تفسیر نمونه جلد 15

اين تفسير نتيجه تلاش مستمر پانزده ساله معظم له با همكارى جمعى از نويسندگان حوزه علميه مى باشد. اين كتاب به زبان عربى و اردو نيز ترجمه و چاپ شده است.

تعداد جلد: 27 جلد

زبان: فارسى

تعداد صفحات:

قطع: وزيرى

نوع جلد: گالينگور

نوبت چاپ: سى و دوم

▲هدف هاى ما در اين تفسير

چشم ها از سراسر جهان به اسلام دوخته شده، مى خواهند اسلام را از نو بشناسند...حتى خود مسلمانان!. و اين به دلايل مختلفى است كه از جمله «انقلاب اسلامى كشور ما» و «جنبش هاى اسلامى در نقاط مختلف ديگر جهان» را مى توان نام برد، كه افكار همه، مخصوصاً نسل جوان را تشنه شناخت هر چه بيشتر اسلام ساخته است.

و براى شناخت اسلام هر كس مى داند نزديك ترين راه و مطمئن ترين وسيله، غور و بررسى بيشتر در متن قرآن مجيد كتاب بزرگ آسمانى ما است.

اما از سوى ديگر قرآن اين كتاب عظيم و پرمحتوا، همانند كتب عادى، داراى يك بعد نيست، و به اصطلاح «بطون» مختلفى دارد، و در درون هر بطنى، بطن ديگر نهفته است.

و به تعبير ديگر هر كس به مقدار عمق فكر خويش و به اندازه فهم و آگاهى و شايستگى اش از قرآن استفاده مى كند، بى آن كه عمق كرانه هاى آن بر كسى ـ جز ائمه معصومين(عليهم السلام) ـ آشكار باشد، ولى مسلماً هيچ كس از كنار چشمه قرآن محروم باز نمى گردد!

با توجه به آنچه گفته شد نياز به تفسيرهائى كه مركز پيوند افكار دانشمندان و محققان اسلامى است، و مى تواند راه گشاى اسرار مختلف قرآن گردد، كاملاً روشن است.

اما كدام تفسير؟ و كدام مفسّر؟... آن تفسير كه آنچه قرآن مى گويد بازگو كند، نه آنچه خود مى خواهد و مى پسندد.

مفسّرى كه خود را در اختيار قرآن بگذارد، و از مكتبش درس فرا گيرد نه آن كس كه «نا آگاه» و يا «آگاهانه» با پيش داوريهايش مى كوشد در برابر قرآن «استاد» باشد و نه «شاگرد».

* * *

البته مفسران بزرگ و محققان عالى قدر اسلام از نخستين قرون اسلامى تا كنون تلاش ها و كوشش هاى بسيار ارزنده و شايان تقديرى در اين زمينه كرده اند و در عربى و فارسى و زبان هاى ديگر تفسيرهاى فراوانى نگاشته اند كه در پرتو آن به گوشه اى از شگفتى هاى اين كتاب بزرگ آسمانى مى توان راه يافت (شَكَرَ اللّه سَعْيَهُمْ).

اين نكته نيز قابل ملاحظه است كه با گذشت زمان «مسائل تازه اى» براى مردم حق طلب و حقيقت جو مطرح مى شود، و «سؤالاتى» از برخورد و تضاد مكتب ها، و گاه از وسوسه هاى منافقان و مخالفان، و زمانى در چگونگى تطبيق تعليمات اين كتاب بزرگ آسمانى بر نيازهاى زمان، پيش مى آيد كه بايد تفسيرهاى امروز پاسخ گوى آنها باشند.

و از سوى ديگر تفسيرها همه نبايد مجموعه اى از اقوال گوناگون و بحث هاى پيچيده و غيرقابل درك براى عموم باشد بلكه امروز تفسيرهائى لازم است كه همچون خود قرآن جنبه همگانى داشته باشد و تمام قشرها اعم از «فضلاء» و «توده مردم» بتوانند از آن استفاده كنند(بى آن كه از ارزش و عمق بحث ها كاسته شود).

* * *

توجه به اين امور، سبب شد كه گروهى از ما بخواهند كه به نوبه خود دست به تأليف تفسيرى بزنيم به اين اميد كه اين نيازها را برطرف سازد، و چون اين كار سنگين بود جمعى از اهل فضل را كه همسفران خوبى در اين راه طولانى و پرفراز و نشيب بوده و هستند به كمك و همكارى دعوت كردم تا با تشريك مساعى اين مشكل حل شود، اين كار به حمد اللّه قرين موفقيت شد، و محصولى داد كه با استقبال فوق العاده همه قشرها مواجه گرديد، به طورى كه در اكثر نقاط مردم در سطوح مختلف به اين تفسير روى آوردند و مجلدات آن كه تا كنون به چهارده جلد رسيده (و اين پانزدهمين جلد آن است) كراراً چاپ و منتشر شده است «و خدا را بر اين موفقيت سپاس مى گوئيم».

* * *

در مقدمه اين جلد لازم است نظر خوانندگان عزيز را به چند نكته جلب كنم:

1 ـ كراراً سؤال مى كنند: مجموع اين تفسير در چند جلد تمام خواهد شد؟.

در جواب بايد بگويم: ظاهراً از بيست جلد كمتر و از بيست و چهار جلد بيشتر نخواهد بود!

2 ـ كراراً مى گويند: چرا مجلدات تفسير با فاصله زياد زمانى منتشر مى شود؟

بايد توجه داشت ما نهايت كوشش رادر سرعت بخشيدن به كار داريم و حتى در سفر وحضر، گاهى در تبعيدگاه، و گاهى در بستر بيمارى، آن را ادامه داده ايم، اما از آنجا كه نمى توان نظم و عمق مباحث را فداى سرعت عمل نمود بايد كارى كرد كه ميان اين هر دو تا آنجا كه ممكن است جمع شود، و از سوى ديگر مشكلات فوق العاده چاپ و تهيه كاغذ و مانند آن را(مخصوصاً در زمان جنگ) نبايد از نظر دور داشت كه آن هم يك عامل مهم تأخير بوده است.

3 ـ گاهى مى پرسند: اگر اين تفسير به قلم افراد مختلف تهيه گردد هماهنگ نمى تواند باشد.

در پاسخ مى گويم: در آغاز كار تا اندازه اى چنين بود، ولى به زودى براى تأمين همين هدف، بر آن شديم كه قلم تفسير همه جا از اينجانب باشد و دوستان در جمع آورى مطالب كمك كنند. آنها نيز هر كدام كار خود را قبلاً به طور انفرادى انجام مى دهند و يادداشت هاى لازم را تهيه مى كنند ولى بعداً در جلسات دسته جمعى كه با هم داريم هماهنگى لازم ايجاد مى گردد تا هيچگونه نوسانى در بحث ها و طرح مسائل گوناگون و سبك تفسير پيدا نشود و همه يكدست و يكپارچه و منسجم باشد.

اميدوارم بتوانيم براى تعميم منفعت بيشتر، اين تفسير را به زبان عربى و حتى زبان هاى ديگر ترجمه كنيم تا ديگران نيز بتوانند از آن بهره گيرند (اين پيشنهاد از سوى خوانندگان عزيز نيز مطرح شده است).(1)

* * *

خداوندا! چشم ما را بينا و گوشمان را شنوا و فكرمان را صائب و زاينده و كارساز فرما، تا بتوانيم به عمق تعليمات كتابت راه يابيم و از آن چراغ پرفروغى براى خود و ديگران فراهم سازيم.

خداوندا! آتش هائى كه دشمنان انقلاب ما خصوصاً، و دشمنان اسلام عموماً پيرامون ما برافروخته اند و فكر ما را دائماً به خود مشغول داشته است، در پرتو مجاهدت هاى پيگير و سعى و تلاش بى امان اين امت اسلامى، خاموش بگردان تا يك جا دل را به تو بنديم و در راه تو و خدمت به بندگان مستضعف تو گام برداريم.

بار الها! به ما توفيق و عمر مرحمت فرما كه بتوانيم اين تفسير را به پايان بريم و اين خدمت ناچيز را به آخر برسانيم و يك جا به پيشگاهت تقديم داريم. (اِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْء قَدِيْرٌ)(2)

قم حوزه علميه ـ ناصر مكارم شيرازى

بهمن ماه 1362

1 ـ اين آرزو به حمد اللّه به حقيقت پيوسته است.

2 ـ اين آرزو نيز به حمد اللّه در سال 1365 (هـ .ش) تحقق يافته است.

▲سوره فرقان

▲محتواى سوره فرقان

اين سوره، به حكم آن كه از سوره هاى «مكّى»(1) است بيشترين تكيه اش بر مسائل مربوط به «مبدأ و معاد»، و بيان نبوت پيامبر(صلى الله عليه وآله)، و مبارزه با «شرك و مشركان» و انذار از عواقب شوم «كفر» و «بت پرستى» و گناه است.

اين سوره، در حقيقت از سه بخش تشكيل مى شود:

بخش اول، كه آغاز اين سوره را تشكيل مى دهد، منطق مشركان را شديداً درهم مى كوبد، و بهانه جوئى هاى آنها را مطرح كرده و پاسخ مى گويد، و آنها را از عذاب خدا و حساب قيامت و مجازات هاى دردناك دوزخ بيم مى دهد، و به دنبال آن قسمت هائى از سرگذشت اقوام پيشين را كه بر اثر مخالفت با دعوت پيامبران گرفتار سخت ترين بلاها و كيفرها شدند، به عنوان درس عبرت، براى اين مشركان لجوج و حق ستيز بازگو مى كند.

در بخش دوم، براى تكميل اين بحث، قسمتى از دلائل توحيد و نشانه هاى عظمت خدا را در جهان آفرينش، از روشنائى آفتاب گرفته، تا ظلمت و تاريكى شب، و وزش بادها، و نزول باران، و زنده شدن زمين هاى مرده، و آفرينش آسمان ها و زمين ها در شش دوران، و آفرينش خورشيد و ماه و سير منظم آنها در بروج آسمانى و مانند آن سخن مى گويد.

در حقيقت بخش اول مفهوم «لا اِلهَ» را مشخص مى كند و بخش دوم «اِلاَّ اللّه» را.

بخش سوم، فشرده بسيار جامع و جالبى از صفات مؤمنان راستين (عِبادُ الرَّحْمان) و بندگان خالص خدا است كه در مقايسه با كفار متعصب و بهانه گير و آلوده اى كه در بخش اول مطرح بودند، موضع هر دو گروه كاملاً مشخص مى شود و چنان كه خواهيم ديد اين صفات مجموعه اى است از اعتقادات، عمل صالح، مبارزه با شهوات، داشتن آگاهى كافى، و تعهد و احساس مسئوليت اجتماعى.

و نام اين سوره، از آيه اول آن گرفته شده كه از قرآن تعبير به «فرقان» (جدا كننده حق از باطل) مى كند.

* * *

1 ـ بعضى از مفسران، اصرار بر اين دارند كه: سه آيه از اين سوره (68 ـ 69 و 70) در «مدينه» نازل شده است، شايد به خاطر اين كه: در اين چند آيه، سخن از احكامى مانند حرمت قتل نفس و زنا مطرح شده، در حالى كه دقت در آيات قبل و بعد از آن، به خوبى نشان مى دهد كه يك رشته كاملاً متصل و منسجم پيرامون بندگان خاص خدا (عباد الرحمان) و اوصاف آنها را بيان مى كند، لذا ظاهر اين است كه: همه سوره در «مكّه» نازل شده است.

▲فضيلت سوره فرقان

در حديثى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) چنين آمده است: منْ قَرَأَ سُورَةَ الْفُرْقَانِ بُعِثَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ هُوَ يُؤْمِنُ أَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لا رَيْبَ فِيهَا، وَ أَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ:

«كسى كه «سوره فرقان» را بخواند (و به محتواى آن بينديشد و در اعتقاد و عمل از آن الهام گيرد) روز قيامت مبعوث مى شود در حالى كه در صف مؤمنان به رستاخيز است، كسانى كه يقين داشتند كه قيامت فرا مى رسد، و خداوند مردگان را به زندگى جديد، باز مى گرداند».(1)

در حديث ديگرى از «اسحاق بن عمّار» از حضرت ابو الحسن موسى بن جعفر(عليه السلام) چنين نقل شده كه به او فرمود: لاتَدَعْ قِرَاءَةَ سُورَةِ تَبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِهِ فَإِنَّ مَنْ قَرَأَهَا فِي كُلِّ لَيْلَة لَمْ يُعَذِّبْهُ اللَّهُ أَبَداً وَ لَمْ يُحاسِبْهُ وَ كانَ مَنْزِلُهُ فِي الْفِرْدَوْسِ الأَعْلى:

«تلاوت سوره تبارك (فرقان) را ترك مكن; چرا كه هر كس آن را در هر شب بخواند، خداوند او را هرگز عذاب نمى كند، و او را مورد حساب قرار نمى دهد، و جايگاهش در بهشت برين است».(2)

و چنان كه در تفسير اين سوره خواهيم ديد، آنچنان صفات بندگان خالص خدا در آن تشريح شده كه: هر كس به راستى آن را از جان و دل بخواند و صفات و اعمال خود را بر آن منطبق سازد جايگاهش فردوس اعلى است.

* * *

 1تَبارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعالَمِينَ نَذِيراً  

2الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ وَ لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَ خَلَقَ كُلَّ شَيْء فَقَدَّرَهُ تَقْدِيراً

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ زوال ناپذير و پر بركت است كسى كه قرآن را بر بنده اش نازل كرد تا بيم دهنده جهانيان باشد.

2 ـ خداوندى كه حكومت آسمان ها و زمين از آن اوست، و فرزندى براى خود انتخاب نكرد، و همتائى در حكومت و مالكيت ندارد، و همه چيز را آفريد و به دقت اندازه گيرى نمود!

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 159، ذيل آيه مورد بحث.

2 ـ «ثواب الاعمال صدوق»، صفحه 109 ـ «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 2.

تفسير:

▲برترين معيار شناخت

اين سوره با واژه «تبارك» آغاز مى شود كه از ماده «بركت» است و مى دانيم، بركت داشتن چيزى عبارت از آن است كه: داراى دوام و خير و نفع كامل باشد.

مى فرمايد: «پر بركت و زوال ناپذير است خدائى كه «فرقان» را بر بنده اش نازل كرد، تا جهانيان را انذار كند» (تَبارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعالَمِينَ نَذِيراً).(1)

جالب اين كه: مبارك بودن ذات پروردگار، به وسيله نزول فرقان، يعنى قرآنى كه جدا كننده حق از باطل است معرفى شده، و اين نشان مى دهد كه: برترين خير و بركت آن است كه :انسان وسيله اى براى شناخت ـ شناخت حق از باطل ـ در دست داشته باشد!

اين نكته نيز قابل توجه است كه: «فرقان» گاه، به معنى «قرآن»، گاه به معنى معجزاتى كه روشنگر حق از باطل است، و گاه در مورد «تورات» به كار رفته است، ولى ،در اينجا با قرائنى كه در آيه و آيات بعد است، منظور قرآن است.

در بعضى از روايات، هنگامى كه از امام صادق(عليه السلام) مى پرسند: آيا ميان «قرآن» و «فرقان» فرقى است؟ مى فرمايد: «قرآن اشاره به مجموع اين كتاب آسمانى است، و فرقان اشاره به آيات محكمات است».(2)

اين سخن، منافات با فرقان بودن همه آيات قرآن ندارد، و منظور اين است كه: آيات محكمات قرآن مصداق روشن تر و بارزترى براى فرقان و جداسازى حق از باطل محسوب مى شود.

موهبت «فرقان و شناخت» تا آن حدّ اهميت دارد كه: قرآن مجيد آن را به عنوان پاداش بزرگ پرهيزكاران ذكر كرده است: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اگر تقوا پيشه كنيد، خداوند فرقان در اختيار شما مى گذارد».(3)

آرى، بدون تقوا، شناخت حق از باطل ممكن نيست; چرا كه حب و بغض ها و گناهان، حجاب ضخيمى بر چهره حق مى افكند و درك و ديد آدمى را كور مى كند.

به هر حال، قرآن مجيد برترين فرقان است!.

وسيله شناخت حق از باطل، در تمام نظام حيات بشر است.

وسيله شناخت حق از باطل در مسير زندگى فردى و اجتماعى است، و معيار و محكى است در زمينه افكار و عقائد، و قوانين و احكام و آداب و اخلاق.

اين نكته نيز قابل توجه است كه مى گويد: «فرقان را بر بنده اش نازل كرد» آرى، مقام عبوديت و بندگى خالص است كه شايستگى نزول فرقان و پذيرا شدن معيارهاى شناخت حق از باطل را به وجود مى آورد.

و بالاخره آخرين نكته اى كه در اين آيه مطرح شده اين است كه هدف نهائى فرقان را انذار جهانيان بيان مى كند، انذارى كه نتيجه اش احساس مسئوليت در برابر تكاليف و وظائفى است كه بر عهده انسان قرار گرفته، و تعبير «لِلْعالَمِيْنَ» روشنگر اين است كه: آئين اسلام جنبه جهانى دارد و مخصوص به منطقه و نژاد و قوم معينى نيست، بلكه بعضى از آن استفاده خاتميت پيامبر(صلى الله عليه وآله)كرده اند، چرا كه «عالمين» نه فقط از نظر مكانى محدود نيست كه از نظر زمانى هم قيدى ندارد و همه آيندگان را نيز شامل مى شود. (دقت كنيد).

* * *

در دومين آيه مورد بحث، خداوند را كه نازل كننده فرقان است به چهار صفت توصيف مى كند كه يكى در حقيقت پايه و بقيه، نتيجه ها و شاخه هاى آن است:

نخست مى گويد: «او خدائى است كه مالكيت و حكومت آسمان ها و زمين منحصر به او است» (الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ).(4)

آرى، او حاكم بر كل عالم هستى و تمام آسمان ها و زمين است، و چيزى از قلمرو حكومت او بيرون نمى باشد. با توجه به مقدم شدن «لَهُ» بر «ملك السماوات» كه طبق ادبيات عرب دليل بر انحصار است چنين استفاده مى شود كه حكومت واقعى و فرمانروائى آسمان ها و زمين، منحصر به او است; چرا كه حكومتش كلى و جاودانى و واقعى است بر خلاف حاكميت غير او كه جزئى و ناپايدار و در عين حال وابسته به او است.

سپس، به نفى عقائد مشركان يكى پس از ديگرى پرداخته مى گويد:

«خدائى كه فرزندى براى خود انتخاب نكرد» (وَ لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً).(5)

اصولاً ـ نياز به فرزند، چنان كه قبلاً هم گفته ايم: يا به خاطر استفاده از نيروى انسانى او در كارها است، يا براى يارى گرفتن به هنگام ضعف و پيرى و ناتوانى است، و يا براى انس گرفتن در تنهائى است، و مسلّم است: هيچ يك از اين نيازها در ذات پاك او راه ندارد.

و به اين ترتيب، اعتقاد «نصارى» را به اين كه: حضرت «مسيح»(عليه السلام) فرزند خدا است و يا «يهود» كه «عزير» را فرزند خدا مى دانستند و همچنين اعتقاد مشركان عرب را نفى مى نمايد.

سپس، مى افزايد: «او شريكى در مالكيت و حاكميت بر عالم هستى ندارد» (وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ).

و اگر مشركان عرب، اعتقاد به وجود شريك يا شريك هائى داشتند، و آنها را در عبادت، شريك خدا مى پنداشتند، در شفاعت، به آنها توسل مى جستند و در حاجات خود از آنها كمك مى طلبيدند، تا آنجا كه با صراحت در هنگام گفتن «لبيك» براى «حج» اين جمله، و جمله هائى شرك آلود و زشت به اين صورت بر زبان جارى مى كردند: لَبَّيْكَ لا شَرِيْكَ لَكَ، اِلاّ شَرِيْكاً هُوَ لَكَ، تَمْلِكُهُ وَ ما مَلَكَ!: «اجابت دعوت تو را كردم اى خدائى كه شريكى ندارى، جز شريكى كه از آن تو است كه تو مالك اين شريك و مالك مملوك او هستى»!

قرآن، همه اين موهومات را نفى و محكوم مى كند.

و در آخرين جمله مى گويد: «او تمام موجودات را آفريده، نه تنها آفريده، كه تقدير، تدبير و اندازه گيرى آنها را دقيقاً معين كرده است» (وَ خَلَقَ كُلَّ شَيْء فَقَدَّرَهُ تَقْدِيراً).

نه همچون اعتقاد «ثنويين» كه: بخشى از موجودات اين عالم را مخلوق «يزدان» مى دانستند و بخشى را مخلوق «اهريمن»! و به اين ترتيب، آفرينش و خلقت را در ميان يزدان و اهريمن تقسيم مى كردند; چرا كه دنيا را مجموعه اى از «خير» و «شرّ» و نيكى و بدى مى پنداشتند، در حالى كه: از ديدگاه يك موحد راستين، در عالم هستى چيزى جز خير نيست و اگر شرّى مى بينيم، يا جنبه نسبى دارد يا عدمى، و يا نتيجه اعمال ما است (دقت كنيد).

* * *

1 ـ در جلد ششم، صفحه 208، ذيل آيه 56 سوره «اعراف» ريشه اصلى «بركت» تشريح شده است.

2 ـ تفسير «برهان»، جلد 3، صفحه 155.

3 ـ انفال، آيه 29.

4 ـ واژه «ملك» (بر وزن كُرك) چنانكه «راغب» در «مفردات» گويد: به معنى در اختيار گرفتن چيزى و حاكميت بر آن است، در حالى كه، «ملك» (بر وزن پِلك) هميشه دليل بر حاكميت و تصرف مالكانه نيست، و به اين ترتيب: هر مُلكى، مِلك است، در حالى كه هر مِلكى، مُلك نيست.

5 ـ توضيح بيشتر درباره نفى فرزند از خداوند، و دلائل آن در جلد اول تفسير «نمونه»، ذيل آيه 116 سوره «بقره» آمده است.

نكته ها:

▲1 ـ اندازه گيرى دقيق موجودات

نه تنها نظام حساب شده و متقن جهان، از ادله محكم توحيد و شناسائى خدا است، كه اندازه گيرى دقيق آن نيز دليل روشن ديگرى مى باشد، ما هرگز نمى توانيم اندازه گيرى موجودات مختلف اين جهان، و كميت و كيفيت حساب شده آن را معلول تصادف بدانيم كه، با «حساب احتمالات» سازگار نيست.

دانشمندان، در اين زمينه مطالعاتى كرده و پرده از روى اسرارى برداشته اند كه انسان را در اعجاب عميقى فرو مى برد آنچنان كه، بى اختيار زبان او به ستايش عظمت و قدرت پروردگار مترنم مى گردد.

در اينجا گوشه اى از آن را از نظر شما مى گذرانيم، مى گويند:

اگر قشر خارجى كره زمين ده پا كلفت تر از آنچه هست، مى بود، اكسيژن يعنى ماده اصلى حيات وجود پيدا نمى كرد، يا هر گاه عمق درياها چند پا بيشتر از عمق فعلى بود، كليه اكسيژن و كربن زمين، جذب مى شد، و ديگر امكان هيچگونه زندگى نباتى يا حيوانى در سطح خاك باقى نمى ماند، به احتمال قوى كليه اكسيژن موجود را قشر زمين و آب درياها جذب مى كردند و انسان براى نشو و نماى خود، بايد منتظر بنشيند تا نباتات برويند و از پرتو وجود آنها اكسيژن لازم به انسان برسد.

با حساب هاى دقيقى كه به عمل آمده، معلوم شده است: اكسيژن، براى تنفس انسان، ممكن است از منابع مختلف به دست آيد، اما نكته مهم آن است كه: مقدار اين اكسيژن، درست به اندازه اى كه براى تنفس ما لازم است در هوا پخش شده.

اگر هواى محيط زمين، اندكى از آنچه هست رقيق تر مى بود، اجرام سماوى و شهابهاى ثاقب كه هر روز، به مقدار چند ميليون عدد به آن اصابت مى كنند و در همان فضاى خارج منفجر و نابود مى شوند، دائماً به سطح زمين مى رسيدند، و هر گوشه آن را مورد اصابت قرار مى دادند!

اين اجرام فلكى، به سرعت هر ثانيه از 6 تا چهل ميل حركت مى كنند و به هر كجا برخورد كنند، ايجاد انفجار و حريق مى نمايند، اگر سرعت حركت اين اجرام كمتر از آنچه هست، مى بود، ـ مثلاً به اندازه سرعت يك گلوله بود ـ همه آنها به سطح زمين مى ريختند، و نتيجه خرابكارى آنها معلوم بود.

اگر خود انسان در مسير كوچك ترين قطعه اين اجرام سماوى، واقع شود، شدت حرارت آنها كه با سرعتى معادل نود برابر سرعت گلوله حركت مى كنند، او را تكه پاره و متلاشى مى سازد.

غلظت هواى محيط زمين، به اندازه اى است كه اشعه كيهانى را تا ميزانى كه براى رشد و نمو نباتات لازم است، به سوى زمين عبور مى دهد، و كليه ميكرب هاى مضر را در همان فضا معدوم مى سازد، و ويتامين هاى مفيد را ايجاد مى نمايد.

با وجود بخارهاى مختلفى كه در طى قرون متمادى از اعماق زمين بر آمده و در هوا منتشر شده است، و غالب آنها هم گازهاى سمى هستند، مع هذا هواى محيط زمين آلودگى پيدا نكرده، و هميشه به همان حالت متعادل كه براى ادامه حيات انسانى مناسب باشد، باقى مانده است.

دستگاه عظيمى كه اين موازنه عجيب را ايجاد مى نمايد، و تعادل را حفظ مى كند، همان دريا و اقيانوس است كه: مواد حياتى، غذائى، باران، اعتدال هوا، گياهان و بالاخره وجود خود انسان از منبع فيض آن سرچشمه مى گيرد، هر كس كه درك معانى مى كند، بايد در مقابل عظمت دريا سر تعظيم فرود آورد و سپاس گزار موهبت هاى آن باشد!...

* * *

▲2 ـ تناسب و تعادل

تناسب عجيب و تعادل بسيار دقيقى كه بين «اكسيژن» و «اسيد كربونيك» بر قرار گرديده، تا حيات حيوانى و گياهى به وجود آيد، جلب توجه همه متفكرين را كرده، و آنها را به انديشه واداشته است.

اما اهميت حياتى «اسيد كربونيك»، هنوز در نظر بسيارى از مردم مكتوم مى باشد، نا گفته نماند: «اسيد كربونيك» همان گازى است كه نوشابه هاى گازدار را با آن درست مى كنند، و در ميان مردم معروف است.

«اسيد كربونيك» گاز سنگين و غليظى است كه خوشبختانه نزديك به سطح زمين قرار دارد، و تجزيه آن از اكسيژن به زحمت و اشكال انجام مى گيرد، وقتى آتشى افروخته مى شود، چوب كه: خود مركب از اكسيژن، كربن و ئيدروژن است بر اثر حرارت تجزيه شيميائى مى شود، و كربن، با نهايت سرعت با اكسيژن آميخته و تشكيل «اسيد كربونيك» مى دهد، «ئيدروژن» آن نيز با همان شتاب با اكسيژن آميخته و تشكيل بخار آب مى دهد، دود عبارت از كربن خالص و تركيب نشده است.

انسان هنگام تنفس، مقدارى اكسيژن فرو مى برد، و خون، آن را در تمام قسمت هاى بدن توزيع مى كند، و همين اكسيژن، غذا را در سلول هاى مختلف، آهسته و آرام و با حرارتى ضعيف مى سوزاند، و اسيد كربنيك و بخار آب آن خارج مى شود.

به همين جهت، وقتى از راه شوخى گفته مى شود: فلانى مانند «تنور» آه مى كشد، حقيقت واقعى اظهار شده است!.

گاز اسيد كربونيكى كه بر اثر احتراق غذا در سلول ها ايجاد مى شود داخل ريه مى گردد، با تنفسهاى بعدى از بدن خارج شده، و به هواى محيط برمى گردد به اين ترتيب، كليه جانوران، اكسيژن، استنشاق مى كنند، و اسيد كربونيك بيرون مى دهند.

* * *

▲3 ـ كنترل و موازنه

چقدر شگفت آور است: طريقه كنترل و موازنه در اين عالم، در نتيجه همين موازنه طبيعت، مانع آن شده است كه: حيوانات هر قدر هم بزرگ يا درنده و سبع باشند، نتوانند بر دنيا تسلط يابند، فقط انسان اين موازنه طبيعت را به هم مى زند، و نباتات و حيوانات را از محلى به محل ديگر منتقل مى نمايد، و اتفاقاً به فوريت هم جريمه اين شوخ چشمى خود را مى پردازد; زيرا آفات نباتى و امراض حيوانى خسارت جبران ناپذيرى به او مى زند!.

داستان ذيل مثل بسيار خوبى است كه: نشان مى دهد: انسان، براى ادامه حيات خود، چگونه بايد رعايت اين كنترل و موازنه را بنمايد:

چندين سال قبل در «استراليا» نوعى از بوته معروف به «كاكتوس» را كنار نرده هاى مزارع مى كاشتند، و چون حشره دشمن اين نبات در آن موقع در «استراليا» وجود نداشت، بوته «كاكتوس» شروع به ازدياد و توسعه عجيب نمود، ديرى نگذشت كه مساحتى به اندازه سطح جزيره «انگلستان» را فرا گرفت، و مردم را از قرا و قصبات بيرون كرد، زراعت آنها را منهدم نمود، و امر كشاورزى را مختل و غير ممكن ساخت.

ساكنين محل آنچه وسيله در دسترس خود داشتند به كار بردند و نتيجه نگرفتند، «استراليا» در خطر آن قرار گرفت كه: قشون بى صدا و لجوج گياه «كاكتوس» آن را بالمره در حيطه تصرف خود درآورده!.

علما و متخصصين در صدد چاره جوئى اين خطر برآمدند و به اين منظور دور عالم را تجسس كردند تا عاقبت حشره اى را يافتند كه منحصراً از ساق و برگ و... «كاكتوس» تغذيه مى كند و جز آن غذاى ديگرى نمى خورد، و به سهولت هم زاد و ولد مى كند و در «استراليا» دشمنى ندارد.

در اين مورد، حيوان بر نبات غلبه كرد، و امروز خطر هجوم «كاكتوس» به كلى بر طرف شده است، و با معدوم شدن «كاكتوس» حشرات مزبور هم از ميان رفتند و فقط عده قليلى باقى ماند كه: پيوسته مقدار نمو و توسعه «كاكتوس» را كنترل كنند!.

آفرينش، اين كنترل و تعادل را در طبيعت بر قرار كرده و بسيار هم مفيد واقع گرديده است.

چه شده است: پشه «مالاريا» سطح زمين را فرا نگرفته، و باعث انهدام نسل انسانى نشده است؟ در حالى كه پشه معمولى حتى در نواحى قطبى نيز فراوان است؟

يا چه شده است: پشه «تب زرد» كه: در موقعى تا نزديكى هاى «نيويورك» آمده بود، دنيا را ويران نكرد؟

يا چه شده است: مگس خواب آور، طورى آفريده شده كه: جز در مناطق گرمسير استوائى، نمى تواند زيست نمايد، نسل آدمى را از روى زمين بر نداشته است؟! (همه اينها از طريق يك نظام كنترل حساب شده جلوگيرى گرديده).

كافى است به ياد آوريم: در طول زمان با چه آفات و امراضى دست به گريبان بوده ايم، و چگونه تا ديروز، وسيله مدافعه در مقابل آنها را نداشته و از هيچ يك از اصول بهداشت نيز اطلاعى نداشته ايم، آن وقت متوجه مى شويم كه: وجود ما با چه طرز حيرت آورى محفوظ و مصون مانده است.(1)

* * *

3وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لايَخْلُقُونَ شَيْئاً وَ هُمْ يُخْلَقُونَ وَ لايَمْلِكُونَ لاَِنْفُسِهِمْ ضَرّاً وَ لا نَفْعاً وَ لايَمْلِكُونَ مَوْتاً وَ لا حَياةً وَ لا نُشُوراً

4وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذا إِلاّ إِفْكٌ افْتَراهُ وَ أَعانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً

5وَ قالُوا أَساطِيرُ الأَوَّلِينَ اكْتَتَبَها فَهِيَ تُمْلى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً

6قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِي يَعْلَمُ السِّرَّ فِي السَّماواتِ وَ الأَرْضِ إِنَّهُ كانَ غَفُوراً رَحِيماً

ترجمه:

3 ـ آنان غير از خداوند معبودانى براى خود برگزيدند; معبودانى كه چيزى را نمى آفرينند، بلكه خودشان مخلوقند، و مالك زيان و سود خويش نيستند، و نه مالك مرگ و حيات و رستاخيز خويشند.

4 ـ و كافران گفتند: «اين فقط دروغى است كه او ساخته، و گروهى ديگر او را بر اين كار يارى داده اند». آنها (با اين سخن) ظلم و دروغ بزرگى را مرتكب شدند.

5 ـ و گفتند: «اين همان افسانه هاى پيشينيان است كه وى آن را رونويس كرده، و هر صبح و شام بر او املا مى شود».

6 ـ بگو: «كسى آن را نازل كرده كه اسرار آسمان ها و زمين را مى داند; او (هميشه) آمرزنده و مهربان بوده است»!

1 ـ تلخيص از كتاب «راز آفرينش انسان»، صفحه هاى 33 تا 36 و 39 تا 41 و 49 تا 152.

تفسير:

▲تهمت هاى رنگارنگ

اين آيات، در حقيقت دنباله اى است براى بحثى كه در آيات گذشته، در مورد مبارزه با شرك و بت پرستى، و سپس، ادعاهاى بى پايه بت پرستان درباره بت ها، و اتهاماتشان درباره قرآن و شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده است.

آيه نخست، مشركان را در واقع به محاكمه مى كشد و براى برانگيختن وجدان آنها، با منطقى روشن و ساده، و در عين حال قاطع و كوبنده، سخن مى گويد، مى فرمايد: «آنها خدايانى غير از پروردگار عالم كه اوصافش قبلاً گذشت، انتخاب كردند، خدايانى كه مطلقاً خالق چيزى نيستند، بلكه خودشان مخلوقند» (وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لايَخْلُقُونَ شَيْئاً وَ هُمْ يُخْلَقُونَ).

معبود حقيقى، خالق عالم هستى است، در حالى كه آنها درباره بت ها چنين ادعائى را نداشتند، بلكه آنها را «مخلوق» خدا مى دانستند.

وانگهى، انگيزه آنها براى پرستش بت ها چه مى تواند باشد؟ «بت هائى كه حتى مالك سود و زيان خود و مالك مرگ و حيات و رستاخيز خويش نيستند» چه رسد به ديگران (وَ لايَمْلِكُونَ لاَِنْفُسِهِمْ ضَرّاً وَ لا نَفْعاً وَ لايَمْلِكُونَ مَوْتاً وَ لا حَياةً وَ لا نُشُوراً).

اصولى كه براى انسان اهميت دارد، همين پنج امر است: «مسأله سود و زيان و مرگ و زندگى و رستاخيز».

به راستى اگر كسى مالك اصلى اين امور باشد، شايسته پرستش است، اما آيا اين بت ها هرگز قادر بر اين امور در مورد خودشان هستند، چه رسد به اين كه: عابدان خود را بخواهند در اين جهات زير پوشش حمايت خويش قرار دهند؟

اين چه منطق رسوائى است كه: انسان به دنبال موجودى بيفتد، و سر بر آستان آن بگذارد كه هيچگونه اختيارى از خود در مورد خويشتن ندارد، چه رسد به ديگران؟!

اين بت ها، نه تنها در اين دنيا مشكلى را براى بندگان خود حل نمى كنند، كه در قيامت نيز كارى از آنها ساخته نيست.

اين تعبير، نشان مى دهد: اين گروه از مشركان كه مخاطب اين آيات هستند، معاد را به نوعى پذيرفته بودند (هر چند معاد روحانى، نه جسمانى) يا اين كه: قرآن حتى با عدم اعتقاد آنها به مسأله معاد، مطلب را مسلّم گرفته، و به طور قاطع در اين زمينه با آنها سخن مى گويد.

اين معمول است: گاهى انسان با كسى كه منكر حقيقتى است روبرو مى شود، اما سخنان خود را بدون اعتنا به افكار او بر طبق افكار خويش قاطعانه بيان مى كند، به خصوص اين كه: يك دليل ضمنى نيز در خود آيه 20 مسأله معاد نهفته شده است; زيرا هنگامى كه: خالقى، مخلوقى را مى آفريند، و مالك موت، حيات، سود و زيان او است، بايد هدفى از خلقت او داشته باشد، و اين هدف، در مورد انسان ها بدون قبول رستاخيز، امكان پذير نيست; چرا كه اگر با مُردن انسان همه چيز پايان يابد، زندگى پوچ خواهد بود و دليل بر اين است كه: آن خالق، حكيم نبوده است.

ضمناً ـ اگر مى بينيم: مسأله «ضرر» در آيه، قبل از «نفع» قرار گرفته براى اين است كه: انسان در درجه اول از زيان وحشت دارد، و جمله «دفع ضرر اولى از جلب منفعت» است، به صورت يك قانون عقلائى درآمده است.

و نيز اگر «ضرر»، «نفع»، «موت»، «حيات» و «نشور» به صورت نكره آمده، براى بيان اين حقيقت است كه: اين بت ها حتى در يك مورد، مالك سود و زيان و مرگ و زندگى و رستاخيز نيستند، چه رسد نسبت به همگان.

و اگر «لايَمْلِكُون» و «لايَخْلُقُون» به صورت «جمع مذكر عاقل» ذكر شده (در حالى كه بت هاى سنگى و چوبى كمترين عقل و شعورى ندارند) به خاطر آن است كه: هدف از اين سخن، تنها بت هاى سنگ و چوبى نيست، بلكه گروهى است كه: فرشتگان، يا حضرت مسيح را عبادت مى كردند و چون عاقل و غير عاقل در معنى اين جمله جمعند، همه را به صورت عاقل ذكر كرده و به اصطلاح ادبى از باب تغليب است.

و يا در اين تعبير، طبق اعتقاد طرف سخن گفته شده، تا عجز و ناتوانى آنها را مشخص كند، يعنى شما كه اينها را صاحب عقل و شعور مى دانيد، با اين حال چرا نمى توانند، زيانى از خود دفع كنند و يا منفعتى جلب نمايند؟!

* * *

آيه بعد، به تحليل هاى كفار و يا صحيح تر بهانه جوئى هاى آنها، در برابر دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله) پرداخته، چنين مى گويد: «كافران گفتند: اين فقط دروغى است كه او ساخته و پرداخته است، و گروهى نيز او را بر اين كار يارى داده اند»! (وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذا إِلاّ إِفْكٌ افْتَراهُ وَ أَعانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ).

در واقع، آنها براى اين كه: شانه از زير بار حق خالى كنند ـ همانند همه كسانى كه در طول تاريخ تصميم به مخالفت رهبران الهى داشتند ـ نخست او را متهم به افترا و دروغگوئى كردند، و مخصوصاً براى اين كه: قرآن را تحقير كنند از كلمه «هذا» (اين) استفاده كردند.

سپس، براى اين كه اثبات كنند: او به تنهائى قادر بر آوردن چنين سخنانى نيست; ـ زيرا آوردن چنين سخنان پرمحتوائى هر چه باشد نياز به قدرت علمى فراوانى دارد، و آنها مايل نبودند اين را بپذيرند ـ .

و نيز براى اين كه بگويند: اين يك برنامه ريشه دار و حساب شده است گفتند: او در اين كار تنها نبوده، بلكه جمعى وى را يارى كرده اند، و حتماً توطئه اى در كار است و بايد در مقابل آن ايستاد!.

بعضى از مفسران گفته اند: منظور از «قَوْمٌ آخَرُونَ» (گروهى ديگر) جماعتى از يهود بودند.

و بعضى گفته اند: منظور آنها سه نفر از اهل كتاب به نام «عداس»، «يسار» و «حبر» (يا جبر) بوده.

به هر حال، چون اين قبيل مطالب، در ميان مشركان «مكّه» وجود نداشت، و بخشى از آن، مانند سرگذشت پيامبران پيشين نزد يهود و اهل كتاب بود، آنها ناچار بودند، در اين تهمت، پاى خود اهل كتاب را نيز به ميان كشند، تا موج اعجاب مردم را از شنيدن اين آيات، فرو بنشانند.

ولى، قرآن در جواب آنها فقط يك جمله مى گويد و آن اين كه: «آنها با اين سخن خود، مرتكب ظلم و هم دروغ و باطل شدند» (فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً).(1)

«ظلم» از اين نظر است كه: مردى امين، پاك و راستگو همچون پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را متهم به دروغ و افترا بر خدا با همدستى جمعى از اهل كتاب كردند، و به مردم و خود نيز ستم نمودند.

دروغ و باطل از اين نظر كه: سخن آنها كاملاً بى اساس بود، زيرا بارها پيامبر(صلى الله عليه وآله) آنها را دعوت به آوردن سوره ها و آياتى همچون قرآن كرده بود، و آنها در برابر اين تحدّى عاجز و ناتوان شده بودند.

اين خود، نشان مى داد كه: اين آيات ساخته مغز بشر نيست; چرا كه اگر چنين بود، آنها نيز مى توانستند: با كمك گرفتن از جماعت يهود و اهل كتاب، نظير آن را بياورند.

بنابراين، عجزشان، دليل بر دروغشان، و دروغشان دليل بر ظلمشان است.

از اين قرار، جمله كوتاه «فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً» پاسخى است رسا و گويا در برابر ادعاهاى بى اساس آنان.

واژه «زور» (بر وزن كور) در اصل از «زَور» (بر وزن غَور) به معنى قسمت بالاى سينه، گرفته شده، سپس به هر چيز كه از حدّ وسط متمايل شود، اطلاق گرديده.

و از آنجا كه «دروغ» از حق منحرف شده و به باطل گرائيده به آن زور مى گويند.

* * *

آيه بعد، به يكى ديگر از تحليل هاى انحرافى و بهانه هاى واهى آنان در مورد قرآن پرداخته، مى گويد: «آنها گفتند: اين همان افسانه هاى پيشينيان است كه آن را رونويس كرده»! (وَ قالُوا أَساطِيرُ الأَوَّلِينَ اكْتَتَبَها).

او، در واقع از خود چيزى ندارد، نه علم و دانشى و نه ابتكارى، چه رسد به وحى و نبوت.

او، از جمعى كمك گرفته، مشتى از افسانه هاى كهن را گردآورى كرده و نام آن را وحى و كتاب آسمانى گذارده است.

او، براى رسيدن به اين مقصد، همه روز از ديگران بهره گيرى مى كند «و اين كلمات هر صبح و شام بر او املا مى شود»! (فَهِيَ تُمْلى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً).

او، در مواقعى كه مردم كمتر در صحنه حضور دارند، يعنى به هنگام صبح و هنگام شام، براى منظور خود كمك مى گيرد.

اين سخن، در حقيقت تفسير و توضيحى است بر تهمت هائى كه در آيه قبل از آنها نقل شده بود.

آنها، در اين چند جمله كوتاه، مى خواستند: چند نقطه ضعف بر قرآن تحميل كنند.

نخست ،اين كه: قرآن مطلقاً مطلب تازه اى ندارد، و مشتى از افسانه هاى پيشين است!.

ديگر اين كه: پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) حتى يك روز بدون كمك ديگران نمى تواند به كار خود ادامه دهد، بايد صبح و شام مطالب را بر او املا كنند، و او بنويسد.

و سوم اين كه: او خواندن و نوشتن را مى داند، و اگر مى گويد: درس نخوانده ام، اين هم سخن خلافى است!.

در واقع آنها با اين دروغ ها و تهمت هاى واضح مى خواستند: مردم را از گِرد پيامبر(صلى الله عليه وآله) پراكنده كنند، در حالى كه تمام كسانى كه عقل داشتند و در آن جامعه مدتى زندگى كرده بودند، به خوبى مى دانستند: پيامبر(صلى الله عليه وآله) نزد كسى درس نخوانده بود.

به علاوه، با جمعيت يهود و اهل كتاب سر و كارى نداشت، و اگر همه روز، صبح و شام از ديگران الهام مى گرفت، چگونه ممكن بود بر كسى مخفى شود؟.

از اين گذشته، آيات قرآن، در سفر و حضر، در ميان جمع و در تنهائى و در همه حال، بر او نازل مى شد.

افزون بر همه اينها، قرآن، مجموعه اى بود، از تعليمات اعتقادى، احكام عملى، قوانين، و قسمتى از سرگذشت پيامبران، چنان نبود كه، همه قرآن را سرگذشت پيامبران تشكيل دهد، و تازه آنچه از سرگذشت اقوام پيشين در قرآن آمده بود، شباهتى با آنچه در «عهدين» (تورات و انجيل تحريف يافته) و افسانه هاى خرافى عرب موجود بود، نداشت; چرا كه آنها پر از خرافات بود، و اينها پيراسته از خرافات كه اگر اين دو را در كنار هم بگذاريم و مقايسه كنيم، حقيقت امر، به خوبى روشن مى شود.(2)

* * *

لذا، آخرين آيه مورد بحث، به عنوان پاسخگوئى به اين اتهامات بى پايه، مى فرمايد:

«بگو! كسى آن را نازل كرده است كه اسرار آسمان ها و زمين را مى داند» (قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِي يَعْلَمُ السِّرَّ فِي السَّماواتِ وَ الأَرْضِ).

اشاره به اين كه: محتواى اين كتاب، و اسرار گوناگونى كه از علوم و دانش ها، تاريخ اقوام پيشين، قوانين و نيازهاى بشرى، و حتى اسرارى از عالم طبيعت، و اخبارى از آينده در آن است، نشان مى دهد: ساخته و پرداخته مغز بشر نيست، و با كمك اين و آن، تنظيم نشده، بلكه، مولود علم كسى است كه: آگاه از اسرار آسمان و زمين است و علم او بر همه چيز احاطه دارد.

ولى، با اين همه، راه بازگشت را به روى اين كج انديشان مغرض و دروغگويان رسوا باز مى گذارد، و در پايان آيه مى گويد: درهاى توبه و بازگشت به سوى خدا به روى همه شما باز است «چرا كه او غفور و رحيم بوده و هست» (إِنَّهُ كانَ غَفُوراً رَحِيماً).

به مقتضاى رحمتش، پيامبران را ارسال و كتب آسمانى را نازل نموده، و به مقتضاى غفوريتش ،گناهان بى حساب شما را در پرتو ايمان و توبه، مى بخشد.

 7وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعامَ وَ يَمْشِي فِي الأَسْواقِ لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيراً

8أَوْ يُلْقى إِلَيْهِ كَنْزٌ أَوْ تَكُونُ لَهُ جَنَّةٌ يَأْكُلُ مِنْها وَ قالَ الظّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاّ رَجُلاً مَسْحُوراً

9انْظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا يَسْتَطِيعُونَ سَبِيلاً

10تَبارَكَ الَّذِي إِنْ شاءَ جَعَلَ لَكَ خَيْراً مِنْ ذلِكَ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ وَ يَجْعَلْ لَكَ قُصُوراً

ترجمه:

7 ـ و گفتند: «چرا اين پيامبر غذا مى خورد و در بازارها راه مى رود؟! (نه سنت فرشتگان دارد و نه روش شاهان را!) چرا فرشته اى بر او نازل نشده كه همراه وى مردم را انذار كند (و گواه صدق دعوى او باشد)؟!.

8 ـ يا گنجى (از آسمان) براى او فرستاده شود، يا باغى داشته باشد كه از (ميوه) آن بخورد (و امرار معاش كند)»؟! و ستمگران گفتند: «شما تنها از مردى مجنون پيروى مى كنيد»!.

9 ـ ببين چگونه براى تو مثل ها زدند و گمراه شدند، آنگونه كه قدرت پيدا كردن راه را ندارند!.

10 ـ زوال ناپذير و بزرگ است خدائى كه اگر بخواهد براى تو بهتر از اين مى دهد: باغ هائى كه نهرها از زير درختانش جارى است، و (اگر بخواهد) براى تو كاخ هائى مجلل قرار مى دهد.

شأن نزول:

در روايتى از امام حسن عسكرى(عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود: از پدرم، امام دهم سؤال كردم: آيا پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) با يهود و مشركان در برابر سرزنش ها و بهانه گيرى هايشان به بحث و گفتگو و استدلال مى پرداخت؟

پدرم فرمود: آرى، بارها چنين شد، از جمله اين كه: روزى پيامبر(صلى الله عليه وآله) در كنار خانه خدا نشسته بود، «عبداللّه بن ابى اميه مخزومى» در برابر او قرار گرفته گفت:

«اى محمّد تو ادعاى بزرگى كرده اى، و سخنان وحشتناكى مى گوئى! تو چنين مى پندارى كه: رسول پروردگار عالميانى، اما پروردگار جهانيان و خالق همه مخلوقات، شايسته نيست، رسولى مثل تو ـ انسانى همانند ما ـ داشته باشد، تو همانند ما غذا مى خورى، و همچون ما در بازارها راه مى روى!.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) عرضه داشت: بار پروردگارا تو همه سخنان را مى شنوى و به هر چيز، عالمى، آنچه را بندگان تو مى گويند، مى دانى (خودت پاسخ آنها را بيان فرما) در اين هنگام آيات فوق نازل شد و به بهانه گيرى هاى آنها پاسخ داد.(3)

* * *

1 ـ «جاؤُ» از ماده «مجيىء» معمولاً به معنى «آمدن» است، ولى، در اينجا به معنى «آوردن» آمده است، همانگونه كه در آيه 81 سوره «يونس» نيز مى خوانيم:

موسى به ساحران گفت: ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ: «آنچه شما آورده ايد سحر است».

2 ـ جمعى از مفسران معتقدند: مراد از جمله «اِكْتَتَبَها» اين است كه: پيامبر(صلى الله عليه وآله) از ديگران خواست براى او اين آيات را بنويسند، و همچنين جمله «تُمْلى عَلَيْهِ» مفهومش اين است كه: آنها القاء مى كردند و او حفظ مى كرد.

ولى، با توجه به اين كه: دليلى نداريم كه اين دو جمله را بر خلاف ظاهر بگيريم، تفسيرى كه در متن گفته شد، صحيح تر به نظر مى رسد، و در واقع آنها مى خواستند: از اين طريق پيغمبر(صلى الله عليه وآله) را متهم كنند، كه با سواد است و عمداً خود را درس نخوانده معرفى مى كند!.

