منظور از مسح كردن ساق و گردن، برنامه وضوئى بوده كه در آئين سليمان وجود داشت، البته گاهى مسح در لغت عرب به معنى شستن نيز آمده است) سپس نماز خود را به جاى آورد.

بعضى از ناآگاهان، از اين هم فراتر رفته اند، و نسبت زشت و نارواى ديگرى نيز در اينجا به اين پيغمبر بزرگ داده، گفته اند: منظور از جمله «طَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْناقِ» اين است كه: دستور داد با شمشير ساق و گردن اسبها را بزنند و يا شخصاً اين كار را كرد، چرا كه آنها سبب فراموشى ياد پروردگار و نماز او شده بودند!!

البته، بطلان گفتار اخير بر كسى پنهان نيست، چرا كه اسب ها گناهى نداشتند كه از دم شمشير سليمان بگذرند، اگر گناهى باشد، متوجه خود او است كه غرق تماشاى اسبها شده، و غير آن را فراموش كرده است.

وانگهى كشتن اسبها علاوه بر اين كه: جنايت است، اسراف نيز هست، چگونه ممكن است چنين عمل ناروائى از پيغمبرى سر زند؟ لذا در رواياتى كه در ذيل اين آيات، در منابع اسلامى آمده، اين نسبت شديداً از سليمان نفى شده است.

و اما جمله هاى قبل، كه از فراموشى و غفلت از نماز عصر، سخن مى گويد آن نيز اين سؤال را به وجود مى آورد كه: مگر ممكن است پيامبر معصومى وظيفه واجب خود را به دست فراموشى بسپارد؟ هر چند سان ديدن اسبها نيز وظيفه ديگرى از او بوده است، مگر اين كه: به گفته بعضى نماز، نماز نافله و مستحب بوده باشد كه فراموشى آن مشكلى ايجاد نكند، ولى، براى نماز نافله «رد شمس» ضرورتى ندارد.