3 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 6.

تفسير:

▲چرا اين پيامبر گنج ها و باغ ها ندارد؟!

از آنجا كه در آيات گذشته، بخشى از ايرادهاى كفار، درباره قرآن مجيد مطرح گرديد و به آن پاسخ داده شد، در آيات مورد بحث، بخش ديگرى را كه مربوط به رسالت شخص پيامبر است مطرح كرده و پاسخ مى گويد.

مى فرمايد: «آنها گفتند: چرا اين رسول، غذا مى خورد و در بازارها راه مى رود»؟! (وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعامَ وَ يَمْشِي فِي الأَسْواقِ).

اين چه پيامبرى است كه همچون افراد عادى، نياز به تغذيه دارد؟ و در بازارها براى كسب و تجارت، و يا خريد نيازمنديهاى خود راه مى رود؟.

اين نه سنت رسولان است، و نه شيوه ملوك و پادشاهان! در حالى كه، او مى خواهد: هم ابلاغ دعوت الهى كند، و هم بر همه ما حكومت نمايد!.

اصولاً ـ آنها معتقد بودند: افراد با شخصيت نبايد شخصاً براى رفع حوائج خود، به بازارها گام بگذارند، بايد مأموران و خدمتگذاران را به دنبال اين كار بفرستند.

سپس، افزودند: «چرا لااقل فرشته اى از سوى خدا بر او فرستاده نشده كه به عنوان گواه صدق دعوتش، همراه او، مردم را انذار كند»؟! (لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيراً).

* * *

بسيار خوب، به فرض كه قبول كنيم: رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى تواند انسان باشد، ولى آخر چرا يك انسان تهى دست و فاقد مال و ثروت؟ «چرا گنجى از آسمان براى او فرستاده نشده و يا لااقل، چرا باغى ندارد كه از آن بخورد و امرار معاش كند»؟! (أَوْ يُلْقى إِلَيْهِ كَنْزٌ أَوْ تَكُونُ لَهُ جَنَّةٌ يَأْكُلُ مِنْها).

و باز به اينها قناعت نكردند، و سرانجام با يك نتيجه گيرى غلط، او را متهم به جنون ساختند، چنان كه در پايان همين آيه، مى خوانيم: «و ستمگران گفتند: اى مردمى كه به او ايمان آورده ايد! شما تنها از يك انسان مجنون و كسى كه مورد سحر ساحران قرار گرفته است، پيروى مى كنيد»! (وَ قالَ الظّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاّ رَجُلاً مَسْحُوراً).

چرا كه آنها معتقد بودند: ساحران مى توانند در فكر و هوش افراد دخالت كنند و سرمايه عقل را از آنها بگيرند!.

از مجموع آيات فوق چنين استفاده مى شود: آنها در واقع چند ايراد واهى به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) داشتند كه، مرحله به مرحله از گفتار خود عقب نشينى مى كردند.

نخست معتقد بودند: اصلاً او بايد فرشته باشد، اين كه: غذا مى خورد و در بازارها راه مى رود، مسلماً فرشته نيست!.

بعد گفتند: بسيار خوب اگر فرشته نيست، لااقل فرشته اى به عنوان معاونت همراه او از سوى خدا اعزام گردد.

و باز از اين هم تنزل كرده، گفتند: به فرض كه، پيامبر خدا بشر باشد، بايد گنجى از آسمان به سوى او انداخته شود!، تا دليل بر اين باشد كه او مورد توجه خدا است!.

و در آخرين مرحله، گفتند: به فرض كه هيچ يك از اينها را نداشته باشد لااقل، بايد آدم فقيرى نباشد، مانند يك كشاورز مرفّه، باغى در اختيارش باشد كه از آن زندگى خود را تأمين كند!.

اما متأسفانه! او فاقد همه اينها است و باز هم مى گويد پيغمبرم!!

و در پايان نتيجه گيرى كردند كه: اين ادعاى بزرگ او، در چنين شرائطى دليل بر آن است كه: عقل سالمى ندارد!.

* * *

آيه بعد، پاسخ همه اينها را در يك جمله كوتاه، چنين بيان مى كند: «ببين چگونه براى تو مثل ها زدند، و به دنبال آن گمراه شدند، آنچنان كه قدرت پيدا كردن راه را ندارند» (انْظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا يَسْتَطِيعُونَ سَبِيلاً).

اين جمله، تعبير گويائى است از اين واقعيت كه: آنها در مقابل دعوت حق و قرآنى كه محتواى آن شاهد گوياى ارتباطش با خدا است، به يك مشت سخنان واهى و بى اساس دست زده، مى خواهند با اين حرف هاى بى پايه، چهره حقيقت را بپوشانند.

اين، درست به اين ماند كه: شخصى در مقابل استدلالات منطقى، به يك مشت بهانه جوئى ها كه آثار سستى آن كاملاً نمايان است دست بزند، و ما بى اين كه: بخواهيم تك تك سخنان او را پاسخ دهيم، مى گوئيم: ببين با چه حرف هاى واهى مى خواهد در مقابل دليل منطقى بايستد؟!

سخنان آنها در تمام قسمتهايش چنين بود، زيرا:

اولاً: چرا پيامبر از جنس فرشتگان باشد؟ به عكس، عقل و دانش مى گويد: بايد انسان، رهبر انسان باشد، تا همه دردها، خواست ها، نيازها، مشكلات و مسائل زندگى او را كاملاً درك كند، تا سرمشق عملى براى او در همه زمينه ها باشد، كه مردم بتوانند از او، در همه برنامه ها الهام گيرند.

اگر فرشته اى نازل مى شد، مسلماً اين هدف ها تأمين نمى گشت، مردم مى گفتند:

اگر او سخن از زهد و بى اعتنائى به دنيا مى گويد، فرشته است و نيازى ندارد.

اگر دعوت به پاكدامنى و عفت مى كند، از طوفان غريزه جنسى خبر ندارد، و ده ها «اگر»، همانند آن.

ثانياً: چه لزومى دارد، همراه بشر، فرشته اى براى تصديق او بيايد؟

مگر معجزات، مخصوصاً معجزه بزرگى همچون قرآن، براى درك اين واقعيت كافى نيست؟!

ثالثاً: غذا خوردن همانند ساير انسان ها و راه رفتن در بازارها، سبب مى شود كه بيشتر، با مردم بياميزد، و در اعماق زندگى آنها فرو برود، و رسالت خود را بهتر انجام دهد، اين ضررى ندارد بلكه كمك او است.

رابعاً: عظمت و شخصيت پيامبر(صلى الله عليه وآله) به گنج و گنجينه و به باغ هاى خرم و سرسبز ميوه نيست، اين طرز تفكر انحرافى كفار است كه شخصيت و حتى قرب به خدا را در سرمايه دار بودن مى داند.

در حالى كه، پيامبران آمده اند تا بگويند: اى انسان! ارزش وجود تو با اينها نيست، با علم و ايمان و تقواست.

خامساً: با چه معيارى او را «مسحور» و «مجنون» مى دانستند؟!

كسى كه عقلش به شهادت تاريخ زندگى، انقلاب بزرگ و بنيانگذارى تمدن اسلامى به وسيله او، فوق العاده بود، چگونه مى توان او را با اين برچسب هاى مسخره، متهم ساخت؟

مگر اين كه: بگوئيم بت شكنى كردن و كوركورانه دنبال نياكان نيفتادن دليل بر جنون است!

بنا بر آنچه گفتيم، روشن شد: «امثال» در اينجا، ـ به خصوص با قرائن موجود در آيه ـ به معنى سخنان سست و بى پايه است، و تعبير به «امثال» شايد به خاطر آن است كه: آن را در لباس حق و مثل و مانندِ دليل منطقى در آورده اند، در حالى كه واقعاً چنين نيست.(1)

به اين نكته نيز بايد توجه كرد: دشمنان پيامبر(صلى الله عليه وآله)، گاهى او را به «ساحر بودن» و گاه «مسحور بودن» متهم مى كردند.

گرچه، بعضى از مفسران احتمال داده اند: «مسحور» به معنى «ساحر» بوده باشد (زيرا گاه اسم مفعول به معنى فاعل آمده است) ولى، ظاهر اين است كه: اين دو با هم فرق دارند.

اگر، ساحرش مى خواندند، به خاطر نفوذ فوق العاده كلام او در دل ها بود، چون نمى خواستند اين حقيقت را بپذيرند، متوسل به اتهام ساحر بودن مى شدند.

اما «مسحور» به معنى كسى است كه: ساحران در عقلش دخل و تصرف كرده و مايه اختلال حواس او را فراهم ساخته اند، اين اتهام از آنجا ناشى مى شد كه: او سنت شكن بود و مخالف عادات و رسوم خرافى و مصلحت انديشى هاى فردى گام برمى داشت.

اما پاسخ همه اين اتهامات، از سخنان بالا روشن شد.

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد: چرا مى فرمايد: فَضَلُّوا فَلا يَسْتَطِيْعُونَ سَبِيلاً: «آنها گمراه شدند و قادر بر پيدا كردن راه حق نيستند».

پاسخ اين است: انسان در صورتى مى تواند به حق راه يابد كه، خواهان حق، و جوياى حق باشد، اما آن كس كه: با پيش داورى هاى غلط و گمراه كننده اى ـ كه از جهل، لجاج و عناد سرچشمه مى گيرد ـ تصميم خود را قبلاً گرفته است، نه تنها حق را پيدا نخواهد كرد، كه: هميشه در برابر آن موضع گيرى مى كند.

* * *

آخرين آيه مورد بحث، همانند آيه قبل، روى سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) كرده ـ به عنوان تحقير سخنان آنها، و اين كه قابل جواب گوئى نيست ـ مى فرمايد:

«بزرگ و پر بركت است خدائى كه اگر بخواهد، براى تو بهتر از آنچه اينها مى گويند قرار مى دهد، باغ هائى كه از زير درختانش نهرها جارى باشد، و نيز اگر بخواهد براى تو قصرهاى مجللى قرار مى دهد» (تَبارَكَ الَّذِي إِنْ شاءَ جَعَلَ لَكَ خَيْراً مِنْ ذلِكَ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ وَ يَجْعَلْ لَكَ قُصُوراً).

مگر باغ ها و قصرهاى ديگران را چه كسى به آنها داده؟ جز خدا!

اصولاً، چه كسى اين همه نعمت و زيبائى را در اين عالم آفريده؟ جز پروردگار!

آيا براى چنين خداوند قادر و منّانى، ممكن نيست، بهتر از اينها را در اختيار تو بگذارد؟!

ولى، او هرگز نمى خواهد مردم، شخصيت تو را در مال، ثروت، قصر و باغ بدانند، و از ارزش هاى واقعى غافل شوند!.

او مى خواهد زندگى تو همانند افراد عادى، مستضعفان و محرومان باشد، تا بتوانى پناهگاهى، براى همه اينها، و براى عموم مردم باشى.

اما چرا مى گويد: باغ ها و قصرهائى بهتر از آن كه آنان مى خواستند، زيرا «گنج» به تنهائى مشكل گشا نيست، بلكه بايد پس از زحمات زياد تبديل به باغ ها و قصور شود، از اين گذشته آنها مى گفتند تو باغى داشته باشى كه زندگيت را تأمين كند، اما قرآن مى گويد: خدا مى تواند باغ ها و قصرها براى تو قرار دهد، اما هدف از بعثت و رسالت تو چيز ديگرى است.

در «خطبه قاصعه» از «نهج البلاغه» بيان رسا و گويائى در اين زمينه آمده است: آنجا كه امام(عليه السلام) مى فرمايد:

«موسى بن عمران با برادرش (هارون) بر فرعون وارد شدند، در حالى كه لباس هاى پشمين به تن داشتند، و در دست هر كدام عصائى بود، با او شرط كردند ـ كه اگر تسليم فرمان پروردگار شوى ـ حكومت و ملكت باقى مى ماند، و عزت و قدرتت دوام مى يابد، اما او گفت:

آيا از اين دو تعجب نمى كنيد؟ كه با من شرط مى كنند، بقاء ملك و دوام عزتم بستگى به خواسته آنها داشته باشد، در حالى كه خودشان فقر و بيچارگى از سر و وضعشان مى بارد (اگر راست مى گويند) چرا دستبندهائى از طلا به آنها داده نشده است؟

اين سخن را فرعون به خاطر بزرگ شمردن طلا، و جمع آورى آن و تحقير پشم و پوشيدن آن گفت.

ولى اگر خدا مى خواست، هنگام مبعوث ساختن پيامبرانش، درهاى گنج ها، معادن طلا و باغ هاى خرم و سرسبز را به روى آنان بگشايد، مى گشود.

و اگر مى خواست پرندگان آسمان و حيوانات وحشى زمين را همراه آنان گسيل دارد، مى داشت.

اگر اين كار را مى كرد، امتحان از ميان مى رفت، پاداش و جزاء بى اثر مى شد، وعده و وعيدهاى الهى بى فايده مى گرديد، و براى پذيرندگان، اجر و پاداش آزمودگان، واجب نمى شد، و مؤمنان استحقاق ثواب نيكوكاران را نمى يافتند، و اسماء و نام ها با معانى خود همراه نبودند،...

اما خداوند پيامبران خويش را از نظر عزم و اراده، قوى، و از نظر ظاهر، فقير و ضعيف قرار دارد، ولى توأم با قناعتى كه قلب ها و چشم ها را پر از بى نيازى مى كرد، هر چند فقر ظاهرى آنها چشم ها و گوش ها را از ناراحتى مملوّ مى ساخت.

اگر پيامبران داراى آنچنان قدرتى بودند، كسى خيال مخالفت با آنان را نمى كرد، توانائى و عزتى داشتند كه هرگز مغلوب نمى شدند و سلطنت و شوكتى دارا بودند كه همه چشم ها به آنان دوخته مى شد و از راه هاى دور، بار سفر به سوى آنان مى بستند، اعتبار و ارزش آنها براى مردم كمتر، متكبران سر تعظيم در برابرشان فرود مى آوردند و اظهار ايمان مى نمودند.

اما اين ايمان، به خاطر علاقه به هدف آنان نبود، بلكه به خاطر ترسى كه بر آنها چيره مى شد، و يا به واسطه ميل و علاقه اى كه به ماديات آنها داشتند انجام مى گرفت، و در اين صورت در نيت هاى آنها خلوص يافت نمى شد و غير از خدا در اعمالشان شركت داشت».(1)

توجه به اين نكته نيز لازم است كه: بعضى گفته اند: منظور از باغ و قصر، باغ و قصر آخرت است، ولى اين تفسير، به هيچ وجه با ظاهر آيه سازگار نيست.(3)

* * *

 11بَلْ كَذَّبُوا بِالسّاعَةِ وَ أَعْتَدْنا لِمَنْ كَذَّبَ بِالسّاعَةِ سَعِيراً

12إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَكان بَعِيد سَمِعُوا لَها تَغَيُّظاً وَ زَفِيراً

13وَ إِذا أُلْقُوا مِنْها مَكاناً ضَيِّقاً مُقَرَّنِينَ دَعَوْا هُنالِكَ ثُبُوراً

14لاتَدْعُوا الْيَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً كَثِيراً

15قُلْ أَ ذلِكَ خَيْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ كانَتْ لَهُمْ جَزاءً وَ مَصِيراً

16لَهُمْ فِيها ما يَشاؤُنَ خالِدِينَ كانَ عَلى رَبِّكَ وَعْداً مَسْئُوُلاً

ترجمه:

11 ـ بلكه آنان قيامت را تكذيب كرده اند; و ما براى كسى كه قيامت را تكذيب كند، آتشى شعلهور و سوزان فراهم كرده ايم!

12 ـ هنگامى كه اين آتش آنان را از مكانى دور ببيند، صداى وحشتناكش را كه با نفس زدن شديد همراه است مى شنوند.

13 ـ و هنگامى كه در جاى تنگى از آن افكنده شوند در حالى كه در غل و زنجيرند، فرياد واويلاى آنان بلند مى شود!

14 ـ (به آنان گفته مى شود:) امروز يك بار واويلا نگوئيد، بلكه بسيار واويلا بگوئيد!

15 ـ (اى پيامبر) بگو: «آيا اين بهتر است يا بهشت جاويدانى كه به پرهيزگاران وعده داده شده؟! بهشتى كه پاداش اعمال آنها و قرارگاهشان است».

16 ـ هر چه بخواهند در آنجا برايشان فراهم است; جاودانه در آن خواهند ماند; اين وعده اى است كه پروردگارت بر عهده گرفته است!

1 ـ بسيارى از مفسران در اينجا «امثال» را به معنى «تشبيهات» گرفته اند، اما روشن نساخته اند كه: مشركان در اينجا چه تشبيهى كرده اند؟

بعضى ديگر «امثال» را به معنى «توصيف ها» نموده اند، زيرا يكى از معانى «مثل» ـ طبق آنچه «راغب» در «مفردات» گفته ـ «توصيف» است.

ولى به هر حال، اگر منظور توصيف هم بوده باشد مسلماً در اينجا منظور توصيف بى پايه و بى اساس است، چرا كه در صدر و ذيل آيه فوق، قرائنى است كه: دلالت بر اين معنى مى كند: از يكسو، به عنوان تعجب مى گويد: ببين چه مثل هائى مى زنند؟! و از سوى ديگر، مى گويد: توصيف هائى، كه سبب گمراهى غير قابل بازگشت آنها مى شود.

2 ـ خطبه 192 «نهج البلاغه» (خطبه قاصعه).

3 ـ و همچنين كسانى كه گفته اند: منظور باغ هاى دنيا و قصرهاى آخرت است، فعل هاى ماضى و مضارع (جعل و يجعل) كه در آيه است نيز نبايد باعث چنين توهمى شود; زيرا مى دانيم طبق قواعد ادبيات عرب، افعال هنگامى كه در جمله شرطيه قرار مى گيرند مفهوم زمانى خود را از دست مى دهند (جوامع الجامع، جلد 2، صفحه 26).

تفسير:

▲مقايسه اى از بهشت و دوزخ

در اين آيات ـ به دنبال بحثى كه از انحراف كفار در مسأله توحيد و نبوت پيامبر(صلى الله عليه وآله) در آيات قبل بود ـ سخن از بخش ديگرى از انحرافات آنها در زمينه معاد به ميان آمده، و در حقيقت با بيان اين بخش، روشن مى شود: آنها در تمام اصول دين گرفتار تزلزل و انحراف بودند، هم در توحيد، هم در نبوت و هم در معاد، كه دو قسمت آن در آيات گذشته آمده، و اكنون سومين بخش را مى خوانيم.

نخست مى گويد: «بلكه آنها قيامت را تكذيب كردند» (بَلْ كَذَّبُوا بِالسّاعَةِ).

ذكر كلمه «بَل» كه در اصطلاح ادبى براى «اِضراب» است به اين معنى است كه: آنها آنچه در زمينه نفى توحيد و نبوت مى گويند، بهانه هائى است كه در حقيقت از انكار معاد سرچشمه گرفته است; چرا كه اگر كسى ايمان به چنان دادگاه عظيم و پاداش و كيفر الهى داشته باشد، اين چنين بى پروا حقايق را به باد مسخره نمى گيرد، با ذكر بهانه هاى واهى، از دعوت پيامبرى كه دلائل نبوتش آشكار است سر نمى پيچد، و در برابر بت هائى كه با دست خود ساخته و پرداخته، سر تعظيم فرود نمى آورد.

اما قرآن در اينجا به پاسخ استدلالى نپرداخته; چرا كه اين گروه اهل منطق و استدلال نبودند، بلكه، آنها را با تهديدهاى تكان دهنده و كوبنده مواجه مى كند، و آينده شوم و دردناك آنها را در برابر چشمشان مجسم مى سازد، كه گاه، اين منطق براى اين گونه افراد مؤثرتر است.

نخست مى گويد: «ما براى كسى كه قيامت را انكار كند آتش سوزانى مهيا كرده ايم» (وَ أَعْتَدْنا لِمَنْ كَذَّبَ بِالسّاعَةِ سَعِيراً).(1)

آن گاه توصيف عجيبى از اين آتش سوزان كرده، مى گويد: «هنگامى كه اين آتش آنها را از راه دور ببيند چنان به هيجان مى آيد كه صداى وحشتناك و خشم آلود او را كه با نفس زدن شديد همراه است، مى شنوند»! (إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَكان بَعِيد سَمِعُوا لَها تَغَيُّظاً وَ زَفِيراً).

در اين آيه تعبيرات متعدد گويائى است كه، از شدت اين عذاب الهى خبر مى دهد:

1 ـ نمى گويد: آنها آتش دوزخ را از دور مى بينند، بلكه مى گويد: آتش آنها را مى بيند، گوئى چشم و گوش دارد، چشم به راه دوخته و انتظار اين گنهكاران را مى كشد!

2 ـ نياز به اين ندارد كه آنها نزديك آن شوند، تا به هيجان در آيد، بلكه از فاصله دور ـ كه طبق بعضى از روايات يك سال راه است ـ از خشم، فرياد مى زند.

3 ـ از اين آتش سوزان، توصيف به «تغيّظ» شده است، و آن عبارت از حالتى است كه انسان، خشم خود را با نعره و فرياد آشكار مى سازد.

4 ـ براى آتش دوزخ، «زفير» قائل شده، يعنى شبيه آن حالتى كه انسان نَفَس را در سينه فرو مى برد، آنچنان كه دنده ها به طرف بالا رانده مى شوند و اين معمولاً در حالى است كه انسان بسيار خشمگين مى گردد.

مجموع اين حالات نشان مى دهد: آتش سوزان دوزخ، همچون حيوان درنده گرسنه اى كه در انتظار طعمه خويش است، انتظار اين گروه را مى كشد (پناه بر خدا).

* * *

اين وضع دوزخ است به هنگامى كه آنها را از دور مى بيند، اما وضع آنها در آتش دوزخ را چنين توصيف مى كند: «هنگامى كه در مكان تنگ و محدودى از آتش ـ در حالى كه در غل و زنجيرند ـ افكنده شوند فرياد واويلاشان بلند مى شود» (وَ إِذا أُلْقُوا مِنْها مَكاناً ضَيِّقاً مُقَرَّنِينَ دَعَوْا هُنالِكَ ثُبُوراً).(2)

اين به خاطر كوچك بودن دوزخ نيست; چرا كه طبق آيه 30 سوره «ق» «هر چه در قيامت، به جهنم مى گوئيم: آيا پر شده اى؟ باز بيشتر طلب مى كند» (يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيد).

بنابراين، مكان وسيعى است اما آنها را در اين مكان وسيع آنچنان محدود مى كنند كه طبق بعضى از روايات، وارد شدنشان در دوزخ همچون وارد شدن ميخ در ديوار است!.(3)

ضمناً، واژه «ثُبُور» در اصل به معنى «هلاك و فساد» است، و به هنگامى كه انسان در برابر چيز وحشتناك و مهلكى قرار مى گيرد، گاهى فرياد «وا ثبورا»! بلند مى كند، كه مفهومش «اى مرگ بر من» است.

* * *

اما به زودى به آنها گفته مى شود: «امروز يك بار «وا ثبورا» نگوئيد، بلكه بسيار ناله «وا ثبورا» سر دهيد» (لاتَدْعُوا الْيَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً كَثِيراً).

و در هر حال، اين ناله شما به جائى نخواهد رسيد و مرگ و هلاكى در كار نخواهد بود، بلكه بايد زنده بمانيد، و مجازات هاى دردناك را بچشيد.

اين آيه در حقيقت شبيه آيه 16 سوره «طور» است كه مى فرمايد: اصْلَوْها فَاصْبِرُوا أَوْ لاتَصْبِرُوا سَواءٌ عَلَيْكُمْ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ: «در آتش دوزخ بسوزيد، مى خواهيد شكيبائى كنيد يا نكنيد، براى شما تفاوتى نمى كند، شما جزاى اعمال گذشته خود را مى بينيد».

در اين كه: گوينده اين سخن با كافران كيست؟ قرائن نشان مى دهد، فرشتگان عذابند; چرا كه سر و كارشان با آنها است.

و اما اين كه: چرا به آنها گفته مى شود: يك بار «وا ثبورا» نگوئيد، بلكه بسيار بگوئيد، ممكن است به خاطر اين باشد كه: عذاب دردناك آنها موقتى نيست كه با گفتن يك «وا ثبورا» پايان يابد، بلكه، بايد در طول اين مدت همواره اين جمله را تكرار كنند.

به علاوه، مجازات الهى درباره اين ستمگران جنايتكار آنچنان رنگارنگ است كه در برابر هر مجازاتى، مرگ خود را با چشم مى بينند و صداى «وا ثبورا» ايشان بلند مى شود، و گوئى مرتباً مى ميرند و زنده مى شوند.

* * *

پس از آن روى سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) كرده دستور مى دهد: آنها را به داورى دعوت كند، مى فرمايد: «بگو آيا اين سرنوشت دردناك بهتر است، يا بهشت جاويدانى كه به پرهيزكاران وعده داده شده است؟ بهشتى كه هم پاداش اعمال آنها است و هم جايگاه و قرارگاهشان» (قُلْ أَ ذلِكَ خَيْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ كانَتْ لَهُمْ جَزاءً وَ مَصِيراً).

* * *

همان بهشتى كه «هر چه در آن بخواهند در آنجا براى آنها فراهم است» (لَهُمْ فِيها ما يَشاؤُنَ).

همان بهشتى كه «براى هميشه در آن خواهند ماند» (خالِدِينَ).

«اين وعده اى است مسلّم بر پروردگارتان، كه آن را بر عهده گرفته است» (كانَ عَلى رَبِّكَ وَعْداً مَسْئُوُلاً).

اين سؤال و داورى طلبيدن، نه به خاطر آن است كه: كسى ترديد در اين امر داشته باشد، و نه اين كه: آن عذاب هاى دردناك وحشتناك قابل موازنه و مقايسه با اين نعمت هاى بى نظير باشد، بلكه، اين گونه سؤال ها و داورى طلبيدن ها، براى بيدار ساختن وجدان هاى خفته است، كه آنها را در برابر يك امر بديهى و بر سر دو راهى قرار دهند.

اگر در پاسخ بگويند: آن نعمت ها بهتر است و برتر است (كه حتماً بايد بگويند) خود را محكوم كرده اند كه اعمالشان بر ضد آن است، و اگر بگويند: آن عذاب بر اين نعمت برترى دارد، سند بى عقلى خود را امضاء نموده اند، و اين درست به آن مى ماند كه، ما به جوان گريزپائى كه مدرسه و دانشگاه را ترك گفته، هشدار مى دهيم، مى گوئيم: ببين آنها كه از علم و دانش فرار كردند و در آغوش فساد افتادند جايشان زندان است، آيا زندان بهتر است يا رسيدن به مقامات عالى؟!

* * *

نكته ها:

1 ـ نخست به اين نكته بايد توجه كرد: در آيات فوق در يك جا «خلد» و جاودانگى را به عنوان صفتى براى بهشت بيان كرده، و در جاى ديگر «خالد بودن» را حال براى بهشتيان، تا تأكيدى باشد بر اين حقيقت كه هم بهشت جاودانى است و هم ساكنان آن.

* * *

2 ـ جمله «لَهُمْ فِيْها ما يَشاؤُنَ» (هر چه بخواهند در بهشت هست) نقطه مقابل چيزى است كه در مورد دوزخيان در آيه 54 سوره «سبأ» آمده است: وَ حِيْلَ بِيْنَهُمْ وَ بَيْنَ ما يَشْتَهُونَ: «ميان آنها و آنچه مى خواهند مانع و حائلى قرار داده شده».

* * *

3 ـ تعبير به «مصير» (جايگاه و محل بازگشت) بعد از تعبير به «جزاء» در مورد بهشت، همه جنبه تأكيد دارد بر آنچه در مفهوم جزاء افتاده، و همه نقطه مقابلى است در برابر جايگاه دوزخيان، كه در آيات قبل از آن آمده بود كه آنها دست و پا در غل و زنجير، در مكان تنگ و محدودى افكنده مى شوند.

* * *

4 ـ جمله «كانَ عَلى رَبِّكَ وَعْداً مَسْئُولاً»، اشاره به اين است كه: مؤمنان در دعاهاى خود بهشت را با تمام نعمت هايش از خداوند تقاضا كرده اند، آنها سائلند و خدا «مسئول عنه» چنان كه در آيه 194 سوره «آل عمران» از قول مؤمنان مى خوانيم: رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِكَ: «پروردگارا آنچه را به رسولانت درباره ما وعده فرموده اى به ما مرحمت فرما».

همه مؤمنان نيز با زبان حال چنين تقاضائى را از خداوند دارند; زيرا هر كس اطاعت فرمان او مى كند، چنين تقاضائى را با زبان حال دارد.

فرشتگان نيز چنين درخواستى را از خدا درباره مؤمنان مى نمايند، چنان كه در آيه 8 سوره «مؤمن» مى خوانيم: رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنّاتِ عَدْن الَّتِي وَعَدْتَهُمْ: «پروردگارا! مؤمنان را در باغ هاى جاودانى بهشت كه به آنها وعده داده اى داخل كن»!.

تفسير ديگرى در اينجا نيز وجود دارد و آن اين كه: كلمه «مَسْئُولاً» تأكيدى است بر اين وعده حتمى خداوند، يعنى آنچنان اين وعده قطعى است كه مؤمنان مى توانند آن را از خدا مطالبه كنند، و درست به اين مى ماند كه: ما به كسى وعده اى داده و در ضمن به او حق مى دهيم، از ما طلبكارى نمايد.

البته هيچ مانعى ندارد كه همه اين معانى در مفهوم وسيع «مَسْئُولاً» جمع باشد.

* * *

5 ـ با توجه به جمله «لَهُمْ ما يَشاؤُنَ» (هر چه بخواهند در آنجا هست) اين سؤال براى بعضى پيدا شده كه: اگر مفهوم گسترده اين جمله را در نظر بگيريم، نتيجه اش اين مى شود: بهشتيان مثلاً اگر مقام انبياء و اولياء را بخواهند به آنها داده مى شود، و يا اگر نجات دوستان و بستگان گنهكارشان را ـ كه مستحق دوزخند ـ طلب كنند به آن مى رسند، و مانند اين خواسته ها.

اما با توجه به يك نكته جواب اين سؤال روشن مى شود، و آن اين كه: پرده ها از برابر چشمان بهشتيان كنار مى رود، حقايق را به خوبى درك مى كنند و تناسب ها در نظر آنان كاملاً واضح مى شود، آنها هرگز به فكرشان نمى گذرد كه چنين تقاضاهائى را از خدا كنند و اين درست به اين مى ماند كه ما در دنيا تقاضا كنيم: يك كودك دبستانى استاد دانشگاه شود، و يا يك دزد جنايتكار، قاضى دادگاه، آيا اين گونه امور به فكر هيچ عاقلى در دنيا مى رسد؟ در آنجا نيز چنين است، از اين گذشته آنها تمام خواسته هايشان تحت الشعاع خواست خدا است و همان مى خواهند كه خدا مى خواهد و چيزى بر خلاف رضاى خداوند نمى خواهند.

* * *

 17وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ فَيَقُولُ أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادِي هؤُلاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِيلَ

18قالُوا سُبْحانَكَ ما كانَ يَنْبَغِي لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ أَوْلِياءَ وَ لكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ آباءَهُمْ حَتّى نَسُوا الذِّكْرَ وَ كانُوا قَوْماً بُوراً

19فَقَدْ كَذَّبُوكُمْ بِما تَقُولُونَ فَما تَسْتَطِيعُونَ صَرْفاً وَ لا نَصْراً وَ مَنْ يَظْلِمْ مِنْكُمْ نُذِقْهُ عَذاباً كَبِيراً

ترجمه:

17 ـ (به خاطر بياور) روزى را كه همه آنان و معبودهائى را كه غير از خدا مى پرستند جمع مى كند، آن گاه به آنها مى گويد: «آيا شما اين بندگان مرا گمراه كرديد يا خود آنان راه را گم كردند»؟!

18 ـ (در پاسخ) مى گويند: «منزهى تو! براى ما شايسته نبود كه غير از تو اوليائى برگزينيم، ولى آنان و پدرانشان را از نعمت ها برخوردار نمودى تا اين كه (به جاى شكر نعمت) ياد تو را فراموش كردند و تباه و هلاك شدند».

19 ـ (خداوند به آنان مى گويد: ببينيد) اين معبودان، شما را در آنچه مى گوئيد تكذيب كردند! اكنون نمى توانيد عذاب الهى را بر طرف بسازيد، يا از كسى يارى بطلبيد! و هر كس از شما ستم كند، عذاب شديدى به او مى چشانيم!

1 ـ «سَعِيراً» از ماده «سعر» (بر وزن قعر) به معنى شعلهور شدن آتش است، بنابراين «سعير» به آتش شعلهور، و دامنه دار و سوزان گفته مى شود.

2 ـ «مُقَرَّنِينَ» از ماده «قَرَنَ» به معنى نزديكى و اجتماع دو يا چند چيز با هم است، و به طنابى كه اشياء را با آن مى بندند، «قرن» مى گويند و نيز به كسى كه با غل و زنجير دست و پايش را به هم مى بندند ـ به همين مناسبت ـ «مقرن» مى گويند (براى توضيح بيشتر درباره اين لغت به جلد دهم، صفحه 386 ذيل آيه 49 سوره «ابراهيم» مراجعه كنيد).

3 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 163، ذيل آيه مورد بحث.

تفسير:

▲محاكمه معبودان و عابدان گمراه

از آنجا كه در آيات گذشته، سخن از سرنوشت مؤمنان و مشركان در قيامت و پاداش و كيفر اين دو گروه بود، آيات مورد بحث، همين موضوع را به شكل ديگرى ادامه مى دهد و سؤالى را كه خداوند از معبودهاى «مشركان» در قيامت مى كند، همراه جواب آنها به عنوان يك هشدار، بيان مى فرمايد:

نخست مى گويد: «به ياد آور روزى را كه خداوند همه آنها و معبودهايشان را كه غير از «اللّه» پرستش مى كردند جمع و محشور مى كند» (وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ).

و از آنها «سؤال مى كند: آيا شما اين بندگان مرا گمراه كرديد يا خود آنها راه را گم كردند»؟! (فَيَقُولُ أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادِي هؤُلاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِيلَ).

* * *

اما آنها در پاسخ «مى گويند: منزهى تو اى پروردگار براى ما شايسته نبود كه اوليائى غير از تو برگزينيم» (قالُوا سُبْحانَكَ ما كانَ يَنْبَغِي لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ أَوْلِياءَ).

نه تنها ما آنها را به سوى خود دعوت نكرديم، بلكه ما به ولايت و عبوديت تو معترف بوديم و غير از تو را معبود براى خود و ديگران برنگزيديم!.

علت انحراف آنها اين بود كه: «آنان و پدرانشان را از نعمت ها و مواهب دنيا برخوردار نمودى (آنان به جاى اين كه شكر نعمتت را به جا آورند در شهوات و كامجوئى ها فرو رفتند) تا ياد تو را فراموش كردند» (وَ لكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ آباءَهُمْ حَتّى نَسُوا الذِّكْرَ).

«و به همين دليل فاسد شدند و هلاك گشتند» (وَ كانُوا قَوْماً بُوراً).

* * *

در اينجا خداوند روى سخن را به مشركان كرده، مى گويد: «اين معبودانتان شما را در آنچه مى گوئيد، تكذيب كردند» مى گفتيد: اينها شما را از راه منحرف كردند و به سوى عبادت خود، دعوت نمودند در حالى كه آنها گفته شما را دروغ مى شمرند (فَقَدْ كَذَّبُوكُمْ بِما تَقُولُونَ).

و چون چنين است و خود مرتكب انحراف خويش بوده ايد، «قدرت نداريد عذاب الهى را از خود بر طرف سازيد و خويش را يارى كنيد و يا از ديگران يارى بطلبيد» (فَما تَسْتَطِيعُونَ صَرْفاً وَ لا نَصْراً).

«و كسى كه از شما ستم كند، عذاب شديد و بزرگى به او مى چشانيم» (وَ مَنْ يَظْلِمْ مِنْكُمْ نُذِقْهُ عَذاباً كَبِيراً).

بدون شك، «ظلم» مفهوم وسيعى دارد، هر چند موضوع بحث در آيه «شرك» است كه يكى از مصداق هاى روشن ظلم مى باشد، اما با اين حال، كلى بودن مفهوم آيه را از بين نمى برد.

جالب اين كه: «مَنْ يَظْلِمْ» به صورت فعل مضارع آمده است و اين نشان مى دهد، قسمت اول بحث ـ اگر چه مربوط به گفتگوهاى رستاخيز است ـ اما جمله اخير، خطابى است به آنها در دنيا، گوئى همين كه دل هاى مشركان بر اثر شنيدن «گفتگوهاى عابدان و معبودان در قيامت» آماده اثر پذيرى مى شود سخن را از قيامت به دنيا كشانده و به آنها مى گويد: «هر كسى ظلم و ستمى انجام دهد او را شديداً كيفر مى دهيم».(1)

1 ـ اين احتمال نيز وجود دارد كه: جمله اخير نيز دنباله گفتگوى خداوند با مشركان در قيامت باشد، و مضارع بودن فعل زيانى نمى رساند; زيرا جمله «مَنْ يَظْلِمْ...» به صورت يك قانون كلى (جمله شرطيه) ذكر شده، و مى دانيم: افعال در جمله شرطيه، مفهوم زمانى خود رااز دست مى دهند، و تنها ارتباط شرط و جزا در نظر است.

* * *

نكته ها:

▲1 ـ منظور از معبودها در اينجا كيانند؟

در پاسخ اين سؤال، دو تفسير در ميان مفسران معروف وجود دارد:

نخست اين كه: منظور معبودهاى انسانى (همچون مسيح(عليه السلام)) يا شيطانى (همچون جنّ) و يا «فرشتگان» است كه هر كدام را گروهى از مشركان براى پرستش انتخاب كرده بودند.

و از آنجا كه آنها داراى عقل، شعور و ادراك هستند مى توانند، مورد اين بازپرسى قرار گيرند، و براى اتمام حجت، و اثبات دروغ مشركان كه مى گويند: اينها ما را به عبادت خود دعوت كردند، از آنها سؤال مى شود.

آيا چنين سخنى صحيح است؟ و آنها صريحاً گفتار مشركان را تكذيب مى كنند!.

تفسير دوم كه جمعى از مفسران آن را ذكر كرده اند، اين است: خداوند در آن روز، نوعى از حيات و درك و شعور به «بت ها» مى بخشد، به طورى كه مى توانند مورد بازپرسى قرار گيرند، و پاسخ لازم را بدهند كه: خدايا ما اينها را گمراه نكرديم، بلكه، آنها خودشان بر اثر غرق شدن در شهوات و غرور، گمراه شدند.

اين احتمال نيز، وجود دارد كه: تمام معبودها را شامل شود، اعم از آنها كه داراى عقل و شعورند و به زبان خود واقعيت ها را مى گويند، و معبودهائى كه از عقل و شعور برخوردار نيستند و به زبان حال حقيقت را منعكس مى سازند.

ولى، قرائن موجود در آيه، با تفسير اول هماهنگ تر است، چرا كه فعل ها و ضميرها همه نشان مى دهد: طرف صحبت، صاحبان عقل و شعورند و اين متناسب با معبودهائى همچون مسيح، فرشتگان و مانند آنها است.

به علاوه، از جمله فَقَدْ كَذَّبُوكُمْ: «آنها شما را تكذيب كردند» چنين برمى آيد كه: مشركان قبلاً ادعا نموده اند: اين معبودان ما را گمراه ساختند، و به سوى خويش دعوت كردند، و بعيد است مشركان اين ادعا را در مورد بت هاى سنگى و چوبى كرده باشند، زيرا خودشان ـ آن گونه كه در داستان ابراهيم آمده ـ يقين داشتند بت ها سخن نمى گويند: «لَقَدْ عَلِمْتَ ما هؤُلاءِ يَنْطِقُونَ».(1)

در حالى كه مثلاً در مورد «مسيح»(عليه السلام) در آيه 116 سوره «مائده» مى خوانيم: أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّي إِلهَيْنِ مِنْ دُونِ اللّهِ: «آيا تو، به مردم گفتى كه من و مادرم را به عنوان دو معبود غير از خدا انتخاب كنيد»؟!

و در هر حال، مسلّم است، ادعاى مشركان و بت پرستان، واهى و بى اساس بوده و آنان ايشان را به عبادت خود دعوت نكرده اند.

جالب اين كه: معبودان در جواب نمى گويند: خدايا ما آنها را به عبادت خود دعوت نكرديم، بلكه، مى گويند: ما غير از تو معبودى براى خود انتخاب ننموديم، يعنى وقتى خود ما تنها تو را پرستش مى كنيم به طريق اولى براى آنها ديگرى را معرفى نكرده ايم، به خصوص اين كه: اين سخن با جمله سُبْحانَكَ: «منزهى تو» و با جمله ما كانَ يَنْبَغِى لَنا: «براى ما سزاوار نبود» همراه است كه نهايت ادب و تأكيد آنها را بر توحيد روشن مى سازد.

* * *

1 ـ انبياء، آيه 65.

▲2 ـ انگيزه انحراف از اصل توحيد

قابل توجه اين كه: معبودان، عامل اصلى انحراف اين گروه مشرك را «زندگى مرفّه» آنها مى شمرند، مى گويند: خداوندا آنها و پدرانشان را از نعمت هاى اين زندگى برخوردار ساختى، و همين باعث فراموشكارى آنها شد، به جاى اين كه: بخشنده اين نعمت ها را بشناسند و به شكر و طاعتش پردازند در گرداب غفلت و غرور فرو رفتند، و تو و روز قيامت را به دست فراموشى سپردند.

و به راستى، زندگى مرفّه براى جمعيتى كه ظرفيت كافى ندارند و پايه هاى ايمانشان سست است از يكسو، «غرور آفرين» است; چرا كه وقتى به نعمت فراوان رسيدند خود را گم مى كنند و خدا را فراموش مى نمايند، حتى گاه فرعونوار كوس «أَنَا اللّه» مى كوبند!

و از سوئى ديگر، اين گونه افراد مايلند هر چه بيشتر آزاد باشند، و هيچ محدوديتى در كامجوئى از لذائذ در كارشان نباشد، و قيد و بندهائى از قبيل حلال و حرام، مشروع و نامشروع آنها را از رسيدن به هدف هايشان منع نكند، و به اين دليل، نمى خواهند در برابر قوانين و مقررات دينى، سر تعظيم فرود آورند و روز حساب و جزا را بپذيرند.

هم اكنون، نيز طرفداران آئين خدا و تعليمات انبيا در ميان مرفّهين زياد نيستند، و اين مستضعفين اند كه طرفداران سرسخت، دوستان با وفا، ايثارگر دين و مذهبند.

البته، اين سخن در هر دو طرف استثناهائى دارد، ولى اكثريت هر دو گروه چنانند كه گفتيم.

ضمناً، در آيه فوق، تنها روى مرفّه بودن زندگى خود آنها تكيه نشده، بلكه روى مرفّه بودن زندگى نياكان آنها نيز تكيه شده است; زيرا هنگامى كه انسان از كودكى در ناز و نعمت پرورش يافت، طبيعى است كه ميان خود و ديگران غالباً جدائى و امتياز ببيند، و به آسانى حاضر نباشد، منافع مادى و زندگى مرفّه خود را از دست بدهد.

در حالى كه پايبند بودن به فرمان خدا، و برنامه هاى مذهب، نياز به ايثار، و گاهى هجرت، حتى جهاد و شهادت دارد، و گاه، تن در دادن به انواع محروميت ها و تسليم دشمن نشدن، و اينها امورى است كه با مزاج مرفّهين كمتر سازگار است مگر آنها كه شخصيتشان فوق زندگى ماديشان است كه اگر يك روز بود، شكر خدا مى گويند و اگر نبود متزلزل و ناراحت نمى شوند، و به تعبير ديگر، آنها بر زندگى ماديشان حاكمند نه محكوم، اميرند، نه اسير!.

از اين توضيح استفاده مى شود: منظور از جمله «نَسُوا الذِّكْرَ»، فراموش كردن ياد خدا است كه در آيه 19 سوره «حشر» به جاى آن «وَ لاتَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللّهَ» آمده است، و يا فراموش كردن روز قيامت و دادگاه عدل پروردگار، آنچنان كه در آيه 26 سوره «ص» آمده: لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِسابِ: «براى آنها عذاب شديدى است به خاطر فراموش كردن روز حساب».

و يا فراموش كردن هر دو و همه برنامه هاى الهى.

* * *

▲3 ـ واژه «بور»

«بور» از ماده «بَوار» در اصل، به معنى شدت كساد بودن چيزى است و چون شدت كسادى، باعث فساد مى شود ـ چنان كه در ضرب المثل عرب آمده: «كَسَدَ حَتّى فَسَدَ» ـ اين كلمه به معنى «فساد»، و سپس «هلاكت» اطلاق شده است.

و از آنجا كه زمين خالى از درخت، گل و گياه در حقيقت فاسد و مرده است به آن «بائر» مى گويند.

بنابراين، جمله «كانُوا قَوْماً بُوراً» اشاره به اين است كه: اين گروه بر اثر غرق شدن در زندگى مرفّه مادى و فراموش كردن خدا و رستاخيز، به فساد و هلاكت كشيده شدند و سرزمين دلشان همچون بيابانى خشك و بائر، از گل هاى ملكات ارزشمند انسانى و ميوه هاى فضيلت و حيات معنوى خالى گرديد.

مطالعه حال ملت هائى كه امروز در ناز و نعمت غرقند و از خدا و خلق بى خبرند، عمق معنى اين آيه را روشن تر مى سازد كه چگونه در درياى فساد اخلاقى غرق شده اند، و چگونه فضائل انسانى از سرزمين باير وجودشان برچيده شده است.(1)

* * *

20وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ إِلاّ إِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعامَ وَ يَمْشُونَ فِي الأَسْواقِ وَ جَعَلْنا بَعْضَكُمْ لِبَعْض فِتْنَةً أَ تَصْبِرُونَ وَ كانَ رَبُّكَ بَصِيراً

ترجمه:

20 ـ ما هيچ يك از رسولان را پيش از تو نفرستاديم مگر اين كه غذا مى خوردند و در بازارها راه مى رفتند; و بعضى از شما را وسيله امتحان بعضى ديگر قرار داديم، آيا صبر و شكيبائى مى كنيد (و از عهده امتحان بر مى آئيد)؟! و پروردگار تو همواره بصير و بينا بوده است.

شأن نزول:

جمعى از مفسران، در شأن نزول آيه فوق چنين آورده اند: گروهى از سران مشركان، خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده، گفتند: اى محمّد! تو از ما چه مى خواهى؟ اگر رياست مى طلبى ما تو را سرپرست خود مى كنيم، و اگر علاقه به مال دارى از اموال خود در اختيار تو مى گذاريم.

اما هنگامى كه ديدند: پيامبر(صلى الله عليه وآله) در برابر اين پيشنهادهايشان تسليم نشد، به بهانه جوئى پرداخته گفتند: تو چگونه فرستاده خدا هستى؟ با اين كه: غذا مى خورى و در بازارها توقف مى كنى؟!

آنها پيامبر(صلى الله عليه وآله) را به خوردن غذا سرزنش كردند; چرا كه مى خواستند: او فرشته باشد.

به راه رفتن در بازارها ملامت كردند; چرا كه آنها كسراها و قيصرها و پادشاهان جبّار را ديده بودند، كه هرگز گام در بازارها نمى گذاردند، در حالى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) با مردم در بازارها حشر و نشر داشت و با آنها مأنوس بود، و امر و نهى الهى را به آنها ابلاغ مى كرد، بهانه جويان ايراد كرده گفتند:

او مى خواهد حكمران ما شود، در حالى كه روش او مخالف سيره پادشاهان است!.

آيه فوق، نازل شد و اين حقيقت را روشن ساخت كه: روش پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، روش همه پيامبران پيشين است.(2)

* * *

1 ـ واژه «بور» را بعضى مصدر مى دانند كه گاه به معنى اسم فاعل به كار مى رود و مفرد و تثنيه و جمع مذكر و مؤنث در آن يكسانست و بعضى آن را جمع «بائر» شمرده اند.

2 ـ گر چه، مضمون روايت فوق، در بسيارى از تفسيرها آمده است، ولى آنچه ما در بالا ذكر كرديم مطابق روايتى است كه «قرطبى» در جلد 7 تفسيرش صفحه 4721 آورده است.

تفسير:

▲همه پيامبران چنين بودند

در چند آيه قبل، يكى از بهانه جوئى هاى مشركان را به اين عنوان كه: چرا پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) غذا مى خورد و در بازارها راه مى رود، آمده بود، و جوابى اجمالى و سر بسته براى آن گفته شد، آيه مورد بحث، به همان مطلب بازگشته و پاسخى صريح تر و مشروح تر به آن مى دهد، مى گويد:

«ما هيچ يك از رسولان را قبل از تو نفرستاديم مگر اين كه: همه آنها از جنس بشر بودند، غذا مى خوردند و در بازارها راه مى رفتند» (و با مردم حشر و نشر داشتند) (وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ إِلاّ إِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعامَ وَ يَمْشُونَ فِي الأَسْواقِ).

و در عين حال «بعضى از شما را وسيله امتحان بعض ديگر قرار داديم» (وَ جَعَلْنا بَعْضَكُمْ لِبَعْض فِتْنَةً).

اين آزمايش، ممكن است از اين طريق باشد كه: انتخاب پيامبران از جنس بشر آن هم از انسان هائى كه از ميان توده هاى جمعيت محروم برمى خيزند، خود آزمايش بزرگى است; چرا كه گروهى ابا دارند زير بار هم نوع خود بروند به خصوص، كسى كه از نظر امكانات مادى در سطح پائينى قرار داشته باشد، و آنها از اين نظر در سطح بالا، و يا سن و سالشان بيشتر و در جامعه سرشناس تر باشند.

اين احتمال، نيز وجود دارد كه منظور آزمودن عمومى مردم، به وسيله يكديگر است; چرا كه افراد از كار افتاده، ناتوان، بيمار، يتيم و دردمند، آزمونى هستند براى اقويا، سالم و تندرست، و به عكس افراد تندرست و قوى، آزمونى هستند براى افراد ضعيف و ناتوان.

آيا گروه دوم راضى به رضاى خدا هستند؟ و آيا گروه اول وظيفه و تعهد انسانى خود را در برابر گروه دوم انجام مى دهند، يا نه؟

و از آنجا كه اين دو تفسير، با هم منافاتى ندارند ممكن است هر دو در مفهوم وسيع آيه كه امتحان مردم به وسيله يكديگر است جمع باشد.

و به دنبال اين سخن، همگان را مورد خطاب قرار داده، سؤال مى كند: «آيا صبر و شكيبائى پيشه مى كنيد»؟ (أَ تَصْبِرُونَ).

چرا كه مهمترين ركن پيروزى در تمام اين آزمايش ها صبر، استقامت و پايمردى است، صبر و استقامت در برابر هوس هاى سركشى كه مانع از قبول حق مى شود، صبر و استقامت در برابر مشكلاتى كه در آنجا وظائف و اداء رسالتها وجود دارد، و همچنين شكيبائى در برابر مصائب و حوادث دردناك كه زندگى انسان به هر حال، خالى از آن نخواهد بود.

خلاصه، تنها با نيروى پايدارى و صبر است كه مى توان از عهده اين امتحان بزرگ الهى برآمد.(1)

و در پايان آيه، به عنوان يك هشدار، مى فرمايد: «پروردگار تو همواره بصير و بينا بوده و هست» (وَ كانَ رَبُّكَ بَصِيراً).

مبادا، تصور كنند چيزى از رفتار شما در برابر آزمون هاى الهى از ديده بينا و موشكاف علم خداوند، مكتوم و پنهان مى ماند، او همه را دقيقاً مى داند و مى بيند.

* * *

سؤال:

در اينجا پرسشى پيش مى آيد و آن اين كه: پاسخ قرآن در آيات فوق به مشركان دائر بر اين كه: همه پيامبران از جنس بشر بودند، نه تنها مشكل را حل نمى كند، بلكه به اصطلاح از قبيل تكثير اشكال است; چرا كه ممكن است آنها ايراد خود را به همه پيامبران تعميم دهند.

پاسخ:

آيات مختلف قرآن نشان مى دهد: آنها اين ايراد را به شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله)داشتند و معتقد بودند: او وضع خاصى به خود گرفته، و لذا مى گفتند: ما لِهذَا الرَّسُولِ...: «چرا اين پيامبر(صلى الله عليه وآله) اين چنين است...».

قرآن در پاسخ آنها مى گويد: اين، منحصر به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نيست كه غذا مى خورد و در بازارها گام بر مى دارد، همه آنها چنين اوصافى را داشتند، و به فرض كه آنها اين اشكال را به همه پيامبران تعميم دهند، قرآن پاسخ آنها را نيز گفته، آنجا كه مى گويد: وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَكاً لَجَعَلْناهُ رَجُلاً: «به فرض كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را فرشته قرار مى داديم باز، ناگزير او را به صورت انسانى در مى آورديم»(2) (تا بتواند سرمشق و الگو در تمام زمينه ها براى انسان ها باشد).

اشاره به اين كه: تنها انسان مى تواند رهبر انسان باشد كه از تمام نيازها و خواسته ها و مشكلات و مسائل او آگاه است.

* * *

21وَ قالَ الَّذِينَ لايَرْجُونَ لِقاءَنا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَلائِكَةُ أَوْ نَرى رَبَّنا لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوّاً كَبِيراً

22يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلائِكَةَ لا بُشْرى يَوْمَئِذ لِلْمُجْرِمِينَ وَ يَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً

23وَ قَدِمْنا إِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَل فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً

24أَصْحابُ الْجَنَّةِ يَوْمَئِذ خَيْرٌ مُسْتَقَرّاً وَ أَحْسَنُ مَقِيلاً

ترجمه:

21 ـ و كسانى كه اميدى به ديدار ما ندارند (و رستاخيز را انكار مى كنند) گفتند: «چرا فرشتگان بر ما نازل نشدند و يا پروردگارمان را با چشم خود نمى بينيم»؟! آنها درباره خود تكبر ورزيدند و طغيان بزرگى كردند!

22 ـ (آنها به آرزوى خود مى رسند) اما روزى كه فرشتگان را مى بينند، روز بشارت براى مجرمان نخواهد بود و مى گويند: «ما را امان دهيد، ما را معاف داريد» (اما سودى ندارد).

23 ـ و ما به سراغ اعمالى كه انجام داده اند مى رويم، و همه را همچون ذرات غبار پراكنده در هوا قرار مى دهيم!

24 ـ بهشتيان در آن روز قرارگاهشان از همه بهتر، و استراحتگاهشان نيكوتر است!

1 ـ براى توضيح بيشتر، درباره آزمايش هاى الهى، و هدف اين آزمايش ها، و ساير مشخصات آن، در جلد اول تفسير «نمونه» ذيل آيه 155 سوره «بقره»، مشروحاً بحث كرده ايم.

2 ـ انعام، آيه 9.

تفسير:

▲ادعاهاى بزرگ

گفتيم: مشركان لجوج، براى فرار از زير بار تعهدات و مسئوليت هائى كه ايمان به خدا و رستاخيز بر دوش آنها مى گذارد، بهانه هائى را مطرح مى كردند كه يكى از آنها اين بود :چرا پيامبر مثل ما نياز به غذا دارد؟ و در بازارها راه مى رود؟ كه پاسخ آن را در آيات قبل خوانديم.

آيات مورد بحث، دو قسمت ديگر از بهانه هاى آنها را مطرح كرده، پاسخ مى گويد، نخست مى فرمايد:

«آنها كه اميدى به لقاى ما ندارند (و رستاخيز را انكار مى كنند)، مى گويند: چرا فرشتگان بر ما نازل نمى شوند؟ و يا پروردگارمان را با چشم خود نمى بينيم» (وَ قالَ الَّذِينَ لايَرْجُونَ لِقاءَنا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَلائِكَةُ أَوْ نَرى رَبَّنا).

به فرض كه ما بپذيريم پيامبر هم مى تواند همچون ما زندگى عادى داشته باشد، اما اين قابل قبول نيست كه: پيك وحى تنها بر او نازل شود، و ما او را نبينيم! چه مانعى دارد، فرشته آشكار شود، و بر نبوت او صحه بگذارد، و يا قسمتى از وحى را در حضور ما بازگو كند؟!

و يا خدا را با چشم ببينيم كه: جاى هيچ شك و شبهه اى براى ما باقى نماند؟ اينها است كه براى ما سؤال انگيز است و اينها است كه مانع از پذيرش دعوت محمّد(صلى الله عليه وآله) مى شود!

مهم اين است كه: قرآن اين بهانه جويان را به عنوان «لايَرْجُونَ لِقائَنا» توصيف مى كند، كه نشان مى دهد: سرچشمه اين گفتارهاى بى اساس، عدم ايمان به آخرت، و عدم قبول مسئوليت در برابر خدا است.

در آيه 7 سوره «حجر» نيز شبيه اين سخن را خوانديم كه آنها مى گفتند: لَوْ ما تَأْتِينا بِالْمَلائِكَةِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصّادِقِينَ:

«اگر راست مى گوئى چرا فرشتگان را براى ما نمى آورى تا تو را تصديق كنند»؟!

در آغاز همين سوره «فرقان» نيز خوانديم كه: مشركان مى گفتند: لَوْ لا أُنْزِلَ اِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونُ مَعَهُ نَذِيْراً: «چرا فرشته اى همراه او مأمور انذار انسان ها نشده است»؟.

در حالى كه: يك انسان حق طلب، براى اثبات يك مطلب، تنها مطالبه دليل مى كند، اما نوع دليل هر چه باشد، مسلماً تفاوت نمى كند، هنگامى كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) با نشان دادن معجزات، و از جمله خود قرآن، حقانيت دعوت خويش را به وضوح ثابت كرده، ديگر اين بهانه ها چه معنى دارد؟

و بهترين دليل، براى اين كه: اين سخنان را به خاطر تحقيق پيرامون نبوت پيامبر نمى گفتند، اين است كه: تقاضاى مشاهده پروردگار را كردند و او را تا سر حدّ يك جسم قابل رؤيت، تنزل دادند، همان تقاضاى بى اساسى كه مجرمان بنى اسرائيل نيز داشتند، و پاسخ قاطع آن را شنيدند، كه شرح آن در سوره «اعراف» ذيل آيه 143 آمده است.

لذا قرآن، در پاسخ اين تقاضاها، مى گويد: «آنها در مورد خود تكبر ورزيدند و گرفتار غرور، كبر و خود بينى شدند» (لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ).

«و طغيان كردند، چه طغيان بزرگى»؟ (وَ عَتَوْا عُتُوّاً كَبِيراً).

«عُتُوّ» (بر وزن غُلُوّ) به معنى خوددارى از اطاعت و سرپيچى از فرمان توأم با عناد و لجاج است.

تعبير «فِى أَنْفُسِهِم» ممكن است به اين معنى باشد كه: آنها در مورد خود به كبر و خود بينى گرفتار شدند، و نيز ممكن است به اين معنى باشد كه:

آنها كبر و غرورشان را در دل پنهان كردند و اين بهانه ها را آشكار!

در عصر و زمان ما نيز، كسانى هستند كه: منطق مشركان پيشين را تكرار كرده مى گويند: تا خدا را در محيط آزمايشگاه خود نبينيم، و تا روح را در زير چاقوى جراحى مشاهده نكنيم، باور نخواهيم كرد! و سرچشمه هر دو يكى است: استكبار و سركشى.

اصولاً، تمام كسانى كه ابزار شناخت را تنها حس و تجربه مى دانند به طور ضمنى همين سخن را تكرار مى كنند، و همه ماترياليست ها و ماديون در اين جمع داخلند، در حالى كه حس ما تنها توانائى درك قسمت ناچيزى از ماده اين جهان را دارد.

* * *

آن گاه، به عنوان تهديد مى گويد: اينها كه تقاضا دارند فرشتگان را ببينند سرانجام خواهند ديد، «اما روزى كه فرشتگان را مى بينند روزى است كه در آن روز بشارتى براى مجرمان نخواهد بود» چرا كه روز مجازات و كيفرهاى دردناك اعمال آنها است (يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلائِكَةَ لا بُشْرى يَوْمَئِذ لِلْمُجْرِمِينَ).(1)

آرى، در آن روز، از ديدن فرشتگان خوشحال نخواهند شد، بلكه چون نشانه هاى عذاب را همراه مشاهده آنان مى بينند به قدرى در وحشت فرو مى روند كه همان جمله اى را كه در دنيا به هنگام احساس خطر در برابر ديگران مى گفتند بر زبان جارى مى كنند «و مى گويند: ما را امان دهيد، ما را معاف داريد» (وَ يَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً).

ولى بدون شك، نه اين جمله و نه غير آن، اثرى در سرنوشت محتوم آنها ندارد; زيرا آتشى را كه خود افروخته اند، خواه و ناخواه دامانشان را مى گيرد، اعمال زشتى را كه انجام داده اند، در برابرشان مجسم مى گردد و خود كرده را تدبير نيست!.

واژه «حجر» (بر وزن قشر) در اصل، به منطقه اى گفته مى شود كه آن را سنگچين (تحجير) كرده، و ممنوع الورود ساخته باشند، و اگر مى بينيم «حجر اسماعيل» را «حجر» مى گويند، به خاطر ديوارى است كه اطراف آن كشيده و جدا گرديده است.

عقل را نيز «حجر» مى گويند; چون انسان را از كارهاى خلاف منع مى كند، لذا در آيه 5 سوره «فجر» مى خوانيم: هَلْ فِي ذلِكَ قَسَمٌ لِذِي حِجْر: «آيا در اين سخن، سوگند قانع كننده اى براى صاحبان عقل وجود دارد»؟.

و نيز «اصحاب حجر»، كه در قرآن نامشان آمده (آيه 80 سوره «حجر») به قوم ثمود گفته شده است كه: خانه هاى سنگى محكمى در دل كوه ها براى خود مى تراشيدند و در حفاظت آن قرار مى گرفتند.

اما جمله «حِجْراً مَحْجُوراً» اصطلاحى بوده است در ميان عرب، وقتى به كسى برخورد مى كردند كه از او مى ترسيدند، براى گرفتن امان اين جمله را در برابر او مى گفتند.

مخصوصاً رسم عرب اين بود: در ماه هاى حرام كه جنگ ممنوع بوده هنگامى كه كسى با ديگرى روبرو مى شد، و احتمال مى داد اين سنت شكسته شود و به او صدمه اى برسد، اين جمله را تكرار مى كرد.

طرف مقابل نيز با شنيدن آن، او را امان مى داد و از نگرانى، اضطراب و وحشت بيرون مى آورد.

بنابراين، معنى جمله مزبور اين است: «امان مى خواهم، امانى كه برگشت و تغييرى در آن نباشد».(2)

ضمناً، از آنچه در بالا گفتيم، روشن شد: در اينجا گوينده اين سخن مجرمانند و تناسب افعال موجود در آيه، سير تاريخى و سابقه اين جمله در ميان عرب نيز همين را اقتضا مى كند، ـ هر چند بعضى احتمال داده اند كه گوينده اين سخن فرشتگان خواهند بود و هدفشان ممنوع ساختن مشركان از رحمت خدا است ـ .

بعضى نيز گفته اند: گوينده اين سخن، مجرمانند كه به يكديگر اين را مى گويند، ولى ظاهر همان معنى اول است كه: بسيارى از مفسران آن را اختيار كرده و يا به عنوان اولين تفسير از آن ياد نموده اند.(3)

اما در اين كه: آن روز كه مجرمان، فرشتگان را ملاقات مى كنند، كدام روز است؟ مفسران دو احتمال داده اند:

بعضى گفته اند: روز مرگ است كه انسان فرشته مرگ را مى بيند چنان كه در آيه 93 سوره «انعام» مى خوانيم: وَ لَوْ تَرى إِذِ الظّالِمُونَ فِي غَمَراتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلائِكَةُ باسِطُوا أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ:

«اگر ظالمان را ببينى هنگامى كه در امواج مرگ قرار گرفته اند و فرشتگان دست ها را گشوده اند (و مى گويند:) جان خود را بيرون كنيد...».

بعضى ديگر اين تفسير را انتخاب كرده اند: منظور روز قيامت و رستاخيز است كه، مجرمان در برابر فرشتگان عذاب قرار مى گيرند و آنها را مشاهده مى كنند.

تفسير دوم با توجه به آيات بعد، كه سخن از رستاخيز مى گويد و مخصوصاً با كلمه «يَوْمَئِذ» اشاره به آن دارد، نزديكتر به نظر مى رسد.

* * *

آيه بعد وضع اعمال اين مجرمان را در آخرت مجسم ساخته، مى گويد: «ما به سراغ تمام اعمالى كه آنها انجام داده اند مى رويم، و همه را همچون ذرات غبار پراكنده در هوا مى كنيم»! (وَ قَدِمْنا إِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَل فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً).

واژه «عمل» به طورى كه «راغب» در ««مفردات»» گفته، به معنى هر كارى است كه با قصد انجام مى گيرد، ولى «فعل»، اعم از آن است، يعنى به كارهائى كه با قصد، يا بى قصد، انجام مى گيرد اطلاق مى شود.(4)

جمله «قَدِمْنا» از ماده «قدوم» به معنى «وارد شدن» يا «به سراغ چيزى رفتن» است، و در اينجا دليل بر تأكيد و جدّى بودن مطلب است، يعنى مسلماً و به طور قطع، تمام اعمال آنها را كه با توجه و از روى اراده انجام داده اند ـ هر چند ظاهراً كارهاى خير باشد ـ به خاطر شرك و كفرشان، همچون ذرات غبار در هوا محو و نابود مى كنيم.

* * *

1 ـ كلمه «لا» در اينجا ممكن است براى نفى باشد چنانكه بسيارى از مفسران گفته اند.

و نيز احتمال دارد در مقام نفرين باشد كه در اين صورت معنى جمله چنين مى شود: «در آن روز بشارت بر مجرمان مباد».

2 ـ و از نظر ادبى «حجراً» مفعول فعل مقدرى است و «محجوراً» به عنوان تأكيد آمده و در اصل اين بوده: «أَطْلُبُ مِنْكَ مَنْعاً لاْ سَبِيْلَ اِلى رَفْعِهِ وَ دَفْعِهِ».

3 ـ تفسير «الميزان»، تفسير «فخر رازى»، تفسير «فى ظلال» و تفسير «ابوالفتوح رازى»، ذيل آيه مورد بحث.

4 ـ اين تفاوت را «راغب» در ماده «عمل» مى گويد، هر چند در ماده «فعل» خلاف آن را بيان داشته، اما با توجه به موارد استعمال اين دو كلمه، اين تفاوت صحيح به نظر مى رسد، البته، ممكن است موارد استثناء نيز داشته باشد چنانكه به گاوهائى كه كار مى كنند، «عوامل» مى گويند.

▲آفات اعمال صالح

واژه «هَباء» به معنى ذرات بسيار ريز غبار است كه، در حال عادى، ابداً به چشم نمى آيد، مگر زمانى كه نور آفتاب از روزنه، يا دريچه اى به داخل اطاق تاريكى بيفتد و اين ذرات را روشن و قابل مشاهده سازد.

اين تعبير، نشان مى دهد: اعمال آنها به قدرى بى ارزش و بى اثر خواهد شد كه اصلاً گوئى عملى وجود ندارد، هر چند ساليان دراز، تلاش و كوشش كرده باشند.

اين آيه نظير آيه 18 سوره «ابراهيم» است كه مى فرمايد: مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ كَرَماد اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ فِي يَوْم عاصِف:

«اعمال كسانى كه به پروردگارشان كافر شدند، همچون خاكسترى است در برابر تندباد، در يك روز طوفانى»!.

دليل منطقى آن هم روشن است; زيرا چيزى كه به عمل انسان شكل و محتوا مى دهد، نيت، انگيزه و هدف نهائى عمل است، افراد با ايمان، با انگيزه الهى و توحيدى، هدف هاى مقدس و پاك، و برنامه صحيح و سالم، به سراغ انجام كارها مى روند، در حالى كه مردم بى ايمان، غالباً گرفتار تظاهر، رياكارى، تقلب، غرور و خود بينى هستند، و همين، سبب بى ارزش شدن اعمال آنها مى شود.

به عنوان نمونه، ما مسجدهائى را از صدها سال پيش سراغ داريم كه گذشت قرن ها كمترين تأثيرى بر آنها نگذاشته است، و به عكس، خانه هائى را مى بينيم كه با گذشت يك ماه يا يك سال، شكست ها و نقص هاى فراوان در آن ظاهر مى شود، اولى چون انگيزه الهى داشته از هر نظر محكم و با بهترين مصالح، با پيش بينى تمام حوادث آينده ساخته شده، اما دومى، چون هدف، تهيه مال و ثروتى از طريق تظاهر و فريب بوده است، تنها به رنگ و رو و ظاهرش توجه شده است.(1)

اصولاً، از نظر منطق اسلام، اعمال صالح آفاتى دارد كه بايد دقيقاً مراقب آن بود: گاه از آغاز ويران و فاسد است، همچون عملى كه براى «ريا» انجام مى گيرد.

گاه، انسان در حين عمل گرفتار غرور، عجب و خودبينى مى شود و ارزش عملش به خاطر آن از بين مى رود.

و گاه، بعد از عمل به خاطر انجام كارهاى مخالف و منافى، اثرش محو و نابود مى گردد، مانند انفاقى كه پشت سر آن «منت» باشد، و يا اعمال صالحى كه پشت سر آن كفر و ارتداد صورت گيرد.

و حتى طبق بعضى از روايات اسلامى، گاه، انجام گناهانى قبل از انجام عمل روى آن اثر مى گذارد، چنان كه در مورد شراب خوار مى خوانيم: تا چهل روز نماز او مقبول درگاه خدا نخواهد شد.(2)

به هر حال، اسلام برنامه اى فوق العاده دقيق، باريك و حساب شده درباره خصوصيات عمل صالح دارد.

در حديثى، از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: روز قيامت خداوند گروهى را مبعوث مى كند، در حالى كه نورى در مقابل آنان همچون لباس هاى سفيد و درخشنده است (اين نور همان اعمال آنها است) سپس به آن اعمال فرمان مى دهد: همگى ذرات پراكنده غبار شويد (و به دنبال آن همه محو مى گردند) آن گاه فرمود:

اِنِّهُمْ كانُوا يَصُومُونَ وَ يُصَلُّونَ وَ لكِنْ كانُوا اِذا عُرِضَ لَهُمْ شَىْءٌ مِنَ الْحَرامِ أَخَذُوهُ وَ اِذا ذُكِرَ لَهُمْ شَىْءٌ مِنْ فَضْلِ أَمِيْرِالْمُؤْمِنِيْنَ أَنْكَرُوهُ!:

«آنها نماز و روزه را به جا مى آوردند ولى هنگامى كه حرامى به آنها عرضه مى شد، از آن استفاده مى كردند و موقعى كه از فضائل امير مؤمنان على(عليه السلام) براى آنها بيان مى گشت، انكار مى كردند»!.(3)

* * *

و از آنجا كه قرآن، معمولاً نيك و بد را در برابر هم قرار مى دهد، تا با مقايسه، وضع هر دو روشن شود، آيه بعد، از بهشتيان سخن گفته، مى فرمايد: «بهشتيان در آن روز، قرارگاهشان بهتر و استراحتگاهشان نيكوتر است» (أَصْحابُ الْجَنَّةِ يَوْمَئِذ خَيْرٌ مُسْتَقَرّاً وَ أَحْسَنُ مَقِيلاً).

معنى اين سخن، آن نيست كه دوزخيان وضعشان خوبست و بهشتيان وضعشان از آنها بهتر، زيرا صيغه «افعل تفضيل» گاه در مواردى به كار مى رود كه: يك طرف به كلى فاقد آن مفهوم است و طرف ديگر واجد، مثلاً در سوره «فصلت» آيه 40 مى خوانيم: أَ فَمَنْ يُلْقى فِي النّارِ خَيْرٌ أَمْ مَنْ يَأْتِي آمِناً يَوْمَ الْقِيامَةِ:

«آيا كسى كه در آتش افكنده مى شود بهتر است يا كسى كه روز قيامت در نهايت امنيت وارد محشر مى شود»؟!

«مُسْتَقَر» به معنى قرارگاه و «مَقِيْل» به معنى «محل استراحت در نيمه روز» است (از ماده «قيلوله» به معنى خواب نيم روز آمده است).

* * *

 25وَ يَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ وَ نُزِّلَ الْمَلائِكَةُ تَنْزِيلاً

26الْمُلْكُ يَوْمَئِذ الْحَقُّ لِلرَّحْمنِ وَ كانَ يَوْماً عَلَى الْكافِرِينَ عَسِيراً

ترجمه:

25 ـ و (به خاطر آور) روزى را كه آسمان با ابرها شكافته مى شود، و فرشتگان نازل مى گردند.

26 ـ حكومت واقعى در آن روز از آن خداوند رحمان است; و آن روز، روز سختى براى كافران خواهد بود!

1 ـ در اين زمينه به گونه مشروح تر در جلد دهم تفسير «نمونه»، صفحه 308 به بعد (ذيل آيه 18 سوره «ابراهيم») بحث كرده ايم.

2 ـ «سفينة البحار»، جلد 1، صفحه 427، ماده «خمر».

3 ـ تفسير «على بن ابراهيم» طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 9.

تفسير:

▲آسمان با ابرها شكافته مى شود!

باز در اين آيات، بحث درباره قيامت و سرنوشت مجرمان در آن روز، ادامه مى يابد، نخست مى گويد: «روز گرفتارى و اندوه مجرمان، روزى است كه آسمان با ابرها از هم مى شكافد و فرشتگان پى در پى نازل مى شوند»! (وَ يَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ وَ نُزِّلَ الْمَلائِكَةُ تَنْزِيلاً).(1)

«غَمام» از «غم» به معنى پوشاندن چيزى است و از آنجا كه ابر آفتاب را مى پوشاند، به آن «غمام» گفته مى شود، همچنين به اندوه كه قلب را مى پوشاند «غم» مى گويند.

اين آيه در حقيقت پاسخى است به درخواست مشركان، و يكى ديگر از بهانه جوئى هاى آنها، زيرا آنها انتظار داشتند: خداوند و فرشتگان، طبق اساطير و افسانه هاى آنان، در ميان ابرها به سراغشان بيايند، و آنها را به سوى حق دعوت كنند، در اسطوره هاى يهود، نيز آمده كه: گاه، خداوند در لابلاى ابرها ظاهر مى شد!.(2)

قرآن، در پاسخ آنها مى گويد: آرى فرشتگان (و نه خدا) روزى به سراغ آنها مى آيند، اما كدام روز؟ روزى كه مجازات و كيفر اين بدكاران فرا مى رسد و بيهوده گوئى هاى آنها را پايان مى دهد.

اكنون ببينيم منظور از شكافته شدن «آسمان با ابرها» چيست؟ با اين كه: مى دانيم، اطراف ما چيزى به نام آسمان كه قابل شكافته شدن باشد، وجود ندارد.

بعضى از مفسران مانند: «علامه طباطبائى»(رضي الله عنه) در تفسير «الميزان» فرموده اند: منظور، شكافته شدن آسمان عالم شهود و كنار رفتن حجاب جهل و نادانى و نمايان گشتن عالم غيب است، يعنى انسان در آن روز، درك و ديدى پيدا مى كند كه با امروز، بسيار متفاوت است، پرده ها كنار مى رود، و فرشتگان را كه در حال نزول از عالم بالا هستند، مى بيند.

تفسير ديگر اين است كه: منظور از «سماء»، كرات آسمانى است كه بر اثر انفجارات پى در پى از هم متلاشى مى شود، و ابرى كه حاصل از اين انفجارات و متلاشى شدن كوه ها است صفحه آسمان ها را فرا مى گيرد، بنابراين، كرات آسمانى شكافته مى شود، در حالى كه همراه با ابرهاى حاصل از آن است.(3)

آيات بسيارى از قرآن مجيد، ـ مخصوصاً آنها كه در سوره هاى كوتاه آخر قرآن آمده ـ بيانگر اين حقيقت است كه: در آستانه قيامت، دگرگونى هاى عظيم، انقلاب و تحول عجيب، سر تا سر عالم هستى را فرا مى گيرد، كوه ها متلاشى شده و همچون غبار در فضا پخش مى گردد، خورشيد بى نور، و ستارگان بى فروغ مى شوند، حتى فاصله ماه و خورشيد از بين مى رود، و لرزه و زلزله عجيبى سراسر زمين را فرا مى گيرد.

آرى، در چنان روزى، متلاشى شدن آسمان، يعنى كرات آسمانى و پوشيده شدن صفحه آسمان از يك ابر غليظ، امرى طبيعى خواهد بود.

همين تفسير را به نحو ديگرى مى توان بيان كرد:

شدت دگرگونى ها و انفجارات كواكب و سيارات، سبب مى شود كه: آسمان از ابرى غليظ پوشيده شود، اما در لابلاى اين ابر، گاه شكاف هائى وجود دارد، بنابراين آسمانى كه در حال عادى با چشم ديده مى شود، به وسيله اين ابرهاى عظيم انفجارى از هم جدا مى شود.(4)

تفسيرهاى ديگرى نيز براى اين آيه گفته شده است كه با اصول علمى و منطقى سازگار نيست و در عين حال تفسيرهاى سه گانه فوق منافاتى با هم ندارد.

ممكن است از يكسو، پرده هاى جهان ماده از مقابل چشم انسان كنار برود و عالم ماوراء طبيعت را مشاهده كند، و از سوى ديگر، كرات آسمانى متلاشى شوند و ابرهاى انفجارى آشكار گردند، و در لابلاى آنها شكاف هائى نمايان باشد، آن روز، روز پايان اين جهان و آغاز رستاخيز است، روز بسيار دردناكى است براى مجرمان بى ايمان و ستمكاران لجوج.

* * *

سپس به يكى از روشن ترين مشخصات آن روز، پرداخته، مى گويد: «حكومت حق در آن روز از آن خداوند رحمان است» (الْمُلْكُ يَوْمَئِذ الْحَقُّ لِلرَّحْمنِ).

حتى آنها كه در اين جهان نوعى حكومت مجازى، محدود، فانى و زودگذر داشتند نيز، از صحنه حكومت كنار مى روند، و حاكميت از هر نظر و در تمام جهات، مخصوص ذات پاك او مى شود، و به همين دليل، «آن روز روز سختى براى كافران خواهد بود» (وَ كانَ يَوْماً عَلَى الْكافِرِينَ عَسِيراً).

آرى، در آن روز كه قدرت هاى خيالى به كلى از ميان مى روند، و حاكميت مخصوص خدا مى شود، پناهگاه هاى كافران فرو مى ريزد، و قدرت هاى جبار و طاغوتى محو مى شوند، هر چند در اين جهان نيز همه در برابر اراده او بى رنگ بودند ولى، در اينجا ظاهراً زرق و برقى داشتند اما در قيامت كه صحنه بروز واقعيت ها، و برچيده شدن مجازها و خيال ها و پندارها است، افراد بى ايمان در برابر مجازات هاى الهى چه تكيه گاهى مى توانند داشته باشند؟ و به همين دليل، آن روز فوق العاده بر آنها سخت خواهد گذشت.

در حالى كه: براى مؤمنان بسيار يسير و سهل و آسان است.

در حديثى از «ابو سعيد خدرى» نقل شده كه وقتى پيامبر(صلى الله عليه وآله) آيه «فِى يَوْم كانَ مِقْدارُهُ خَمْسِيْنَ اَلْفَ سَنَة» را كه نشان مى دهد روز قيامت معادل پنجاه هزار سال است، تلاوت فرمود، عرض كردم: چه روز طولانى و عجيبى است؟! پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: وَ الَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ اِنَّهُ لَيُخَفَّفُ عَنِ الْمُؤْمِنِ حَتّى يَكُونَ أَخَفَّ عَلَيْهِ مِنْ صَلاةِ الْمَكْتُوبَةِ يُصَلِّيْها فِى الدُّنْيا:

«سوگند به آن كسى كه جانم به دست او است، آن روز براى مؤمن سبك مى شود به مقدار مدت يك نماز فريضه كه در دنيا انجام مى دهد»!.(5)

دقت در ساير آيات قرآن، دلائل سخت بودن آن روز را بر كافران روشن مى سازد; چرا كه از يكسو مى خوانيم: «در آن روز تمام پيوندها و وسائل عالم اسباب، گسسته مى شود» (وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الأَسْبابُ).(6)

از سوئى ديگر، «نه مال آنها و نه آنچه را اكتساب كردند، آنان را سودى نمى دهد» (ما أَغْنى عَنْهُ مالُهُ وَ ما كَسَبَ).(7)

و از سوى سوم، «هيچ كس در آنجا به داد هيچ كس نمى رسد» (يَوْمَ لايُغْنِي مَوْلىً عَنْ مَوْلىً شَيْئاً).(8)

حتى «شفاعت كه تنها راه نجات است در اختيار گنهكارانى است كه پيوندى با خدا و دوستان خدا داشته اند» (مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّ بِإِذْنِهِ).(9)

و نيز «در آن روز به آنها اجازه عذر خواهى داده نمى شود» تا چه رسد به قبول عذرهاى غير موجه (وَ لايُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ).(10)

* * *

 27وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظّالِمُ عَلى يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً

28يا وَيْلَتى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلاً

29لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِي وَ كانَ الشَّيْطانُ لِلاْ ِنْسانِ خَذُولاً

ترجمه:

27 ـ و (به خاطر آور) روزى را كه ستمكار دست خود را (از شدت حسرت) به دندان مى گزد و مى گويد: «اى كاش با رسول (خدا) راهى برگزيده بودم!

28 ـ اى واى بر من! كاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود انتخاب نكرده بودم!

29 ـ او مرا از يادآورى (حق) گمراه ساخت بعد از آن كه (ياد حق) به سراغ من آمده بود». و شيطان هميشه خوار كننده انسان بوده است!

شأن نزول:

براى اين آيات شأن نزولى نقل كرده اند كه، فشرده اش چنين است:

«در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) دو نفر دوست در ميان مشركان به نام «عقبه» و «أِبِّى» بودند هر زمان «عقبه» از سفر مى آمد غذائى ترتيب مى داد و اشراف قومش را دعوت مى كرد و در عين حال دوست مى داشت به محضر پيامبر(صلى الله عليه وآله) برسد هر چند اسلام را نپذيرفته بود.

روزى از سفر آمد، و طبق معمول، غذائى ترتيب داد و دوستان را دعوت كرد، در ضمن از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نيز دعوت نمود.

هنگامى كه: سفره را گسترده و غذا حاضر شد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: تا شهادت به وحدانيت خدا و رسالت من ندهى، از غذاب تو نمى خورم، «عقبه» شهادتين را بر زبان جارى كرد.

اين خبر به گوش دوستش «اُبِّى» رسيد، پرسيد: اى «عقبه»! از آئينت منحرف شدى؟

گفت: نه به خدا سوگند من منحرف نشدم، و لكن مردى بر من وارد شد كه حاضر نبود از غذايم بخورد، جز اين كه شهادتين بگويم، من از اين شرم داشتم كه او از سر سفره من برخيزد، بى آن كه غذا خورده باشد، لذا شهادت دادم!

«أبِّى» گفت: من هرگز از تو راضى نمى شوم مگر اين كه: در برابر او بايستى و سخت توهين كنى!، «عقبه» اين كار را كرد و مرتد شد، و سرانجام در جنگ «بدر» در صف كفار به قتل رسيد و رفيقش «أُبِّى» نيز در روز جنگ «احد» كشته شد.(11)

آيات فوق، نازل گرديد و سرنوشت مردى را كه، در اين جهان گرفتار دوست گمراهش مى شود و او را به گمراهى مى كشاند، شرح داد.

بارها گفته ايم: شأن نزول ها گرچه خاص است ولى هرگز مفهوم آيات را محدود نمى كند، بلكه، كليّت آن شامل تمام افراد مشابه مى گردد.

* * *

1 ـ جمله «يَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ» در واقع عطف است بر جمله «يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلائِكَةَ» كه قبلاً گذشت، بنابراين، «يوم» در اينجا به همان چيزى تعلق مى گيرد كه در آيه گذشته بود، يعنى جمله «لا بشرى».

و جمعى معتقدند: متعلق به فعل مقدرى است، همچون «اذكر»، ضمناً «باء» در «بالغمام» ممكن است به معنى ملابست باشد، يا به معنى «عن» و يا براى سببيت كه در تفسير آيات در بالا منعكس است.

2 ـ «فى ظلال»، جلد 6، صفحه 154، ذيل آيه مورد بحث.

3 ـ از نظر ادبى «باء» در اين صورت براى ملابست است.

4 ـ در اين صورت «باء» در «بالغمام» به معنى سببيت است.

5 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 7، صفحه 4739.

6 ـ بقره، آيه 166.

7 ـ مسد، آيه 2.

8 ـ دخان، آيه 41.

9 ـ بقره، آيه 255.

10 ـ مرسلات، آيه 36.

11 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 166، ذيل آيات مورد بحث.

تفسير:

▲دوست بد مرا گمراه كرد!

روز قيامت صحنه هاى عجيبى دارد كه: بخشى از آن، در آيات گذشته آمد و در آيات مورد بحث، بخش ديگرى خاطر نشان شده، و آن مسأله حسرت فوق العاده ظالمان از گذشته خويش است، نخست مى فرمايد:

«به خاطر آور روزى را كه ظالم دست خويش را از شدت حسرت، به دندان مى گزد، مى گويد: اى كاش! با رسول خدا(صلى الله عليه وآله) راهى برگزيده بودم» (وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظّالِمُ عَلى يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً).(1)

«يَعَضُّ» از ماده «عَضّ» (بر وزن سدّ) به معنى گاز گرفتن با دندان است، و معمولاً اين تعبير در مورد كسانى كه از شدت حسرت و تأسف ناراحتند، به كار مى رود، چنان كه در فارسى نيز ضرب المثل است كه فلان كس «انگشت حسرت به دندان مى گزيد» (ولى در عربى به جاى انگشت، دست گفته مى شود، و شايد رساتر باشد، چون هميشه انسان در چنين حالاتى انگشت نمى گزد بلكه گاه پشت دست را مى گزد، مخصوصاً در زبان عربى بسيار مى شود كه: همچون آيه مورد بحث، «يَدَيْهِ» يعنى هر دو دست، گفته مى شود كه شدت تأسف و حسرت را به طرز گوياترى بيان مى كند).(2)

اين كار، شايد به خاطر اين باشد كه: اين گونه اشخاص، هنگامى كه گذشته خويش را مى نگرند، خود را مقصر مى دانند و تصميم بر انتقام از خويشتن مى گيرند و اين نوعى انتقام است، تا بتوانند در سايه آن كمى آرامش يابند.

و به راستى، آن روز را بايد «يَوْمُ الْحَسْرَةِ» گفت، چنان كه در قرآن از روز قيامت نيز به همين عنوان ياد شده است(3)، چرا كه افراد خطاكار، خود را در برابر يك زندگى جاويدان در بدترين شرائط مى بينند، در حالى كه: مى توانستند با چند روز صبر، شكيبائى و مبارزه با نفس، جهاد و ايثار، آن را به يك زندگى پر افتخار و سعادت بخش مبدل سازند.

حتى براى نيكوكاران هم روز تأسف است، تأسف از اين كه: چرا بيشتر از اين نيكى نكردند؟!

* * *

آن گاه مى افزايد: اين ظالم بيدادگر كه در دنيائى از تأسف فرو رفته مى گويد: «اى واى بر من! كاش! فلان شخص گمراه را دوست خود انتخاب نكرده بودم» (يا وَيْلَتى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلاً).(4)

روشن است: منظور از «فلان» همان شخصى است كه او را به گمراهى كشانده: شيطان، دوست بد، يا خويشاوند گمراه، و فردى همچون «اُبَىّ» براى «عقبه» كه در شأن نزول آمده بود.

در واقع اين آيه، و آيه قبل، دو حالت نفى و اثبات را در مقابل هم قرار مى دهد در يك جا مى گويد: «اى كاش! راهى با پيامبر(صلى الله عليه وآله) پيدا كرده بودم» و در اينجا مى گويد: «اى كاش! فلان شخص را دوست خود انتخاب نكرده بودم» كه تمام بدبختى در ترك رابطه با پيامبر(صلى الله عليه وآله) و قبول رابطه با اين دوست گمراه بود.

* * *

باز، ادامه داده، مى گويد: «بيدارى و آگاهى به سراغ من آمده بود، (و سعادت در خانه مرا كوبيد) ولى، اين دوست بى ايمان مرا گمراه ساخت» (لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِي).

اگر از ايمان و سعادت جاويدان، فاصله زيادى مى داشتم، اين اندازه جاى تأسف نبود، ولى تا نزديك مرز، پيش رفتم، يك گام بيشتر نمانده بود كه: براى هميشه خوشبخت شوم، اما اين كور دلِ متعصبِ لجوج، مرا از لب چشمه آب حيات، تشنه بازگرداند، و در گرداب بدبختى فرو برد.

«ذِكْر» در جمله بالا معنى وسيعى دارد، و تمام آيات الهى را كه در كتب آسمانى نازل شده، شامل مى شود، بلكه، هر چيز كه موجب بيدارى و آگاهى انسان باشد، در آن جمع است.

و در پايان آيه، مى گويد: «شيطان هميشه مخذول كننده انسان بوده است» (وَ كانَ الشَّيْطانُ لِلاْ ِنْسانِ خَذُولاً).

چرا كه: انسان را به بيراهه ها و مناطق خطر مى كشاند، و بعد او را سرگردان رها كرده و به دنبال كار خود مى برد.

بايد توجه داشت كه: «خَذُول» صيغه مبالغه است، به معنى بسيار مخذول كننده.

حقيقت خذلان اين است: كسى دل به يارى ديگرى ببندد، ولى او درست در لحظات حساس، دست از كمك و ياريش بردارد.

در اين كه: جمله اخير (كانَ الشَّيْطانُ لِلاْ ِنْسانِ خَذُولاً) گفتار خداوند به عنوان هشدار براى همه ظالمان و گمراهان، و يا دنباله گفتار اين افراد حسرت زده در قيامت است؟ مفسران دو تفسير ذكر كرده اند، و هر دو با معنى آيه متناسب است ولى گفتار خدا بودن، تناسب بيشترى دارد.

* * *

1 ـ جمله «يَوْمَ يَعَضُّ...» از نظر ادبى، عطف است بر «يَوْمَ يَرَوْنَ» كه در چند آيه قبل گذشت، بعضى نيز آن را متعلق به جمله مقدر (اذكر) دانسته اند.

2 ـ البته، گاه در فارسى نيز دست به دندان گزيدن نيز گفته مى شود چنانكه در شعر «سعدى» آمده است:

حذر كن، ز آنچه دشمن گويد: آن كن *** كه بر دندان گزى دست «تغابن»

3 ـ مريم، آيه 39.

4 ـ «خليل» به دوست خاص و صميمى گفته مى شود كه: انسان او را مشاور خود قرار مى دهد، البته «خليل» معانى ديگرى نيز دارد كه در جلد چهارم، صفحه 145، ذيل آيه 125 سوره «نساء» آورده ايم.

نكته:

▲نقش دوست در سرنوشت انسان

بدون شك عامل سازنده شخصيت انسان ـ بعد از اراده، خواست و تصميم او ـ امور مختلفى است كه: از اهم آنها همنشين، دوست و معاشر است; چرا كه انسان خواه و ناخواه، تأثيرپذير است، و بخش مهمى، از افكار و صفات اخلاقى خود را از طريق دوستانش مى گيرد، اين حقيقت، هم از نظر علمى و هم از طريق تجربه و مشاهدات حسى به ثبوت رسيده است.

اين تأثيرپذيرى، از نظر منطق اسلام تا آن حدّ است كه: در روايات اسلامى از پيامبر خدا حضرت سليمان(عليه السلام) چنين نقل شده: لاتَحْكُمُوا عَلَى رَجُل بِشَيْء حَتَّى تَنْظُرُوا إِلَى مَنْ يُصَاحِبُ، فَإِنَّمَا يُعْرَفُ الرَّجُلُ بِأَشْكَالِهِ وَ أَقْرَانِهِ وَ يُنْسَبُ إِلَى أَصْحَابِهِ وَ أَخْدَانِهِ:

«درباره كسى قضاوت نكنيد، تا به دوستانش نظر بيفكنيد; چرا كه انسان به وسيله دوستان، ياران و رفقايش شناخته مى شود».(1)

امام اميرالمؤمنين على بن ابيطالب(عليه السلام) در گفتار گوياى خود، مى فرمايد: فَمَنِ اشْتَبَهَ عَلَيْكُمْ أَمْرُهُ وَ لَمْ تَعْرِفُوا دِينَهُ، فَانْظُرُوا إِلَى خُلَطائِهِ، فَإِنْ كَانُوا أَهْلَ دِينِ اللَّهِ فَهُوَ عَلى دِينِ اللَّهِ، وَ إِنْ كانُوا عَلى غَيْرِ دِينِ اللَّهِ فَلا حَظَّ لَهُ مِنْ دِينِ اللَّهِ:

«هر گاه وضع كسى بر شما مشتبه شد، و دين او را نشناختيد، به دوستانش نظر كنيد، اگر اهل دين و آئين خدا باشند، او نيز پيرو آئين خدا است، و اگر بر آئين خدا نباشند، او نيز بهره اى از آئين حق ندارد».(2)

به راستى، گاه، نقش دوست در خوشبختى و بدبختى يك انسان، از هر عاملى مهمتر است، گاه او را تا سر حدّ فنا و نيستى پيش مى برد، و گاه او را به اوج افتخار مى رساند.

آيات مورد بحث، و شأن نزول آن، به خوبى نشان مى دهد: انسان چگونه ممكن است تا مرز سعادت پيش برود، اما يك وسوسه شيطانى از ناحيه يك دوست بد، او را به قهقرا بازگرداند، و سرنوشتى مرگبار براى او فراهم سازد كه: از حسرت آن، روز قيامت هر دو دست را به دندان بگزد، و فرياد «يا وَيْلَتى» از او بلند شود.

در كتاب «العِشْرة» (آداب معاشرت) روايات بسيارى در همين زمينه وارد شده، كه نشان مى دهد: تا چه اندازه اسلام، در مسأله انتخاب دوست سختگير، دقيق و مو شكاف است.

اين بحث كوتاه را با نقل دو حديث در اين زمينه، پايان مى دهيم، و آنها كه اطلاعات بيشترى در اين زمينه مى خواهند، به كتاب «العِشْرة، بحار الانوار» جلد 74 مراجعه كنند.

در حديثى از نهمين پيشواى بزرگ اسلام امام محمّد تقى الجواد(عليه السلام)مى خوانيم: إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَةَ الشَّرِيرِ فَإِنَّهُ كَالسَّيْفِ الْمَسْلُولِ يَحْسُنُ مَنْظَرُهُ وَ يَقْبَحُ أَثَرُهُ:

«از همنشينى بدان بپرهيز كه همچون شمشير برهنه اند، ظاهرش زيبا و اثرش بسيار زشت است»!.(3)

پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) فرمود: أَرْبَعٌ يُمِتْنَ الْقَلْبَ: الذَّنْبُ عَلَى الذَّنْبِ... وَ مُجالَسَةُ الْمَوْتَى، فَقِيلَ لَهُ يا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْمَوْتى؟ قالَ: كُلُّ غَنِيّ مُتْرِف:

«چهار چيز است كه قلب انسان را مى ميراند: تكرار گناه ـ تا آنجا كه فرمود: ـ و همنشينى با مردگان، كسى پرسيد: اى رسول خدا مردگان كيانند؟!

فرمود: ثروتمندانى كه مست ثروت اند».(4)

 30وَ قالَ الرَّسُولُ يا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً

31وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيّ عَدُوّاً مِنَ الْمُجْرِمِينَ وَ كَفى بِرَبِّكَ هادِياً وَ نَصِيراً

32وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِيلاً

33وَ لا يَأْتُونَكَ بِمَثَل إِلاّ جِئْناكَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسِيراً

34الَّذِينَ يُحْشَرُونَ عَلى وُجُوهِهِمْ إِلى جَهَنَّمَ أُوْلئِكَ شَرٌّ مَكاناً وَ أَضَلُّ سَبِيلاً

ترجمه:

30 ـ و پيامبر عرضه داشت: «پروردگارا! قوم من قرآن را رها كردند».

31 ـ (آرى،) اين گونه براى هر پيامبرى دشمنى از مجرمان قرار داديم; اما (براى تو) همين بس كه پروردگارت هادى و ياور (تو) باشد!

32 ـ و كافران گفتند: «چرا قرآن يك جا بر او نازل نمى شود»؟! اين به خاطر آن است كه قلب تو را به وسيله آن محكم داريم، و (از اين رو) آن را به تدريج بر تو خوانديم.

33 ـ آنان هيچ مَثَلى براى تو نمى آورند مگر اين كه ما حق را براى تو مى آوريم، و تفسيرى بهتر (و پاسخى دندان شكن كه در برابر آن ناتوان شوند)!

34 ـ آنان كه بر صورت هايشان به سوى جهنم محشور مى شوند، بدترين محل را دارند و گمراه ترين افرادند!

1 ـ «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 27 (ماده صدق).

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 74، صفحه 197.

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 74، صفحه 198.

4 ـ «خصال صدوق»، جلد 1، صفحه 228 (طبق نقل «بحار الانوار»، جلد 74، صفحه 195).

تفسير:

▲خدايا، مردم قرآن را ترك كردند!

از آنجا كه در آيات گذشته، انواع بهانه جوئى هاى مشركان لجوج و افراد بى ايمان مطرح شده بود، نخستين آيه مورد بحث، ناراحتى و شكايت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در پيشگاه خدا را از كيفيت برخورد اين گروه، با قرآن بازگو مى كند، مى گويد: «پيامبر به پيشگاه خدا عرضه داشت: پروردگارا! اين قوم من، قرآن را ترك گفتند و از آن دورى جستند» (وَ قالَ الرَّسُولُ يا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً).(1)

اين سخن و اين شكايت پيامبر(صلى الله عليه وآله)، امروز نيز همچنان ادامه دارد، كه از گروه عظيمى از مسلمانان به پيشگاه خدا شكايت مى برد كه: اين قرآن را به دست فراموشى سپردند، قرآنى كه رمز حيات است و وسيله نجات، قرآنى كه عامل پيروزى و حركت و ترقى است، قرآنى كه مملوّ از برنامه هاى زندگى مى باشد.

اين قرآن را رها ساختند و حتى براى قوانين مدنى و جزائيشان دست گدائى به سوى ديگران دراز كردند!

هم اكنون، اگر به وضع بسيارى از كشورهاى اسلامى، مخصوصاً آنها كه زير سلطه فرهنگى شرق و غرب زندگى مى كنند، نظر بيفكنيم، مى بينيم: قرآن در ميان آنها به صورت يك كتاب تشريفاتى درآمده است، تنها الفاظش را با صداى جالب از دستگاه هاى فرستنده پخش مى كنند، و جاى آن در كاشى كارى هاى مساجد به عنوان هنر معمارى است، براى افتتاح خانه نو، يا حفظ مسافر، شفاى بيماران، و حداكثر براى تلاوت، به عنوان ثواب از آن استفاده مى كنند.

حتى گاه كه با قرآن استدلال مى نمايند، هدفشان اثبات پيش داورى هاى خود به كمك آيات با استفاده از روش انحرافى تفسير به رأى است.

در بعضى از كشورهاى اسلامى، مدارس پر طول و عرضى به عنوان مدارس «تحفيظ القرآن» ديده مى شود، و گروه عظيمى از پسران و دختران به حفظ قرآن مشغولند، در حالى كه، انديشه هاى آنها گاهى از غرب و گاه از شرق، و قوانين و مقرراتشان از بيگانگان از اسلام گرفته شده است، و قرآن فقط پوششى است براى خلافكارى هايشان.

آرى، امروز هم پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرياد مى زند: «خدايا! قوم من، قرآن را مهجور داشتند»!

«مهجور» از نظر مغز و محتوا، متروك از نظر انديشه و تفكر، و متروك از نظر برنامه هاى سازنده اش!

* * *

آيه بعد، براى دلدارى پيامبر گرامى اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) كه با اين موضعگيرى خصمانه دشمنان، مواجه بود، مى فرمايد: «و اين گونه براى هر پيامبرى دشمنى از مجرمان قرار داديم» (وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيّ عَدُوّاً مِنَ الْمُجْرِمِينَ).

فقط تو نيستى كه با عداوت سرسختانه اين گروه، روبرو شده اى، همه پيامبران در چنين شرائطى قرار داشتند كه، گروهى از «مجرمان» به مخالفت آنها برمى خاستند و كمر دشمنى آنان را مى بستند.

ولى بدان! تو تنها و بدون ياور نيستى «همين بس كه خدا هادى و راهنما، و يار و ياور تو است» (وَ كَفى بِرَبِّكَ هادِياً وَ نَصِيراً).

نه وسوسه هاى آنها مى تواند تو را گمراه سازد; چرا كه هاديت خدا است، و نه توطئه هاى آنها مى تواند تو را در هم بشكند; چرا كه ياورت پروردگار است كه علمش برترين علم ها و قدرتش مافوق همه قدرت ها است.

خلاصه تو بايد بگوئى:

هزار دشمنم ار مى كنند قصد هلاك *** توام چو دوستى، از دشمنان ندارم باك

* * *

باز در آيه بعد، به يكى ديگر از بهانه جوئى هاى اين مجرمان بهانه جو، اشاره كرده مى گويد: «كافران گفتند: چرا قرآن يك جا بر او نازل نمى شود»؟! (وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً).

مگر نه اين است كه: همه آن از سوى خدا است؟ آيا بهتر نيست كه اول و آخر، و تمام محتواى اين كتاب يك جا نازل شود، تا مردم بيشتر به عظمت آن واقف گردند؟.

خلاصه، چرا اين آيات تدريجاً و با فواصل مختلف زمانى نازل مى گردد؟

البته، براى افراد سطحى، مخصوصاً اگر بهانه جو باشند، اين اشكال در كيفيت نزول قرآن پيدا خواهد شد كه: چرا اين كتاب بزرگ آسمانى ـ كه پايه و مايه همه چيز مسلمانان و محور همه قوانين سياسى، اجتماعى، حقوقى و عبادى آنان است ـ يك جا به صورت كامل بر پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نازل نشده، تا مردم پيوسته آن را از آغاز تا انجام بخوانند و از محتوايش آگاه شوند؟

اصولاً، بهتر بود خود پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيز از تمام اين قرآن يك جا با خبر باشد تا هر چه مردم از او مى خواهند و مى پرسند، فوراً پاسخ گويد.

ولى در دنباله همين آيه، به آنها چنين پاسخ مى گويد:

«ما قرآن را تدريجاً نازل كرديم تا قلب تو را محكم داريم، و آن را به صورت آيات جداگانه و آرام، اما پشت سر هم بر تو وحى كرديم» (كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِيلاً).

آنها از اين واقعيت ها بى خبرند كه چنان ايرادهائى مى كنند.

ارتباط نزول تدريجى قرآن، با تقويت قلب پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان، بحث جالب و مشروحى دارد كه در نكات پايان اين آيات، خواهد آمد.

* * *

آن گاه، براى تأكيد بيشتر، بر پاسخ فوق، مى فرمايد: «آنها هيچ مثلى براى تو نمى آورند، و هيچ بحث و سخنى را براى تضعيف دعوت تو طرح نمى كنند، مگر اين كه: ما سخن حقى را كه دلائل سست آنها را در هم مى شكنند و به قاطع ترين وجهى به آنها پاسخ مى گويد، در اختيار تو مى گذاريم و تفسير بهتر و بيانى جالب تر براى تو مى گوئيم» (وَ لا يَأْتُونَكَ بِمَثَل إِلاّ جِئْناكَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسِيراً).

* * *

و از آنجا كه: اين دشمنان كينه توز، و مشركان متعصب و لجوج، بعد از مجموعه ايرادات خود، چنين استنتاج كرده بودند كه: محمّد(صلى الله عليه وآله) و يارانش با اين صفات، اين كتاب، و اين برنامه هائى كه دارند بدترين خلق خدايند (العياذ باللّه) و چون ذكر اين سخن با كلام فصيح و بليغى، همچون قرآن تناسب نداشت، در آخرين آيه مورد بحث، خداوند به پاسخ اين سخن مى پردازد، بى آن كه اصل گفتار آنها را نقل كند، مى گويد:

«آنهائى كه بر صورت هايشان محشور مى شوند و با اين وضع به سوى جهنمشان مى برند، آنها بدترين محل را دارند و گمراه ترين افرادند» (الَّذِينَ يُحْشَرُونَ عَلى وُجُوهِهِمْ إِلى جَهَنَّمَ أُوْلئِكَ شَرٌّ مَكاناً وَ أَضَلُّ سَبِيلاً).

آرى، نتيجه برنامه هاى زندگى انسان ها در آنجا روشن مى شود، گروهى، قامت هائى همچون سرو دارند و صورت هاى درخشانى همچون ماه، با گام هاى بلند به سرعت به سوى بهشت مى روند، در مقابل، جمعى به صورت بر خاك افتاده و فرشتگان عذاب آنها را به سوى جهنم مى كشانند، اين سرنوشت متفاوت، نشان مى دهد: چه كسى گمراه و شرّ بوده؟ و چه كسى خوشبخت و هدايت يافته؟!

* * *

1 ـ ظاهر جمله «قال» فعل ماضى است و نشان مى دهد: اين سخن را پيامبر(صلى الله عليه وآله) در همين دنيا به عنوان شكايت بازگو كرده است، و اكثر مفسران نيز بر همين عقيده اند.

اما بعضى ديگر همچون «علامه طباطبائى» در «الميزان» معتقدند: اين سخن مربوط به قيامت است و فعل ماضى در اينجا به معنى مضارع مى باشد.

مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» نيز آن را به عنوان يك احتمال ذكر كرده، ولى آيه بعد، كه جنبه دلدارى به پيامبر(صلى الله عليه وآله) دارد، دليل بر اين است كه، تفسير مشهور، صحيح تر است.

نكته ها:

▲1 ـ تفسير «جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِىٍّ عَدُوّاً»

گاه از اين جمله چنين به نظر مى رسد كه: خداوند براى دلدارى پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى گويد: تنها تو نيستى كه دشمن دارى، بلكه براى هر پيامبرى دشمنى از سوى ما قرار داده شده، و لازمه اين سخن، استناد وجود دشمنان انبياء(عليهم السلام) به خدا است كه نه با حكمت خدا سازگار است، و نه با اصل آزادى اراده انسان ها، بنابر اين، مفهوم اين جمله چيست؟.

مفسران جواب هاى متعددى از اين سؤال داده اند.

ولى ما كراراً گفته ايم: تمام اعمال انسان ها از يك نظر منتسب به خدا است; زيرا همه چيز ما، قدرت ما، نيروى ما، عقل و فكر ما، و حتى آزادى و اختيار ما نيز از ناحيه او است، بنابراين، وجود اين دشمنان براى انبياء را مى توان از اين نظر به خدا نسبت داد، بى آن كه، مستلزم جبر و سلب اختيار گردد، و به مسئوليت آنها در مقابل كارهايشان، خدشه اى وارد شود (دقت كنيد).

علاوه بر اين، وجود اين دشمنان سرسخت، و مخالفت آنان با پيامبران سبب مى شد كه: مؤمنان در كار خود، ورزيده تر و ثابت قدم تر شوند، و آزمايش الهى در مورد همگان تحقق يابد.

اين آيه، در حقيقت همانند آيه 112 سوره «انعام» است كه، مى فرمايد: وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيّ عَدُوّاً شَياطِينَ الإِنْسِ وَ الْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلى بَعْض زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً:

«اين گونه در برابر هر پيامبرى دشمنى از شياطين انس و جن قرار داديم كه: سخنان فريبنده و بى اساس را به طور سرّى به يكديگر مى گويند».

در مقابل گل ها، خارها مى رويد، و در برابر نيكان، بدان قرار دارند، بى آن كه مسئوليت هيچ يك از دو دسته از ميان برود.

بعضى نيز گفته اند: منظور از «جعلنا» (قرار داديم) همان اوامر و نواهى و برنامه هاى سازنده انبياء است كه: خواه و ناخواه عده اى را به دشمنى مى كشاند و اگر به خدا اسناد داده شده، به خاطر آن است كه اين اوامر و نواهى از سوى او است.

تفسير ديگر اين كه: جمعى هستند كه، بر اثر اصرار در گناه و افراط در تعصب و لجاجت، خداوند بر دل هاى آنها مُهر مى زند، و چشم و گوششان را كور و كر مى سازد، اين دسته، بر اثر كوردلى، سرانجام دشمن انبياء مى شوند، اما عوامل آن را خود فراهم ساخته اند.

اين سه تفسير با هم منافاتى ندارد و همه آنها ممكن است در مفهوم آيه جمع باشد.

* * *

▲2 ـ اثرات عميق نزول تدريجى قرآن

درست است كه: طبق روايات (بلكه ظاهر بعضى از آيات) قرآن دو نزول داشته: يكى «نزول دفعى» و يك جا، در شب قدر، بر قلب پيامبر(صلى الله عليه وآله) و ديگر «نزول تدريجى» در بيست و سه سال، بدون شك، آنچه جنبه رسميت داشته، و پيامبر و مردم با آن روبرو بوده اند، نزول تدريجى قرآن است.

و همين نزول تدريجى، اسباب ايراد دشمنان بهانه گير شده بود كه: چرا قرآن يك مرتبه نازل نمى شود؟ و يك باره در اختيار مردم قرار نمى گيرد؟ تا آگاه تر و روشن تر شوند، و جاى شك و ترديدى باقى نماند.

ولى چنان كه ديديم، قرآن با جمله «كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ» جواب كوتاه، جامع و پر معنى به آنها داد كه: هر چه بيشتر روى آن بينديشيم اثرات نزول تدريجى قرآن آشكارتر مى شود:

1 ـ بدون شك، هم از نظر «تَلَقِّى وَحْى» و هم از نظر «ابلاغ به مردم»، اگر مطالب به طور تدريجى، و طبق نيازها پياده شود و براى هر مطلبى شاهد و مصداق عينى وجود داشته باشد، بسيار مؤثرتر خواهد بود.

اصول تربيتى ايجاب مى كند: شخص يا اشخاص تربيت شونده، قدم به قدم اين راه را بپيمايند، و براى هر روز آنها برنامه اى تنظيم شود، تا از مرحله پائين شروع كرده، به مراحل عالى برسند، برنامه هائى كه اين گونه پياده مى شود، هم براى گوينده، و هم براى شنونده دلچسب تر و عميق تر است.

2 ـ اصولاً، آنها كه چنين ايرادهائى را به قرآن مى كردند، به اين حقيقت توجه نداشتند كه: قرآن يك كتاب كلاسيك نيست، كه درباره موضوع يا علم معينى صحبت كند، بلكه، يك برنامه زندگى است براى ملتى كه انقلاب كرده، و در تمام ابعاد زندگى از آن الهام مى گيرد.

بسيارى از آيات قرآن به مناسبت هاى تاريخى، مانند جنگ «بدر»، «احد»، «احزاب» و «حنين» نازل شده، و دستورالعمل ها يا نتيجه گيرى هائى از اين حوادث بوده است، آيا معنى دارد كه: اينها يك جا نوشته شود و به مردم عرضه گردد؟!.

به تعبير ديگر، قرآن مجموعه اى است از اوامر و نواهى، احكام و قوانين، تاريخ و موعظه، و مجموعه اى از استراتژى و تاكتيك هاى مختلف در برخورد با حوادثى كه در مسير امت اسلامى به سوى جلو پيش مى آمده است.

چنين كتابى، كه همه برنامه هاى خود را، حتى قوانين كلى اش را از طريق حضور در صحنه هاى زندگى مردم، تبيين و اجرا مى كند، امكان ندارد قبلاً يك جا تدوين و تنظيم شود، اين بدان مى ماند كه رهبر بزرگى براى پياده كردن انقلاب، تمام اعلاميه ها و بيانيه ها و امر و نهى هايش را كه به مناسبت هاى مختلف ايراد مى شود يك جا بنويسد و نشر دهد.

آيا هيچ كس مى تواند، چنين سخنى را عاقلانه بداند؟!

3 ـ نزول تدريجى قرآن، سبب ارتباط دائم و مستمر پيامبر(صلى الله عليه وآله) با مبدأ وحى بود، اين ارتباط دائمى، قلب او را قوى تر، اراده او را نيرومندتر مى ساخت و تأثيرش در برنامه هاى تربيتى او، انكار ناپذير بود.

4 ـ از سوئى ديگر، ادامه وحى، بيانگر ادامه رسالت و سفارت پيامبر(صلى الله عليه وآله)بود، و جائى براى وسوسه دشمنان نخواهد گذاشت كه بگويند: اين، روزى از سوى خدا مبعوث شد، سپس خدايش او را ترك گفت!، همان گونه كه در تاريخ اسلام مى خوانيم كه: به هنگام تأخير وحى، در آغاز نبوت پيامبر(صلى الله عليه وآله)، اين زمزمه پيدا شد، و سوره «و الضحى» براى نفى آن نازل گرديد.

5 ـ بدون شك، اگر بنا بود، برنامه هاى اسلام همه، يك جا نازل شود، لازم بود يك جا نيز اجرا گردد; زيرا نازل شدن بدون اجرا ارزش آن را از بين مى برد، و مى دانيم: اجراى همه برنامه ها اعم از عبادات، زكات، جهاد، رعايت تمام واجبات و پرهيز از تمام محرمات يك جا كار بسيار سنگينى بود كه موجب فرار گروه عظيمى از اسلام مى شد.

پس چه بهتر كه: تدريجاً نازل شود، و تدريجاً مورد عمل قرار گيرد.

و به تعبير ديگر، هر يك از اين برنامه ها، به خوبى جذب و اگر سؤال و گفتگوئى پيرامون آن است، مطرح گردد و جواب گفته شود.

6 ـ يكى ديگر از اثرات اين نزول تدريجى، روشن شدن عظمت و اعجاز قرآن است; چرا كه در هر واقعه آياتى نازل گردد، به تنهائى خود دليل بر عظمت و اعجاز است، و هر قدر تكرار شود، اين عظمت و اعجاز روشن تر مى شود و در اعماق قلوب مردم نفوذ مى كند.

* * *

▲3 ـ معنى ترتيل در قرآن

واژه «ترتيل» از ماده «رَتَل» (بر وزن قمر)، به معنى «منظم بودن و مرتب بودن» است، لذا كسى كه دندان هايش خوب و منظم و مرتب باشد، عرب به او «رتل الاسنان» مى گويد، روى اين جهت، ترتيل به معنى پى در پى آوردن سخنان يا آيات روى نظام و حساب، گفته شده.

بنابراين، جمله «وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِيْلاً» اشاره به اين واقعيت است كه: آيات قرآن گرچه تدريجاً و در مدت 23 سال نازل شده است، اما اين نزول تدريجى، روى نظم و حساب و برنامه اى بوده، به گونه اى كه در افكار، رسوخ كند، و دل ها را مجذوب خود سازد.

در تفسير كلمه «ترتيل» روايات جالبى نقل شده كه: به بعضى از آنها ذيلاً اشاره مى كنيم:

در تفسير «مجمع البيان» از پيامبر(صلى الله عليه وآله) چنين نقل شده: به «ابن عباس» فرمود: اِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَرَتِّلْهُ تَرْتِيْلاً: «هنگامى كه قرآن را خواندى آن را با ترتيل بخوان».

«ابن عباس» مى گويد پرسيدم: ترتيل چيست؟

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود:

بَيِّنْهُ تَبْيِيناً، وَ لا تَنْثُرْهُ نَثْرَ الدَّقَلِ (الرَّمْل) وَ لا تَهُذَّهُ هَذَّ الشِّعْرِ، قِفُوا عِنْدَ عَجائِبِهِ، حَرِّكُوا بِهِ الْقُلُوبَ، وَ لا يَكُونَنَّ هَمُّ أَحَدِكُمْ آخِرَ السُّورَةِ:

«حروف و كلمات آن را كاملاً روشن ادا كن، نه همچون خرماى خشكيده (يا ذرات شن) آن را پراكنده كن، و نه همچون شعر آن را با سرعت پشت سر هم بخوان، به هنگام برخورد با عجائب قرآن توقف كنيد، و بينديشيد و دل ها را با آن تكان دهيد، و هرگز نبايد همت شما اين باشد كه: به سرعت سوره را به پايان رسانيد» (بلكه مهم انديشه و تدبر و بهره گيرى از قرآن است).(1)

نظير همين معنى در «اصول كافى» از امير مؤمنان على(عليه السلام) نقل شده است.(2)

از امام صادق(عليه السلام) نيز چنين نقل شده: التَّرْتِيْلُ اَنْ تَتَمَكَّثَ بِهِ وَ تَحْسُنَ بِهِ صَوْتَكَ، وَ اِذا مَرَرْتَ بِآيَة فِيْها ذِكْرُ النّارِ فَتَعَوَّذُ بِاللّهِ مِنَ النّارِ وَ اِذا مَرَرْتَ بِآيَة فِيْها ذركْرُ الْجَنَّةِ فَاسْئَلِ اللّهَ الجَنَّةَ:

«ترتيل آن است كه آيات را با تأنّى و با صداى زيبا بخوانى و هنگامى كه به آيه اى برخورد مى كنى كه در آن سخن از آتش دوزخ است، به خدا پناه بر، و هنگامى كه به آيه اى مى رسى كه در آن بيان بهشت است از خدا بهشت را بطلب» (خود را به اوصاف بهشتيان متصف كن و از صفات دوزخيان بپرهيز).(3)

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 170، ذيل آيه مورد بحث.

2 ـ «اصول كافى»، جلد 2، صفحه 449، باب ترتيل القرآن بالصوت الحسن.

3 ـ «مجمع البحرين»، ماده «رتل».

▲4 ـ تفسير «يُحْشَرُونَ عَلى وُجُوهِهِمْ اِلى جَهَنَّمَ»

در اين كه: منظور از محشور شدن اين گروه از مجرمان بر صورتشان چيست؟ در ميان مفسران گفتگو بسيار است:

جمعى آن را به همان معنى حقيقيش تفسير كرده، و گفته اند: فرشتگان عذاب آنها را در حالى كه به صورت به روى زمين افتاده اند كشان، كشان به دوزخ مى برند. اين از يكسو، نشانه خوارى و ذلت آنها است; چرا كه آنها در دنيا نهايت كبر و غرور و خود برتربينى نسبت به خلق خدا را داشتند، و از سوى ديگر، تجسمى است از گمراهيشان در اين جهان; چرا كه: چنين كسى را كه به اين طريق مى برند به هيچ وجه جلو خود را نمى بيند، و از آنچه در اطراف او مى گذرد، آگاه نيست.

اما بعضى ديگر آن را به معنى كنائيش گرفته اند.

گاهى گفته اند: اين جمله كنايه از تعلق قلب آنها به دنيا است، يعنى آنها به خاطر اين كه: صورت قلبشان هنوز هم با دنيا ارتباط دارد، به سوى جهنم كشيده مى شوند.(1)

و گاه گفته اند: اين كنايه مانند تعبير مخصوصى است كه در ادبيات عرب وجود دارد كه مى گويند: فُلانٌ مَرَّ عَلى وَجْهِهِ: «يعنى او نمى دانست به كجا مى رود»؟.

ولى، روشن است تا دليلى بر معنى كنائى نداشته باشيم، بايد به همان معنى اول كه معنى حقيقى است، تفسير شود.

* * *

35وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ وَ جَعَلْنا مَعَهُ أَخاهُ هارُونَ وَزِيراً

36فَقُلْنَا اذْهَبا إِلَى الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا فَدَمَّرْناهُمْ تَدْمِيراً

37وَ قَوْمَ نُوح لَمّا كَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْناهُمْ وَ جَعَلْناهُمْ لِلنّاسِ آيَةً وَ أَعْتَدْنا لِلظّالِمِينَ عَذاباً أَلِيماً

38وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّسِّ وَ قُرُوناً بَيْنَ ذلِكَ كَثِيراً

39وَ كُلاًّ ضَرَبْنا لَهُ الأَمْثالَ وَ كُلاًّ تَبَّرْنا تَتْبِيراً

40وَ لَقَدْ أَتَوْا عَلَى الْقَرْيَةِ الَّتِي أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ أَ فَلَمْ يَكُونُوا يَرَوْنَها بَلْ كانُوا لايَرْجُونَ نُشُوراً

ترجمه:

35 ـ و ما به موسى كتاب (آسمانى) داديم; و برادرش هارون را ياور او قرار داديم!

36 ـ و گفتيم: «به سوى اين قوم كه آيات ما را تكذيب كردند برويد»! (اما آن مردم به مخالفت برخاستند) و ما به شدت آنان را در هم كوبيديم!

37 ـ و قوم نوح را هنگامى كه رسولان (ما) را تكذيب كردند غرق نموديم، و آنان را درس عبرتى براى مردم قرار داديم; و براى ستمگران عذاب دردناكى فراهم ساخته ايم!

38 ـ (همچنين) قوم عاد و ثمود و اصحاب الرّس گروهى كه درخت صنوبر را مى پرستيدند و اقوام بسيار ديگرى را كه در اين ميان بودند، (هلاك كرديم)!

39 ـ و براى هر يك از آنها مثَلَ ها زديم; و همگى را نابود كرديم!

40 ـ آنها مشركان مكّه از كنار شهرى كه باران شرّ بارانى از سنگ هاى آسمانى بر آن باريده بود ديار قوم لوط گذشتند; آيا آن را نمى ديدند؟! (آرى، مى ديدند) ولى به رستاخيز ايمان نداشتند!

1 ـ طبق اين تفسير، تعبير «عَلى وُجُوهِهِم» در حقيقت، جاى علت را گرفته و مفهوم جمله چنين مى شود: «يُحْشَرُونَ إِلى جَهَنَّمَ لِتَعَلُّقِ وُجُوهِ قُلُوبِهِم اِلَى الدُّنْيا».

تفسير:

▲اين همه درس عبرت و اين همه بى خبرى!

در اين آيات، قرآن مجيد براى دلدارى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان از يكسو، و تهديد مشركان بهانه جو كه نمونه سخنانشان در آيات پيشين گذشت، از سوى ديگر، به تاريخ اقوام گذشته و سرگذشت شوم آنها اشاره كرده، و مخصوصاً روى شش قوم (فرعونيان، قوم نوح، قوم عاد، ثمود، اصحاب الرس، و قوم لوط) تكيه مى كند و درس هاى عبرتى كه از سرگذشت اين اقوام به طور كاملاً فشرده و گويا منعكس مى نمايد.

نخست مى فرمايد: «ما به موسى، كتاب آسمانى داديم، و برادرش هارون را براى كمك، همراهش ساختيم» (وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ وَ جَعَلْنا مَعَهُ أَخاهُ هارُونَ وَزِيراً).

زيرا آنها برنامه سنگينى براى مبارزه در برابر فرعونيان، بر دوش داشتند و مى بايست، اين كار انقلابى مهم را با كمك يكديگر به ثمر بنشانند.

* * *

ما به آن دو خطاب كرديم، «و گفتيم: به سوى اين قوم برويد، كه آيات ما را تكذيب كردند» (فَقُلْنَا اذْهَبا إِلَى الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا).

آنها از يكسو، آيات و نشانه هاى خدا را كه در آفاق، انفس و در تمام عالم هستى وجود دارد، عملاً تكذيب نمودند، و راه شرك و بت پرستى را پيش گرفتند، و از سوى ديگر، تعليمات انبياى پيشين را نيز ناديده گرفته، و آنها را تكذيب نمودند.

ولى با تمام تلاش و كوششى كه موسى(عليه السلام) و برادرش انجام دادند، و با ديدن آن همه معجزات عظيم و متنوع و روشن، باز راه كفر و انكار را پيش گرفتند، لذا «ما آنها را شديداً در هم كوبيديم و نابود كرديم» (فَدَمَّرْناهُمْ تَدْمِيراً).

واژه «تدمير» از ماده «دمار» به معنى «هلاكت»، از يك طريق اعجاب انگيز است و به راستى هلاكت قوم فرعون در امواج خروشان نيل، با آن كيفيتى كه مى دانيم از عجائب تاريخ بشر است.

* * *

همچنين «قوم نوح را هنگامى كه تكذيب رسولان الهى كردند، غرق نموديم و سرنوشت آنها را نشانه روشنى براى عموم مردم قرار داديم، و براى همه ستمگران عذاب دردناكى فراهم ساختيم» (وَ قَوْمَ نُوح لَمّا كَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْناهُمْ وَ جَعَلْناهُمْ لِلنّاسِ آيَةً وَ أَعْتَدْنا لِلظّالِمِينَ عَذاباً أَلِيماً).

جالب توجه اين كه مى گويد: آنها تكذيب رسولان كردند (نه تنها يك رسول); چرا كه در ميان رسل و پيامبران خدا، در اصول دعوت، تفاوتى نيست، و تكذيب يكى از آنها تكذيب همه آنها است، به علاوه آنها اصولاً با دعوت همه پيامبران الهى مخالفت داشتند و منكر همه اديان بودند.

* * *

و همين گونه «قوم عاد و ثمود و اصحاب الرس و اقوام بسيار ديگرى را كه در اين ميان بودند هلاك كرديم» (وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّسِّ وَ قُرُوناً بَيْنَ ذلِكَ كَثِيراً).(1)

قوم عاد همان قوم «هود»(عليه السلام) پيامبر بزرگ خدا هستند، كه از سرزمين «احقاف» (يا يمن) مبعوث شد، و قوم ثمود، قوم پيامبر خدا «صالح»(عليه السلام) هستند كه از سرزمين «وادى القرى» (ميان مدينه و شام) مبعوث گرديد، و اما درباره «اصحاب رس»، در پايان اين سخن بحث خواهيم كرد.

«قرون» جمع «قرن» در اصل، به معنى جمعيتى است كه در يك زمان با هم زندگى مى كنند، سپس به يك زمان طولانى (چهل سال يا يك صد سال نيز اطلاق شده است).

* * *

ولى ما هرگز آنها را غافلگيرانه مجازات نكرديم، بلكه «براى هر يك از آنها مثل ها زديم» (وَ كُلاًّ ضَرَبْنا لَهُ الأَمْثالَ).

به ايرادهاى آنها پاسخ گفتيم، همچون پاسخ ايرادهائى كه به تو مى كنند، احكام الهى را براى آنها روشن ساختيم، و حقايق دين را تبيين نموديم.

اخطار كرديم، انذار نموديم، سرنوشت و داستان هاى گذشتگان را براى آنها بازگو كرديم.

اما هنگامى كه هيچ يك از اينها سودى نداد «هر يك از آنها را در هم شكستيم و هلاك كرديم» (وَ كُلاًّ تَبَّرْنا تَتْبِيراً).(2)

* * *

و سرانجام در آخرين آيه مورد بحث، اشاره به ويرانه هاى شهرهاى «قوم لوط» مى كند كه: بر سر راه مردم «حجاز به شام» قرار گرفته، و تابلو زنده و گويائى از سرنوشت دردناك اين آلودگان و مشركان است، مى فرمايد: «آنها از كنار شهرى كه باران شرّ و بدبختى (بارانى از سنگ هاى نابود كننده) بر سرشان ريخته شد گذشتند، آيا آنها (در سفرهايشان به شام) اين صحنه را نديدند و در زندگى آنها نينديشيدند»؟! (وَ لَقَدْ أَتَوْا عَلَى الْقَرْيَةِ الَّتِي أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ أَ فَلَمْ يَكُونُوا يَرَوْنَها).

آرى اين صحنه را ديده بودند، ولى هرگز درس عبرت نگرفتند; چرا كه «آنها به رستاخيز، ايمان و اميد ندارند»! (بَلْ كانُوا لايَرْجُونَ نُشُوراً).

مرگ را پايان اين زندگى مى شمرند، و اگر به زندگى پس از مرگ هم معتقد باشند، اعتقادى بسيار سست و بى پايه دارند، آنچنان كه در روح آنها و به طريق اولى، در برنامه هاى زندگيشان اثر نمى گذارد، به همين دليل، همه چيز را بازيچه مى گيرند، و جز به هوس هاى زود گذر خود نمى انديشند.

* * *

1 ـ كلمه «عاداً وَ ثَمُودَ» عطف بر ضمير «هُم» در جمله «دَمَّرْناهُم» است.

بعضى نيز احتمال داده اند كه: عطف به «هُم» در «جَعَلْناهُم» و يا عطف بر محل «الظالمين» بوده باشد، اما احتمال اول مناسب تر است.

2 ـ «تَتْبِير» از ماده «تبر» (بر وزن ضرر و بر وزن صبر) در اينجا به معنى هلاك شدن و در هم شكستن است.

نكته ها:

▲1 ـ «اصحاب الرّس» كيانند؟

واژه «رس» در اصل، به معنى اثر مختصر است، مثلاً گفته مى شود: رَسَّ الْحَدِيْثُ فِى نَفْسِى: «كمى از گفتار او را به خاطر دارم» يا گفته مى شود: وَجَدَ رَسّاً مِنْ حُمّى: «اثر مختصر از تب در خود يافت».(1)

و جمعى از مفسران بر اين عقيده اند كه: «رس» به معنى «چاه» است.

به هر حال، ناميدن اين قوم، به اين نام، يا به خاطر آن است كه اثر بسيار كمى از آنها به جاى مانده، يا به جهت آن است كه آنها چاه هاى آب فراوان داشتند، و يا به واسطه فروكشيدن چاه هايشان هلاك و نابود شدند.

در اين كه: اين قوم، چه كسانى بودند؟ در ميان مورخان و مفسران گفتگو بسيار است:

1 ـ بسيارى عقيده دارند: «اصحاب رس» طايفه اى بودند كه در «يمامه» مى زيستند، و پيامبرى به نام «حنظله» بر آنها مبعوث شد، آنان وى را تكذيب كردند، و در چاهش افكندند.

حتى بعضى نوشته اند: آن چاه را پر از نيزه كردند و دهانه چاه را بعد از افكندن او، با سنگ بستند تا آن پيامبر شهيد شد.(2)

2 ـ بعضى ديگر «اصحاب رس» را اشاره به مردم زمان «شعيب» مى دانند كه بت پرست بودند، داراى گوسفندان بسيار و چاه هاى آب، و «رس» نام چاه بزرگى بود كه فروكش كرد و اهل آنجا را فرو برد و هلاك كرد.

3 ـ بعضى ديگر عقيده دارند: «رس»، قريه اى در سرزمين «يمامه» بود كه عده اى از بقاياى «قوم ثمود» در آن زندگى مى كردند و در اثر طغيان و سركشى هلاك شدند.

4 ـ بعضى مى گويند: آنها عده اى از عرب هاى پيشين بودند كه ميان «شام» و «حجاز» مى زيستند.(3)

5 ـ بعضى از تفاسير «اصحاب رس» را از بقاياى عاد و ثمود مى شناسد «وَ بِئْر مُعَطَّلَة وَ قَصْر مَشِيد»(4) را نيز مربوط به آن مى داند، و محلشان را در «حضرموت» ذكر كرده، و «ثعلبى» در «عرائس التيجان» اين قول را معتبرتر دانسته.

بعضى ديگر از مفسران كه با نام «ارس» آشنا شده اند، «رس» را بر «ارس» (در شمال آذربايجان) منطبق كرده اند!

6 ـ مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» و «فخر رازى» در تفسير «كبير» و «آلوسى» در «روح المعانى»، از جمله احتمالاتى كه نقل كرده اند اين است: آنها مردمى بودند كه در «انطاكيه شام» زندگى مى كردند، و پيامبرشان «حبيب نجار» بود.

7 ـ در «عيون اخبار الرضا» از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) از اميرمؤمنان(عليه السلام) حديثى طولانى درباره «اصحاب رس» نقل شده كه فشرده آن چنين است:

«آنها قومى بودند كه درخت صنوبرى را مى پرستيدند، و به آن «شاه درخت» مى گفتند، و آن درختى بود كه «يافث» فرزند «نوح» بعد از طوفان در كناره اى به نام «روشن آب» غرس كرده بود.

آنها دوازده شهر آباد داشتند كه: بر كنار نهرى به نام «رس» بود، اين شهرها: آبان، آذر، دى، بهمن، اسفندار، فروردين، ارديبهشت، خرداد، تير، مرداد، شهريور و مهر، نام داشت كه ايرانيان نام هاى ماه هاى سال خود را از آنها گرفته اند.

آنها به خاطر احترامى كه به آن درخت صنوبر مى گذاشتند، بذر آن را در مناطق ديگر كاشتند، و نهرى براى آبيارى آن اختصاص دادند، به گونه اى كه نوشيدن آب آن نهر را بر خود و چهارپايانشان ممنوع كرده بودند، حتى اگر كسى از آن مى خورد، او را به قتل مى رساندند، مى گفتند: اين مايه حيات خدايان ما است و شايسته نيست كسى از آن چيزى كم كند!

آنها در هر ماه از سال، روزى را در يكى از اين شهرهاى آباد، عيد مى گرفتند و به كنار درخت صنوبرى كه در خارج شهر بود مى رفتند، قربانى ها براى آن مى كشتند و حيواناتى سر مى بريدند، سپس آنها را به آتش مى افكندند، هنگامى كه دود از آنها به آسمان برمى خاست، در برابر درخت به سجده مى افتادند و گريه و زارى سرمى دادند!

عادت و سنت آنها در همه اين شهرها چنين بود، تا اين كه: نوبت به شهر بزرگى كه پايتخت پادشاهشان بود و نام «اسفندار» داشت مى رسيد، تمامى اهل آبادى ها در آن جمع مى شدند، و دوازده روز پشت سر هم، عيد مى گرفتند و آنچه در توان داشتند قربانى مى كردند و در برابر درخت سجده مى نمودند.

هنگامى كه آنها در كفر و بت پرستى فرو رفتند، خداوند پيامبرى از بنى اسرائيل به سوى آنها فرستاد، تا آنها را به عبادت خداوند يگانه و ترك شرك دعوت كند، اما آنها ايمان نياوردند، آن پيامبر براى قلع ماده فساد از خدا تقاضا كرد، آن درخت بزرگ خشكيد.

آنها هنگامى كه چنين ديدند، سخت ناراحت شدند و گفتند: اين مرد خدايان ما را سحر كرده!

بعضى ديگر گفتند: خدايان به خاطر اين مرد كه ما را دعوت به كفر مى كند، بر ما غضب كردند!.

و به دنبال اين بحث ها، همگى تصميم بر كشتن آن پيامبر گرفتند، چاهى عميق كندند، او را در آن افكندند و سر آن را بستند و بر بالاى آن نشستند و پيوسته ناله او را شنيدند تا جان سپرد، خداوند، به خاطر اين اعمال زشت، و اين ظلم و ستم ها آنها را به عذاب شديدى گرفتار كرده، نابود ساخت».(5)

قرائن متعددى مضمون اين حديث را تأييد مى كند; زيرا با وجود ذكر «اصحاب الرس» در برابر عاد و ثمود، احتمال اين كه: گروهى از اين دو قوم باشند بسيار بعيد به نظر مى رسد.

همچنين وجود اين قوم در «جزيره عربستان» و «شامات» و آن حدود كه بسيارى احتمال داده اند نيز بعيد است; چرا كه قاعدتاً بايد در تاريخ عرب انعكاسى داشته باشد، در حالى كه ما كمتر انعكاسى از اصحاب الرس در تاريخ عرب مى بينيم.

از اين گذشته، با بسيارى از تفاسير ديگر قابل تطبيق است از جمله اين كه: «رس» نام چاه بوده باشد (چاهى كه آنها پيامبرشان را در آن افكندند) و يا اين كه: آنها صاحب كشاورزى و دامدارى بودند و مانند اينها.

و اين كه: در روايتى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: كه زنان آنها داراى انحراف همجنس گرائى بودند نيز با اين حديث منافات ندارد.(6)

ولى از عبارت «نهج البلاغه» (خطبه 182) برمى آيد كه: آنها تنها يك پيامبر نداشتند; زيرا مى فرمايد: أَيْنَ أَصْحَابُ مَدَائِنِ الرَّسِّ الَّذِينَ قَتَلُوا النَّبِيِّينَ وَ أَطْفَئُوا سُنَنَ الْمُرْسَلِينَ وَ أَحْيَوْا سُنَنَ الْجَبَّارِينَ؟!:

«كجايند اصحاب شهرهاى رس، آنهائى كه پيامبران را كشتند و سنن رسولان خدا را خاموش كردند و سنت هاى جباران را احياء نمودند»؟!

اما اين تعبير، با روايت بالا نيز منافات ندارد; زيرا ممكن است روايت تنها اشاره به بخشى از تاريخ آن كند كه پيامبرى در ميان آنها مبعوث شده بود.

* * *

1 ـ «مفردات راغب».

2 ـ «اعلام القرآن»، صفحه 149.

3 ـ «شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد»، جلد 10، صفحه 94.

4 ـ حج، آيه 45.

5 ـ «عيون اخبار الرضا»، طبق نقل و تلخيص تفسير «الميزان»، جلد 15، صفحه 237.

6 ـ «كافى»، طبق نقل تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 19.

▲2 ـ مجموعه اى از درس هاى تكان دهنده

شش گروهى كه در آيات فوق، از آنها نام برده شده است: فرعونيان، قوم متعصب نوح، زورمندان عاد، و ثمود، آلودگان اصحاب الرس، و قوم لوط، هر كدام به نوعى از انحراف فكرى و اخلاقى گرفتار بودند، كه آنها را به بدبختى كشاند.

فرعونيان، مردمى ظالم، ستمگر، استعمار كننده، استثمارگر و خود خواه بودند.

قوم نوح نيز، چنان كه مى دانيم، مردمى سخت لجوج و متكبر و خود برتربين بودند.

و قوم عاد و ثمود، تكيه بر قدرت خويشتن داشتند.

اصحاب الرس در گردابى از فساد مخصوصاً همجنس گرائى زنان، و قوم لوط در منجلابى از فحشاء، مخصوصاً همجنس گرائى مردان غوطهور بودند، و همگى از جاده توحيد، منحرف و در بى راهه ها، سرگردان.

قرآن مى خواهد به مشركان عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) و همه انسان ها در طول تاريخ هشدار دهد، هر قدر قدرت داشته باشيد و توانائى و مكنت، و هر اندازه مال و ثروت و زندگى مرفّه، آلودگى به شرك و ظلم و فساد، طومار زندگانيتان را در هم خواهد پيچيد، و همان عوامل پيروزى شما، عامل مرگتان مى شود!.

فرعونيان و قوم نوح با آبى كه مايه حيات بود، نابود شدند، قوم عاد به وسيله طوفان و بادها كه آن هم در شرائط خاصى مايه حيات است، قوم ثمود با ابرى صاعقه بار، و قوم لوط با بارانى از سنگ كه بر اثر صاعقه و يا به گفته بعضى آتشفشان به وجود آمده بود، و اصحاب الرس طبق ذيل همان روايت فوق، به وسيله آتشى كه از زمين برخاست، و شعله اى كه از ابرى مرگبار فرو ريخت نابود گشتند، تا اين انسان مغرور، به خود آيد و راه خدا و عدالت و تقوا را پيش گيرد.

* * *

 41وَ إِذا رَأَوْكَ إِنْ يَتَّخِذُونَكَ إِلاّ هُزُواً أَ هذَا الَّذِي بَعَثَ اللّهُ رَسُولاً

42إِنْ كادَ لَيُضِلُّنا عَنْ آلِهَتِنا لَوْ لا أَنْ صَبَرْنا عَلَيْها وَ سَوْفَ يَعْلَمُونَ حِينَ يَرَوْنَ الْعَذابَ مَنْ أَضَلُّ سَبِيلاً

43أَ رَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلاً

44أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاّ كَالأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلاً

ترجمه:

41 ـ و هنگامى كه تو را مى بينند، تنها به باد استهزايت مى گيرند (و مى گويند:) آيا اين همان كسى است كه خدا او را به عنوان پيامبر برانگيخته است؟!

42 ـ اگر ما بر پرستش خدايانمان استقامت نمى كرديم، بيم آن مى رفت كه ما را گمراه سازد! اما هنگامى كه عذاب الهى را ببينند، به زودى مى فهمند چه كسى گمراه تر بوده است!

43 ـ آيا ديدى كسى را كه هواى نفسش را معبود خود برگزيده است؟! آيا تو مى توانى او را هدايت كنى (يا به دفاع از او برخيزى)؟!

44 ـ آيا گمان مى برى بيشتر آنان مى شنوند يا مى فهمند؟! آنان فقط همچون چهار پايان، بلكه گمراه ترند.

تفسير:

▲گمراه تر از چهارپايان

جالب اين كه: قرآن مجيد در آيات اين سوره، سخنان مشركان را يك جا نقل نمى كند، بلكه بخشى از آن را نقل كرده، به پاسخگوئى و اندرز و انذار مى پردازد، پس از آن بخش ديگرى را، به همين ترتيب ادامه مى دهد.

آيات مورد بحث، بازگو كننده نمونه ديگرى از منطق مشركان و كيفيت برخورد آنها با پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و دعوت راستين او است.

نخست مى گويد: «آنها هنگامى كه تو را مى بينند، تنها كارى كه انجام مى دهند اين است كه: به باد مسخره ات گرفته، مى گويند: آيا اين همان كسى است كه خدا او را به عنوان پيامبر مبعوث كرده است»؟ (وَ إِذا رَأَوْكَ إِنْ يَتَّخِذُونَكَ إِلاّ هُزُواً أَ هذَا الَّذِي بَعَثَ اللّهُ رَسُولاً).(1)

چه ادعاى بزرگى مى كند! چه حرف عجيبى مى زند! راستى مسخره است!

ولى نبايد فراموش كرد كه: پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) همان كسى بود كه قبل از رسالت، چهل سال در ميان آنها زندگى كرد، به امانت، صداقت، هوش و درايت معروف بود، اما هنگامى كه سران كفر، منافعشان به خطر افتاد، همه اين مسائل را به دست فراموشى سپردند، و با سخريه و استهزاء، مسأله دعوت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)را با آن همه شواهد و دلائل گويا، به باد مسخره گرفتند، و حتى او را متهم به جنون كردند!

* * *

آن گاه قرآن در ادامه گفتار مشركان، و از زبان آنها چنين نقل مى كند:

«اگر ما استقامت و پايدارى بر پرستش خدايانمان نكنيم، بيم آن مى رود كه اين مرد، ما را گمراه سازد» و ارتباطمان را با آنها قطع كند (إِنْ كادَ لَيُضِلُّنا عَنْ آلِهَتِنا لَوْ لا أَنْ صَبَرْنا عَلَيْها).(2)

ولى قرآن از چند راه به آنها پاسخ مى گويد:

نخست، با يك جمله كوبنده به اين گروه كه: اهل منطق نبودند، چنين پاسخ مى دهد: «هنگامى كه عذاب الهى را ديدند به زودى مى فهمند چه كسى گمراه بوده است»؟! (وَ سَوْفَ يَعْلَمُونَ حِينَ يَرَوْنَ الْعَذابَ مَنْ أَضَلُّ سَبِيلاً).

اين عذاب، ممكن است اشاره به عذاب قيامت باشد، چنان كه بعضى از مفسران مانند «طبرسى» در «مجمع البيان» گفته اند، و يا عذاب دنيا، همچون شكست دردناك روز «بدر» و امثال آن، چنان كه «قرطبى»، در تفسير معروف خود گفته است.

و نيز ممكن است اشاره به هر دو باشد.

جالب اين كه: اين گروه گمراه، در اين سخنان خود، به دو كار ضد و نقيض دست زدند، از يكسو، پيامبر و دعوتش را به باد مسخره مى گرفتند، اشاره به اين كه: آن قدر ادعاى او بى اساس است كه ارزش برخورد جدى ندارد. و از سوى ديگر، معتقد بودند: اگر دو دستى به آئين نياكان خود نچسبند، امكان دارد سخنان پيامبر(صلى الله عليه وآله) آنها را نيز از آن بازگرداند، و اين نشان مى دهد كه: سخنانش را فوق العاده جدى، مؤثر، حساب شده و داراى برنامه مى دانستند، اين پريشان گوئى از افراد سرگردان و لجوج بعيد نيست.

به علاوه، بسيار ديده شده است: منكران حق، هنگامى كه در برابر امواج خروشان منطق رهبران الهى، قرار مى گيرند، گاهى، استهزاء را به عنوان يك تاكتيك براى كوچك نشان دادن و محو آن، انتخاب مى كنند در حالى كه، در باطن چنين عقيده اى ندارند، و گاه، آن را جدى گرفته با تمام وجود با آن مبارزه مى كنند.

* * *

دومين پاسخى كه قرآن به سخنان آنها مى گويد در آيه بعد آمده، روى سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) كرده به عنوان دلدارى و تسلى خاطر، و هم به عنوان بيان دليل اصلى عدم پذيرش دعوت پيامبر از سوى آنان، مى فرمايد:

«آيا ديدى كسى كه معبود خود را هواى نفس خويش برگزيده»؟! (أَ رَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ).

«آيا با اين حالت، تو قادر به هدايت او و دفاع از او هستى»؟! (أَ فَأَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلاً).

يعنى اگر آنها در برابر دعوت تو دست به استهزاء و انكار و انواع مخالفت ها زدند، نه به خاطر آن بوده كه منطق تو ضعيف و دلائل تو غير قانع كننده و در آئينت جاى شك و ترديد است، بلكه به خاطر اين است كه: آنها پيرو فرمان عقل و منطق نيستند، معبود آنها هواى نفسشان است، آيا انتظار دارى چنين كسانى تو را پذيرا شوند؟ يا بتوانى در آنها نفوذ كنى؟!

در معنى جمله «أَ رَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ»، مفسران بزرگ، بيانات گوناگونى دارند:

جمعى همانگونه كه در بالا گفتيم، گفته اند: منظور آن است كه آنها يك بت دارند و آن هواى نفس آنها است و تمام كارهايشان از آن سرچشمه مى گيرد.

در حالى كه جمع ديگرى معتقدند: منظور آن است كه آنها حتى در انتخاب بت ها هيچگونه منطقى را رعايت نمى كنند، بلكه هر گاه چشمشان به قطعه سنگ يا درخت جالبى مى افتاد، يا چيز ديگرى كه هوس آنها را برمى انگيخت آن را به عنوان «معبود» برمى گزيدند، در برابر آن زانو مى زدند، قربانى مى كردند و حل مشكلات خود را از آن مى خواستند!.

در شأن نزول آيه فوق، روايتى نقل كرده اند، كه مؤيد اين معنى است و آن اين كه: در يكى از سال ها كار بر «قريش» در «مكّه» سخت شد در اطراف پراكنده شدند، بعضى از آنها همين كه به درخت زيبا و يا سنگ جالبى برخورد مى كردند، آن را مى پرستيدند. نام آن را اگر سنگ بود «صخره سعادت» گذاشته، برايش قربانى مى كردند، خون قربانى را بر آن مى پاشيدند، و حتى درمان بيمارى هاى حيوانات خود را، از آن مى خواستند!.

اتفاقاً روزى مرد عربى آمد، و مى خواست شترهاى خود را به آن صخره بمالد، و تبرك جويد، شترها، رم كرده در بيابان پراكنده شدند. او شعرى گفت كه مضمونش اين بود:

«من به سراغ صخره سعادت آمدم تا پراكندگى ما را جمع كند، اما او جمع ما را به پراكندگى كشاند»!.

سپس گفت: اين سنگ سعادت چيست؟ جز يك قطعه سنگ همسان زمين، نه انسان را به گمراهى مى كشاند، و نه به هدايت!.

مرد ديگرى از عرب، يكى از اين قطعه سنگ ها را ديد، در حالى كه روباهى بر آن بول مى كرد، او اين شعر را سرود:

أَ رَبٌّ يَبُولُ الثَّعْلَبانِ بِرَأْسِهِ *** لَقَدْ ذَلَّ مَنْ بالَتْ عَلَيْهِ الثَّعالَبُ!:

«آيا معبود است موجودى كه روباه بر آن بول مى كند؟ * مسلماً ذليل است كسى كه روباهان بر آن بول مى كنند»!.(3)

دو تفسير بالا، با هم منافاتى ندارند، اصل بت پرستى كه زائيده خرافات است يك نوع هواپرستى است، و انتخاب بت هاى گوناگون بدون هيچ منطقى، آن نيز شاخه ديگرى از هوا پرستى است.

در زمينه «بت هوا و هوس» در نكته ها، به خواست خدا، بحث مشروحى خواهد آمد.

* * *

بالاخره سومين پاسخى كه قرآن از اين گروه گمراه مى گويد، اين است كه مى گويد: «آيا تو گمان مى كنى اكثر آنها گوش شنوا دارند، يا مى فهمند»؟! (أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ).

«نه آنها تنها مانند چهارپايانند، بلكه گمراه تر»! (إِنْ هُمْ إِلاّ كَالأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلاً).

يعنى سخريه ها، سخنان زننده و غير منطقى آنها هرگز تو را ناراحت نكند; چون آدمى يا بايد خود داراى عقل باشد، و آن را به كار گيرد، (و مصداق «يَعْقِلُونَ» گردد) و يا اگر از علم و دانش برخوردار نيست، از دانايان سخن بشنود (و مصداق «يَسْمَعُونَ» باشد) اما اين گروه، نه آنند و نه اين، به همين دليل، با چهار پايان تفاوتى ندارند. و روشن است از چهارپا نمى توان توقعى داشت، جز نعره كشيدن، لگد زدن، و كارهاى غير منطقى انجام دادن.

بلكه، اينها از چهارپايان نيز بدبخت تر و بينواترند كه آنها امكان تعقل و انديشه ندارند، و اينها دارند و به چنان روزى افتاده اند!.

قابل توجه اين كه: باز در اينجا قرآن، تعبير به «أَكْثَرُهُمْ» مى كند، و اين حكم را به همه آنها تعميم نمى دهد; چرا كه ممكن است در ميان آنها افرادى واقعاً فريب خورده باشند كه: وقتى در مقابل حق قرار گرفتند، تدريجاً پرده ها از مقابل چشمشان كنار مى رود، و پذيراى حق مى شوند و اين خود، دليل بر رعايت انصاف در بحث هاى قرآنى است.

* * *

1 ـ «هُزُواً» مصدر است، و در اينجا به معنى مفعول آمده.

اين احتمال نيز هست كه مضاف در تقدير باشد (موضع هزو) ضمناً، تعبير به «هذا» براى تحقير و كوچك شمردن پيامبر(صلى الله عليه وآله) است.

2 ـ كلمه «اِن» در «اِنْ كادَ لَيُضِلُّنا»، «مخففه» و براى تأكيد است و در تقدير «انَّهُ كاد» بوده، و ضمير آن ضمير شأن است.

3 ـ تفسير «على بن ابراهيم»، جلد 2، صفحه 114، طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 20.

نكته ها:

▲1 ـ هوا پرستى و عواقب دردناك آن

بى شك در وجود انسان، غرائز و اميال گوناگونى است كه همه آنها براى ادامه حيات او ضرورت دارد: خشم و غضب، علاقه به خويشتن، علاقه به مال و زندگى مادى و امثال اينها، و بدون ترديد دستگاه آفرينش، همه اينها را براى همان هدف تكاملى آفريده است.

اما مهم اين است كه: گاه اينها از حدّ، تجاوز مى كنند، و پا را از گليمشان فراتر مى نهند، و از صورت يك ابزار مطيع در دست عقل در مى آيند، و بناى طغيان و ياغى گرى مى گذارند، عقل را زندانى كرده، بر كل وجود انسان حاكم مى شوند و زمام اختيار او را در دست مى گيرند.

اين، همان چيزى است كه از آن به «هوا پرستى» تعبير مى كنند كه از تمام انواع بت پرستى، خطرناك تر است، بلكه بت پرستى نيز از آن ريشه مى گيرد.

بى جهت نيست كه، پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) بت «هوا» را بزرگترين و بدترين بت ها شمرده است در آنجا كه مى فرمايد: ما تَحْتَ ظِلِّ السَّماءِ مِنْ اِله يُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللّهِ، أَعْظَمُ عِنْدَ اللّهِ مِنْ هَوىً مُتَّبَع: «در زير آسمان هيچ بتى بزرگتر در نزد خدا از هوا و هوسى كه از آن پيروى كنند وجود ندارد»!.(1)

و در حديث ديگرى از بعضى پيشوايان اسلام، مى خوانيم: أَبْغَضُ اِله عُبِدَ عَلى وَجْهِ الأَرْضِ الهَوى: «مبغوض ترين و منفورترين بتى كه در زمين پرستش شده است، بت هوا است»!.

و اگر نيك بينديشيم، به عمق اين سخن به خوبى واقف مى شويم; چرا كه هواپرستى، سرچشمه غفلت و بى خبرى است. چنان كه قرآن مى گويد: وَ لاتُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ: «از كسى كه قلب او را غافل از ياد خود كرده ايم و پيرو هواى خويش است، اطاعت مكن».(2)

از سوى ديگر، هواپرستى سرچشمه كفر و بى ايمانى است، چنان كه قرآن مى گويد: فَلا يَصُدَّنَّكَ عَنْها مَنْ لايُؤْمِنُ بِها وَ اتَّبَعَ هَواهُ: «كسى كه ايمان به قيامت ندارد و پيرو هواى خويش است تو را از ايمان به آن باز ندارد».(3)

از سوى سوم، هواپرستى بدترين گمراهى است، قرآن مى گويد: وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدىً مِنَ اللّهِ: «چه كسى گمراه تر است از آن كس كه از هواى نفس خويش پيروى مى كند، و هدايت الهى را نيافته است».(4)

از سوى چهارم، هواپرستى نقطه مقابل حق طلبى است و انسان را از راه خدا بيرون مى برد، چنان كه در قرآن مى خوانيم: فَاحْكُمْ بَيْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ: «در ميان مردم به حق داورى كن و پيرو هوى مباش كه تو را از راه خدا گمراه مى كند».(5)

از سوى پنجم، هواپرستى مانع عدالت و دادگرى است، چنان كه در قرآن مى خوانيم: فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوى أَنْ تَعْدِلُوا: «از هوا تبعيت نكنيد تا مانع اجراى عدالت شما نگردد».(6)

بالاخره اگر نظام آسمان و زمين بر محور هوا و هوس مردم بگردد، فساد سرتاسر پهنه هستى را خواهد گرفت: وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الأَرْضُ وَ مَنْ فِيهِنَّ: «اگر حق از هوا و هوس آنها پيروى كند، آسمان ها و زمين و تمام كسانى كه در آنها هستند فاسد مى شوند».(7)

در روايات اسلامى نيز، تعبيرات تكان دهنده اى در اين زمينه به چشم مى خورد:

در روايتى از على(عليه السلام) مى خوانيم: الشَّقِيُّ مَنِ انْخَدَعَ لِهَوَاهُ وَ غُرُورِهِ: «بدبخت كسى است كه فريب هوا و غرور خويش را بخورد».(8)

در حديث ديگرى از همان حضرت مى خوانيم: «هواپرستى دشمن عقل است» (الهَوى عَدُوُّ الْعَقْلِ).(9)

و نيز مى خوانيم: «هواپرستى اساس تمام رنج ها است» (الهَوى أُسُّ الْمِحَنِ).(10)

و همان حضرت مى فرمايد: «هرگز نه دين با هواپرستى جمع مى شود و نه عقل» (لا دِيْنَ مَعَ هَوى)(11) (وَ لا عَقْلَ مَعَ هَوى).(12)

خلاصه آنجا كه هواپرستى است، نه پاى دين در ميان است، و نه پاى عقل، در آنجا چيزى جز بدبختى و رنج و بلا نيست، در آنجا جز بيچارگى، شقاوت و فساد نخواهد بود.

رويدادهاى زندگى ما و تجربيات تلخى كه در دوران عمر در مورد خويش و ديگران ديده ايم، شاهد زنده تمام نكته هائى است كه، در آيات و روايات فوق در زمينه هواپرستى وارد شده است.

افرادى را مى بينيم كه: چوب يك ساعت هواپرستى را تا آخر عمر مى خورند!.

جوانانى را سراغ داريم كه: بر اثر پيروى از هوا چنان در دام اعتيادهاى خطرناك، انحرافات جنسى و اخلاقى گرفتار شده اند كه تبديل به موجودى زبون، ناتوان، و بى ارزش گرديده، و تمام نيروها و سرمايه هاى خويش را از كف دادند.

در تاريخ معاصر، و گذشته، به نام كسانى برخورد مى كنيم كه: به خاطر هواپرستيشان هزاران و گاه ميليون ها انسان بى گناه را به خاك و خون كشيده اند، و نام ننگينشان تا ابد به زشتى برده مى شود.

اين اصل استثناء پذير نيست، حتى دانشمندان و عابدان پرسابقه اى همچون «بلعم باعورا» بر اثر پيروى از هواى نفس، چنان از اوج عظمت انسانيت سقوط كردند كه قرآن مَثَل آنها را به سگ پليدى مى زند كه همواره پارس مى كند.(13)

بنابراين، جاى تعجب نيست كه: «پيامبر»(صلى الله عليه وآله) و «اميرمؤمنان»(عليه السلام) مى فرمايند: «خطرناكترين پرتگاهى كه بر سر راه سعادت شما قرار گرفته، هواپرستى و آرزوهاى دور و دراز است; چرا كه پيروى از هوا شما را از حق باز مى دارد و آرزوهاى دراز، آخرت را به دست فراموشى مى سپارد» (إِنَّ أَخْوَفَ ما أَخَافُ عَلَيْكُمُ اثْنانِ اتِّباعُ الْهَوى وَ طُولُ الأَمَلِ فَأَمّا اتِّباعُ الْهَوى فَيَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ أَمّا طُولُ الأَمَلِ فَيُنْسِي الآخِرَةَ).(14)

تعبيراتى كه در نقطه مقابل، يعنى ترك هوا پرستى در آيات و روايات وارد شده، نيز عمق اين مسأله را از ديدگاه اسلام، روشن مى سازد، تا آنجا كه كليد بهشت را ترس از خدا، و مبارزه با هواى نفس مى شمرد: وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى:

«اما كسى كه از مقام پروردگار بترسد و نفس خويش را از هواپرستى نهى كند، * بهشت جايگاه او است».(15)

على(عليه السلام) مى فرمايد: «شجاع ترين مردم كسى است كه بر هواى خويش پيروز شود» (أَشْجَعُ النّاسِ مَنْ غَلَبَ هَواهُ).(16)

در حالات دوستان حق و اولياى پروردگار و علما و بزرگان داستان هاى زيادى نقل شده كه: بر اثر ترك هواپرستى به مقامات بلندى نائل شدند كه از طرق عادى غير ممكن بود.

* * *

1 ـ تفسير «درّ المنثور»، در ذيل آيه مورد بحث به نقل از تفسير «الميزان»، جلد 15، صفحه 257.

2 ـ كهف، آيه 28.

3 ـ طه، آيه 16.

4 ـ قصص، آيه 50.

5 ـ ص، آيه 26.

6 ـ نساء، آيه 135.

7 ـ مؤمنون، آيه 71.

8 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 86.

9 ـ «غرر الحكم»، صفحه 64، جمله 808 (چاپ دفتر تبليغات).

10 ـ «غرر الحكم»، جمله 1048 (صفحه 306، جمله 7028، چاپ دفتر تبليغات).

11 ـ «غرر الحكم»، جمله 1048 (صفحه 306، جمله 7025، چاپ دفتر تبليغات).

12 ـ «غرر الحكم»، جمله 10541، (صفحه 64، جمله 822، چاپ دفتر تبليغات).

13 ـ اعراف، آيه 176.

14 ـ «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 728 (ذيل ماده هوى) و «نهج البلاغه»، خطبه 42.

15 ـ نازعات، آيات 40 و 41.

16 ـ «بحار الانوار»، جلد 70، صفحه 76 ـ «مستدرك الوسائل»، جلد 12، صفحه 111.

▲2 ـ چرا از چهارپايان گمراه تر؟!

در آيات فوق براى منعكس كردن اهميت مطلب، نخست مى فرمايد: آنها كه معبودشان هواى نفسشان است، همچون چهارپايانند، بعد از آن ترقى كرده و اضافه مى كند: بلكه از آنها گمراه ترند!.

شبيه اين تعبير در آيه 179 سوره «اعراف» نيز آمده است كه: درباره دوزخيانى كه به حكم استفاده نكردن از گوش و چشم و عقل خود، به چنان سرنوشتى گرفتار مى شوند، مى فرمايد: أُولئِكَ كَالأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ: «آنها همچون چهارپايانند بلكه گمراه تر»!.

گرچه گمراه تر بودن آنها اجمالا روشن است، ولى مفسران بحث هاى جالبى روى اين مسأله كرده اند كه: با تحليل و اضافاتى مى توان چنين گفت:

1 ـ اگر چهارپايان، چيزى نمى فهمند، و گوش شنوا و چشم بينائى ندارند، دليلش عدم استعداد آنها است، اما از آنها بيچاره تر انسانى است كه خميره همه سعادت ها در وجود او نهفته است و آن قدر خدا به او استعداد داده كه مى تواند نماينده و خليفه اللّه در زمين گردد، ولى كارش به جائى مى رسد كه: تا سر حدّ يك چهارپا سقوط مى كند، تمام شايستگى هاى خود را به هدر داده، و از اوج مسجود بودن فرشتگان، به حضيض نكبت بار شياطين سقوط مى كند، اين راستى دردناك است و گمراهى آشكار.

2 ـ چهارپايان، تقريباً حساب و كتابى ندارند، و مشمول مجازات هاى الهى نيستند در حالى كه آدميان گمراه، بايد بار تمام اعمال خود را بر دوش كشند و كيفر اعمال خويش را بى كم و كاست ببينند.

3 ـ چهارپايان، براى انسان ها خدمات زيادى دارند و كارهاى مختلفى انجام مى دهند، اما انسان هاى طاغى و ياغى خدمتى كه نمى كنند، هيچ، هزاران بلا و مصيبت نيز مى آفرينند.

4 ـ چهارپايان، خطرى براى كسى ندارند و اگر هم داشته باشند، خطرشان محدود است اما اى واى از انسان بى ايمان مستكبر هوا پرست! كه گاه آتش جنگى را روشن مى كند كه ميليون ها نفر در آن خاكستر مى شوند.

5 ـ چهارپايان، اگر قانون و برنامه اى ندارند، ولى مسيرى كه آفرينش را در شكل «غرائز» براى آنان تعيين كرده است، مى پيمايند و در همان خط حركت مى كنند. اما انسان قلدر سركش، نه قوانين تكوين را به رسميت مى شناسد، و نه قوانين تشريع را، و هوا و هوس هاى خود را حاكم بر همه چيز مى شمرد.

6 ـ چهارپايان، هرگز براى كارهاى خود توجيه گرى ندارند، اگر خلافى كنند، خلاف است و اگر راه خود را بروند، ـ كه مى روند ـ همان است كه هست. اما يك انسان خود خواه، خونخوارِ هوا پرست، بسيار مى شود كه: تمام جنايات خود را آنچنان توجيه مى كند كه گوئى دارد وظائف الهى و انسانى خويش را انجام مى دهد!.

و به اين ترتيب، هيچ موجودى خطرناك تر و زيانبارتر از يك انسان هواپرست بى ايمان و سركش نيست، و به همين دليل در آيه 22 سوره «انفال» عنوان: شَرُّ الدَّوابِّ: «بدترين جنبندگان» به او داده شده است، و چه عنوان مناسبى؟!

* * *

 45أَ لَمْ تَرَ إِلى رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساكِناً ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْهِ دَلِيلاً

46ثُمَّ قَبَضْناهُ إِلَيْنا قَبْضاً يَسِيراً

47وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِباساً وَ النَّوْمَ سُباتاً وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً

48وَ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً

49لِنُحْيِيَ بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً وَ نُسْقِيَهُ مِمّا خَلَقْنا أَنْعاماً وَ أَناسِيَّ كَثِيراً

50وَ لَقَدْ صَرَّفْناهُ بَيْنَهُمْ لِيَذَّكَّرُوا فَأَبى أَكْثَرُ النّاسِ إِلاّ كُفُوراً

ترجمه:

45 ـ آيا نديدى چگونه پروردگارت سايه را گسترده ساخت؟! و اگر مى خواست آن را ساكن قرار مى داد; سپس خورشيد را بر وجود آن دليل قرار داديم!

46 ـ سپس آن را آهسته جمع مى كنيم (و نظام سايه و آفتاب را حاكم مى سازيم)!

47 ـ او كسى است كه شب را براى شما لباس قرار داد، و خواب را مايه استراحت، و روز را وسيله حركت و حيات!

48 ـ او كسى است كه بادها را بشارتگرانى پيش از رحمتش فرستاد، و از آسمان آبى پاك كننده نازل كرديم.

49 ـ تا به وسيله آن، سرزمين مرده اى را زنده كنيم; و آن را به مخلوقاتى كه آفريده ايم ـ چهارپايان و انسان هاى بسيار ـ مى نوشانيم.

50 ـ ما اين آيات را به صورتهاى گوناگون براى آنان بيان كرديم تا متذكر شوند، ولى بيشتر مردم از هر كارى جز انكار و كفر ابا دارند.

تفسير:

▲حركت سايه ها!

در اين آيات، سخن از قسمت هاى مهمى از نعمت هاى الهى به عنوان بيان اسرار توحيد و خداشناسى است، امورى كه انديشه در آنها ما را به خالقمان آشناتر و نزديك تر مى سازد، و با توجه به اين كه: در آيات گذشته گفتگوهاى فراوانى با مشركان بود، پيوند و ارتباط اين آيات با گذشته روشن مى شود.

در اين آيات، سخن از نعمت «سايه ها» و سپس اثرات و بركات «شب» و «خواب و استراحت» و «روشنائى روز» و «وزش بادها» و «نزول باران» و «زنده شدن زمين هاى مرده» و «سيراب شدن» چهارپايان و انسان ها است.

نخست مى گويد: «آيا نديدى چگونه پروردگارت سايه را گسترده است»؟ (أَ لَمْ تَرَ إِلى رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ).

«و اگر مى خواست آن را ساكن قرار مى داد» (سايه اى هميشگى و جاودانى) (وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساكِناً).

بدون شك، اين قسمت از آيه، اشاره اى است به اهميت نعمت سايه هاى گسترده و متحرك، سايه هائى كه يك نواخت باقى نمى ماند، بلكه در حركت است و نقل مكان مى دهد، ولى در اين كه: منظور از اين سايه، كدام يك از سايه ها است در ميان مفسران گفتگو است:

جمعى مى گويند: اين سايه كشيده و گسترده، همان سايه اى است كه بعد از طلوع فجر، و قبل از طلوع آفتاب، بر زمين حكم فرما است و لذت بخش ترين سايه ها و ساعات همان است، اين نور كم رنگ و سايه گستر، از لحظه طلوع فجر شروع مى شود، و به هنگام طلوع آفتاب، روشنائى جايگزين آن مى گردد.

بعضى ديگر گفته اند: منظور تمام سايه شب است كه از لحظه غروب، شروع مى شود و به لحظه طلوع آفتاب، منتهى مى گردد; زيرا مى دانيم: شب در حقيقت سايه نيم كره زمين است كه: در برابر آفتاب قرار گرفته، سايه اى است مخروطى كه در طرف مقابل، در فضا گسترده مى شود، و اين سايه مخروطى دائماً در حركت است و با طلوع آفتاب، در يك منطقه پايان مى گيرد و در منطقه ديگر تشكيل مى شود.

بعضى نيز گفته اند: منظور سايه اى است كه بعد از ظهر براى اجسام پيدا مى شود و تدريجاً كشيده تر و گسترده تر مى گردد.

البته اگر جمله هاى بعد نبود، ما از اين جمله معنى وسيعى مى فهميديم كه تمام سايه هاى گسترده را در برمى گرفت، ولى ساير قرائنى كه به دنبال آن آمده، نشان مى دهد: تفسير اول از همه مناسب تر است.

زيرا به دنبال آن مى فرمايد: «سپس خورشيد را بر وجود اين سايه گسترده دليل قرار داديم» (ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْهِ دَلِيلاً).

اشاره به اين كه: اگر آفتاب نبود، مفهوم سايه روشن نمى شد، اصولاً، سايه از پرتو آفتاب به وجود مى آيد، زيرا «سايه» معمولاً به تاريكى كم رنگى گفته مى شود كه، براى اشياء پيدا مى شود، و اين در صورتى است كه، نور به جسمى كه قابل عبور از آن نباشد، بتابد و در طرف مقابل، سايه آشكار شود، بنابراين، نه فقط طبق قانون: «تُعْرَفُ الأَشْياءُ بِاَضْدادِها» سايه را با نور بايد تشخيص داد، بلكه وجود آن نيز از بركت نور است.

* * *

بعد از آن مى فرمايد: «سپس ما آن را به سوى خود آهسته جمع مى كنيم» (ثُمَّ قَبَضْناهُ إِلَيْنا قَبْضاً يَسِيراً).

مى دانيم: هنگامى كه، خورشيد طلوع مى كند، تدريجاً سايه ها برچيده مى شود تا به هنگام ظهر، كه در بعضى از مناطق سايه به كلى معدوم مى گردد; زيرا آفتاب درست بالاى سر هر موجودى قرار مى گيرد، و در ديگر مناطق، به حداقل خود مى رسد، و به اين ترتيب، سايه ها نه يك دفعه ظاهر مى گردند، و نه يك دفعه برچيده مى شوند، و اين خود يكى از حكمت هاى پروردگار است; چرا كه: اگر انتقال از نور به ظلمت و بالعكس ناگهانى صورت مى گرفت براى همه موجودات زيان آور بود، اما اين نظام تدريجى، در اين حالت انتقالى چنان است كه: بيشترين فائده را براى موجودات دارد، بى آن كه ضررى داشته باشد.

تعبير به «يَسِيْراً» اشاره به جمع شدن تدريجى سايه است، و يا اشاره به اين كه: نظام ويژه نور و ظلمت، در برابر قدرت پروردگار، چيز ساده و آسانى است، و كلمه «اِلَيْنا» نيز تأكيد بر همين قدرت الهى است.

به هر حال، جاى ترديد نيست همان گونه كه: انسان در زندگى خود نياز به تابش «نور» دارد، براى تعديل و جلوگيرى از زمان هاى شدت نور، نياز به «سايه» دارد، تابش نور يكنواخت، زندگى را مختل مى كند، همان گونه كه سايه يكنواخت و ساكن، مرگبار است.

در صورت اول، همه موجودات زنده، مى سوزند و در صورت دوم، همه منجمد مى شوند، اين نظام متناوب «نور» و «سايه» است كه زندگى را براى انسان ممكن و گوارا ساخته.

لذا آيات ديگر قرآن، وجود شب و روز را به دنبال يكديگر از نعمت هاى بزرگ الهى مى شمرد، در يك جا مى فرمايد: قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللّهُ عَلَيْكُمُ اللَّيْلَ سَرْمَداً إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللّهِ يَأْتِيكُمْ بِضِياء أَ فَلا تَسْمَعُونَ:

«بگو اگر خداوند شب را براى شما جاويدان تا روز قيامت قرار مى داد، كدام معبود غير اللّه بود كه شعاعى از نور، براى شما بياورد، آيا نمى شنويد».(1)

و بلافاصله مى افزايد: قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللّهُ عَلَيْكُمُ النَّهارَ سَرْمَداً إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللّهِ يَأْتِيكُمْ بِلَيْل تَسْكُنُونَ فِيهِ أَ فَلا تُبْصِرُون :

«بگو: ببينيد هر گاه خداوند روز را تا روز قيامت جاويدان قرار مى داد، كدام معبود غير اللّه بود كه براى شما شبى آورد كه در آن آرام بگيريد، آيا نمى بينيد»؟.(2)

و به دنبال اين سخن، نتيجه گيرى مى كند: «اين از رحمت خدا است كه براى شما شب و روز قرار داد، كه هم در آن بياراميد و بياسائيد و هم از فضل او براى تحصيل معاش، استفاده كنيد، شايد شكرگزارى نمائيد» (وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ).(3)

و به همين دليل، قرآن يكى از نعمت هاى بهشتى را «ظل ممدود» (سايه گسترده) مى شمرد كه نه نور خيره كننده و خستگى آور است و نه تاريكى وحشت آفرين.

* * *

بعد از ذكر نعمت سايه ها، به شرح دو نعمت ديگر كه كاملاً متناسب با آن است پرداخته، و گوشه ديگرى از اسرار نظام هستى را كه بيانگر وجود خدا است روشن مى سازد، مى فرمايد: «او كسى است كه شب را براى شما لباس قرار داد» (وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِباساً).

چه تعبير زيبا و جالبى، «شب را لباس قرار داد...» اين پرده ظلمانى، نه تنها انسان ها كه تمام موجودات روى زمين را در خود مستور مى سازد و آنها را همچون لباس، محفوظ مى دارد و همچون پوششى كه انسان به هنگام خواب براى ايجاد تاريكى و استراحت از آن استفاده مى كند، او را در برمى گيرد.

آن گاه اشاره به نعمت خواب مى كند: «او خواب را براى شما مايه راحتى قرار داد» (وَ النَّوْمَ سُباتاً).

«سُبات» در لغت از ماده «سبت» (بر وزن وقت) به معنى قطع نمودن است، سپس، به معنى تعطيل كردن كار به منظور استراحت آمده، و اين كه: «روز شنبه» را در لغت عرب «يوم السبت» مى نامند، به خاطر آن است كه نامگذارى آن از برنامه يهود گرفته شده; چرا كه روز شنبه، روز تعطيلى آنها بود.

در حقيقت، اين تعبير اشاره اى به تعطيل تمام فعاليت هاى جسمانى به هنگام خواب است; زيرا مى دانيم در موقع خواب، قسمت مهمى از كارهاى بدن به كلى تعطيل مى شوند، و قسمت ديگرى همچون كار قلب و دستگاه تنفس، برنامه عادى خود را بسيار كم كرده، و به صورت آرام تر ادامه مى دهند تا رفع خستگى و تجديد قوا شود.

خواب به موقع و به اندازه، تجديد كننده تمام نيروهاى بدن است، نشاط آفرين و مايه قدرت، و بهترين وسيله براى آرامش اعصاب، به عكس، قطع خواب، مخصوصاً براى يك مدت طولانى، بسيار زيانبار و حتى مرگ آفرين است و به همين دليل، يكى از مهمترين شكنجه ها براى شكنجه گران، قطع برنامه خواب است كه مقاومت انسان را به سرعت در هم مى شكند.

در پايان آيه، به نعمت «روز» اشاره كرده، مى فرمايد: «و خداوند روز را مايه حركت و حيات قرار داد» (وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً).

واژه «نشور» در اصل از «نشر» به معنى گستردن، در مقابل پيچيدن است. اين تعبير، ممكن است اشاره، به گسترش روح، به هنگام بيدارى در سراسر بدن باشد كه بى شباهت به زنده شدن بعد از مرگ نيست، و يا اشاره، به گسترش انسان ها در صحنه اجتماع و حركت براى كارهاى مختلف زندگى در روى زمين.

در حديثى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: همه روز، صبحگاهان اين جمله را مى فرمودند: الحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى أَحْيانا بَعْدَ ما أَماتَنا وَ اِلَيْهِ النُّشُورِ:

«ستايش مخصوص خداوندى است كه ما را بعد از مرگ، زنده كرد و حيات نوين بخشيد، و سرانجام به سوى او محشور خواهيم شد».(4)

و به راستى روشنائى روز، از نظر روح و جسم انسان، حركت آفرين است همان گونه كه تاريكى، خواب آور و آرام بخش است.

در جهان طبيعت، نيز به هنگام درخشش اولين اشعه خورشيد، جنب و جوش عظيمى همه موجودات زنده را فرا مى گيرد، رستاخيزى در ميان آنها بر پا مى شود، و هر يك به دنبال برنامه خويش به حركت در مى آيند، و حتى گياهان نيز در برابر نور، به سرعت تنفس، تغذيه، رشد و نمو مى كنند، در حالى كه: با غروب آفتاب گوئى شيپور خاموشى در سراسر جهان طبيعت زده مى شود، پرندگان به لانه ها بازمى گردند، و موجودات زنده، به استراحت و خواب مى پردازند، حتى گياهان در نوعى خواب فرو مى روند.

* * *

بعد از بيان اين مواهب عظيم، كه از اساسى ترين پايه هاى زندگى انسان ها است، به موهبت بسيار مهم ديگرى پرداخته، مى فرمايد: «او كسى است كه بادها را بشارتگرانى پيش از رحمتش فرستاد، و از آسمان آبى پاك كننده نازل كرديم» (وَ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً).

نقش بادها به عنوان پيش قراولان نزول رحمت الهى، بر كسى پوشيده نيست; چرا كه اگر آنها نبودند، هرگز قطره بارانى بر سرزمين خشكى نمى باريد، درست است كه تابش آفتاب، آب درياها را تبخير كرده به بالا مى فرستد، و تراكم اين بخارها در قشر سرد بالاى هوا تشكيل ابرهاى باران زا مى دهد، ولى اگر بادها اين ابرهاى پر بار را از بالاى اقيانوس ها به سوى زمين هاى خشك نرانند، بار ديگر ابرها تبديل به باران مى گردد، و در همان دريا فرو مى ريزد.

خلاصه، وجود اين مبشران رحمت كه به طور دائم در سرتاسر زمين در حركتند، سبب آبيارى خشكى هاى روى زمين، نزول باران حيات بخش، تشكيل رودها، چشمه ها و چاه هاى پر آب و پرورش انواع گياهان مى گردد.

هميشه، قسمتى از اين بادها كه در پيشاپيش توده هاى ابر، در حركتند و آميخته با رطوبت ملايمى هستند، نسيم دل انگيزى ايجاد مى كنند كه از درون آن بوى باران به مشام مى رسد، اينان همچون بشارت دهنده اى هستند كه از قدوم مسافر عزيزى خبر مى دهند.

تعبير به «رياح» (بادها) به صورت جمع، شايد اشاره به انواع مختلف آنها باشد كه بعضى شمالى، بعضى جنوبى، بعضى از شرق به غرب، و بعضى از غرب به شرق مىوزد، و طبعاً سبب گسترش ابرها در كل مناطق روى زمين مى شود.(5)

قابل توجه اين كه: در اينجا «ماء» (آب) توصيف به «طهور» شده است كه صيغه مبالغه از طهارت و پاكيزگى است، و به خاطر همين معنى، مفهوم آن پاك بودن و پاك كردن است، يعنى آب هم ذاتاً پاك است و هم اشياء آلوده را پاك مى كند، اما غير از آب، بسيارى از اشياء پاكند، ولى هرگز نمى توانند آلوده اى را پاك كنند.

به هر حال، آب علاوه بر خاصيت حيات بخشى، خاصيت فوق العاده مهم پاك كننده را دارد، اگر آب نبود، در يك روز سر تا سر جسم، جان و زندگى ما كثيف و آلوده مى شد، گرچه آب، معمولاً ميكرب كش نيست، ولى به خاطر خاصيت حلاّل بودن فوق العاده اش، انواع ميكرب ها را مى تواند در خود حل كند و بشويد و از بين ببرد، و از اين نظر، كمك بسيار مؤثرى به سلامت انسان و مبارزه با انواع بيمارى ها مى نمايد.

به علاوه مى دانيم: پاكيزه كردن روح از آلودگى ها به وسيله غسل و وضو نيز با آب انجام مى گيرد، پس، اين مايع حيات بخش هم پاك كننده روح است و هم جسم.

* * *

اما اين خاصيت پاك كننده بودن، با تمام اهميتى كه دارد، در درجه دوم قرار داده شده، لذا در آيه بعد، اضافه مى كند: «هدف ما از نزول باران اين است كه: سرزمين مرده را به وسيله آن زنده كنيم» (لِنُحْيِيَ بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً).(6)

و نيز «اين آب حيات بخش را براى نوشيدن در اختيار مخلوقانى كه آفريده ايم چهارپايان و انسان هاى بسيار، بگذاريم» (وَ نُسْقِيَهُ مِمّا خَلَقْنا أَنْعاماً وَ أَناسِيَّ كَثِيراً).

* * *

نكته ها:

1 ـ در اين آيه، سخن از چهارپايان و انسان هاى بسيار، به ميان آمده، هر چند تمام حيوانات و انسان ها از آب باران استفاده مى كنند.

اين، به خاطر آن است كه: اشاره به بيابانگردان، و چادرنشينانى كند كه مطلقاً آبى غير از باران در اختيار ندارند، و به طور مستقيم از آب باران استفاده مى كنند، اين نعمت بزرگ براى آنها محسوس تر است، هنگامى كه قطعه ابرى در آسمان ظاهر مى شود، رگبارى مى زند و گودال ها پر از آب زلال باران مى شود، حيواناتشان سيراب و خودشان نيز از آن مى نوشند، جنبش حيات و زندگى را در وجود خود و چهارپايانشان به خوبى احساس مى كنند.

2 ـ «نسقيه» از ماده «اسقاء» است، و تفاوت آن با «سقى»، چنان كه «راغب» در «مفردات» و بعضى ديگر از مفسران گفته اند، اين است كه: «اسقاء» به معنى آماده ساختن آب، و در اختيار گذاردن است كه: هر موقع انسان اراده كند، از آن بنوشد، در حالى كه، ماده «سقى» به معنى آن است كه ظرف آب را به دست كسى بدهند، تا بنوشد و به تعبير ديگر اسقاء، معنى وسيع تر و گسترده ترى دارد.

3 ـ در اين آيه، نخست سخن از زمين هاى مرده به ميان آمده، بعد چهارپايان و بعد انسان ها، اين تعبير، ممكن است به خاطر اين باشد كه: تا زمين ها به وسيله باران زنده نشوند، چهارپايان غذائى نخواهند داشت، و تا چهارپايان جان نگيرند، انسان نمى تواند از آنها تغذيه كند.

4 ـ مطرح كردن مسأله حيات بخشى آب، بعد از مسأله پاكسازى، ممكن است اشاره به ارتباط نزديك اين دو با هم باشد.(7)

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، اشاره به «قرآن» كرده، مى گويد: «ما اين آيات را به صورت هاى گوناگون و مؤثر در ميان آنها قرار داديم تا متذكر شوند و از آن به قدرت پروردگار، پى برند، اما بسيارى از مردم جز انكار و كفر كارى در برابر آن نشان ندادند» (وَ لَقَدْ صَرَّفْناهُ بَيْنَهُمْ لِيَذَّكَّرُوا فَأَبى أَكْثَرُ النّاسِ إِلاّ كُفُوراً).

گرچه بسيارى از مفسران، مانند مرحوم «طبرسى» و «شيخ طوسى» در «تبيان» و «علامه طباطبائى» در «الميزان» و بعضى ديگر، ضمير در جمله «صَرَّفْناهُ» را به باران بازگردانده اند كه مفهومش چنين مى شود: ما قطرات باران را در جهات مختلف روى زمين و مناطق گوناگون مى فرستيم، و آن را در ميان انسان ها تقسيم مى كنيم تا متذكر اين نعمت بزرگ خدا بشوند.

ولى حق اين است كه: اين ضمير به قرآن و آيات آن باز مى گردد; چرا كه اين تعبير، (به صورت فعل ماضى و مضارع) در ده مورد از قرآن مجيد آمده كه در 9 مورد، صريحاً به آيات قرآن و بيانات آن باز مى گردد، و در موارد متعددى جمله «لِيَذَّكَّرُوا» يا مانند آن، پشت سر آن قرار گرفته، بنابراين، بسيار بعيد به نظر مى رسد كه: در اين يك مورد، اين تعبير، مفهوم ديگرى داشته باشد.

اصولاً، ماده «تصريف» كه به معنى تغيير دادن و دگرگون ساختن است تناسب چندانى با نزول آب باران ندارد، در حالى كه با آيات قرآن كه در لباس هاى مختلف، گاه به صورت «وعد» و گاهى به صورت «وعيد»، گاه به صورت «امر»، گاهى به صورت «نهى» و گاه به صورت «سرگذشت پيشينيان» مى آيد، مناسب تر است.

* * *

51وَ لَوْ شِئْنا لَبَعَثْنا فِي كُلِّ قَرْيَة نَذِيراً

52فَلا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَ جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً كَبِيراً

53وَ هُوَ الَّذِي مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ جَعَلَ بَيْنَهُما بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً

54وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ كانَ رَبُّكَ قَدِيراً

55وَ يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ ما لا يَنْفَعُهُمْ وَ لا يَضُرُّهُمْ وَ كانَ الْكافِرُ عَلى رَبِّهِ ظَهِيراً

ترجمه:

51 ـ و اگر مى خواستيم، در هر شهر و ديارى بيم دهنده اى بر مى انگيختيم (ولى اين كار لزومى نداشت).

52 ـ بنابراين از كافران اطاعت مكن، و به وسيله آن قرآن با آنان جهاد بزرگى بنما!

53 ـ او كسى است كه دو دريا را در كنار هم قرار داد; يكى گوارا و شيرين، و ديگر شور و تلخ; و در ميان آنها برزخى قرار داد تا با هم مخلوط نشوند (گوئى هر يك به ديگرى مى گويد:) دور باش و نزديك نيا!

54 ـ او كسى است كه از آب، انسانى را آفريد; سپس او را نسب و سبب قرار داد (و نسل او را از اين دو طريق گسترش داد;) و پروردگار تو همواره توانا بوده است.

55 ـ و آنان جز خدا چيزهائى را مى پرستند كه نه به آنان سودى مى رساند و نه زيانى; و كافران هميشه در برابر پروردگارشان (در طريق كفر) پشتيبان يكديگرند.

1 ـ قصص، آيه 71.

2 ـ قصص، آيه 72.

3 ـ قصص، آيه 73.

4 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 7، صفحه 4455.

5 ـ بايد توجه داشت: «بُشْراً» به سكون شين مخفف «بُشُراً» (به ضم شين) جمع «بشور» (بر وزن قبول) به معنى «مبشر و بشارت دهنده» است.

6 ـ بايد توجه داشت: «بلدة» در اينجا به معنى بيابان و صحرا است، و با اين كه: اين لفظ مؤنث است، صفت آن كه «ميتاً» مى باشد، به صورت مذكر آمده، به خاطر اين كه: به معنى مكان است، ومكان مذكر مى باشد.

7 ـ درباره اثرات حيات بخش آب، به طور مشروح در جلد 13، ذيل آيه 30 سوره «انبياء» بحث كرده ايم.

تفسير:

▲دو درياى آب شيرين و شور در كنار هم

نخستين آيه مورد بحث، اشاره به عظمت مقام پيامبر(صلى الله عليه وآله) است، مى فرمايد: «اگر ما مى خواستيم در هر شهر و ديارى، پيامبرى مى فرستاديم» اما چنين نكرديم و مسئوليت هدايت جهانيان را بر دوش تو افكنديم (وَ لَوْ شِئْنا لَبَعَثْنا فِي كُلِّ قَرْيَة نَذِيراً).

در واقع همان گونه كه خداوند ـ طبق آيات گذشته ـ قدرت دارد دانه هاى حيات بخش باران را به تمام سرزمين هاى مرده بفرستد، اين توانائى را نيز دارد كه وحى و نبوت را در هر شهر و ديارى بر قلب پيامبرى نازل كند، و براى هر امتى انذار كننده و بيم دهنده اى بفرستد، اما خداوند آنچه را شايسته تر است، براى بندگان برمى گزيند; زيرا تمركز نبوت در وجود يك فرد، باعث وحدت و انسجام انسان ها و جلوگيرى از هرگونه تفرقه و پراكندگى مى شود.

اين احتمال نيز وجود دارد كه: بعضى از مشركان در كنار بهانه هاى ديگر اين بهانه را نيز داشتند و مى گفتند: آيا بهتر نبود، خدا در هر شهر و آبادى، پيامبرى مبعوث مى كرد؟ ولى، قرآن در پاسخ آنها مى گويد: خدا اگر مى خواست، مى توانست چنين كند، اما قطعاً صلاح امت ها و ملت ها اين پراكندگى نبود.

به هر حال، اين آيه، هم دليلى است بر عظمت مقام پيامبر، هم لزوم وحدت رهبرى و هم سنگين بودن بار مسئوليت او.

* * *

به همين دليل، در آيه بعد، دو دستور مهم را كه دو برنامه اساسى پيامبران را تشكيل مى دهد، بيان مى كند.

نخست، روى سخن را به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كرده مى فرمايد: «بنابراين از كافران اطاعت مكن» (فَلا تُطِعِ الْكافِرِينَ).

در هيچ قدم راه سازش با انحرافات آنها را پيش مگير، كه سازشكارى با منحرفان، آفت دعوت به سوى خدا است، در برابر آنها محكم بايست، و به اصلاح آنها بكوش، اما مراقب باش! ابداً تسليم هوس ها و خرافات آنها نشوى.

و اما دستور دوم اين كه: «به وسيله قرآن با آنها جهاد بزرگى كن» (وَ جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً كَبِيراً).

جهادى بزرگ به عظمت رسالتت، و به عظمت جهاد تمام پيامبران پيشين، جهادى كه تمام ابعاد روح و فكر مردم را در بر گيرد، و جنبه هاى مادى و معنوى را شامل شود.

بدون شك، منظور از جهاد، در اين مورد، جهاد فكرى و فرهنگى و تبليغاتى است، نه جهاد مسلحانه; چرا كه اين سوره مكّى است، و مى دانيم: دستور جهاد مسلحانه در «مكّه» نازل نشده بود.

و به گفته مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» اين آيه، دليل روشنى است بر اين كه: جهاد فكرى و تبليغاتى در برابر وسوسه هاى گمراهان و دشمنان حق، از بزرگترين جهادها است، و حتى ممكن است حديث معروف پيامبر(صلى الله عليه وآله): رَجَعْنا مِنَ الْجَهادِ الأَصْغَرِ اِلَى الْجَهادِ الأَكْبَرِ:

«ما از جهاد كوچك به سوى جهاد بزرگ بازگشتيم»(1) اشاره به همين جهاد و عظمت كار دانشمندان و علما در تبليغ دين باشد.

اين تعبير، عظمت مقام قرآن را نيز بازگو مى كند; چرا كه وسيله اى است براى اين جهاد كبير، و سلاحى است برنده، كه قدرت بيان، استدلال و تأثير عميق و جاذبيتش مافوق تصور و قدرت انسان ها است.

وسيله مؤثرى به درخشندگى آفتاب، و روشنائى روز، به آرام بخشى پرده هاى شب، به حركت آفرينى بادها، به عظمت ابرها و به حيات بخشى قطره هاى باران كه در آيات گذشته به آن اشاره رفته بود.

* * *

و پس از فاصله مختصرى، باز، به استدلال بر عظمت خداوند از طريق بيان نعمت هاى او در نظام آفرينش، مى پردازد، و به تناسب بيان نزول قطرات حيات بخش باران كه در آيات قبل گذشت، اشاره به مخلوط نشدن آب هاى شيرين و شور كرده مى فرمايد: «او كسى است كه دو دريا را در كنار هم قرار داد، يكى گوارا و شيرين و ديگرى شور و تلخ، و در ميان آنها برزخى قرار داد، گوئى هر يك از آنها به ديگرى مى گويد: دور باش! و نزديك شدن تو به من حرام است»! (وَ هُوَ الَّذِي مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ جَعَلَ بَيْنَهُما بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً).

«مرج» از ماده «مرج» (بر وزن فلج) به معنى مخلوط كردن و يا ارسال و رها نمودن است و در اينجا به معنى كنار هم قرار گرفتن آب شيرين و شور است.

«عذب» به معنى گوارا، پاكيزه و خنك، و «فرات» به معنى خوش طعم و خوشگوار است، «ملح» به معنى شور، و «اجاج» به معنى تلخ و گرم است (بنابراين ملح و اجاج نقطه مقابل عذب و فرات است).

«برزخ» به معنى حجاب و حائل ميان دو چيز است.

و جمله «حجرا محجورا» چنان كه سابقاً هم (ذيل آيه 22 همين سوره) اشاره كرديم، جمله اى بوده است كه: در ميان عرب به هنگامى كه با كسى روبرو مى شدند و از او وحشت داشتند براى گرفتن امان، اين جمله را مى گفتند، يعنى: «ما را معاف و در امان داريد و از ما دور باشيد».

به هر حال، اين آيه يكى ديگر از مظاهر شگفت انگيز قدرت پروردگار را در جهان آفرينش ترسيم مى كند كه چگونه يك حجاب نامرئى، و حائل ناپيدا در ميان درياى شور و شيرين قرار مى گيرد، و اجازه نمى دهد آنها با هم آميخته شوند.

البته امروز اين را مى دانيم كه: اين حجاب نامرئى همان «تفاوت درجه غلظت آب شور و شيرين» و به اصطلاح تفاوت «وزن مخصوص» آنها است كه سبب مى شود، تا مدت مديدى به هم نياميزند.

گرچه جمعى از مفسران، براى پيدا كردن اين دو دريا در روى كره زمين به زحمت افتاده اند كه در كجا درياى آب شيرين در كنار آب شور قرار گرفته و مخلوط نمى شود؟ ولى، اين مشكل نيز براى ما حل شده است; زيرا مى دانيم: تمام رودخانه هاى عظيم آب شيرين كه به درياها مى ريزند، در كنار ساحل، دريائى از آب شيرين تشكيل مى دهند، و آبهاى شور را به عقب مى رانند و تا مدت زيادى اين وضع ادامه دارد، و به خاطر تفاوت درجه غلظت آنها، از آميخته شدن با يكديگر ابا دارند، و هر يك به ديگرى «حجرا محجورا» مى گويد!.

جالب اين كه: بر اثر جزر و مد آب درياها كه در شبانه روز، دو مرتبه بر اثر جاذبه ماه، صورت مى گيرد، سطح آب دريا به مقدار زيادى بالا و پائين مى رود، اين آب هاى شيرين كه دريائى را تشكيل داده اند، در مصب همان رودخانه ها و نقاط اطراف آن در خشكى پيش مى روند، و انسان ها از زمان هاى قديم از اين موضوع استفاده كرده، نهرهاى زيادى در اين گونه مناطق دريا كنده اند، و زمين هاى فراوانى را زير كشت درختان برده اند، كه وسيله آبيارى آنها همين آب شيرين است، كه به وسيله جزر و مد، بر مناطق وسيع گسترش مى يابد.

هم اكنون، در جنوب ايران شايد مليون ها درخت نخل وجود دارد كه، ما قسمتى از آن را از نزديك مشاهده كرده ايم كه تنها با همين وسيله آبيارى مى شوند، و در فاصله زيادى از ساحل دريا قرار گرفته اند، در سال هائى كه بارندگى كم و آب رودخانه هاى عظيمى كه به دريا مى ريزد، تقليل پيدا كند گاهى آب شور غلبه مى كند، كه مردم كشاورز اين سامان از آن سخت نگران مى شوند، زيرا به زراعت آنها لطمه مى زند.

ولى معمولاً چنين نيست، و اين آب «عذب و فرات» كه در كنار آن آب «ملح و اجاج» قرار گرفته، به آن آميخته نمى شود، سرمايه بزرگى براى آنها محسوب مى شود.

ناگفته پيدا است، وجود علل طبيعى در اين گونه مسائل، هرگز از ارزش آنها نمى كاهد مگر طبيعت چيست؟ جز فعل خدا و اراده و مشيت پروردگار كه اين خواص را به اين موجودات داده؟!

هنگامى كه: انسان با هواپيما از اين مناطق مى گذرد، منظره اين دو آب كه رنگ هاى متفاوتى دارند و با هم آميخته نمى شوند، به خوبى نمايان است كه انسان را به ياد اين نكته قرآنى مى اندازد.

ضمناً، قرار گرفتن اين آيه در ميان آيات مربوط به «كفر» و «ايمان» ممكن است، اشاره و تشبيهى در اين امر نيز باشد كه: گاهى در يك جامعه، در يك شهر، و گاه حتى در يك خانه، افرادى با ايمان كه همچون آب عذب و فراتند در كنار افراد بى ايمان كه همچون آب ملح و اجاجند، با دو طرز تفكر، دو نوع عقيده، و دو نوع عمل پاك و ناپاك، قرار مى گيرند، بى آن كه به هم آميخته شوند.

* * *

در آيه بعد، به مناسبت بحث نزول باران و همچنين درياهاى آب شور و شيرين، كه در كنار هم قرار مى گيرند، سخن از آفرينش انسان از آب، به ميان آورده مى گويد: «او كسى است كه از آب، انسانى را آفريد» (وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً).

و به راستى، صورتگرى كردن در آب، و چنين نقش بديعى را بر آب زدن دليل بر نهايت قدرت پروردگار است، در حقيقت در آيات گذشته، سخن از پرورش گياهان به وسيله باران در ميان بود و در اينجا سخن از مرحله عالى ترى يعنى آفرينش انسان از آب در ميان است.

در اين كه: منظور از آب، در اينجا كدام آب است، در ميان مفسران گفتگو است:

جمعى معتقدند: منظور آبى است كه با خاك آدم مخلوط گشت; زيرا مراد از «بشر»، نخستين انسان، يعنى آدم(عليه السلام) است; چرا كه آفرينش او از «طين» يعنى معجونى از آب و خاك بود، به علاوه طبق بعضى از روايات اسلامى، نخستين موجودى كه خدا آفريد، آب بود و انسان را از آن آب آفريد. نكره بودن «بشراً» (انسانى را) گواه اين معنى است.

اما جمعى ديگر، معتقدند: منظور از «ماء» آب نطفه است كه همه انسان ها به قدرت پروردگار، توسط آن به وجود مى آيند، و با آميزش نطفه مرد «اسپرم» كه در آب شناور است، با «اوول» نطفه زن، نخستين جوانه حيات انسان يعنى اولين سلول زنده آدمى به وجود مى آيد.

اگر انسان، مراحل انعقاد نطفه را از آغاز، تا پايان دوران جنينى تحت بررسى و مطالعه دقيق قرار دهد، آن قدر آيات عظمت حق و قدرت آفريدگار را در آن مشاهده مى كند كه به تنهائى براى شناخت ذات پاك او كافى است.

گواه اين تفسير، جمله اى است كه در ذيل آيه آمده، و شرح آن را خواهيم داد (فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً).

از اين گذشته، بدون شك بيشترين قسمت وجود انسان را آب تشكيل مى دهد، به طورى كه مى توان گفت: ماده اصلى وجود هر انسانى آب است، و به همين دليل، مقاومت انسان در برابر كمبود آب، بسيار كم است، در حالى كه انسان در برابر كمبود مواد غذائى مى تواند روزها و هفته ها مقاومت كند.

البته، اين احتمال نيز وجود دارد كه: همه اين معانى در مفهوم آيه، جمع باشد، يعنى هم بشر نخستين از آب آفريده شده، و هم پيدايش تمام افراد انسان از آب نطفه است، و هم آب مهمترين ماده ساختمان بدن انسان را تشكيل مى دهد، آبى كه از ساده ترين موجودات اين جهان محسوب مى شود، چگونه مبدء پيدايش چنين خلق شگرفى شده است؟! اين دليل روشن قدرت او است.

به دنبال آفرينش انسان، سخن از گسترش نسل ها به ميان آورده، مى گويد: «خداوند اين انسان را از دو شاخه گسترش داد: شاخه نسب و صهر» (فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً).

منظور از «نسب» پيوندى است كه در ميان انسان ها از طريق زاد و ولد به وجود مى آيد، مانند ارتباط پدر و فرزند، يا برادران به يكديگر، اما منظور از «صهر» كه در اصل به معنى «داماد» است، پيوندهائى است كه از اين طريق ميان دو طايفه بر قرار مى شود، مانند پيوند انسان با نزديكان همسرش، و اين دو، همان چيزى است كه فقهاء در مباحث نكاح از آن تعبير به «نسب» و «سبب» مى كنند.

در قرآن مجيد، در سوره «نساء» به هفت مورد از محارم كه از طريق نسب به وجود مى آيند اشاره شده (مادر، دختر، خواهر، عمه، خاله، دختر برادر و دختر خواهر) و به چهار مورد از موارد سبب و صهر (دختر همسر، مادر همسر، همسر فرزند، و همسر پدر).

البته، در تفسير اين جمله، نظرات ديگرى از سوى مفسران اظهار شده، اما آنچه گفتيم، روشن تر و قوى تر از همه است.

از جمله اين كه: جمعى «نسب» را به معنى فرزندان پسر، و «صهر» را به معنى فرزندان دختر دانسته اند; چرا كه پيوندهاى نسبى روى پدران حساب مى شود، نه روى مادران.

ولى، به طورى كه در تفسير «نمونه»، جلد 2، ذيل آيه 61 سوره «آل عمران» مشروحاً گفته ايم، اين يك اشتباه بزرگ است، كه از سنت هاى دوران قبل از اسلام سرچشمه گرفته است كه: نسب را تنها از طريق پدر مى دانستند، و مادر هيچ نقشى نداشت، در حالى كه در فقه اسلامى و در ميان همه دانشمندان اسلام، مسلّم است احكام محرم بودن نسبى هم از ناحيه پدر و هم از ناحيه مادر است.(2)

قابل توجه اين كه: حديث معروفى در اينجا داريم كه در كتب شيعه و اهل تسنن نقل شده است، طبق اين حديث، آيه فوق درباره پيامبر (صلى الله عليه وآله) و على(عليه السلام) نازل شده; چرا كه پيامبر (صلى الله عليه وآله) دخترش فاطمه(عليها السلام) را به همسرى على (عليه السلام) در آورد و به اين ترتيب على(عليه السلام) هم پسر عموى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و هم همسر دخترش بود، و اين است معنى «نسباً و صهراً».(3)

اما همان گونه كه بارها گفته ايم: اين گونه روايات بيان مصداق هاى روشن است و مانع از عموميت مفهوم آيه نيست، آيه، هرگونه پيوندى را كه از طريق نسب و دامادى به وجود مى آيد، شامل مى شود كه: يكى از مصداق هاى روشنش پيوند على(عليه السلام) با پيامبر(صلى الله عليه وآله) از دو جهت بود.

در پايان آيه، به عنوان تأكيد بر مسائل گذشته مى فرمايد: «پروردگار تو همواره قادر بوده و هست» (وَ كانَ رَبُّكَ قَدِيْراً).

* * *

سرانجام در آخرين آيه مورد بحث، انحراف مشركان از اصل توحيد را، از طريق مقايسه قدرت بت ها با قدرت پروردگار، كه نمونه هاى آن در آيات قبل گذشت، روشن مى سازد، مى گويد: «آنها معبودهائى جز خدا مى پرستند كه نه سودى به آنها مى رساند و نه زيانى» (وَ يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ ما لا يَنْفَعُهُمْ
وَ لا يَضُرُّهُمْ).

مسلّم است، تنها وجود سود و زيان نمى تواند، معيار پرستش باشد، ولى قرآن با اين تعبير، بيانگر اين نكته است كه: آنها هيچ بهانه اى براى اين پرستش ندارند; چرا كه بت ها موجوداتى هستند، كاملاً بى خاصيت و فاقد هرگونه ارزش و تأثير مثبت يا منفى.

و در پايان آيه اضافه مى كند: «و كافران هميشه در برابر پروردگارشان (در طريق كفر) پشتيبان يكديگرند» (وَ كانَ الْكافِرُ عَلى رَبِّهِ ظَهِيراً).

آنها در مسير انحرافيشان تنها نيستند، و به طور قاطعى يكديگر را تقويت مى نمايند، نيروهائى را كه مى بايست در مسير «اللّه» بسيج كنند، بر ضد آئين خدا و پيامبرش و مؤمنان راستين بسيج مى نمايند.

و اگر مى بينيم بعضى از مفسران، «كافر» را در اينجا منحصراً به «ابوجهل» تفسير كرده اند از باب ذكر مصداق واضح است، و گرنه كافر در همه جا معنى وسيعى دارد كه همه كفار را شامل مى شود.

* * *

نكته ها:

▲1 ـ وحدت رهبرى

در نخستين آيه مورد بحث، اين سخن پروردگار را خوانديم كه: «اگر مى خواستيم، در هر شهر و ديارى، پيامبرى انذار كننده مبعوث مى كرديم ولى چنين نكرديم».

اين مسلماً به خاطر آن است كه پيامبران رهبران امت ها هستند و مى دانيم تفرقه در مسأله رهبرى، موجب تضعيف هر امت و ملت است، مخصوصاً در آنجا كه سخن از خاتميت در ميان است، و بايد رهبرى تا پايان جهان، تداوم يابد اهميت تمركز و وحدت آشكارتر مى شود.

رهبر واحد، مى تواند تمام نيروها را متحد سازد، و به آنها انسجام و وحدت برنامه دهد، و در حقيقت مسأله وحدت رهبرى، انعكاسى است از حقيقت توحيد در اجتماع انسانى كه نقطه مقابل آن يك نوع شرك و تفرقه و نفاق است.

و اگر در آيه 24 سوره «فاطر» مى خوانيم: وَ إِنْ مِنْ أُمَّة إِلاّ خَلا فِيها نَذِيرٌ : «هر امتى پيامبرى انذار كننده داشته» هيچ گونه منافاتى با بحث فوق ندارد; زيرا سخن از امت است، نه از اهل هر شهر و هر ديار.

از مقام پيامبران كه بگذريم، در رده هاى پائين تر رهبرى نيز، همين اصل حاكم است، و ملت هائى كه از نظر رهبرى گرفتار تجزيه شده اند علاوه بر ضعف و زبونى، به تجزيه در ساير شئونشان انجاميده است.

* * *

▲2 ـ قرآن وسيله جهاد كبير

«جهاد كبير» تعبير گويائى است از اهميت برنامه يك مبارزه سازنده الهى.

جالب اين كه: در آيات فوق، اين عنوان به قرآن داده شده است، و يا به تعبير ديگر، به عمل كسانى كه به وسيله قرآن با كژى ها و انحرافات و آلودگى ها مبارزه مى كنند.

اين تعبير، از يكسو، اهميت مبارزات منطقى و عقيدتى را روشن مى سازد، و از سوى ديگر، عظمت مقام قرآن را.

در بعضى از روايات آمده است: «ابوسفيان»، «ابوجهل» و بعضى ديگر از سران شرك، شبى از شب ها جداگانه براى شنيدن آيات قرآن، به طور مخفيانه،
ـ هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) مشغول نماز بود آمدند ـ و هر يك بدون اين كه: ديگرى بداند در محلى پنهان شده آن شب، مدتى طولانى آيات قرآن را از پيامبر(صلى الله عليه وآله)شنيدند.

هنگامى كه پراكنده شدند، سفيده صبح دميده بود، و اتفاقاً به هنگام بازگشت از يك راه آمدند و سرّشان فاش شد، به سرزنش همديگر پرداختند و تأكيد كردند: چنين كارى نبايد تكرار شود; چرا كه اگر بعضى از جاهلان، اين صحنه را ببينند، باعث شك و ترديدشان خواهد شد!.

ولى در شب دوم، همين برنامه تكرار شد، و باز به هنگام بازگشت، با يكديگر روبرو شدند، ناراحت و نگران گشتند و همان سخنان قبل را تكرار و تأكيد نمودند.

شب سوم، نيز همان برنامه تجديد شد و به هنگامى كه يكديگر را ديدند گفتند: ما از اينجا نبايد حركت كنيم تا عهد و پيمان ببنديم كه ديگر اين كار تكرار نشود، عهد و پيمان بستند و از هم جدا شدند.

فردا صبح يكى از مشركان به نام «اخنس بن شريق» عصاى خود را برگرفت و به سوى خانه «ابوسفيان» آمده به او گفت: بگو ببينم: عقيده تو درباره آنچه از محمّد(صلى الله عليه وآله) شنيدى چيست؟

«ابوسفيان» گفت: به خدا قسم مطالبى شنيدم كه معناى آن را به خوبى درك كردم، ولى مسائلى را هم شنيدم كه معنا و مراد آن را نفهميدم!.

«اخنس» از نزد «ابوسفيان» بيرون آمد، و به سراغ خانه «ابوجهل» رفته، به او گفت: تو درباره آنچه از «محمّد» شنيدى چه مى گوئى؟!.

«ابوجهل» گفت: چه شنيدم؟ مطلب اين است كه: ما و فرزندان «ابو عبد مناف» در افتخارات با هم رقابت داريم، آنها گرسنگان را اطعام كردند، ما هم انفاق كرديم، بى مركبان را مركب دادند، ما هم داديم، بخشيدند و انفاق كردند، ما هم كرديم، و دوش به دوش هم جلو مى آمديم، اما آنها ادعا كردند كه: از ما پيامبرى برخاسته كه وحى آسمانى به او مى رسد، ما چگونه مى توانيم، در اين امر با آنها رقابت كنيم؟

حال كه چنين است: به خدا سوگند به او ايمان نمى آوريم و هرگز او را تصديق نخواهيم كرد!.

«اخنس» برخاست و او را ترك گفت.(4)

آرى، جاذبه قرآن، آنها را شب هاى متوالى به سوى خود مى كشاند، و تا سفيده صبح، غرق اين جاذبه الهى بودند، ولى خود خواهى و تعصب و حفظ منافع مادى آنچنان بر آنها مسلط بود كه: مانع از پذيرش حق مى شد.

بدون ترديد، اين نور الهى، اين قدرت را دارد كه هر قلب آماده اى را هر جا باشد به سوى خود جذب كند، و به همين دليل، در آيات مورد بحث، قرآن وسيله «جهاد كبير» معرفى شده است.

* * *

 56وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاّ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً

57قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْر إِلاّ مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلاً

58وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لا يَمُوتُ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَ كَفى بِهِ بِذُنُوبِ عِبادِهِ خَبِيراً

59الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما فِي سِتَّةِ أَيّام ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ الرَّحْمنُ فَسْئَلْ بِهِ خَبِيراً

ترجمه:

56 ـ (اى پيامبر!) ما تو را جز به عنوان بشارت دهنده و انذار كننده نفرستاديم!

57 ـ بگو: «من در برابر آن (ابلاغ آئين خدا) هيچگونه پاداشى از شما نمى طلبم; مگر كسى كه بخواهد راهى به سوى پروردگارش برگزيند (اين پاداش من است)».

58 ـ و توكل كن بر آن زنده اى كه هرگز نمى ميرد; و تسبيح و حمد او را به جا آور; و همين بس كه او از گناهان بندگانش آگاه است!

59 ـ همان (خدائى) كه آسمان ها و زمين و آنچه را ميان اين دو وجود دارد، در شش روز (شش دوران) آفريد; سپس بر عرش (قدرت) قرار گرفت (و به تدبير جهان پرداخت، او) رحمان است; از او بخواه كه از همه چيز آگاه است.

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 175.

2 ـ براى توضيح بيشتر به تفسير «نمونه» جلد 2، صفحه 437 مراجعه فرمائيد (تجديد نظر صفحه 588).

3 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 175 ـ تفسير «روح المعانى»، ذيل آيه مورد بحث.

4 ـ «سيره ابن هشام»، جلد 1، صفحه 327 ـ تفسير «فى ظلال»، جلد 6، صفحه 172.

تفسير:

▲پاداش من هدايت شماست!

از آنجا كه در آيات گذشته، سخن از اصرار بت پرستان بر پرستش بت هائى بود كه مطلقاً سود و زيانى ندارند، در نخستين آيات مورد بحث، اشاره به وظيفه پيامبر(صلى الله عليه وآله) در برابر اين متعصبان لجوج كرده، مى گويد: «ما تو را جز به عنوان بشارت دهنده و انذار كننده نفرستاديم» (وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاّ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً).(1)

اگر آنها دعوت تو را نپذيرفتند، ايرادى بر تو نيست، تو وظيفه خود را كه بشارت و انذار است، انجام دادى، و دل هاى آماده را به سوى خدا دعوت كردى.

اين سخن، هم وظيفه پيامبر را مشخص مى كند، هم تسلّى خاطرى براى او است، و هم نوعى تهديد و بى اعتنائى به اين گروه گمراه.

* * *

آن گاه به پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور مى دهد: به آنها «بگو: من از شما در برابر اين قرآن و ابلاغ اين آئين آسمانى، هيچ گونه اجر و پاداشى مطالبه نمى كنم» (قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْر).

بعد اضافه مى كند: «تنها اجرى كه من مى خواهم اين است كه: مردم بخواهند راهى به سوى پروردگارشان برگزينند» (إِلاّ مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلاً).

يعنى تنها اجر و پاداش من هدايت شما است، آن هم از روى اراده و اختيار نه اكراه و اجبار، و اين تعبير جالبى است كه نهايت لطف و محبت پيامبر(صلى الله عليه وآله) را نسبت به پيروانش مى رساند; چرا كه اجر و مزد خود را سعادت و خوشبختى آنان مى شمرد.(2)

بديهى است هدايت امت، اجر معنوى فوق العاده اى براى پيامبر (صلى الله عليه وآله) دارد; چرا كه: الدّالُّ عَلَى الْخَيْرِ كَفاعِلِهِ: «هر كس راهنماى كار خيرى باشد همچون رهرو آن راه است».(3)

در تفسير اين آيه، احتمالات ديگرى نيز داده اند، از جمله:

جمعى از مفسرين معتقدند: معنى آيه چنين است: «من از شما هيچگونه پاداشى نمى خواهم مگر اين كه: خود بخواهيد اموالى در راه خدا به نيازمندان انفاق كنيد كه آن بسته به ميل خود شما است».(4)

ولى، تفسير اول، بسيار نزديك تر به معنى آيه است.

از آنچه در بالا گفتيم، روشن شد: ضمير در «عليه» به قرآن و تبليغ آئين اسلام، باز مى گردد; چرا كه سخن از عدم مطالبه اجر و پاداش در برابر اين دعوت است.

اين جمله، علاوه بر اين كه: بهانه هاى مشركان را قطع مى كند، روشن مى سازد: قبول اين دعوت الهى، بسيار سهل، ساده و آسان و براى همه كس بدون هيچ زحمت و هزينه اى امكان پذير است.

و اين خود، گواهى است بر صدق دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله)، پاكى فكر و برنامه او; چرا كه مدعيان دروغين حتماً براى اجر و پاداشى ـ خواه مستقيم يا غير مستقيم ـ دست به اين كار مى زنند.

* * *

آيه بعد، تكيه گاه اصلى پيامبر را روشن مى سازد، مى فرمايد: «توكل بر خداوندى كن كه زنده است و هرگز نمى ميرد» (وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لا يَمُوتُ).

و با داشتن تكيه گاه، پناهگاه و سرپرستى كه هميشه زنده است و هميشه زنده خواهد بود، نه نيازى به اجر و پاداش آنها دارى، و نه وحشتى از ضرر و زيان و توطئه آنان.

و اكنون كه چنين است: «تسبيح و حمد او به جا آور» از نقص ها منزه بشمر، و در برابر همه كمالات او را ستايش كن (وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ).

در حقيقت، اين جمله را مى توان به منزله تعليل بر جمله قبل دانست; زيرا هنگامى كه او از هر عيب و نقص پاك، و به هر كمال و حسنى آراسته است، چنين كسى شايسته توكل مى باشد.

و مى افزايد: «از كارشكنى و توطئه هاى دشمنان، نگران مباش! همين بس كه خداوند از گناهان بندگانش آگاه است» و به موقع حساب آنها را مى رسد (وَ كَفى بِهِ بِذُنُوبِ عِبادِهِ خَبِيراً).

* * *

آيه بعد، بيان قدرت پروردگار در پهنه جهان هستى است، و توصيف ديگرى است از اين تكيه گاه مطمئن، مى فرمايد: «او كسى است كه آسمان ها، زمين و آنچه را در ميان اين دو است در شش روز (شش دوران) آفريد» (الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما فِي سِتَّةِ أَيّام).

«سپس بر عرش قدرت قرار گرفت»، و به تدبير عالم پرداخت (ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ).

كسى كه داراى اين قدرت وسيع است، مى تواند، متوكلان بر خود را در برابر هر خطر و حادثه اى، حفظ كند، كه هم آفرينش جهان به وسيله او بوده، و هم اداره و رهبرى و تدبير آن در اختيار ذات پاك او است.

ضمناً، آفرينش جهان، به صورت تدريجى اشاره اى به اين واقعيت است كه: خدا در هيچ كارى عجله ندارد، اگر دشمنان تو را سريعاً مجازات نمى كند، براى همين است كه: به آنها ميدان و مهلت مى دهد، تا به اصلاح خويش بپردازند.

به علاوه، كسى عجله مى كند كه از فوت فرصت، خوف دارد، و اين درباره خداوند قادر متعال متصور نيست.

درباره آفرينش جهان هستى، در شش روز، و اين كه: «روز» در اين گونه موارد به معنى «دوران» است، دورانى كه ممكن است ميليون ها و يا ميلياردها سال طول بكشد، و شواهد اين معنى از ادبيات عرب، و ادبيات زبان هاى ديگر، به طور مشروح در جلد ششم تفسير نمونه، آيه 54 سوره «اعراف» (صفحه 200 به بعد) بحث كرده ايم، و اين دوران هاى ششگانه را نيز مشخص نموده ايم.

و نيز معنى «عرش» و جمله «اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ» در همانجا آمده است.

و در پايان آيه اضافه مى كند: «او خداوند رحمان است» (الرَّحْمنُ).

كسى كه رحمت عامش، همه موجودات را در برگرفته، و مطيع و عاصى و مؤمن و كافر از خوان نعمت بى دريغش بهره مى گيرند.

اكنون كه خدائى دارى بخشنده، و قادر و توانا، «اگر چيزى مى خواهى از او بخواه كه از خواست همه بندگانش آگاه است» (فَسْئَلْ بِهِ خَبِيراً).

در حقيقت، اين جمله، نتيجه مجموع بحث هاى گذشته است كه، مى گويد: به آنها اعلام كن! من از شما پاداش نمى خواهم، و بر خدائى توكل كن، كه جامع اين همه صفات است، هم قادر است، هم رحمان، هم خبير است و هم آگاه، حال كه چنين است، هر چه مى خواهى از او بخواه.

مفسران در تفسير اين جمله، بيانات ديگرى دارند، و غالباً سؤال را در اينجا به معنى پرسش كرده اند (نه تقاضا) و گفته اند: مفهوم جمله اين است: اگر مى خواهى درباره آفرينش هستى و قدرت پروردگار، سؤال كنى از خود او بپرس كه از همه چيز با خبر است.

بعضى، علاوه بر اين كه «سؤال» را به «پرسش» تفسير كرده اند، گفته اند: منظور از «خبير»، «جبرئيل» و يا پيامبر است، يعنى صفات خدا را از آنها بپرس!

البته تفسير اخير، بسيار بعيد به نظر مى رسد، و تفسير قبل از آن نيز، چندان متناسب با آيات گذشته نيست، و آنچه در معنى آيه گفتيم كه: منظور از سؤال تقاضا و درخواست از خدا است، نزديك تر به نظر مى رسد.(5)

* * *

1 ـ «نذير» به اعتقاد بعضى صيغه مبالغه است، در حالى كه «مبشّر» تنها اسم فاعل مى باشد، اين تفاوت تعبير، ممكن است به خاطر اين باشد كه: پيامبر(صلى الله عليه وآله) در برابر گروهى بى ايمان قرار گرفته بود كه در انحراف خود، سخت اصرار داشتند و طبعاً او بايد آنها را بسيار انذار كند (روح المعانى، ذيل آيه مورد بحث).

2 ـ بنابراين، استثناء در آيه فوق «استثناى متصل» است، هر چند در بدو نظر منقطع جلوه مى كند.

3 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 16، صفحه 123 (چاپ آل البيت).

4 ـ در اين صورت استثناء، «استثناء منقطع» خواهد بود.

5 ـ طبق اين تفسير «باء» در «بِهِ» زائده است، اما طبق تفاسير ديگر «باء» به معنى «عَن» مى باشد.

نكته ها:

▲1 ـ اجر رسالت

در بسيارى از آيات قرآن، مى خوانيم: پيامبران الهى، با صراحت اين حقيقت را بيان مى كردند كه: ما هيچ اجر و پاداشى از هيچ كس نمى طلبيم، بلكه اجر ما تنها بر خداوند بزرگ است.

آيات 109 و 127 و 145 و 164 و 180 سوره «شعراء»، همچنين آيات 29 و 51 سوره «هود»، و آيه 72 سوره «يونس»، و 47 «سبأ»، بر اين معنى دلالت دارد، بدون شك اين عدم مطالبه اجر، هرگونه اتهامى را از پيامبران راستين دفع مى كند.

به علاوه، مى توانند: با آزادى كامل به كار خود ادامه دهند، و قفل و بندهائى كه بر اثر رابطه مادى ممكن است بر زبان آنها گذاشته شود، از بين مى رود.

اما جالب اين كه: در مورد پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) سه تعبير مختلف ديده مى شود:

1 ـ تعبيرى كه در آيات فوق آمده كه، مى گويد: «اجر و پاداش من تنها اين است كه شما هدايت شويد»! اين تعبيرى است فوق العاده پر معنى و جذاب.

2 ـ تعبيرى كه در آيه 23 سوره «شورى» آمده است: قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى: «من از شما پاداشى نمى طلبم جز دوستى بستگانم»!

3 ـ تعبيرى كه در آيه 47 سوره «سبأ» آمده است: قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْر فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِيَ إِلاّ عَلَى اللّهِ: «بگو: پاداشى را كه از شما خواستم تنها به سود شما است اجر و پاداش من تنها بر خداوند مى باشد».

از ضميمه كردن اين سه تعبير به هم، چنين نتيجه مى گيريم: اگر در مورد پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) اجر رسالت، مودت ذى القربى شمرده شده است، اين مودت از يكسو، به سود خود مؤمنان است، نه به سود پيامبر(صلى الله عليه وآله)، و از سوى ديگر، اين محبت وسيله اى است براى هدايت يافتن به راه خدا.

بنابراين، مجموع اين آيات، نشان مى دهد: مودت ذى القرباى رسول خدا(صلى الله عليه وآله) تداوم برنامه رسالت و رهبرى آن پيامبر است.

و به تعبير ديگر، براى ادامه راه پيامبر(صلى الله عليه وآله) و هدايت و رهبرى او، بايد دست به دامن ذوى القربى زد، و از رهبرى آنها استمداد جست، اين، همان چيزى است كه شيعه در مسأله امامت از آن جانبدارى مى كند، و معتقد است رشته رهبرى بعد از پيامبر، نه در شكل نبوت كه در شكل امامت، براى هميشه ادامه خواهد داشت.

توجه به اين نكته نيز لازم است كه: محبت، عامل مؤثرى است براى پيروى كردن، همان گونه كه در سوره «آل عمران» آيه 31 مى خوانيم: قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِي: «بگو: اگر خدا را دوست مى داريد از من پيروى كنيد»; چرا كه من مبلغ فرمان او هستم.

اصولاً، پيوند محبت با كسى، انسان را به سوى محبوب و خواسته هاى او مى كشاند و هر چه رشته محبت قوى تر باشد، اين جاذبه قوى تر است، مخصوصاً محبتى كه انگيزه آن كمال «محبوب» است، احساس اين كمال، سبب مى شود: انسان سعى كند خود را به آن مبدأ كمال و اجراى خواسته هاى او، نزديك تر گرداند.(1)

* * *

1 ـ براى توضيح بيشتر در اين زمينه، به جلد دوم تفسير «نمونه»، صفحه 384 (512 تجديد نظر) ذيل آيه 31 سوره «آل عمران» مراجعه فرمائيد.

▲2 ـ بر چه كسى بايد توكل كرد؟

در آيات فوق، هنگامى كه به پيامبر فرمان توكل مى دهد كه از همه مخلوقات نظر بر گيرد و تنها به ذات پاك خداوند چشم دوزد، اوصافى براى اين ذات پاك برمى شمرد كه در حقيقت، شرائط اساسى كسى است كه: مى تواند پناهگاه واقعى و مطمئن انسان ها گردد.

نخست اين كه: زنده باشد; چرا كه موجود مرده و بى خاصيت، همچون بت ها هرگز نمى توانند تكيه گاه كسى شوند.

ديگر اين كه: حياتش جاودانى باشد، به طورى كه احتمال مرگ او تزلزلى در فكر متوكلان ايجاد نكند.

سوم اين كه: علم و آگاهيش همه چيز را در برگيرد، هم از نيازهاى متوكلان با خبر باشد و هم از توطئه ها و نقشه هاى دشمنان.

چهارم اين كه: قدرت بر همه چيز، هر گونه عجز و ناتوانى را كه موجب تزلزل اين تكيه گاه است، كنار زند.

پنجم اين كه: حاكميت، تدبير و اداره همه امور در كف با كفايت او باشد، و مى دانيم: اين صفات تنها در ذات پاك خدا جمع است، و به همين دليل، تنها تكيه گاه اطمينان بخش و تزلزل ناپذير در برابر همه حوادث ذات او است.

* * *

 60وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالُوا وَ مَا الرَّحْمنُ أَ نَسْجُدُ لِما تَأْمُرُنا وَ زادَهُمْ نُفُوراً

61تَبارَكَ الَّذِي جَعَلَ فِي السَّماءِ بُرُوجاً وَ جَعَلَ فِيها سِراجاً وَ قَمَراً مُنِيراً

62وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرادَ أَنْ يَذَّكَّرَ أَوْ أَرادَ شُكُوراً

ترجمه:

60 ـ و هنگامى كه به آنان گفته شود: «براى خداوند رحمان سجده كنيد»! مى گويند: «رحمان چيست؟! آيا براى چيزى سجده كنيم كه تو به ما دستور مى دهى؟! و بر نفرتشان افزوده مى شود!

61 ـ جاودان و پر بركت است آن (خدائى) كه در آسمان منزلگاه هائى براى ستارگان قرار داد; و در ميان آن، چراغ روشن و ماه تابانى آفريد!

62 ـ و او همان كسى است كه شب و روز را جانشين يكديگر قرار داد براى كسى كه بخواهد متذكر شود يا شكرگزارى كند (و آنچه را در روز كوتاهى كرده در شب انجام دهد و به عكس).

 تفسير:

▲برج هاى آسمانى

از آنجا كه در آيات پيشين، سخن از عظمت و قدرت خدا بود و هم وسعت رحمت او، در نخستين آيه مورد بحث، مى افزايد: «هنگامى كه به آنها گفته شود: براى خداوند رحمان ـ كه سراسر وجود شما غرق رحمت او است ـ سجده كنيد آنها از روى كبر و غرور، و يا از سر استهزاء، مى گويند: رحمان چيست»؟! (وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالُوا وَ مَا الرَّحْمنُ).

ما اصلاً «رحمان» را نمى شناسيم، و اين كلمه براى ما مفهوم روشنى ندارد.

«آيا ما براى چيزى سجده كنيم كه: تو به ما دستور مى دهى»؟! (أَ نَسْجُدُ لِما تَأْمُرُنا).

ما زير بار هيچ كس نمى رويم، و تابع فرمان اين و آن نخواهيم شد!.

«اين سخن را مى گويند، و بر نفرت و دوريشان از خدا افزوده مى شود» (وَ زادَهُمْ نُفُوراً).

بدون شك، مناسب ترين نام از نام هاى خدا براى دعوت به خضوع و سجده در برابر او، همان نام پر جاذبه رحمان، با مفهوم رحمت گسترده اش مى باشد، ولى آنها به خاطر كوردلى و لجاجت، نه تنها انعطافى در برابر اين دعوت نشان ندادند، بلكه به سخريه و استهزاء پرداخته، و از روى تحقير گفتند: رحمان چيست؟ همان گونه كه فرعون در برابر دعوت موسى(عليه السلام) گفت: وَ ما رَبُّ الْعالَمِيْنَ: «پروردگار جهانيان چيست»؟(1) آنها حتى حاضر نبودند بگويند كيست؟!

گرچه جمعى از مفسران معتقدند: نام «رحمان» براى خدا در ميان عرب جاهلى نا مأنوس بود، و هنگامى كه اين توصيف را از پيامبر(صلى الله عليه وآله) شنيدند واقعاً از روى تعجب به اين سؤال پرداختند، حتى بعضى از آنها مى گفتند: ما كسى را به نام رحمان نمى شناسيم، تنها كسى را كه به اين نام مى دانيم همان كسى است كه در سرزمين «يمامه» است! (منظورشان «مسيلمه كذّاب» بود كه به دروغ دعوى نبوت كرد و مردم او را به نام «رحمان» مى شناختند).

ولى اين سخن بسيار بعيد به نظر مى رسد; زيرا ماده اين اسم و صيغه اش هر دو عربى است، و هميشه پيامبر(صلى الله عليه وآله) در آغاز سوره هاى قرآن، در آيه «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيْم» اين نام را براى آنها بيان مى كرد، بنابراين هدف آنها جز بهانه جوئى و سخريه نبوده است.

جمله بعد، نيز گواه اين حقيقت است; زيرا آنها مى گويند: «آيا ما مطيع فرمان تو شويم و به دستور تو سجده كنيم» (أَ نَسْجُدُ لِما تَأْمُرُنا).

اما به حكم آن كه تبليغات رهبران الهى تنها در دلهاى آماده اثر مى گذارد كوردلان لجوج نه تنها بهره اى نمى گيرند، بلكه بر نفرتشان افزوده مى شود; چرا كه آيات قرآن، همچون دانه هاى حيات بخش باران است كه در باغ، سبزه و گل مى روياند و در شوره زار خس! لذا جاى تعجب نيست كه، بگويد: «وَ زادُهُمْ نُفُوراً».(2)

* * *

آيه بعد، در حقيقت پاسخى است به سؤال آنها كه مى گفتند: رحمان چيست؟ ـ هر چند آنها اين سخن را از روى سخريه مى گفتند اما قرآن پاسخ جدى به آنها مى گويد ـ مى فرمايد: «پر بركت و با عظمت است آن خدائى كه در آسمان برج هائى قرار داد» (تَبارَكَ الَّذِي جَعَلَ فِي السَّماءِ بُرُوجاً).

«بروج» جمع «برج» در اصل، به معنى «ظهور» است، و لذا آن قسمت از ديوار اطراف شهر، يا محل اجتماع لشگر را كه بلندتر و آشكارتر است «برج» مى نامند، و نيز به همين دليل، هنگامى كه زن زينت خود را آشكار سازد «تَبَرَّجَتِ الْمَرْئَةُ» مى گويند.

اين كلمه، به قصرهاى بلند نيز اطلاق مى شود.

به هر حال، برج هاى آسمانى اشاره به صورت هاى مخصوص فلكى است كه خورشيد و ماه در هر فصل و هر موقعى از سال، در برابر يكى از آنان قرار مى گيرند مثلاً مى گويند: خورشيد در برج «حَمَل» قرار گرفته، يعنى محاذى «صورت فلكى حمل» مى باشد، و يا «قمر» در «عقرب» است، يعنى كره ماه برابر صورت فلكى «عقرب» واقع شده (صور فلكى به مجموعه اى از ستارگان گفته مى شود كه شكل خاصى در نظر ما دارند).

به اين ترتيب، آيه، اشاره به منزلگاه هاى آسمانى خورشيد و ماه كرده، و به دنبال آن اضافه مى كند: «و در اين برج ها چراغ روشن و ماه نور بخشى قرار داد» (وَ جَعَلَ فِيها سِراجاً وَ قَمَراً مُنِيراً).(3)

در حقيقت، اين آيه بيانگر نظم دقيق سير خورشيد و ماه در آسمان، (البته در نظر ما، هر چند اين تغييرات حقيقتاً مربوط به گردش زمين دور آفتاب است) و نظام فوق العاده دقيقى است كه ميليون ها سال بى كم و كاست، بر آنها حكم فرما است به گونه اى كه منجمان آگاه مى توانند از صدها سال قبل وضع حركت خورشيد و ماه را در روز و ساعت معين نسبت به صدها سال بعد پيش بينى كنند.

اين نظامى كه حاكم بر اين كرات عظيم آسمانى است، شاهد گويائى بر وجود پروردگارى است كه مدبر و اداره كننده عالم بزرگ هستى مى باشد.

آيا با اين همه نشانه هاى روشن، با اين منازل بديع و دقيق خورشيد و ماه باز او را نمى شناسيد و مى گوئيد: «مَا الرَّحْمانُ»؟!

اما اين كه: چرا خورشيد را «سراج» ناميده؟ و ماه را با صفت «منير» همراه نموده؟ ممكن است دليلش اين باشد كه: «سراج» به معنى چراغ است كه نور از درون خودش، سرچشمه مى گيرد، و اين متناسب با وضع خورشيد است كه: طبق تحقيقات مسلّم علمى، نورش از خود او است.

بر خلاف ماه، كه نورش از پرتو خورشيد است، و لذا آن را با «منير» توصيف كرده، يعنى «روشنى بخش» ـ هر چند نورش از ديگرى گرفته شده باشد ـ .(4)

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، باز به معرفى پروردگار عالم ادامه داده و بخش ديگرى از نظام هستى را بازگو مى كند، مى گويد: «او كسى است كه شب و روز را جانشين يكديگر قرار داد، براى آنها كه بخواهند متذكر شوند، و يا شكرگزارى كنند» (وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرادَ أَنْ يَذَّكَّرَ أَوْ أَرادَ شُكُوراً).

اين نظام بديع، كه بر شب و روز حاكم است، و متناوباً جانشين يكديگر مى شوند، و ميليون ها سال اين نظم ادامه دارد، ـ نظمى كه اگر نبود زندگى انسان بر اثر شدت نور و حرارت يا تاريكى و ظلمت به تباهى مى كشيد ـ براى آنها كه مى خواهند خدا را بشناسند، دليل جالبى است.

مى دانيم: پيدايش نظام «شب» و «روز» بر اثر گردش زمين به دور خويش است، و تغييرات تدريجى و منظم آن كه دائماً از يكى كاسته و بر ديگرى افزوده مى شود، به خاطر تمايل محور آن نسبت به مدارش مى باشد كه باعث وجود فصل هاى چهارگانه است.

اگر كره زمين ما در حركت دورانى تندتر، و يا كندتر از امروز مى چرخيد، در يك صورت شب ها آن قدر طولانى مى شد كه، همه چيز منجمد مى گشت، و روزها آن قدر طولانى كه نور آفتاب همه چيز را مى سوزاند.

و در صورت ديگر، فاصله كوتاه شب و روز، تأثير آنها را خنثى مى كرد، به علاوه قوّه گريز از مركز، آن قدر بالا مى رفت كه موجودات زمينى را به خارج از كره زمين پرتاب مى نمود!

خلاصه، مطالعه اين نظام از يكسو، فطرت خداشناسى را در انسان بيدار مى سازد، (و شايد تعبير به تذكر و ياد آورى اشاره به همين حقيقت است) و از سوى ديگر، روح شكر گذارى را در او زنده مى كند، كه با جمله «أَوْ أَرادَ شُكُوراً» به آن اشاره شده است.

قابل توجه اين كه: در بعضى از روايات كه از پيامبر(صلى الله عليه وآله) و يا ائمه معصومين(عليهم السلام) در تفسير آيه، نقل شده، چنين مى خوانيم: «جانشين شدن شب و روز نسبت به يكديگر براى آن است كه: اگر انسان در يكى از وظائف خويشتن در عبادت پروردگار كوتاهى كرده، در ديگرى جبران يا قضا كند».

اين معنى ممكن است تفسير دومى براى آيه باشد، و از آنجا كه آيات قرآن داراى بطون است، منافات با معنى اول نيز ندارد.

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: هر عبادت و اطاعتى كه در شب از تو فوت شد، در روز قضا كن، خداوند تبارك و تعالى مى فرمايد: وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرادَ أَنْ يَذَّكَّرَ أَوْ أَرادَ شُكُوراً:

«يعنى انسان وظائف فوت شده در شب را در روز، و وظائف فوت شده در روز را در شب قضا كند».(5)

نظير همين معنى را «فخر رازى» از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل كرده است.

* * *

 63وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً

64وَ الَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياماً

65وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها كانَ غَراماً

66إِنَّها ساءَتْ مُسْتَقَرّاً وَ مُقاماً

67وَ الَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً

ترجمه:

63 ـ بندگان (خاص خداوند) رحمان، كسانى هستند كه بى تكبر بر زمين راه مى روند; و هنگامى كه جاهلان آنها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گويند)، به آنها سلام مى گويند (و با بزرگوارى مى گذرند).

64 ـ كسانى كه شبانگاه براى پروردگارشان سجده و قيام مى كنند.

65 ـ و كسانى كه مى گويند: «پروردگارا! عذاب جهنم را از ما بر طرف گردان، كه عذابش سخت و پر دوام است.

66 ـ مسلماً آن (جهنم)، بد جايگاه و بد محل اقامتى است»!

67 ـ و كسانى كه هر گاه انفاق كنند، نه اسراف مى نمايند و نه سخت گيرى; بلكه در ميان اين دو، حدّ اعتدالى دارند.

1 ـ شعراء، آيه 23.

2 ـ بنابراين فاعل «زاد» همان امر به سجده است كه اثر معكوس در آن بيماردلان گذاشت، هر چند بعضى از مفسرين نقل كرده اند: پيامبر(صلى الله عليه وآله) بعد از اين سخن، سجده كرد و مؤمنان نيز سجده كردند، و اين سبب دورى بيشتر آنها گشت، بنابراين فاعل «زاد»، «سجده» است، اما معنى اول صحيح تر به نظر مى رسد.

3 ـ مطابق تفسير فوق، ضمير «فيها» به بروج بر مى گردد نه به «سماء»، و بايد هم چنين باشد; چرا كه موضوع مهم گردش خورشيد و ماه، با نظام مخصوص در «بروج» است نه تنها وجود بروج در آسمان.

4 ـ در جلد 8 تفسير «نمونه»، ذيل آيات 5 و 6 سوره «يونس»، صفحه 226 به بعد، در اين زمينه مشروحاً سخن گفته ايم.

5 ـ «من لايحضره الفقيه»، طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 26، ذيل آيه مورد بحث.

تفسير:

▲صفات ويژه بندگان خاص خدا

از اين آيات به بعد، بحث جامع و جالبى پيرامون صفات ويژه بندگان خاص پروردگار كه تحت عنوان «عباد الرحمان» آمده، مطرح مى شود، و در حقيقت تكميلى است براى آيات گذشته كه مشركان لجوج، هنگامى كه نام خداوند رحمان برده مى شد، از سر استهزاء و غرور مى گفتند: رحمان چيست؟ و ديديم: قرآن ضمن دو آيه، خداوند «رحمان» را به آنها معرفى كرد.

اكنون نوبت اين رسيده كه بندگان خاص اين خداوند «رحمان» را معرفى كند، جائى كه بندگان او اين قدر عالى مقام و با شخصيت اند، عظمت خداى رحمان را بهتر مى توان درك كرد.

اين آيات سيزده صفت از صفات ويژه آنان را بيان مى كند كه:

بعضى به جنبه هاى اعتقادى ارتباط دارند، و برخى اخلاقى، و پاره اى اجتماعى، قسمتى جنبه فردى دارد و بخش ديگرى جمعى است، و روى هم رفته مجموعه اى است از والاترين ارزش هاى انسانى.

نخست مى گويد: «بندگان خاص خداوند رحمان، كسانى هستند كه: با آرامش و بى تكبر بر روى زمين راه مى روند» (وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الأَرْضِ هَوْناً).(1)

در واقع، نخستين توصيفى كه از «عباد الرحمان» شده است، نفى كبر، غرور و خودخواهى است كه در تمام اعمال انسان و حتى در كيفيت راه رفتن او آشكار مى شود; زيرا ملكات اخلاقى، هميشه خود را در لابلاى اعمال، گفتار و حركات انسان نشان مى دهند، تا آنجا كه از چگونگى راه رفتن يك انسان، مى توان با دقت و موشكافى به قسمت قابل توجهى از اخلاق او پى برد.

آرى، آنها متواضعند، و تواضع كليد ايمان است، در حالى كه غرور و كبر كليد كفر محسوب مى شود، در زندگى روزمره، با چشم خود ديده ايم و در آيات قرآن نيز كراراً خوانده ايم: متكبران مغرور، حتى حاضر نبودند به سخنان رهبران الهى گوش فرا دهند، حقايق را به باد مسخره مى گرفتند، و ديد آنها فراتر از نوك بينى آنها نبود، آيا با اين حالت كبر، ايمان آوردن امكان پذير است؟!

آرى، اين مؤمنان، بنده خداوند رحمانند، و نخستين نشانه بندگى، همان تواضع است. تواضعى كه در تمام ذرات وجود آنان نفوذ كرده و حتى در راه رفتن آنها آشكار است.

و اگر مى بينيم يكى از مهمترين دستوراتى كه، خداوند به پيامبرش مى دهد اين است كه: وَ لا تَمْشِ فِي الأَرْضِ مَرَحاً إِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولاً:

«در روى زمين از سر كبر و غرور گام بر مدار; چرا كه نمى توانى زمين را بشكافى و طول قامتت هرگز به كوه ها نمى رسد».(2) نيز به خاطر همين است كه روح ايمان تواضع مى باشد.

راستى اگر انسان كمترين شناختى از خود و جهان هستى داشته باشد، مى داند در برابر اين عالم بزرگ، چه اندازه كوچك است؟ حتى اگر گردنش هم طراز كوه ها شود، تازه بلندترين كوه هاى زمين در برابر عظمت زمين، كمتر از برآمدگى هاى پوست نارنج نسبت به آن است، همان زمينى كه خود ذره ناچيزى است در اين كهكشان هاى عظيم.

آيا با اين حال، كبر و غرور دليل جهل و نادانى مطلق نيست؟!

در حديث جالبى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: روزى از كوچه اى عبور مى كردند، جمعى از مردم را در يك نقطه مجتمع ديدند، از علت آن سؤال كردند، عرض كردند: ديوانه اى است كه اعمال جنون آميز و خنده آورش، مردم را متوجه خود ساخته، پيامبر(صلى الله عليه وآله) آنها را به سوى خود فرا خوانده فرمود:

مى خواهيد ديوانه واقعى را به شما معرفى كنم؟ همه خاموش بودند، و با تمام وجودشان گوش مى دادند.

فرمود: المُتَبَخْتِرُ فِى مَشْيِهِ، النّاظِرُ فِى عِطْفَيْهِ، المُحَرِّكُ جَنْبَيْهِ بِمَنْكِبَيْهِ... الَّذِى لايُؤْمَنُ شَرُّهُ وَ لايُرْجى خَيْرُهُ، فَذلِكَ الْمَجْنُونُ وَ هذَا الْمُبْتَلى!:

«كسى كه با تكبر و غرور راه مى رود، پيوسته به دو طرف خود نگاه مى كند، پهلوهاى خود را با شانه خود حركت مى دهد، (غير از خود را نمى بيند و انديشه اش از خودش فراتر نمى رود)، كسى كه مردم به خير او اميد ندارند، و از شرّ او در امان نيستند، ديوانه واقعى او است، اما اين را كه مى بينيد تنها يك بيمار است».(3)

دومين وصف آنها حلم و بردبارى است چنان كه قرآن در ادامه همين آيه مى گويد: «و هنگامى كه جاهلان آنها را مورد خطاب قرار مى دهند و به جهل و جدال و سخنان زشت مى پردازند، در پاسخ آنها «سلام» مى گويند» (وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً).

سلامى كه نشانه بى اعتنائى، توأم با بزرگوارى است، نه ناشى از ضعف، سلامى كه دليل عدم مقابله به مثل، در برابر جاهلان و سبك مغزان است.

سلام وداع گفتن با سخنان بى رويه آنها، نه سلام تحيت، كه نشانه محبت و پيوند دوستى است، خلاصه سلامى كه نشانه حلم، بردبارى و بزرگوارى است.

آرى، يكى ديگر از پديده هاى با عظمت روحى آنها تحمل و حوصله است كه: بدون آن، هيچ انسانى راه دشوار، پر فراز و نشيب عبوديت و بندگى خدا را طى نخواهد كرد، مخصوصاً در جوامعى كه افراد فاسد، مفسد و جاهل و نادان در آن فراوان است.

* * *

در دومين آيه، به سومين ويژگى آنها كه عبادت خالصانه پروردگار است پرداخته، مى گويد: «آنها كسانى هستند كه شبانگاه براى پروردگارشان سجده و قيام مى كنند» (وَ الَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياماً).

در ظلمت شب، كه چشم غافلان در خواب است و جائى براى تظاهر و ريا وجود ندارد، خواب خوش را بر خود حرام كرده، و به خوش تر از آن كه ذكر خدا و قيام و سجود در پيشگاه با عظمت او است، مى پردازند، پاسى از شب را به مناجات با محبوب مى گذرانند، و قلب و جان خود را با ياد و نام او روشن مى كنند.

گرچه جمله «يَبِيْتُون» دليل بر اين است كه: آنها شب را با سجود و قيام به صبح مى آورند، ولى معلوم است، منظور بخش قابل ملاحظه اى از شب است، و يا اگر تمام شب باشد، در بعضى از مواقع چنين است.

ضمناً، تقديم «سجود» بر «قيام» به خاطر اهميت آن است، هر چند در موقع نماز عملاً قيام مقدم بر سجود است.(4)

* * *

چهارمين صفت ويژه آنان خوف و ترس از مجازات و كيفر الهى است: «آنها كسانى هستند كه: پيوسته مى گويند: پروردگارا عذاب جهنم را از ما بر طرف گردان كه عذابش سخت، شديد و پر دوام است» (وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها كانَ غَراماً).

* * *

«چرا كه جهنم بد جايگاه و بد محل اقامتى است» (إِنَّها ساءَتْ مُسْتَقَرّاً وَ مُقاماً).

با اين كه: آنها شب ها به ياد خدا هستند و به عبادتش مشغول، و روزها در مسير انجام وظيفه گام برمى دارند، باز هم قلوبشان مملوّ از ترس مسئوليت ها است، همان ترسى كه عامل نيرومندى براى حركت به سوى انجام وظيفه بيشتر و بهتر است، همان ترسى كه به سان يك پليس نيرومند، از درون، انسان را كنترل مى كند، و بى آن كه مأمور و مراقبى داشته باشد، وظائف خود را به نحو احسن انجام مى دهد و در عين حال، خود را در پيشگاه خدا مقصر مى شمرد.

واژه «غرام» در اصل، به معنى مصيبت و ناراحتى شديدى است كه دست از سر انسان برندارد، و اگر به شخص طلبكار «غريم»(5) گفته مى شود، به خاطر آن است كه: دائماً براى گرفتن حق خويش، ملازم انسان است، به عشق و علاقه سوزانى كه انسان را با اصرار، به دنبال كار يا چيزى مى فرستد نيز «غرام» گفته مى شود، اطلاق اين واژه بر جهنم، به خاطر آن است كه: عذابش شديد، پى گير و پر دوام است.

تفاوت «مستقر» و «مقام» شايد از اين نظر بوده باشد كه: دوزخ براى كافران جايگاه هميشگى (مقام) است، و براى مؤمنان مدتى قرارگاه (مستقر) مى باشد.

و به اين ترتيب، به هر دو گروهى كه وارد دوزخ مى شوند، اشاره شده است. روشن است: دوزخ بد قرارگاه و محل اقامتى است، آتش سوزان كجا و قرار گرفتن كجا؟

شعله هاى كشنده كجا، و اقامت و آسايش كجا؟

اين احتمال، نيز وجود دارد كه: «مستقر» و «مقام» هر دو به يك معنا باشد و تأكيدى است بر دوام مجازات دوزخ، درست در مقابل بهشت، كه درباره آن ذيل همين آيات، مى خوانيم: خالِدِينَ فِيها حَسُنَتْ مُسْتَقَرّاً وَ مُقاماً:

«مؤمنان جاودانه در غرفه هاى بهشتى مى مانند، چه جايگاه خوب و چه محل اقامت نيكوئى است».(6)

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، به پنجمين صفت ممتاز «عباد الرحمان» كه «اعتدال و دورى از هر گونه افراط و تفريط» در كارها مخصوصاً در مسأله انفاق است اشاره كرده، مى فرمايد: «آنها كسانى هستند كه: به هنگام انفاق، نه اسراف مى كنند و نه سخت گيرى، بلكه در ميان اين دو، حدّ اعتدالى را رعايت مى كنند» (وَ الَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً).

جالب توجه اين كه: اصل انفاق كردن را مسلّم مى گيرد، به طورى كه نياز به ذكر نداشته باشد; چرا كه انفاق، يكى از وظائف حتمى هر انسانى است، لذا، سخن را روى كيفيت انفاق آنان برده، مى گويد: انفاقى عادلانه و دور از هر گونه اسراف و سخت گيرى دارند، نه آن چنان بذل و بخششى كنند كه زن و فرزندشان گرسنه بمانند، و نه آن چنان سخت گير باشند كه ديگران از مواهب آنها بهره نگيرند.

در تفسير «اسراف» و «اقتار» كه نقطه مقابل يكديگرند، مفسران سخنان گوناگونى دارند كه روح همه به يك امر بازمى گردد و آن اين كه: «اسراف» آن است كه: بيش از حدّ، در غير حق و بى جا مصرف گردد، و «اقتار» آن است كه: كمتر از حق و مقدار لازم، بوده باشد.

در يكى از روايات اسلامى تشبيه جالبى براى «اسراف»، «اقتار» و حدّ «اعتدال» شده است و آن اين كه: هنگامى كه امام صادق(عليه السلام) اين آيه را تلاوت فرمود، مشتى سنگ ريزه از زمين برداشت و محكم در دست گرفت، فرمود: اين همان «اقتار» و سخت گيرى است، پس از آن مشت ديگرى برداشت و چنان دست خود را گشود كه همه آن به روى زمين ريخت، فرمود: اين «اسراف» است، بار سوم مشت ديگرى برداشت و كمى دست خود را گشود، به گونه اى كه: مقدارى فرو ريخت و مقدارى در دستش بازماند، فرمود: اين همان «قوام» است.(7)

واژه «قَوام» (بر وزن عوام) در لغت، به معنى عدالت و استقامت و حدّ وسط ميان دو چيز است و «قِوام» (بر وزن كتاب) به معنى چيزى است كه مايه قيام و استقرار بوده باشد.

* * *

1 ـ «هون» مصدر است و به معنى نرمش، آرامش و عدم تكبر مى باشد، و استعمال مصدر د رمعنى اسم فاعل در اينجا براى تأكيد است، يعنى: آنها آنچنانند كه گوئى عين آرامش و بى تكبرند!.

2 ـ اسراء، آيه 37.

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 67، صفحه 233.

4 ـ بايد توجه داشت كه: «سجّد» جمع «ساجد» و «قيام» جمع «قائم» است.

5 ـ «غريم»، هم به «طلبكار» گفته مى شود و هم به «بدهكار» (لسان العرب، ماده غرم).

6 ـ فرقان، آيه 76.

7 ـ «كافى»، طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 29.

نكته ها:

▲1 ـ طرز مشى مؤمنان

در آيات فوق خوانديم، يكى از نشانه هاى بندگان خاص خدا تواضع است.

تواضعى كه بر روح آنها حكومت مى كند و حتى در راه رفتن آنها نمايان است.

تواضعى كه آنها را بر تسليم در برابر حق وامى دارد، ولى گاه، ممكن است بعضى، تواضع را با ضعف، ناتوانى، سستى و تنبلى اشتباه كنند كه اين طرز فكر خطرناكى است.

تواضع در راه رفتن به اين نيست كه سست و بى رمق گام بردارند، بلكه، در عين تواضع گام هائى محكم و حاكى از جديت و قدرت بردارند. در حالات پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: يكى از اصحاب مى گويد:

ما رَأَيْتُ أَحَداً أَسْرَعُ فِى مَشْيَتِهِ مِنْ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) كَأَنَّمَا الأَرْضُ تُطْوى لَهُ وَ اِنّا لَنَجْهَدُ أَنْفُسَنا وَ اِنَّهُ لَغَيْرُ مُكْتَرِث:

«من كسى را سريع تر در راه رفتن از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نديدم، گوئى زمين زير پاى او جمع مى شد، و ما به زحمت مى توانستيم به او برسيم، و او اهميتى نمى داد».(1)

در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: در تفسير آيه «الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الأَرْضِ هَوْناً» فرمود: وَ هُوَ الرَّجُلُ يَمْشِى بِسَجِيَّتِهِ الَّتِى جُبِّلَ عَلَيْها، لا يَتَكَلَّفُ وَ لا يَتَبَخْتَرُ:

«منظور اين است: انسان به حال طبيعى خودش راه برود و تكلف و تكبر در آن نداشته باشد».(2)

در حديث ديگرى در حالات پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده: قَدْ كانَ يَتَكَفَّأُ فِى مَشْيِهِ كَأَنَّما يَمْشِى فِى صَبَب:

«هنگامى كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) راه مى رفت، در عين اين كه عجولانه نبود، با سرعت گام برمى داشت گوئى از يك سرازيرى پائين مى رفت».(3)

به هر حال، همان گونه كه گفتيم: كيفيت راه رفتن به تنهائى مطرح نيست، بلكه، دريچه اى است براى پى بردن به وضع روحيات يك انسان، و در حقيقت آيه، اشاره اى به نفوذ روح تواضع و فروتنى در جان و روح عباد الرحمان مى كند.

* * *

1 ـ «فى ظلال»، جلد 6، صفحه 182، ذيل آيه مورد بحث. تفسير «قرطبى» روايت ديگرى نيز در همين زمينه نقل مى كند كه شباهت زيادى به آنچه در بالا گفتيم دارد.

2 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 179، ذيل آيه مورد بحث.

3 ـ تفسير «روح المعانى»، ذيل آيه مورد بحث.

▲2 ـ سختگيرى و اسراف

بدون شك، «اسراف» يكى از مذموم ترين اعمال، از ديدگاه قرآن و اسلام است، و در آيات و روايات، نكوهش فراوانى از آن شده، «اسراف» يك برنامه فرعونى است (وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعال فِي الأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِينَ).(1)

«اسراف كنندگان اصحاب دوزخ و جهنمند» (وَ أَنَّ الْمُسْرِفِيْنَ هُمْ أَصْحابُ النّارِ).(2)

امروز، ثابت شده، منابع روى زمين ـ با توجه به جمعيت انسان ها ـ آن قدر زياد نيست كه بتوان اسراف كارى كرد، و هر اسراف كارى سبب محروميت انسان هاى بى گناهى خواهد بود.

به علاوه، روح اسراف، معمولاً توأم با خودخواهى و خودپسندى و بيگانگى از خلق خدا است.

در عين حال، بخل، سختگيرى و خسيس بودن نيز، به همين اندازه زشت، ناپسند و نكوهيده است.

اصولاً، از نظر بينش توحيدى، مالك اصلى خدا است و ما همه امانت دار او هستيم، و هر گونه تصرفى بدون اجازه و رضايت او زشت و ناپسند است و مى دانيم: او نه اجازه اسراف مى دهد و نه اجازه بخل و تنگ چشمى، بنابراين، رعايت اعتدال و ميانه روى تنها وظيفه بندگان خدا است.

 68وَ الَّذِينَ لا يَدْعُونَ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ وَ لا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ إِلاّ بِالْحَقِّ وَ لا يَزْنُونَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ أَثاماً  

69يُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ يَخْلُدْ فِيهِ مُهاناً

70إِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَنات وَ كانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِيماً

71وَ مَنْ تابَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَإِنَّهُ يَتُوبُ إِلَى اللّهِ مَتاباً

ترجمه:

68 ـ و كسانى كه معبود ديگرى را با خداوند نمى خوانند; و انسانى را كه خداوند خونش را حرام شمرده، جز به حق نمى كشند; و زنا نمى كنند; و هر كس چنين كند، مجازات سختى خواهد ديد!

69 ـ عذاب او در قيامت مضاعف مى گردد، و هميشه با خوارى در آن خواهد ماند!

70 ـ مگر كسانى كه توبه كنند و ايمان آورند و عمل صالح انجام دهند، كه خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدّل مى كند; و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده است!

71 ـ و كسى كه توبه كند و عمل صالح انجام دهد، به سوى خدا بازگشت مى كند (و پاداش خود را مى گيرد).

1 ـ يونس، آيه 83.

2 ـ غافر، آيه 43.

تفسير:

▲بخشى ديگر از صفات عباد الرحمن

ششمين ويژگى «عباد الرحمان» كه در آيات مورد بحث آمده، توحيد خالص است كه آنها را از هر گونه شرك و دوگانه و يا چند گانه پرستى، دور مى سازد، مى فرمايد: «آنها كسانى هستند كه: معبود ديگرى را با خداوند نمى خوانند» (وَ الَّذِينَ لا يَدْعُونَ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ).

نور توحيد، سراسر قلب آنها و زندگى فردى و اجتماعيشان را روشن ساخته، و تيرگى و ظلمت شرك، از آسمان فكر و روح آنها به كلى كنار و رخت بر بسته است.

هفتمين صفت، پاكى آنها از آلودگى به خون بى گناهان است: «آنها هرگز انسانى را كه خداوند خونش را حرام شمرده، جز به حق، به قتل نمى رسانند» (وَ لا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ إِلاّ بِالْحَقِّ).(1)

از آيه فوق به خوبى استفاده مى شود: تمام نفوس انسانى در اصل محترمند و ريختن خون آنها ممنوع است، مگر عواملى پيش آيد كه اين احترام ذاتى را تحت الشعاع قرار دهد، و مجوز ريختن خون گردد.

هشتمين وصف آنها اين است كه: دامان عفتشان هرگز آلوده نمى شود «و زنا نمى كنند» (وَ لا يَزْنُونَ).

آنها بر سر دو راهى كفر و ايمان، ايمان را انتخاب مى كنند، و بر سر دو راهى امنيت و ناامنى جان ها، امنيت را، و بر سر دو راهى پاكى و آلودگى، پاكى را، آنها محيطى خالى از هر گونه شرك، ناامنى، بى عفتى و ناپاكى با تلاش و كوشش خود فراهم مى سازند.

و در پايان اين آيه، براى تأكيد هر چه بيشتر اضافه مى كند: «و هر كس يكى از اين امور را انجام دهد، عقوبت و مجازاتش را خواهد ديد» (وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ أَثاماً).

«أَثَم» و «آثام» در اصل به معنى اعمالى است كه انسان را از رسيدن به ثواب دور مى سازد، سپس به هر گونه گناه، اطلاق شده است، ولى در اينجا به معنى جزاى گناه است.

بعضى نيز گفته اند: «أَثَم» به معنى گناه و «آثام» به معنى كيفر گناه است.(2)

و اگر مى بينيم، بعضى از مفسران، آن را به معنى بيابان يا كوه، يا چاهى در جهنم ذكر كرده اند، در واقع از قبيل بيان مصداق است.(3)

قابل توجه اين كه: در آيه فوق، نخست از مسأله شرك، پس از آن قتل نفس، و سپس زنا سخن به ميان آمده، از بعضى از روايات استفاده مى شود: اين سه گناه، از نظر ترتيب اهميت، به همين صورت كه در آيه آمده اند، مى باشد.

«ابن مسعود» از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) چنين نقل مى كند، عرض كردم: أَيُّ الذَّنْبِ أَعْظَمُ؟ قالَ: أَنْ تَجْعَلَ لِلَّهِ نِدّاً وَ هُوَ خَلَقَكَ.

قالَ قُلْتُ: ثُمَّ أَيُّ؟ قالَ: أَنْ تَقْتُلَ وَلَدَكَ مَخافَةَ أَنْ يَطْعَمَ مَعَكَ.

قالَ قُلْتُ: ثُمَّ أَيُّ؟ قالَ: أَنْ تُزانِيَ حَلِيلَةَ جَارِكَ، فَأَنْزَلَ اللّهُ تَصْدِيْقَها: وَ الَّذِيْنَ لا يَدْعُونَ مَعَ اللّهِ اِلهاً آخَر ـ اِلى آخِرِ الآيَةِ:

«كدام گناه از همه گناهان بزرگ تر است؟ فرمود: اين كه براى خدا شبيهى قرار دهى در حالى كه او تو را آفريد.

عرض كردم: بعد از آن كدام گناه؟ فرمود: اين كه: فرزند خود را از ترس اين كه مبادا با تو هم غذا شود به قتل برسانى!.

باز عرض كردم: بعد از آن كدام گناه؟ فرمود: اين كه: به همسر همسايه ات خيانت كنى در اين هنگام خداوند تصديق سخن پيامبر(صلى الله عليه وآله) را در اين آيه نازل كرد: «وَ الَّذِيْنَ لا يَدْعُونَ مَعَ اللّهِ اِلهاً آخَر...».(4)

گرچه، در اين حديث سخن از نوع خاصى از قتل و زنا به ميان آمده، ولى با توجه به اطلاق مفهوم آيه، اين حكم درباره همه انواع آن مى باشد و مورد روايت، مصداق واضح ترى از آن است.

* * *

از آنجا كه اين سه گناه، نهايت اهميت را دارد، باز در آيه بعد روى آن تكيه كرده، مى گويد: «كسانى كه مرتكب اين امور شوند، عذاب آنها در قيامت مضاعف مى گردد، و با خوارى، جاودانه در عذاب خواهد ماند» (يُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ يَخْلُدْ فِيهِ مُهاناً).

در اينجا دو سؤال پيش مى آيد: نخست اين كه: چرا عذاب اين گونه اشخاص مضاعف مى گردد؟

چرا به اندازه گناهشان مجازات نشوند؟

آيا اين با اصول عدالت سازگار است؟

ديگر اين كه، در اينجا سخن از خلود و عذاب جاويدان است، در حالى كه مى دانيم: خلود تنها مربوط به كفار است، و از سه گناهى كه در اين آيه ذكر شده تنها گناه اول كفر مى باشد، و اما قتل نفس و زنا نمى تواند، سبب خلود گردد؟

مفسران، در پاسخ سؤال اول، بحث بسيار كرده اند، آنچه صحيح تر به نظر مى رسد اين است كه: منظور از مضاعف شدن عذاب، اين است كه بر هر يك از اين گناهان سه گانه، كه در اين آيه مذكور است مجازات جداگانه اى خواهد شد كه مجموعاً عذاب مضاعف است.

از اين گذشته، گاه يك گناه، سرچشمه گناهان ديگر مى شود، مانند كفر كه سبب ترك واجبات و انجام محرمات مى گردد، و اين خود موجب مضاعف شدن مجازات الهى است.

به همين جهت، بعضى از مفسران، اين آيه را دليل بر اين اصل معروف گرفته اند كه: «كفار همان گونه كه مكلف به اصول دين هستند، به فروع نيز مكلف مى باشند» (الكُفّارُ مُكَلَّفُونَ بِالْفُرُوعِ كَما أَنَّهُمْ مُكَلَّفُونَ بِالأُصُولِ).

و اما در پاسخ سؤال دوم مى توان گفت: بعضى از گناهان به قدرى شديد است كه سبب بى ايمان از دنيا رفتن مى شود، همان گونه كه درباره قتل نفس در ذيل آيه 93 سوره «نساء» گفته ايم.(5)

در مورد زنا مخصوصاً اگر زناى محصنه باشد، نيز ممكن است چنين باشد.

اين احتمال، نيز وجود دارد كه: «خلود» در آيه فوق، در مورد كسانى است كه هر سه گناه را با هم مرتكب شوند، هم شرك، هم قتل نفس و هم زنا، شاهد بر اين معنى آيه بعد است كه مى گويد: اِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً:

«مگر كسى كه توبه كند، ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد» و به اين ترتيب مشكلى باقى نخواهد ماند.

بعضى از مفسران نيز «خلود» را در اينجا به معنى مدت طولانى گرفته اند نه جاودانى، ولى تفسير اول و دوم صحيح تر به نظر مى رسد.

قابل توجه اين كه: در اينجا علاوه بر مسأله مجازات معمولى، كيفر ديگرى كه: همان تحقير و مهانت است و جنبه روانى دارد، نيز ذكر شده است كه خود مى تواند تفسيرى بر مسأله مضاعف بودن عذاب بوده باشد; چرا كه آنها هم عذاب جسمى دارند و هم روحى.

* * *

ولى از آنجا كه: قرآن مجيد هيچ گاه راه بازگشت را به روى مجرمان نمى بندد و گنهكاران را تشويق و دعوت به توبه مى كند، در آيه بعد، چنين مى گويد:

«مگر كسانى كه توبه كنند، ايمان آورند و عمل صالح انجام دهند كه خداوند گناهانشان را مى بخشد و سيئات اعمال آنها را تبديل به حسنات مى كند، و خداوند آمرزنده و مهربان است» (إِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَنات وَ كانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِيماً).

همان گونه كه ديديم: در آيه قبل، سه گناه از بزرگترين گناهان ذكر شده بود جائى كه در توبه را به روى اين گونه افراد باز بگذارد، دليل بر اين است كه: هر گنهكار پشيمانى، مى تواند به سوى خدا بازگردد، مشروط به اين كه: توبه اش حقيقى باشد كه نشانه آن، عمل صالح جبران كننده است كه در آيه آمده، و گرنه مجرد استغفار به زبان، با پشيمانى زودگذر به قلب، هرگز دليل توبه نيست.

مسأله مهم، در مورد آيه فوق، اين است كه: چگونه خداوند «سيئات» آنها را تبديل به «حسنات» مى كند؟

* * *

1 ـ استثناء در جمله بالا به اصطلاح «استثناء مفرغ» است، و در تقدير چنين بوده: «لا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ بِسَبَب مِنَ الأَسْبابِ إِلاّ بِالْحَقِّ».

2 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 24، صفحه 111، ذيل آيه مورد بحث.

3 ـ درباره فلسفه تحريم زنا در جلد 12، صفحه 103 به بعد، ذيل آيه 33 سوره «اسراء» مشروحاً بحث كرده ايم.

4 ـ «صحيح بخارى» و «مسلم»، طبق نقل «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 179، ذيل آيه مورد بحث.

5 ـ تفسير «نمونه»، جلد 4، صفحه 68.

▲تبديل سيئات به حسنات

در اينجا چند تفسير است كه همه مى تواند قابل قبول باشد:

1 ـ هنگامى كه انسان توبه مى كند و ايمان به خدا مى آورد دگرگونى عميقى در سراسر وجودش پيدا مى شود، و به خاطر همين تحول و انقلاب درونى سيئات اعمالش در آينده، تبديل به حسنات مى شود، اگر در گذشته مرتكب قتل نفس مى شد، در آينده دفاع از مظلومان و مبارزه با ظالمان را جاى آن مى گذارد، و اگر زناكار بود بعداً عفيف و پاكدامن مى شود و اين توفيق الهى را در سايه ايمان و توبه پيدا مى كند.

2 ـ ديگر اين كه: خداوند به لطف و كرمش، و فضل و انعامش بعد از توبه كردن سيئات اعمال او را محو مى كند، و به جاى آن حسنات مى نشاند، چنان كه در روايتى از «ابوذر» از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: روز قيامت كه مى شود، بعضى از افراد را حاضر مى كنند خداوند دستور مى دهد: گناهان صغيره او را به او عرضه كنيد و كبيره ها را بپوشانيد.

به او گفته مى شود: تو در فلان روز فلان گناه صغيره را انجام دادى، و او به آن اعتراف مى كند، ولى قلبش از كبائر ترسان و لرزان است.

در اينجا هر گاه خدا بخواهد به او لطفى كند دستور مى دهد: به جاى هر سيئه، حسنه اى به او بدهيد، عرض مى كند: پروردگارا! من گناهان مهمى داشتم كه آنها را در اينجا نمى بينم.

«ابوذر» مى گويد: در اين هنگام پيامبر(صلى الله عليه وآله) تبسم كرد به گونه اى كه دندان هايش آشكار گشت، سپس اين آيه را تلاوت فرمود: «فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَنات».(1)

3 ـ سومين تفسير اين كه: منظور از سيئات، نفس اعمالى كه انسان انجام مى دهد نيست، بلكه آثار سوئى است كه از آن بر روح و جان انسان نشسته، هنگامى كه توبه كند و ايمان آورد، آن آثار سوء از روح و جانش برچيده مى شود، و تبديل به آثار خير مى گردد، و اين است معنى تبديل سيئات به حسنات.

البته اين سه تفسير، منافاتى با هم ندارند و ممكن است هر سه در مفهوم آيه جمع باشند.

* * *

آيه بعد در حقيقت، چگونگى توبه صحيح را تشريح كرده، مى گويد: «كسى كه توبه كند، و عمل صالح انجام دهد، به سوى خدا بازگشت مى كند» (و پاداش خود را از او مى گيرد) (وَ مَنْ تابَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَإِنَّهُ يَتُوبُ إِلَى اللّهِ مَتاباً).(2)

يعنى توبه و ترك گناه، بايد تنها به خاطر زشتى گناه نباشد، بلكه علاوه بر آن انگيزه اش خلوص نيت و بازگشت به سوى پروردگار باشد.

بنابراين، فى المثل ترك شراب، يا دروغ، به خاطر ضررهائى كه دارد هر چند خوب است ولى ارزش اصلى اين كار، در صورتى است كه از انگيزه الهى سرچشمه گيرد.

بعضى از مفسران، تفسير ديگرى براى آيه فوق ذكر كرده اند، و آن اين كه:

اين جمله، پاسخى است براى تعجبى كه احياناً آيه گذشته، در بعضى از اذهان برمى انگيزد و آن اين كه: چگونه ممكن است خداوند سيئات را به حسنات تبديل كند؟

اين آيه پاسخ مى دهد: هنگامى كه انسان به سوى خداوند بزرگ بازگردد اين امر تعجب ندارد.

تفسير سومى براى آيه ذكر شده، و آن اين كه: هر كس از گناه توبه كند به سوى خدا و پاداش هاى بى حساب او باز مى گردد.

گرچه اين تفسيرهاى سه گانه منافاتى با هم ندارد ولى تفسير اول، نزديك تر به نظر مى رسد، به خصوص اين كه: با روايتى كه در تفسير «على ابن ابراهيم»، ذيل آيه مورد بحث نقل شده، هماهنگ است.

 72وَ الَّذِينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً

73وَ الَّذِينَ إِذا ذُكِّرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْها صُمّاً وَ عُمْياناً

74وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُن وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِينَ إِماماً

75أُوْلئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ يُلَقَّوْنَ فِيها تَحِيَّةً وَ سَلاماً

76خالِدِينَ فِيها حَسُنَتْ مُسْتَقَرّاً وَ مُقاماً

ترجمه:

72 ـ و كسانى كه شهادت به باطل نمى دهند (و در مجالس باطل شركت نمى كنند); و هنگامى كه با لغو و بيهودگى برخورد كنند، بزرگوارانه از آن مى گذرند.

73 ـ و كسانى كه هر گاه آيات پروردگارشان به آنان گوشزد شود، كر و كور روى آن نمى افتند.

74 ـ و كسانى كه مى گويند: «پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مايه روشنى چشم ما قرار ده، و ما را براى پرهيزگاران پيشوا گردان»!

75 ـ (آرى،) آنها هستند كه درجات عالى بهشت در برابر شكيبائيشان به آنان پاداش داده مى شود; و در آن، با تحيت و سلام روبرو مى شوند.

76 ـ در حالى كه جاودانه در آن خواهند ماند; چه قرارگاه و محل اقامت خوبى!

1 ـ «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 33.

2 ـ «مَتاب» مصدر ميمى به معنى «توبه» است، و چون در اينجا مفعول مطلق است تأكيد را مى رساند.

تفسير:

▲پاداش عباد الرحمان (بندگان ويژه خدا)

در تعقيب آيات گذشته كه بخشى از ويژگى هاى «عباد الرحمان» را بازگو كرد، آيات مورد بحث، بقيه اين اوصاف را شرح مى دهد.

نهمين صفت برجسته آنان، احترام و حفظ حقوق ديگران است مى فرمايد: «آنها كسانى هستند كه هرگز شهادت به باطل نمى دهند» (وَ الَّذِينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ).

مفسران بزرگ اين آيه را دو گونه تفسير كرده اند:

بعضى همان گونه كه در بالا گفتيم، «شهادت زور» را به معنى «شهادت به باطل» دانسته، زيرا «زور» در لغت به معنى «تمايل و انحراف» است، و از آنجا كه دروغ، باطل و ظلم از امور انحرافى است، به آن «زور» گفته مى شود.

اين تعبير (شهادت زور) در «كتاب شهادات» در فقه ما به همين عنوان مطرح است، و در روايات متعددى نيز از آن نهى شده، هر چند در آن روايات، استدلالى به آيه فوق نديديم.

تفسير ديگر اين كه: منظور از «شهادت» همان «حضور» است، يعنى بندگان خاص خداوند در مجالس باطل، حضور پيدا نمى كنند.

و در بعضى از روايات، كه از طرق ائمه اهلبيت(عليهم السلام) رسيده است، به مجلس «غنا» تفسير شده، همان مجالسى كه در آنها خوانندگى لهوى، توأم با نواختن آلات موسيقى، يا بدون آن انجام مى گيرد.

بدون شك، منظور از اين گونه روايات اين نيست كه: مفهوم وسيع «زور» را محدود به «غنا» كند، بلكه غنا يكى از مصاديق روشن آن است، و ساير مجالس لهو و لعب و شرب خمر و دروغ و غيبت و امثال آن را نيز در برمى گيرد.

اين احتمال نيز دور به نظر نمى رسد كه هر دو تفسير، در معنى آيه جمع باشد و به اين ترتيب، «عباد الرحمان» و بندگان خاص خدا، نه شهادت به دروغ مى دهند، و نه در مجالس لهو و باطل و گناه حضور مى يابند; چرا كه حضور در اين مجالس علاوه بر امضاى گناه، مقدمه آلودگى قلب و روح است.

آن گاه، در ذيل آيه، به دهمين صفت برجسته آنان كه داشتن هدف مثبت در زندگى است اشاره كرده، مى گويد: «آنها هنگامى كه با لغو و بيهودگى برخورد كنند، بزرگوارانه از كنار آن مى گذرند» (وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً).

در حقيقت، آنها نه در مجلس باطل حضور پيدا مى كنند و نه آلوده لغو و بيهودگى مى شوند.

و با توجه به اين كه: «لغو» شامل هر كارى كه هدف عاقلانه اى در آن نباشد مى گردد، نشان مى دهد كه: آنها در زندگى، هميشه هدف معقول، مفيد و سازنده اى را تعقيب مى كنند، و از بيهوده گرايان و بيهوده كاران متنفرند.

و اگر اين گونه كارها در مسير زندگى آنان قرار گيرد، چنان از كنار آن مى گذرند كه، بى اعتنائى آنها خود دليل عدم رضاى باطنيشان به اين اعمال است، و آنچنان بزرگوارند كه هرگز محيط هاى آلوده در آنان اثر نمى گذارد، و رنگ نمى پذيرند.

بدون شك، بى اعتنائى به اين صحنه ها در صورتى است كه راهى براى مبارزه با فساد و نهى از منكر، بهتر از آن نداشته باشند، و گرنه بدون شك آنها مى ايستند و وظيفه خود را تا آخرين مرحله انجام مى دهند.

* * *

يازدهمين توصيف اين گروه از بندگان خاص خدا، داشتن چشم بينا، و گوش شنوا به هنگام برخورد با آيات پروردگار است، مى فرمايد: «آنها كسانى هستند كه، هر گاه آيات پروردگارشان به آنها ياد آورى شود كر و كور روى آن نمى افتند»! (وَ الَّذِينَ إِذا ذُكِّرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْها صُمّاً وَ عُمْياناً).

مسلماً منظور اشاره به عمل كفار نيست; چرا كه آنها به آيات الهى اصلاً اعتنائى ندارند، بلكه منظور گروه منافقان يا به ظاهر مسلمانان قشرى است كه چشم و گوش بسته بر آيات خدا مى افتند بى آن كه حقيقت آن را درك كنند، به عمق آن برسند، و مقصود و منظور خدا را بدانند و به آن بينديشند و در عمل از آن الهام گيرند.

راه خدا را با چشم و گوش بسته، نمى توان پيمود، قبل از هر چيز گوش شنوا و چشم بينا براى پيمودن اين راه لازم است، چشمى باطن نگر و ژرف بين و گوشى حساس و نكته شناس.

و اگر درست بينديشيم، زيان اين گروه كه چشم و گوش بسته ـ به گمان خود ـ دنبال آيات الهى مى روند كمتر از زيان دشمنانى كه آگاهانه ضربه بر پايه آئين حق مى زنند نيست، بلكه گاه به مراتب بيشتر است.

اصولاً، درك آگاهانه از مذهب، سرچشمه اصلى مقاومت، پايدارى و ايستادگى است; چرا كه چشم و گوش بستگان را، به آسانى مى توان فريب داد، و با تحريف مذهب از مسير اصلى، منحرف ساخت، و آنها را به وادى كفر، بى ايمانى و ضلالت كشاند.

اين گونه افراد آلت دست دشمنان و طعمه خوبى براى شيطانند، تنها مؤمنان ژرف انديش، بصير و سميع اند كه چون كوه ثابت مى مانند و بازيچه دست اين و آن نمى شوند.

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: هنگامى كه از تفسير اين آيه از محضرش سؤال كردند، فرمود: مُسْتَبْصِرِيْنَ لَيْسُوا بِشَكّاك:

«منظور اين است كه آنها از روى آگاهى گام برمى دارند نه از روى شك و ترديد»!.(1)

* * *

دوازدهمين ويژگى اين مؤمنان راستين، آن است كه: توجه خاصى به تربيت فرزند و خانواده خويش دارند، و براى خود در برابر آنها مسئوليت فوق العاده اى قائلند: «آنها پيوسته از درگاه خدا مى خواهند و مى گويند: پروردگارا از همسران و فرزندان ما كسانى قرار ده كه مايه روشنى چشم ما گردد»! (وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُن).

بديهى است منظور اين نيست كه: تنها در گوشه اى بنشينند و دعا كنند، بلكه دعا دليل شوق و عشق درونيشان بر اين امر است، و رمز تلاش و كوشش.

مسلماً چنين افرادى آنچه در توان دارند، در تربيت فرزندان و همسران و آشنائى آنها به اصول و فروع اسلام و راه هاى حق و عدالت، فروگذار نمى كنند و در آنجا كه دستشان نمى رسد، دست به دامن لطف پروردگار مى زنند و دعا مى كنند، اصولاً، هر دعاى صحيحى بايد اين گونه باشد، به مقدار توانائى تلاش كردن و خارج از مرز توانائى دعا نمودن.

«قرة عين» معادل نور چشم است كه در فارسى مى گوئيم، كنايه از كسى كه مايه سرور و خوشحالى است.

اين تعبير، در اصل از كلمه «قُرّ» (بر وزن حرّ) گرفته شده، كه به معنى سردى و خنكى است، و از آنجا كه معروف است (و بسيارى از مفسران به آن تصريح كرده اند) اشگ شوق همواره خنك، و اشك هاى غم و اندوه داغ و سوزان است، لذا «قرة عين» به معنى چيزى است كه مايه خنك شدن چشم انسان مى شود، يعنى اشك شوق از ديدگان او فرو مى ريزد، و اين كنايه زيبائى است از سرور و شادمانى.(2)

مسأله تربيت فرزند و راهنمائى همسر، و وظيفه پدران و مادران در برابر كودكان خود، از مهمترين مسائلى است كه قرآن روى آن تكيه كرده و به خواست خدا شرح آن را ذيل آيه 6 سوره «تحريم» بيان خواهيم كرد.

و بالاخره، سيزدهمين وصف برجسته اين بندگان خالص خدا، كه از يك نظر مهمترين اين اوصاف است اين كه: آنها هرگز به اين قانع نيستند كه خود راه حق را بسپرند، بلكه همتشان آنچنان والا است كه مى خواهند امام و پيشواى جمعيت مؤمنان باشند و ديگران را نيز به اين راه دعوت كنند.

آنها چون زاهدان گوشه گير و منزوى، تنها گليم خويش را از آب بيرون نمى كشند، سعيشان اين است: بگيرند غريق را!.

لذا، در پايان آيه مى فرمايد: «آنها كسانى هستند كه مى گويند: پروردگارا ما را امام و پيشواى پرهيزگاران قرار ده» (وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِينَ إِماماً).

باز توجه به اين نكته لازم است توجه كنيم: آنها فقط دعا نمى كنند كه تكيه بر جاى بزرگان به گزاف زنند، بلكه اسباب بزرگى و امامت را آنچنان فراهم مى كنند كه صفات شايسته يك پيشواى راستين در آنها جمع باشد، و اين كارى است بسيار مشكل، با شرائطى سخت و سنگين.

حتماً فراموش نكرده ايم كه: اين آيات صفات همه مؤمنان را بيان نمى كند، بلكه اوصاف گروه مؤمنان ممتاز را كه در صف مقدم قرار دارند، تحت عنوان «عباد الرحمان» شرح مى دهد.

آرى، آنها بندگان خاص رحمانند، و همان گونه كه رحمت عام خدا همگان را فرا مى گيرد، رحمت اين بندگان خدا نيز از جهاتى عام است، علم، فكر، بيان، قلم، مال و قدرتشان پيوسته در مسير هدايت خلق خدا كار مى كند.

آنها الگوها و اسوه هاى جامعه انسانى هستند.

آنها سرمشق هائى براى پرهيزگاران محسوب مى شوند.

آنها به چراغ هاى راهنمائى در درياها و صحراها مى مانند كه گم گشتگان را به سوى خود مى خوانند و از فرو غلتيدن در گرداب، و افتادن در پرتگاه ها رهائى مى بخشند.

در روايات متعددى مى خوانيم: اين آيه درباره على(عليه السلام) و ائمه اهلبيت(عليهم السلام)وارد شده.

و يا در روايت ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «منظور از اين آيه مائيم».(3)

بدون ترديد ائمه اهلبيت(عليهم السلام) از روشن ترين مصداق هاى آيه مى باشند، اما اين مانع از گسترش مفهوم آيه، نخواهد بود كه: مؤمنان ديگر نيز هر كدام در شعاع هاى مختلف امام و پيشواى ديگران باشند.

بعضى از مفسران از اين آيه چنين استفاده كرده اند: تقاضاى رياست معنوى و روحانى و الهى نه تنها مذموم نيست، بلكه مطلوب و مرغوب نيز مى باشد.(4)

ضمناً، بايد توجه داشت: واژه «امام» هر چند مفرد است، گاه به معنى جمع مى آيد و در آيه مورد بحث چنين است.

* * *

بعد از تكميل اين اوصاف سيزده گانه اشاره به اين بندگان خاص خدا با تمام اين ويژگى ها كرده و در يك جمع بندى كوتاه پاداش الهى آنان را چنين بيان مى كند: «آنها كسانى هستند كه درجات عالى بهشت در برابر صبر و استقامتشان به آنها پاداش داده مى شود» (أُوْلئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا).

«غرفة» از ماده «غرف» (بر وزن حرف) به معنى برداشتن چيزى و تناول آن است، و «غرفه» به چيزى مى گويند كه: برمى دارند و تناول مى كنند (مانند آبى كه انسان از چشمه براى نوشيدن برمى گيرد) سپس به قسمت هاى فوقانى ساختمان و طبقات بالاى منازل، اطلاق شده است، و در اينجا كنايه از برترين منزلگاه هاى بهشت است.

و از آنجا كه «عباد الرحمن» با داشتن اين اوصاف، در صف اول مؤمنان قرار دارند درجه بهشتى آنان نيز بايد برترين درجات باشد.

قابل توجه اين كه، مى گويد: اين مقام عالى به اين خاطر به آنها داده مى شود كه در راه خدا، صبر و استقامت به خرج دادند، ممكن است چنين تصور شود: اين وصف ديگرى از اوصاف آنان است، ولى در حقيقت اين وصف تازه اى نيست بلكه ضامن اجراى تمام اوصاف گذشته است، مگر بندگى پروردگار، مبارزه با طغيان شهوات، ترك شهادت زور، قبول تواضع و فروتنى، و غير اين صفات بدون صبر و استقامت، امكان پذير است؟

اين بيان، انسان را به ياد حديث معروف امير مؤمنان على(عليه السلام) مى اندازد كه مى فرمايد: الصَّبْرُ مِنَ الإِيمَانِ كَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ:

«صبر و استقامت نسبت به ايمان همچون سر است نسبت به تن» كه بقاى تن با بقاى سر است; چرا كه مقام فرماندهى تمام اعضاء در مغز انسان قرار دارد.

بنابراين، صبر در اينجا مفهوم وسيعى دارد كه: شكيبائى و استقامت در برابر مشكلات، راه اطاعت پروردگار، جهاد، مبارزه با هوس هاى سركش و ايستادگى در مقابل عوامل گناه، همه در آن جمع است و اگر در بعضى از اخبار تنها به فقر و محروميت مالى تفسير شده، مسلماً از قبيل بيان مصداق است.

سپس، اضافه مى كند: «در آن غرفه هاى بهشتى با تحيت و سلام روبرو مى شوند» (وَ يُلَقَّوْنَ فِيها تَحِيَّةً وَ سَلاماً).

بهشتيان به يكديگر تحيت و سلام مى گويند، و فرشتگان به آنها، و از همه بالاتر خداوند به آنها سلام و تحيت مى گويد، چنان كه در آيه 58 سوره «يس» مى خوانيم: سَلامٌ قَوْلاً مِنْ رَبّ رَحِيم:

«براى آنها سلامى است از سوى پروردگار رحيم».

و در آيات 23 و 24 سوره «رعد» مى خوانيم: وَ الْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ باب * سَلامٌ عَلَيْكُمْ: «فرشتگان از هر درى بر آنها وارد مى شوند * و به آنها مى گويند سلام بر شما».

در اين كه: آيا «تحيت» و «سلام» در اينجا دو معنى دارد يا يك معنى؟ در ميان مفسران گفتگو است، ولى با توجه به اين كه: «تحيت» در اصل به معنى دعا براى زندگى و حيات ديگرى است، و «سلام» از ماده «سلامت» است، و به معنى دعا براى كسى است، بنابراين، چنين نتيجه مى گيريم: واژه اول به عنوان درخواست حيات است و واژه دوم براى توأم بودن اين حيات با سلامت است، هر چند گاهى ممكن است اين دو كلمه به يك معنى بيايد.

البته «تحيت» در عرف معنى وسيعترى پيدا كرده و آن هر گونه سخنى است كه در آغاز ورود به كسى مى گويند، و مايه خوشحالى و احترام و اظهار محبت نسبت به او مى باشد.

* * *

سپس براى تأكيد بيشتر، مى فرمايد: «جاودانه در آن خواهند ماند، چه قرارگاه خوب و چه محل اقامت زيبائى»؟ (خالِدِينَ فِيها حَسُنَتْ مُسْتَقَرّاً وَ مُقاماً).

* * *

77قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزاماً

ترجمه:

77 ـ بگو: «پروردگار من براى شما ارجى قائل نيست اگر دعاى شما نباشد; شما (آيات خدا را) تكذيب كرديد، و (اين عمل) دامان شما را خواهد گرفت و از شما جدا نخواهد شد»!

1 ـ «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 43.

2 ـ شاهد اين سخن شعرى است كه «قرطبى» در تفسيرش از يكى از شعراى عرب نقل كرده است:

فَكَمْ سَخِنَتْ بِالأَمْسِ عَيْنٌ قَرِيْرَةٌ *** وَ قَرَّتْ عُيُونٌ دَمْعُهَا الْيَوْمَ ساكِبُ:

«ديروز چشمان خنكى، داغ و سوزان شد * ولى امروز چشم هائى خنك شد كه اشكش ريزان است».

3 ـ اين روايات را «على بن ابراهيم» و نويسنده كتاب «نور الثقلين»، (جلد 4، صفحه 43) در تفسيرهايشان ذيل آيه مورد بحث مشروحاً آورده اند.

4 ـ به تفسير «قرطبى»، و تفسير «فخر رازى»، جلد 24، صفحه 115 مراجعه شود.

تفسير:

▲اگر دعاى شما نبود ارزشى نداشتيد!

اين آيه كه آخرين آيه سوره «فرقان» است در حقيقت نتيجه اى است براى تمام سوره، و هم براى بحث هائى كه در زمينه اوصاف «عباد الرحمان» در آيات گذشته آمده است، روى سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) كرده مى گويد: «بگو: پروردگار من براى شما ارج و وزنى قائل نيست اگر دعاى شما نباشد» (قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ).

«يعبؤ» از ماده «عبأ» (بر وزن عبد) به معنى سنگينى است، بنابراين جمله «لا يَعْبأ» يعنى وزنى قائل نيست، و به تعبير ديگر، اعتنائى نمى كند.

گرچه درباره معنى دعا در اينجا احتمالات زيادى داده شده ولى ريشه همه، تقريباً به يك اصل بازمى گردد.

بعضى گفته اند: دعا به همان معنى دعا كردن معروف است.

بعضى ديگر، آن را به معنى ايمان.

بعضى به معنى عبادت و توحيد.

بعضى به معنى شكر.

بعضى به معنى خواندن خدا در سختى ها و شدائد، تفسير كرده اند اما ريشه همه اينها همان ايمان، و توجه به پروردگار است.

بنابراين، مفهوم آيه، چنين مى شود: آنچه به شما وزن و ارزش و قيمت در پيشگاه خدا مى دهد، همان ايمان، توجه به پروردگار و بندگى او است.

سپس مى افزايد: «شما تكذيب آيات پروردگار و پيامبران خدا كرديد، و اين تكذيب، دامان شما را خواهد گرفت، و از شما جدا نخواهد شد» (فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزاماً).

ممكن است چنين تصور شود: ميان آغاز و پايان آيه، تضادى وجود دارد و يا حداقل ارتباط و انسجام لازم ديده نمى شود، ولى با كمى دقت روشن مى شود، منظور اصلى اين است: شما در گذشته آيات خدا و پيامبران او را تكذيب كرديد اگر به سوى خدا نيائيد، و راه ايمان و بندگى او را پيش نگيريد، هيچ ارزش و مقامى نزد او نخواهيد داشت، و كيفرهاى تكذيبتان قطعاً دامانتان را خواهد گرفت.(1)

از جمله شواهد روشنى كه اين تفسير را تأييد مى كند، حديثى است كه از امام باقر(عليه السلام) نقل شده: از آن حضرت سؤال كردند: كَثْرَةُ الْقَرائَةِ أَفْضَلُ أَوْ كَثْرَةُ الدُّعاءِ؟:

«آيا بسيار تلاوت قرآن كردن افضل است، يا بسيار دعا نمودن»؟

امام در پاسخ فرمود: كَثْرَةُ الدُّعَاءِ أَفْضَلُ وَ قَرَأَ هذِهِ الآيَةُ: «بسيار دعا كردن افضل است و سپس آيه فوق را تلاوت فرمود».(2)

* * *

1 ـ آيه فوق از آياتى است كه ميان مفسران بسيار مورد گفتگو است، و آنچه در تفسير آن گفتيم، روشن ترين تفسير به نظر مى رسد، ولى جمعى از مفسران معروف تفسير ديگرى براى آن ذكر كرده اند كه خلاصه اش چنين است:

خداوند به شما اعتنائى ندارد; چرا كه تكذيب آيات او كرديد، مگر اين كه شما را دعوت به سوى ايمان مى كند (طبق اين تفسير «دعائكم» از قبيل اضافه مصدر به مفعول است، و فاعل آن ضميرى است كه به «ربّى» بر مى گردد، اما طبق تفسيرى كه ما انتخاب كرديم «دعائكم» از قبيل اضافه مصدر به فاعل است و ظاهر اضافه مصدر به ضمير اين است كه اضافه به فاعل باشد مگر قرينه اى بر خلاف پيدا شود).

در اينجا تفسير سومى نيز براى آيه گفته شده است و آن اين كه: هدف بيان اين منظور است كه شما نوع بشر كه غالباً راه تكذيب را پيش گرفته ايد، نزد خدا ارج و وزنى نداريد، مگر به خاطر آن اقليتى همچون «عباد الرحمان» كه به سوى خدا مى آيند و با اخلاص او را مى خوانند (اين تفسير گر چه از نظر معنى و محتوا صحيح است ولى با ظاهر آيه چندان سازگار نيست; چرا كه ضمير در «دعائكم» و «كذبتم» ظاهراً به يك گروه، باز مى گردد، نه دو گروه). (دقت كنيد).

2 ـ تفسير «صافى»، ذيل آيه مورد بحث ـ اين روايت را تفاسير ديگر نيز با كمى تفاوت نقل كرده اند. روايات ديگرى كه بعضى از «امالى شيخ» و بعضى از تفسير «على بن ابراهيم»، ذيل آيه مورد بحث نقل شده، نيز شاهد تفسير فوق است.

نكته:

▲دعا، راه خودسازى و خداشناسى

مى دانيم در آيات قرآن، و روايات اسلامى، اهميت زيادى به مسأله دعا داده شده، كه نمونه آن آيه فوق بوده، ولى، ممكن است قبول اين امر براى بعضى در ابتدا سنگين باشد كه، دعا كردن كار بسيار آسانى است و از همه كس، ساخته است، و يا قدم را از اين فراتر نهند و بگويند: دعا كار افراد بيچاره است! اين كه اهميتى ندارد!.

ولى اشتباه از اينجا ناشى مى شود كه: دعا را خالى و برهنه از شرائطش مى نگرند، در حالى كه اگر شرائط خاص دعا در نظر گرفته شود، اين حقيقت به وضوح ثابت مى شود كه: دعا وسيله مؤثرى است براى خودسازى و پيوند نزديكى است ميان انسان و خدا.

نخستين شرط دعا، شناخت كسى است كه انسان او را مى خواند.

شرط ديگر شستشوى قلب و دل، و آماده ساختن روح، براى تقاضاى از او است; زيرا انسان هنگامى كه به سراغ كسى مى رود، بايد آمادگى لقاى او را داشته باشد.

شرط سوم دعا، جلب رضا و خشنودى كسى است كه انسان از او تقاضائى دارد; چرا كه بدون آن، احتمال تأثير بسيار ناچيز است.

و بالاخره چهارمين شرط استجابت دعا، آن است كه: انسان تمام قدرت، نيرو و توان خويش را به كار گيرد و حداكثر تلاش و كوشش را انجام دهد، و نسبت به ماوراى آن، دست به دعا بردارد و قلب را متوجه خالق كند.

زيرا در روايات اسلامى صريحاً آمده است: كارى را كه انسان خود مى تواند انجام دهد، اگر كوتاهى كند و به دعا متوسل شود، دعايش مستجاب نيست!.

به اين ترتيب، دعا وسيله اى است براى شناخت پروردگار، و صفات جمال و جلال او، و هم وسيله اى است براى توبه از گناه و پاك سازى روح، و هم عاملى است براى انجام نيكى ها، و هم سببى است براى جهاد و تلاش و كوشش بيشتر تا آخرين حدّ توان!.

به همين دليل، تعبيرات مهمى درباره دعا ديده مى شود كه، جز با آنچه گفتيم مفهوم نيست، مثلاً:

در روايتى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: الدُّعاءُ سِلاحُ الْمُؤْمِنِ، وَ عَمُودُ الدِّينِ، وَ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ: «دعا اسلحه مؤمن، و ستون دين و نور آسمان ها و زمين است».(1)

در حديث ديگرى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم: الدُّعاءُ مَفَاتِيحُ النَّجاحِ، وَ مَقالِيدُ الْفَلاحِ، وَ خَيْرُ الدُّعاءِ ما صَدَرَ عَنْ صَدْر نَقِيّ وَ قَلْب تَقِيّ: «دعا كليد پيروزى، مفتاح رستگارى است و بهترين دعا دعائى است كه از سينه پاك و قلب پرهيزگار برخيزد».(2)

و در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: الدُّعاءَ أَنْفَذُ مِنَ السِّنانِ: «دعا نافذتر از نوك نيزه است»!.(3)

گذشته از همه اينها، اصولاً در زندگى انسان، حوادثى رخ مى دهد كه از نظر اسباب ظاهرى او را در يأس فرو مى برد، دعا مى تواند دريچه اى باشد به سوى اميد پيروزى، و وسيله مؤثرى براى مبارزه با يأس و نوميدى.

به همين دليل، دعا به هنگام حوادث سخت و طاقت فرسا، به انسان قدرت، نيرو، اميدوارى و آرامش مى بخشد، و از نظر روانى اثر غير قابل انكارى دارد.

در زمينه مسأله دعا، فلسفه، شرائط، و نتائج آن، به طور مشروح در جلد اول تفسير «نمونه»، ذيل آيه 186 سوره «بقره» بحث كرده ايم، براى توضيح بيشتر به آنجا مراجعه فرمائيد.

* * *

 پروردگارا! ما را از بندگان خاصت قرار ده و توفيق كسب ويژگى هاى صفات عباد الرحمان را به ما مرحمت كن!.

خداوندا! درهاى دعا را به روى ما بگشا و آن را سبب ارزش وجود ما در پيشگاهت قرار ده!.

خدايا! توفيق دعاهائى كه مطلوب درگاه تو است به ما مرحمت فرما و از اجابت آن، ما را محروم مكن!. اِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْء قَدِيْر، وَ بِالاِجابَةِ جَدِيْر.

آمِيْنَ يا رَبَّ الْعالَمِيْنَ

 پايان سوره فرقان(4)

20 / جمادى الاولى / 1403

15 / 12 / 1361

1 ـ «اصول كافى»، جلد 2، صفحه 468، ابواب الدعاء ـ باب ان الدعاء سلاح المؤمن.

2 و 3 ـ «اصول كافى»، جلد 2، صفحات 468 و 469، ابواب الدعاء ـ باب ان الدعاء سلاح المؤمن.

4 ـ تصحيح 23 / 12 / 1382 ـ مطابق 20 / ذى حجه / 1424.

▲سوره شعراء

▲محتواى سوره شعراء

معروف در ميان مفسران اين است كه: تمام آيات 227 گانه اين سوره، جز چهار آيه آخر آن، در «مكّه» نازل شده است.(1)

لحن آيات اين سوره، نيز با ديگر سوره هاى «مكّى» كاملاً هماهنگ است، و مى دانيم: در سوره هاى مكّى كه در آغاز دعوت اسلام نازل گرديد بيشتر روى اصول اعتقادى، توحيد و معاد و دعوت پيامبران خدا و اهميت قرآن تكيه شده، و تقريباً تمام بحث هاى سوره «شعراء» پيرامون همين مسائل دور مى زند.

در حقيقت مى توان محتواى اين سوره را در چند بخش خلاصه كرد:

بخش اول، طليعه سوره است كه از حروف مقطعه، و سپس عظمت مقام قرآن و تسلى خاطر پيامبر(صلى الله عليه وآله) در برابر پافشارى و خيره سرى مشركان و اشاره اى به بعضى از نشانه هاى توحيد و صفات خدا سخن مى گويد.

بخش دوم، فرازهائى از سرگذشت هفت پيامبر بزرگ و مبارزات آنها را با قومشان، و لجاجت ها و خيره سرى هاى آنان را در برابر اين پيامبران بازگو مى كند، كه: بعضى مانند داستان موسى و فرعون مشروح تر، و بعضى ديگر مانند سرگذشت ابراهيم، نوح، هود، صالح، لوط و شعيب(عليهم السلام) كوتاه تر است.

مخصوصاً در اين بخش، اشاره به منطق ضعيف و تعصب آميز مشركان در هر عصر و زمان در برابر پيامبران الهى شده است كه: شباهت زيادى با منطق مشركان عصر پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) داشته، و اين مايه تسلى خاطر براى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان اندك نخستين بود كه: بدانند تاريخ از اين گونه افراد و منطق ها بسيار به خاطر دارد و ضعف و فتورى به خود راه ندهند.

و نيز مخصوصاً روى عذاب دردناك اين اقوام و بلاهاى وحشتناكى كه بر آنها فرود آمد، تكيه شده است كه: خود تهديد مؤثرى براى مخالفان پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در آن شرائط است.

بخش سوم، در حقيقت جنبه نتيجه گيرى از بخش هاى گذشته دارد، پيرامون پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، عظمت قرآن، تكذيب مشركان مى باشد و دستوراتى به آن حضرت در زمينه روش دعوت، و چگونگى برخورد با مؤمنان مى دهد، و سوره را با بشارت به مؤمنان صالح، و تهديد شديد ستمگران به پايان مى رساند.

ضمناً، نام اين سوره از چند آيه آخر، كه پيرامون شعراى بى هدف سخن مى گويد گرفته شده است.

اين نكته نيز قابل توجه است كه: اين سوره از نظر تعداد آيات، بعد از سوره «بقره» بر همه سوره هاى قرآن فزونى دارد، هر چند از نظر تعداد كلمات، چنين نيست، بلكه از بسيارى از آنان كوتاه تر است.

* * *

1 ـ تفسير «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 182 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 24، صفحه 118 ـ تفسير «قرطبى» و تفسير «تبيان» ـ در تفسير «روح المعانى» پنج آيه را استثناء كرده است.

ولى بعضى از مفسران همچون «علامه طباطبائى» در «الميزان» استثناء اين آيات را نپذيرفته اند، و به خواست خدا در ذيل همان آيات بحث بيشترى خواهيم داشت.

▲فضيلت سوره شعراء

در حديثى از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در اهميت تلاوت اين سوره چنين مى خوانيم:

مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الشُّعَراءِ كانَ لَهُ مِنَ الأَجْرِ عَشْرُ حَسَنات، بِعَدَدِ مَنْ صَدَّقَ بِنُوح وَ كَذَّبَ بِهِ وَ هُود وَ شُعَيْب وَ صالِح وَ اِبْراهِيْمَ، وَ بِعَدَدِ مَنْ كَذَّبَ بِعِيْسى وَ صَدَّقَ بِمُحَمَّد(صلى الله عليه وآله):

«كسى كه سوره شعرا را بخواند، به عدد هر كسى كه نوح را تصديق و يا تكذيب كرده است ده حسنه براى او خواهد بود، و همچنين هود، شعيب، صالح و ابراهيم، و به عدد تمام كسانى كه تكذيب عيسى و تصديق محمّد(صلى الله عليه وآله) را كرده اند».(1)

ناگفته روشن است: اين همه اجر و پاداش، تنها براى تلاوت، منهاى انديشه و عمل نيست، بلكه قرائن متعددى در روايات فضائل سوره ها است كه نشان مى دهد: منظور تلاوتى است كه مقدمه تفكر و سپس اراده و عمل باشد و در گذشته به آن اشاره كرده ايم.

اتفاقاً تعبيرى كه در حديث فوق آمده نيز مؤيد همين مطلب است; زيرا استحقاق حسنات به تعداد تصديق كنندگان و تكذيب كنندگان انبياء، به خاطر قرار گرفتن در خط تصديق كنندگان و بيگانگى با خط تكذيب كنندگان است.

* * *

 1طسم

2تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ الْمُبِينِ

3لَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ أَلاّ يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ

4إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ السَّماءِ آيَةً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعِينَ

5وَ ما يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْر مِنَ الرَّحْمنِ مُحْدَث إِلاّ كانُوا عَنْهُ مُعْرِضِينَ

6فَقَدْ كَذَّبُوا فَسَيَأْتِيهِمْ أَنْبؤُا ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ طسم

2 ـ اين آيات كتاب روشنگر است.

3 ـ گوئى مى خواهى جان خود را از شدت اندوه از دست دهى به خاطر اين كه آنها ايمان نمى آورند!

4 ـ اگر ما اراده كنيم، از آسمان بر آنان آيه اى نازل مى كنيم كه گردنهايشان در برابر آن خاضع گردد!

5 ـ و هيچ ذكر تازه اى از سوى خداوند رحمان براى آنها نمى آيد مگر اين كه از آن روى گردان مى شوند!

6 ـ آنان تكذيب كردند; اما به زودى اخبار (كيفر) آنچه را استهزا مى كردند به آنان مى رسد!

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 183، آغاز سوره «شعراء».

تفسير:

▲آنها از هر تازه اى وحشت دارند!

باز در آغاز اين سوره، با نمونه ديگرى از حروف مقطعه قرآن روبرو مى شويم (طسم).

در تفسير اين حروف مقطعه و نظائر آن، در آغاز سوره هاى «بقره، آل عمران و اعراف» بحث هاى مشروح و جداگانه اى داشته ايم كه نيازى به تكرار آن نمى بينيم.

آنچه بايد در اينجا اضافه كنيم اين است: روايات متعددى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)يا بعضى از صحابه در تفسير «طسم» نقل شده كه همه، نشان مى دهد اين حروف علامت هاى اختصارى از نام هاى خدا، يا نام هاى قرآن، و يا مكان هاى مقدس و يا بعضى از درختان بهشتى و مانند آن است.

اين روايات، تفسيرى را كه در آغاز سوره «اعراف»، جلد ششم، در اين زمينه نقل كرديم، تأييد مى كند، و در عين حال، با آنچه در آغاز سوره «بقره» آورديم كه منظور: بيان اعجاز و عظمت قرآن است كه: اين كلام بزرگ از حروف ساده و كوچكى تركيب شده است، منافاتى ندارد.

* * *

آيه بعد، عظمت قرآن را اين چنين بيان مى كند: «اينها آيات كتاب مبين است» (تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ الْمُبِينِ).

«تلك» از نظر ادبيات عرب اشاره به دور است، و به معنى «آن» يا «آنها» مى باشد، و همان گونه كه سابقاً هم اشاره كرده ايم، در كلام عرب و گاه در زبان فارسى، براى بيان عظمت چيزى از اسم اشاره دور استفاده مى شود، يعنى موضوع به قدرى مهم و بلند مرتبه است كه گوئى از دسترس ما بيرون و در اوج آسمان ها قرار داد.

قابل توجه اين كه: اين آيه، به همين صورت بى كم و كاست، در آغاز سوره «يوسف» و «قصص» نيز آمده است، و در همه اين موارد، بعد از حروف مقطعه واقع شده، كه نشان دهنده ارتباط اين «حروف» با «عظمت قرآن» است.

توصيف «قرآن» به «مبين» كه در اصل، از ماده «بيان» است، اشاره به آشكار بودن عظمت و اعجاز آن مى باشد، كه هر چه انسان در محتواى آن، بيشتر دقت كند به معجزه بودنش آشناتر مى شود.

از اين گذشته، قرآن بيان كننده «حق» از «باطل» و آشكار كننده راه سعادت و پيروزى و نجات از گمراهى است.

* * *

پس از آن به دلدارى پيامبر(صلى الله عليه وآله) پرداخته، مى گويد: «گوئى مى خواهى جان خود را به خاطر اين كه آنها ايمان نمى آورند از شدت اندوه، بر باد دهى»! (لَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ أَلاّ يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ).

«باخع» از ماده «بخع» (بر وزن بخش) به معنى هلاك كردن خويشتن از شدت غم و اندوه است. اين تعبير نشان مى دهد: تا چه اندازه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)نسبت به مردم دلسوز و در انجام رسالت خويش اصرار و پافشارى داشت، و از اين كه مى ديد تشنه كامانى در كنار چشمه زلال قرآن و اسلام، نشسته اند و باز از تشنگى فرياد مى كشند، ناراحت بود.

ناراحت بود كه: چرا انسان عاقل با داشتن اين همه چراغ روشن باز از بيراهه مى رود؟ و در پرتگاه فرو مى غلطد و نابود مى شود؟

آرى، همه پيامبران الهى اين چنين دلسوز بودند مخصوصاً پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)كه اين تعبير كراراً در قرآن در مورد او آمده است.

بعضى از مفسران چنين مى گويند: سبب نزول آيه فوق، اين بود كه: پيامبر(صلى الله عليه وآله) مرتباً اهل «مكّه» را به توحيد دعوت مى كرد، اما آنها ايمان نمى آوردند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) آن قدر ناراحت شده بود كه، آثار آن در چهره اش آشكار بود، آيه فوق نازل شد و پيامبر(صلى الله عليه وآله) را دلدارى داد.(1)

* * *

آيه بعد، براى اثبات اين حقيقت كه خداوند بر هر چيز قادر است، حتى مى تواند همه آنها را به اجبار وادار به ايمان كند، چنين مى گويد: «اگر ما بخواهيم از آسمان آيه اى بر آنها نازل مى كنيم كه گردن هايشان در برابر آن خاضع گردد» (إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ السَّماءِ آيَةً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعِينَ).

اشاره به اين كه: ما اين قدرت را داريم كه معجزه خيره كننده، يا عذاب شديد و وحشتناكى بر آنها فرو بفرستيم كه همگى بى اختيار سر تعظيم در برابر آن فرود آورند و تسليم شوند، ولى اين ايمان اجبارى، ارزشى ندارد، مهم آن است كه آنها از روى اراده، تصميم، درك و انديشه، در برابر حق خاضع گردند.

ناگفته پيدا است: منظور از خضوع كردن گردن ها، خضوع كردن صاحبان آنها است، منتها گردن در فارسى، و «رقبه» و «عنق» در عربى به خاطر اين كه عضو مهم بدن انسان است، به صورت كنايه از خود انسان ذكر مى شود، فى المثل افراد ياغى را گردن كش و افراد زورگو را گردن كلفت، و افراد ناتوان را گردن شكسته مى گويند!.

البته، در تفسير «اعناق» در اينجا احتمالات ديگرى نيز داده اند: از جمله اين كه «اعناق» به معنى «رؤسا»، يا به معنى «گروهى از مردم» مى باشد، كه همه اين احتمالات ضعيف است.

* * *

سپس، به موضع گيرى مشركان و كافران در برابر قرآن، اشاره كرده، مى فرمايد: «هر ذكر تازه اى از سوى خداوند رحمان براى آنها بيايد از آن اعراض مى كنند» (وَ ما يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْر مِنَ الرَّحْمنِ مُحْدَث إِلاّ كانُوا عَنْهُ مُعْرِضِينَ).

تعبير به «ذكر» اشاره به اين واقعيت است كه: قرآن در تمام آيات و سوره هايش بيدار كننده و آگاه كننده است، اما اين گروه از بيدارى و آگاهى فرار مى كنند!.

و تعبير به «الرحمان» اشاره به اين است كه: نزول اين آيات، از سوى پروردگار از «رحمت عامه» او سرچشمه مى گيرد كه همه انسان ها را بدون استثناء به سعادت و كمال دعوت مى كند.

و نيز ممكن است براى تحريك حس شكرگزارى مردم باشد كه: اين سخنان از سوى خداوندى است كه نعمت هايش سر تا پاى شما را فرا گرفته، چگونه در برابر ولى نعمت خود، اين چنين اعراض مى كنيد، و اگر او در مجازات شما عجله نمى كند آن هم از رحمت او است.

تعبير به «محدَث» (تازه و جديد) اشاره به اين است كه: آيات قرآن يكى پس از ديگرى نازل مى گردد، و هر كدام محتواى تازه اى دارد، اما چه سود كه اينها با اين حقايق تازه ناسازگارند، گوئى با همان خرافات نياكان پيوند هميشگى بسته اند، و با هيچ قيمتى حاضر نيستند با جهل، گمراهى و خرافات وداع گويند اصولاً، هميشه افراد نادان، متعصب و لجوج با تازه ها، هر چند موجب هدايت و آگاهى و نجات باشد، مخالفند.

در آيه 68 سوره «مؤمنون» مى خوانيم: أَ فَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ يَأْتِ آباءَهُمُ الأَوَّلِينَ: «آيا آنها تدبر در اين سخن نكردند؟ يا اين كه اين آيات چيز تازه اى است كه براى نياكانشان نيامده»؟ (و به بهانه تازه بودن با آن مبارزه مى كنند).

* * *

و در آيه آخر، اضافه مى كند: اينها تنها به «اعراض» قناعت نمى كنند، بلكه به مرحله «تكذيب» و از آن بدتر «استهزاء» مى رسند، مى فرمايد: «آنها تكذيب كردند اما به زودى اخبار آنچه را به استهزاء مى گرفتند به آنان مى رسد» و از مجازات دردناك كار خود با خبر مى شوند (فَقَدْ كَذَّبُوا فَسَيَأْتِيهِمْ أَنْبؤُا ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ).

«انباء» جمع «نبأ» به معنى خبر مهم است، و منظور در اينجا كيفرهاى سختى است كه در اين جهان و جهان ديگر دامن گير آنها مى شود.

گرچه بعضى از مفسران مانند «شيخ طوسى» در «تبيان» اين كيفرها را منحصر به كيفر آخرت دانسته اند، ولى غالب مفسران، آن را مطلق و شامل هر دو نوع كيفر دانسته اند، و در واقع چنين است; چرا كه آيه اطلاق دارد، و از اين گذشته كفر و انكار بازتاب وسيع و گسترده وحشتناكى در تمام زندگى انسان دارد، چگونه مى توان از آن صرف نظر كرد؟.

بررسى اين آيه و آيه قبل نشان مى دهد: انسان به هنگام قرار گرفتن در جاده هاى انحرافى به طور دائم التزايدى فاصله خود را از حق بيشتر مى كند:

نخست، مرحله اعراض و روى گرداندن و بى اعتنائى نسبت به حق است، اما تدريجاً به مرحله تكذيب و انكار مى رسد، باز از اين مرحله فراتر مى رود، و حق را به باد سخريه مى گيرد، و به دنبال آن مجازات الهى فرا مى رسد (نظير اين تعبير در آغاز سوره «انعام»، آيات 4 و 5 نيز آمده است).

* * *

1 ـ تفسير «ابوالفتوح رازى»، جلد 8، ذيل آيه مورد بحث.

نكته ها:

▲1 ـ ايمان اجبارى!

در يكى از خطبه هاى معروف «نهج البلاغه» على(عليه السلام) به اين واقعيت اشاره فرموده كه: خداوند پيامبران را آنچنان فرستاده است كه مردم بتوانند آزادانه براى ايمان آوردن تصميم گيرى كنند، كه اگر غير آن بود، ايمان اجبارى مى شد و سودى نداشت، مى فرمايد:

«اگر خداوند مى خواست به هنگام مبعوث ساختن پيامبرانش، درهاى گنج ها و معادن طلا و باغ هاى خرم و سرسبز را به روى آنان بگشايد، مى گشود، و اگر مى خواست پرندگان آسمان و حيوانات وحشى زمين را همراه آنان گسيل دارد، مى داشت، اما اگر اين كار را مى كرد، امتحان از ميان مى رفت، و پاداش و جزا بى اثر مى شد».(1)

در كتاب «كافى» ذيل آيه مورد بحث، چنين آمده: «اگر خدا مى خواست از آسمان نشانه اى نازل مى كرد كه گردن هاى آنها در برابر آن خاضع گردد، و اگر چنين مى كرد آزمون از همه مردم ساقط مى شد».(2)

قابل توجه اين كه: در كتب معروفى مانند «ارشاد مفيد» و «روضه كافى» و «اكمال الدين صدوق» و «تفسير قمى» آمده است: امام صادق(عليه السلام) در تفسير آيه: «إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ السَّماءِ آيَةً...» فرمود: «منظور طغيانگران بنى اميه هستند كه به هنگام قيام مهدى(عليه السلام) آيه آسمانى مى بينند و در برابر آن ناچار به تسليم مى شوند».(3)

روشن است: منظور از اين روايات، بيان مصداقى از مفهوم وسيع آيه است كه سرانجام به هنگام ظهور حضرت مهدى(عليه السلام) رهبر حكومت جهانى، تمام حكومت هاى ظلم و جور كه خط بنى اميه را ادامه مى دهند به حكم اجبار در برابر قدرت حضرت مهدى(عليه السلام) و حمايت هاى الهى او سر تسليم فرود مى آورند.

* * *

1 ـ «نهج البلاغه»، خطبه قاصعه (شماره 192).

2 ـ «كافى»، طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 46، ذيل آيه مورد بحث.

3 ـ تفسير «الميزان»، و «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 47، ذيل آيات مورد بحث.

▲2 ـ حادث يا قديم بودن قرآن

مى دانيم يكى از بحث هاى دامنه دار در قرون نخستين اسلام، بحث، پيرامون حادث و يا قديم بودن «كلام اللّه» بود كه دامنه اين بحث، به كتب تفسير نيز كشانده شده، و جمعى از مفسران به تعبيرى كه در آيات فوق آمده (محدث) بر حادث بودن قرآن استدلال كرده اند.

ولى چنان كه قبلاً نيز اشاره كرده ايم، اساس اين بحث به هيچ وجه نمى تواند منطقى بوده باشد، و به نظر مى رسد: زمامداران آن زمان از بنى اميه و بنى عباس، در دامن زدن به اين گونه بحث هاى انحرافى كه افكار مسلمانان را از مسائل مهم و جدى منحرف مى ساخته، دخالت داشته اند، آنها اين مسائل را به عنوان سرگرم ساختن علماى اسلام، و ادامه حكومت خودكامه خود مى خواستند.

زيرا اگر منظور از «كلام اللّه» همان محتواى قرآن است كه آن از ازل در علم خدا بوده، و خدا از همه آن آگاهى داشته است، و اگر منظور، نزول وحى است و كلمات و حروف قرآن، مسلماً حادث است، بنابراين، در يك صورت قديم بودن و در يك صورت حادث بودن، قطعى است و جاى بحث و گفتگو نيست. جامعه اسلامى مخصوصاً علماء و دانشمندان بايد بيدار باشند، و گرفتار بحث هاى انحرافى كه به دست جباران و دشمنان ايجاد شده است، نگردند.

* * *

 7أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الأَرْضِ كَمْ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْج كَرِيم

8إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ

9وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ

ترجمه:

7 ـ آيا آنان به زمين نگاه نكردند كه چقدر از انواع گياهان پر ارزش در آن رويانديم؟!

8 ـ در اين، نشانه روشنى است (بر وجود خدا); ولى بيشترشان هرگز مؤمن نبوده اند!

9 ـ و پروردگار تو عزيز و رحيم است!

تفسير:

▲زوجيت در گياهان

در آيات گذشته سخن از اعراض كافران، از آيات تشريعى، يعنى قرآن مجيد بود، و در آيات مورد بحث، سخن از اعراض آنها از آيات تكوينى و نشانه هاى خدا در پهنه آفرينش است، آنها نه تنها، گوش جان خود را بر سخنان پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى بستند، بلكه چشم هاى خود را نيز از ديدن نشانه هاى حق در اطراف خود محروم مى ساختند.

نخست مى گويد: «آيا آنها به زمين نگاه نكردند، چه بسيار گياهان از انواع مختلف، نر و ماده، زيبا و جالب و پرفايده در آن آفريديم» (أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الأَرْضِ كَمْ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْج كَرِيم).(1)

در اينجا تعبير به «زوج» در مورد گياهان قابل دقت است، گرچه غالب مفسران «زوج» را به معنى نوع و صنف، و ازواج را به معنى انواع و اصناف گرفته اند، ولى چه مانعى دارد كه زوج را به معنى معروفش كه قبل از هر معنى ديگر به ذهن مى آيد، بگيريم و اشاره به زوجيت در جهان گياهان باشد؟!

در گذشته انسان ها كم و بيش فهميده بودند كه، بعضى از گياهان داراى نوع نر و نوع ماده است، و براى بارور ساختن گياهان از طريق تلقيح، استفاده مى كردند، اين مسأله در مورد درختان نخل، كاملاً شناخته شده بود، ولى، نخستين بار «لينه» دانشمند و گياه شناس معروف «سوئدى»، در اواسط قرن 18 ميلادى، موفق به كشف اين واقعيت شد كه: مسأله زوجيت در دنياى گياهان تقريباً يك قانون عمومى است و گياهان نيز همانند غالب حيوانات، از طريق آميزش نطفه نر و ماده بارور مى شوند و سپس ميوه مى دهند.

ولى قرآن مجيد قرن ها قبل از اين دانشمند، كراراً در آيات مختلف به زوجيت، در جهان گياهان اشاره كرده (در آيات مورد بحث، و در سوره «رعد»، آيه 3، و «لقمان»، آيه 10 و سوره «ق»، آيه 7) و اين خود يكى از معجزات علمى قرآن است.

واژه «كريم» در اصل به معنى هر چيز پر ارزش است، گاه در مورد انسان به كار مى رود، گاه گياهان، و گاهى حتى نامه توصيف به «كريم» مى شود مانند سخن ملكه «سبأ» در مورد نامه سليمان: (إِنِّي أُلْقِيَ إِلَيَّ كِتابٌ كَرِيمٌ).(2)

و منظور از گياه كريم، گياهان پرفايده است و البته هر گياهى داراى فوائدى است كه با پيشرفت علم اين حقيقت روز به روز آشكارتر مى شود.

* * *

در آيه بعد، به عنوان تأكيد و تصريح بيشتر، مى فرمايد: «در اين خلقت گياهان ارزشمند، نشانه روشنى بر وجود خدا است» (إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً).

آرى، توجه به اين واقعيت كه اين خاك ظاهراً بى ارزش، با داشتن يك تركيب معين، مبدأ پيدايش انواع گل هاى زيبا، درختان پر ثمر و ميوه هاى رنگارنگ با خواص كاملاً متفاوت است، بيانگر نهايت قدرت خدا است، اما اين كوردلان آنچنان غافل و بى خبرند كه اين گونه آيات الهى را مى بينند، باز هم در غفلتند; چرا كه كفر و لجاج در قلب آنها رسوخ كرده، لذا، در پايان آيه مى فرمايد: «اكثر آنها هرگز مؤمن نبوده اند» (وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ).

يعنى اين بى ايمانى همچون يك صفت راسخ در آنها شده، و چه جاى تعجب، كه از اين آيات بهره نگيرند; زيرا قابليت محل نيز از شرائط اصلى تأثير است همان گونه كه در مورد قرآن مى خوانيم: هُدىً لِلْمُتَّقِيْنَ: «مايه هدايت پرهيزكاران است».(3)

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، با تعبيرى كه هم نشانه تهديد است و هم تشويق، هم بيم است و هم اميد، مى فرمايد: «پروردگار تو عزيز و رحيم است» (وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ).

«عزيز» به معنى قدرتمندى است كه شكست ناپذير است، هم توانائى بر ارائه آيات بزرگ دارد، و هم در هم كوبنده تكذيب كنندگان است، ولى با اين حال «رحيم» است و رحمت واسعه اش همه جا را فرا گرفته، و بازگشت جدى به سوى او در يك لحظه كوتاه كافى است كه تمام نظر لطف او را متوجه انسان سازد و بر گناهان گذشته اش قلم عفو كشد.

ممكن است مقدم داشتن صفت «عزيز» بر «رحيم» در اينجا به خاطر اين باشد كه اگر رحيم را مقدم مى داشت ممكن بود از آن احساس ضعف شود، اما عزيز را مقدم مى دارد، تا روشن گردد كه در نهايت قدرت، بسيار مهربان است.

* * *

10وَ إِذْ نادى رَبُّكَ مُوسى أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظّالِمِينَ

11قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَ لا يَتَّقُونَ

12قالَ رَبِّ إِنِّي أَخافُ أَنْ يُكَذِّبُونِ

13وَ يَضِيقُ صَدْرِي وَ لا يَنْطَلِقُ لِسانِي فَأَرْسِلْ إِلى هارُونَ

14وَ لَهُمْ عَلَيَّ ذَنْبٌ فَأَخافُ أَنْ يَقْتُلُونِ

15قالَ كَلاّ فَاذْهَبا بِآياتِنا إِنّا مَعَكُمْ مُسْتَمِعُونَ

ترجمه:

10 ـ (به خاطر بياور) هنگامى كه پروردگارت موسى را ندا داد كه به سراغ قوم ستمگر برو.

11 ـ قوم فرعون، آيا آنان (از مخالفت فرمان پروردگار) پرهيز نمى كنند؟!

12 ـ (موسى) عرض كرد: «پروردگارا! از آن بيم دارم كه مرا تكذيب كنند!

13 ـ و سينه ام تنگ مى شود، و زبانم به قدر كافى گويا نيست; (برادرم) هارون را نيز رسالت ده (تا مرا يارى كند)!

14 ـ و آنان (به اعتقاد خودشان) بر گردن من گناهى دارند; مى ترسم مرا بكشند (و اين رسالت به پايان نرسد)»!

15 ـ فرمود: «چنين نيست; شما هر دو با آيات ما برويد; ما با شما هستيم و مى شنويم»!

1 ـ معمولاً ماده «رؤيت» بدون «الى» متعدى به مفعول مى شود، و حتى گاه دو مفعول مى گيرد و اگر مى بينيم در اينجا با «الى» متعدى شده به خاطر اين است كه: به معنى نظر مى باشد كه اشاره به نگاه دقيق و غير سطحى است.

2 ـ نمل، آيه 29.

3 ـ بقره، آيه 2.

تفسير:

▲آغاز رسالت موسى(عليه السلام)

گفتيم در اين سوره، سرگذشت هفت تن از پيامبران بزرگ به عنوان درس آموزنده اى براى عموم مسلمانان، مخصوصاً مسلمانان نخستين بيان شده است.

نخست، از موسى(عليه السلام) شروع مى كند و بخش هاى مختلفى از زندگى او و درگيريش را با فرعونيان تا هنگام غرق اين قوم ظالم و ستمگر، شرح مى دهد.

تاكنون در سوره هاى متعددى از قرآن (سوره بقره، مائده، اعراف، يونس، اسراء و طه) سخن از بنى اسرائيل، موسى و فرعونيان به ميان آمده و در بعضى از سوره هاى بعد، نيز در اين باره بحث هائى خواهد آمد.

اين بحث ها گرچه به ظاهر مكرر است، اما دقت در آنها نشان مى دهد: در هر مورد روى بخش خاصى از اين سرگذشت پر ماجرا، و براى هدف مخصوصى، تكيه شده است.

فى المثل آيات مورد بحث، هنگامى نازل شد كه: مسلمانان سخت در اقليت قرار داشتند، و دشمنان آنها بسيار قوى و نيرومند، به گونه اى كه هيچگونه موازنه قدرت در ميان آنها نبود، در اينجا لازم بود خداوند سرگذشت هاى مشابهى را از اقوام پيشين بيان كند، تا بدانند اين قدرت عظيم دشمن، و ضعف ظاهرى آنها هرگز سبب شكست نخواهد شد، تا روحيه آنها قوى گردد، بر استقامت و پافشارى خود بيفزايند.

جالب اين كه: بعد از سرگذشت هر يك از اين پيامبران هفتگانه، جمله: وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ: «اكثر آنها ايمان نياوردند، و پروردگار تو توانا و رحيم است» تكرار شده، درست همان عبارتى كه در آغاز همين سوره، در مورد پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) خوانديم، اين هماهنگى شاهد زنده اى بر اين حقيقت است كه ذكر اين بخش از داستان هاى انبياء، به خاطر شرائط خاص روانى و اجتماعى مسلمانان در آن مقطع خاص زمانى و مشابه آن بوده است.

نخست، مى گويد: «به خاطر بياور هنگامى كه پروردگارت موسى را ندا كرد كه به سراغ آن قوم ستمگر برو» (وَ إِذْ نادى رَبُّكَ مُوسى أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظّالِمِينَ).

* * *

«همان قوم فرعون، آيا آنها از ظلم و ستم و مخالفت فرمان پروردگار پرهيز نمى كنند»؟! (قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَ لا يَتَّقُونَ).

اين نكته قابل توجه است: تنها صفتى از فرعونيان را كه بر آن تكيه كرده، ظلم است و مى دانيم: ظلم معنى جامع و گسترده اى دارد كه شرك يكى از مصاديق بارز آن است، (اِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيْمٌ).(1)

و استثمار و استعباد بنى اسرائيل با آن همه زجر و شكنجه نيز، مصداق ديگرى از آن مى باشد، از اين گذشته، آنها با اعمال خلافشان قبل از هر كس، بر خودشان ستم مى كردند، و به اين ترتيب، مى توان هدف دعوت انبياء را در مبارزه با ظلم و ستم در تمام ابعاد خلاصه كرد!.

* * *

در اين هنگام موسى(عليه السلام)، مشكلات عظيم خود را به پيشگاه پروردگار عرض مى كند، و از او تقاضاى قوت و قدرت بيشتر براى تحمل اين رسالت عظيم مى نمايد:

«عرض كرد پروردگارا! من از آن بيم دارم كه مرا تكذيب كنند» (قالَ رَبِّ إِنِّي أَخافُ أَنْ يُكَذِّبُونِ).

و پيش از آن كه بتوانم رسالتم را به آخر برسانم، با جار و جنجال و تكذيب هاى خود، مرا از صحنه بيرون كنند، و اين بار به مقصد نرسد.

موسى(عليه السلام) در ذكر اين سخن، كاملاً حق داشت; چرا كه فرعون و دار و دسته اش آن قدر بر اوضاع كشور «مصر» مسلط بودند كه احدى ياراى مخالفت با آنها را نداشت و هر گونه نغمه مخالفى را با شدت و بى رحمى سركوب مى كردند.

* * *

و مى افزايد: به علاوه، «سينه من براى انجام اين رسالت وسعت كافى ندارد» (وَ يَضِيقُ صَدْرِي).

از اين گذشته «زبان من به قدر كافى گويا نيست» (وَ لا يَنْطَلِقُ لِسانِي).

به همين جهت، تقاضاى من اين است «به (برادرم) هارون (نيز) رسالت بدهى تا به همراه من مأمور اداى اين رسالت گردد» (فَأَرْسِلْ إِلى هارُونَ).(2)

تا با معاضدت يكديگر بتوانيم اين فرمان بزرگ را در برابر آن ستمگران خيره سر به اجرا در آوريم.

* * *

از همه اينها گذشته، «آنها بر من (به اعتقاد خودشان) گناهى دارند» (وَ لَهُمْ عَلَيَّ ذَنْبٌ).

من يكى از اين فرعونيان ستمگر را به هنگامى كه با يك مرد بنى اسرائيلى مظلوم درگير بوده، با ضربه قاطع خود كشته ام.

از اين نظر «مى ترسم به عنوان قصاص مرا به قتل برسانند» و اين رسالت عظيم به پايان نرسد (فَأَخافُ أَنْ يَقْتُلُونِ).

در حقيقت، موسى چهار مشكل بزرگ بر سر راه اين مأموريت بزرگ مى ديد، و از خدا تقاضاى حل آنها را كرد (مشكل تكذيب ـ مشكل ضيق صدر ـ مشكل عدم فصاحت كافى ـ و مشكل قصاص).

ضمناً، روشن شد كه: موسى(عليه السلام) ترسى براى شخص خود نداشت بلكه از اين بيم داشت: قبل از رسيدن به مقصد، از پاى درآيد، لذا از خداوند تقاضاى نيروى بيشتر براى اين مبارزه مى كند.

نوع وسيله اى كه موسى(عليه السلام) در اين زمينه از خداوند تقاضا كرد، شاهد گوياى اين حقيقت است، او تقاضاى شرح صدر (روح وسيع و گشاده) كرد، و همچنين تقاضاى گشوده شدن هر گونه عقده از زبانش، و مأموريت دادن به برادرش هارون براى شركت در اين كار بزرگ، چنان كه در سوره «طه» به صورت مشروح تر آمده است: رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي * وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي * وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي * يَفْقَهُوا قَوْلِي * وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي * هارُونَ أَخِي * اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي * وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي * كَيْ نُسَبِّحَكَ كَثِيراً * وَ نَذْكُرَكَ كَثِيراً:

پروردگارا سينه ام را گشاده دار * و كار را بر من آسان كن * گره از زبانم بگشاى تا سخنم را درك كنند * و براى من وزيرى از خاندانم قرار ده * برادرم هارون را * به وسيله او پشتم را محكم كن * و در كار من شريكش گردان * تا تو را بسيار تسبيح گوئيم * و تو را بسيار ياد كنيم».(3)

* * *

خداوند اين تقاضاى صادقانه موسى(عليه السلام) را اجابت كرده «فرمود: اين چنين نيست كه بتوانند تو را به قتل برسانند و يا سينه ات تنگى كند و زبانت گره داشته باشد و گويا نگردد» (قالَ كَلاّ).

دعاى تو را در مورد برادرت نيز اجابت كردم، و به او هم مأموريت دادم «شما هر دو با آيات ما برويد» (و فرعون و قوم گمراهش را به سوى من دعوت كنيد) (فَاذْهَبا بِآياتِنا).

و فكر نكنيد، من از شما دورم و جريان امر شما بر ما مخفى است، بلكه «ما با شما هستيم و به خوبى مطالب را مى شنويم» (إِنّا مَعَكُمْ مُسْتَمِعُونَ).

هرگز شما را تنها نخواهم گذارد، و در حوادث سخت ياريتان خواهم كرد، با اطمينان خاطر پيش برويد، و محكم در اين راه گام برداريد.

و به اين ترتيب، در ضمن سه جمله، خداوند به موسى(عليه السلام) اطمينان كافى داد و به درخواستش جامه عمل پوشانيده با تعبير «كَلاّ» اطمينان داد كه قدرت بر قتل او پيدا نخواهند كرد، و نيز از نظر ضيق صدر و عدم گشايش زبان، مشكلى در كار او پيدا نخواهد شد، و با جمله «فَاذْهَبا بِآياتِنا» برادرش را به كمك او فرستاد و بالاخره با جمله «إِنّا مَعَكُمْ مُسْتَمِعُونَ» به آنها وعده داد كه: آنها را همه جا در زير چتر حمايت خود خواهد گرفت.

قابل توجه اين كه: در آخرين جمله، ضمير، به صورت جمع آورده شده و فرموده: «اِنّا مَعَكُم» (ما با شما هستيم) ممكن است اين تعبير اشاره به اين باشد كه: در تمام جلسات و ميدان هائى كه شما با اين گروه جبار و طغيانگر روبرو هستيد، ما حضور داريم و سخنان همه شما را مى شنويم، و شما دو برادر را يارى كرده بر آنها پيروز مى كنيم.

و اين كه: بعضى گمان كرده اند چون كلمه «مع» دليل بر حمايت و مساعدت است و اين شامل فرعونيان نمى شود اشتباه است، بلكه اين كلمه به معنى حضور دائم پروردگار در همه صحنه ها است او حتى با گنهكاران و حتى با موجودات بى جان همه جا بوده و هست و جائى از او خالى نيست.

تعبير به «استماع» كه گوش دادن توأم با توجه است، نيز تأكيدى است بر اين واقعيت.

* * *

16فَأْتِيا فِرْعَوْنَ فَقُولا إِنّا رَسُولُ رَبِّ الْعالَمِينَ

17أَنْ أَرْسِلْ مَعَنا بَنِي إِسْرائِيلَ

18قالَ أَ لَمْ نُرَبِّكَ فِينا وَلِيداً وَ لَبِثْتَ فِينا مِنْ عُمُرِكَ سِنِينَ

19وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَكَ الَّتِي فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ الْكافِرِينَ

20قالَ فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضّالِّينَ

21فَفَرَرْتُ مِنْكُمْ لَمّا خِفْتُكُمْ فَوَهَبَ لِي رَبِّي حُكْماً وَ جَعَلَنِي مِنَ الْمُرْسَلِينَ

22وَ تِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَيَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِي إِسْرائِيلَ

ترجمه:

16 ـ به سراغ فرعون برويد و بگوئيد: «ما فرستاده پروردگار جهانيان هستيم.

17 ـ بنى اسرائيل را با ما بفرست»! (آنها به سراغ فرعون آمدند).

18 ـ (فرعون) گفت: «آيا ما تو را در كودكى در ميان خود پرورش نداديم، و سال هائى از زندگيت را در ميان ما نبودى؟!

19 ـ و سرانجام، آن كارت را (كه نمى بايست انجام دهى) انجام دادى (يك نفر از ما را كشتى)، و تو از ناسپاسانى»!

20 ـ (موسى) گفت: «من آن كار را انجام دادم در حالى كه از بى خبران بودم!

21 ـ پس هنگامى كه از شما ترسيدم فرار كردم; و پروردگارم به من حكمت و دانش بخشيد، و مرا از پيامبران قرار داد!

22 ـ آيا اين منتى است كه تو بر من مى گذارى كه بنى اسرائيل را برده خود ساخته اى»؟!

1 ـ لقمان، آيه 13.

2 ـ اين جمله در حقيقت تقديرى دارد و در تقدير چنين است: «فَأَرْسِلْ جَبْرَئِيْلَ إِلى هارُونَ».

3 ـ طه، آيات 25 ـ 34.

تفسير:

▲برخورد منطقى و قاطع با فرعون

در آيات گذشته، نخستين مرحله مأموريت موسى(عليه السلام) يعنى دريافت وحى و رسالت و تقاضاى وسائل نيل به اين هدف بزرگ، پايان يافت.

به دنبال آن در آيات مورد بحث، «مرحله دوم» يعنى روبرو شدن با فرعون و گفتگوى سرنوشت سازى كه در آن ميان انجام گرفت، مطرح شده.

نخست، به عنوان مقدمه مى فرمايد: «اكنون كه همه چيز رو به راه است به سراغ فرعون برويد، و به او بگوئيد: ما رسول پروردگار جهانيان هستيم» (فَأْتِيا فِرْعَوْنَ فَقُولا إِنّا رَسُولُ رَبِّ الْعالَمِينَ).

جمله «فأتيا» نشان مى دهد: بايد به هر قيمتى هست با خود او تماس بگيرند، و تعبير به «رسول» به صورت مفرد ـ با اين كه: هر دو پيامبر بودند ـ اشاره به يگانگى و وحدت دعوت آنها است، گوئى آنها دو روح اند در يك بدن، با يك برنامه، و يك هدف.(1)

* * *

و پس از بيان رسالت خود، آزادى بنى اسرائيل را مطالبه كنيد و «بگوئيد ما مأموريم از تو بخواهيم كه بنى اسرائيل را با ما بفرستى» (أَنْ أَرْسِلْ مَعَنا بَنِي إِسْرائِيلَ).

بديهى است منظور اين بوده كه زنجير اسارت و بردگى از آنها بردار تا آزاد شوند، و بتوانند با آنها بيايند، نه اين كه تقاضاى فرستادن آنها به وسيله فرعون شده باشد.

* * *

در اينجا فرعون زبان به سخن گشود و با جمله هائى حساب شده، و در عين حال شيطنت آميز، براى نفى رسالت آنها كوشيد.

نخست، رو به موسى كرده، چنين گفت: «آيا ما تو را در كودكى در دامان مهر خود پرورش نداديم»؟! (قالَ أَ لَمْ نُرَبِّكَ فِينا وَلِيداً).

تو را از آن امواج خروشان و خشمگين «نيل» كه وجودت را به نابودى تهديد مى كرد گرفتيم، دايه ها برايت دعوت كرديم، و از قانون مجازات مرگ فرزندان بنى اسرائيل معافت نموديم، در محيطى امن و امان در ناز و نعمت پرورش يافتى!

و بعد از آن نيز «سال هاى متمادى از عمرت در ميان ما بودى»! (وَ لَبِثْتَ فِينا مِنْ عُمُرِكَ سِنِينَ).

* * *

آن گاه به ايراد ديگرى نسبت به موسى پرداخته، مى گويد: «تو آن كار مهم (كشتن يكى از قبطيان و طرفداران فرعون) را انجام دادى» (وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَكَ الَّتِي فَعَلْتَ).

اشاره به اين كه: تو چگونه مى توانى پيامبر باشى كه داراى چنين سابقه اى هستى؟.

و از همه اينها گذشته «تو كفران نعمت هاى ما مى كنى» (وَ أَنْتَ مِنَ الْكافِرِينَ).

سال ها بر سر سفره ما بودى، نمك خوردى و نمكدان را شكستى!، با چنين كفران نعمت، چگونه مى توانى پيامبر باشى؟

در حقيقت مى خواست با اين منطق و اين گونه پرونده سازى موسى را به پندار خود محكوم كند.

منظور از داستان قتل، همان است كه در سوره «قصص» آيه 15 آمده است كه موسى(عليه السلام) دو نفر را ـ كه يكى از فرعونيان و ديگرى از بنى اسرائيل بود ـ در حال جنگ و دعوا ديد، به حمايت مظلوم يعنى مرد بنى اسرائيلى برخاست و به ظالم حمله كرد، ضربه اى بر او فرود آورد كه با همان يك ضربه از پا درآمد.

* * *

موسى(عليه السلام) بعد از شنيدن سخنان شيطنت آميز فرعون، به پاسخ از هر سه ايراد پرداخت، ولى از نظر اهميت، پاسخ ايراد دوم فرعون را مقدم شمرد (و يا اصولاً ايراد اول را درخور پاسخ نمى دانست; چرا كه پرورش دادن كسى هرگز دليل آن نمى شود كه اگر شخص پرورش دهنده گمراه بود او را به راه راست هدايت نكنند).

به هر حال، چنين «گفت: من اين كار را انجام دادم در حالى كه از بى خبران بودم» (قالَ فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضّالِّينَ).

در مورد تعبير «ضالين» در ميان مفسران گفتگو بسيار شده است زيرا از يكسو، مى دانيم: سابقه سوء براى پيامبر(صلى الله عليه وآله) حتى قبل از رسيدن به مقام نبوت قابل قبول نيست; چرا كه موقعيت او را در افكار عمومى متزلزل مى كند و هدف بعثت ناقص و ناتمام مى ماند، به همين دليل، دامنه عصمت انبياء قبل از نبوت را نيز شامل مى شود.

و از سوى ديگر، بايد اين سخن پاسخى باشد كه فرعون نتواند در برابر آن، سخنى بگويد.

لذا جمعى از مفسران معتقدند: منظور از «ضال» در اينجا خطاى در موضوع است، يعنى من ضربه اى را كه به آن مرد قبطى زدم، به قصد قتل نبود بلكه، به عنوان حمايت از مظلوم بود، و نمى دانستم منجر به قتل او مى شود، بنابراين «ضال» در اينجا به معنى «غافل» و منظور غفلت از عاقبت كار است.

بعضى ديگر گفته اند: منظور اين است: خطائى در قتل آن مرد ظالم رخ نداده; چرا كه او مستحق بوده است، بلكه منظور اين است: من نمى دانستم عاقبت اين كار چنين خواهد بود كه من نتوانم در «مصر» بمانم و مدتى از وطن آواره شوم و برنامه هايم به تأخير افتد.

ولى ظاهراً اين پاسخى نبوده است كه موسى(عليه السلام) بتواند به فرعون بگويد، مطلبى بوده كه مى توانسته براى دوستانش بيان كند، نه پاسخى قابل قبول براى فرعون.

تفسير سومى كه شايد از جهاتى با مقام موسى(عليه السلام) و عظمت كيان او مناسب تر باشد اين است كه: موسى(عليه السلام) در اينجا يك نوع توريه به كار برده است، سخنى گفته كه ظاهرش اين بوده: من در آن زمان راه حق را پيدا نكرده بودم، بعداً خداوند راه حق را به من نشان داد و مقام رسالت بخشيد، ولى در باطن مقصود ديگرى داشته و آن اين كه: من نمى دانستم كه اين كار مايه اين همه دردسر مى شود، و گرنه اصل كار حق بود و مطابق قانون عدالت، (و يا اين كه من آن روز كه اين حادثه واقع شد راه را گم كرده بودم و به آنجا رسيدم كه اين حادثه رخ داد).

و مى دانيم: منظور از «توريه» اين است: انسان سخنى بگويد كه باطنش مطلب حقى باشد، ولى طرف مقابل، از ظاهر آن چيز ديگرى استفاده كند و اين مخصوص مواردى است كه انسان در تنگنا قرار بگيرد كه مى خواهد دروغ نگويد و در عين حال، حفظ ظاهر نيز داشته باشد.(2)

* * *

سپس موسى اضافه مى كند: «من به دنبال اين حادثه هنگامى كه از شما ترسيدم، فرار كردم، و خداوند به من علم و دانش بخشيد، و مرا از رسولان قرار داد» (فَفَرَرْتُ مِنْكُمْ لَمّا خِفْتُكُمْ فَوَهَبَ لِي رَبِّي حُكْماً وَ جَعَلَنِي مِنَ الْمُرْسَلِينَ).

در اين كه: منظور از «حكم» در اين آيه چيست؟ آيا همان مقام نبوت است، يا مقام علم و دانش و آگاهى؟ در ميان مفسران گفتگو است، اما با توجه به ذيل خود اين آيه كه مقام «رسالت» را در برابر مقام «حكم» قرار داده، روشن مى شود چيزى غير از رسالت و نبوت است.

شاهد ديگر اين موضوع آيه 79 سوره «آل عمران» است كه مى گويد: ما كانَ لِبَشَر أَنْ يُؤْتِيَهُ اللّهُ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنّاسِ كُونُوا عِباداً لِي مِنْ دُونِ اللّهِ:

«براى هيچ انسانى شايسته نيست كه خداوند به او كتاب و حكم و نبوت بخشد، سپس به مردم بگويد غير از خدا مرا پرستش كنيد و بندگان من باشيد».

اصولاً، واژه «حكم» از نظر لغت در اصل، به معنى منع كردن به منظور اصلاح است، و لذا به «لگام حيوان» «حَكَمَة» (بر وزن صدقه) گفته مى شود، پس از آن اين كلمه به بيان چيزى مطابق حكمت، اطلاق شده، و همچنين به علم و عقل نيز با همين تناسب «حكم» گفته اند.

ممكن است گفته شود: از آيه 14 سوره «قصص» برمى آيد: موسى(عليه السلام) قبل از اين ماجرا به مقام «حكم و علم» رسيده بود، آنجا كه مى گويد: وَ لَمّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوى آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماً:

«هنگامى كه موسى به حدّ رشد رسيد، ما به او حكم و علم بخشيديم» (سپس ماجراى درگيرى با مرد قبطى را در آيات بعد از آن ذكر مى كند).

در پاسخ مى گوئيم: علم و حكمت داراى مراحل مختلف است، موسى يك مرحله را قبلاً يافته بود، و مرحله كامل ترى را به هنگام نبوت و رسالت پيدا كرد.

* * *

سپس موسى به پاسخ ايراد اولى يعنى منتى كه فرعون در مورد پرورشش در دوران طفوليت و نوجوانى بر او گذارد پرداخته، و با لحن قاطع و اعتراض آميزى مى گويد: «آيا اين منتى است كه تو بر من مى گذارى كه بنى اسرائيل را بنده و برده خود ساختى»؟! (وَ تِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَيَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِي إِسْرائِيلَ).

درست است كه دست حوادث مرا در كودكى به كاخ تو كشانيد، و به ناچار در دامان تو پرورش يافتم و در اين امر قدرت نمائى خدا بود، اما ببين عامل اين ماجرا چه بود؟ چرا من در خانه پدرم و در آغوش مادرم پرورش نيافتم، چرا؟.

آيا جز اين بود كه: تو بنى اسرائيل را به زنجير اسارت كشيدى؟ تا آنجا كه به خود اجازه دادى نوزادان پسر را به قتل برسانى؟ و دختران را براى كنيزى و خدمت، زنده بگذارى؟.

اين ظلم بى حساب تو، سبب شد كه: مادرم براى حفظ جان نوزادش مرا در صندوق بگذارد، و به امواج نيل بسپارد، و خواست الهى اين بود كه: آن كشتى كوچك در كنار كاخ تو لنگر بيندازد، آرى، ظلم بى اندازه تو بود كه مرا رهين اين منت ساخت، و مرا از خانه پاك پدرم محروم ساخت، و در كاخ آلوده تو قرار داد!

و با اين تفسير ارتباط اين پاسخ موسى با سؤال فرعون، كاملاً روشن مى شود.

اين احتمال نيز در تفسير آيه وجود دارد كه: منظور موسى(عليه السلام) اين بوده: اگر پرورش من نعمتى از ناحيه تو باشد، در برابر آن همه ظلم و ستمى كه به بنى اسرائيل كردى، قطره اى در برابر دريا است، اين چه نعمتى است كه تو بيان مى كنى در حالى كه آن همه ظلم و ستم در كنار آن است؟!

تفسير سومى كه مى توان براى پاسخ موسى(عليه السلام) از گفته فرعون بيان كرد اين است: اگر من در كاخ تو پرورش يافتم و از نعمت هاى رنگارنگ برخوردار شدم، فراموش نكن، سازندگان اصلى آن كاخ، بردگان قوم من بودند، و به وجود آورندگان آن همه نعمت، اسيران بنى اسرائيل بودند، چگونه به استفاده از دست رنج قوم من بر من منت مى نهى؟!

اين سه تفسير، در عين حال با هم منافاتى ندارد هر چند تفسير اول از بعضى جهات روشن تر به نظر مى رسد.

ضمناً، تعبير به «مِنَ الْمُرْسَلِيْن» اشاره به اين حقيقت است كه: من تنها رسول و فرستاده خدا نيستم، قبل از من نيز پيامبران بسيار آمده اند و من يكى از آنها هستم، و تو همه را فراموش كرده اى.

* * *

 23قالَ فِرْعَوْنُ وَ ما رَبُّ الْعالَمِينَ

24قالَ رَبُّ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُمَا إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ

25قالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَ لا تَسْتَمِعُونَ

26قالَ رَبُّكُمْ وَ رَبُّ آبائِكُمُ الأَوَّلِينَ

27قالَ إِنَّ رَسُولَكُمُ الَّذِي أُرْسِلَ إِلَيْكُمْ لَمَجْنُونٌ

28قالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ ما بَيْنَهُما إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ

29قالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهَاً غَيْرِي لاَ َجْعَلَنَّكَ مِنَ الْمَسْجُونِينَ

ترجمه:

23 ـ فرعون گفت: «پروردگار عالميان چيست»؟!

24 ـ (موسى) گفت: «پروردگار آسمان ها و زمين و آنچه ميان آن دو است، اگر اهل يقين هستيد»!

25 ـ (فرعون) به اطرافيانش گفت: «آيا نمى شنويد (اين مرد چه مى گويد)»؟!

26 ـ (موسى) گفت: «او پروردگار شما و پروردگار نياكان شماست»!

27 ـ (فرعون) گفت: «پيامبرى كه به سوى شما فرستاده شده مسلماً ديوانه است»!

28 ـ (موسى) گفت: «او پروردگار مشرق و مغرب و آنچه ميان آن دو است مى باشد، اگر شما عقل و انديشه خود را به كار مى گرفتيد»!

29 ـ (فرعون خشمگين شد و) گفت: «اگر معبودى غير از من برگزينى، تو را از زندانيان قرار خواهم داد»!

1 ـ «راغب» در «مفردات» مى گويد: «رسول» از كلماتى است كه هم بر «مفرد» و هم بر «جمع» اطلاق مى گردد، هر چند گاهى آن را جمع مى بندند و «رسل» مى گويند.

بعضى نيز آن را مصدر و به معنى رسالت دانسته اند، و مى دانيم: در مصدر تثنيه و جمع نيست، (در «لسان العرب» مى خوانيم: الرسول بمعنى الرسالة) ولى مسلماً اين واژه معمولاً معنى وصفى را مى رساند و لذا در بسيارى از موارد تثنيه و جمع بسته شده و در همين داستان موسى و هارون در سوره «طه» آيه 47 مى فرمايد: اِنّا رَسُولاً رَبُّكَ: «ما دو فرستاده پروردگار توايم».

2 ـ اين سخن موافق مضمون حديثى است كه از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) در تفسير آيه در كتاب «عيون اخبار الرضا» طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 48 آمده است.

تفسير:

▲تهمت جنون و تهديد به زندان

هنگامى كه موسى با لحن قاطع و كوبنده اى سخنان فرعون را پاسخ گفت و فرعون از اين نظر در مانده شد، مسير كلام را تغيير داد و موسى را كه گفته بود: «من رسول و فرستاده رب العالمينم» مورد سؤال قرار داده، گفت: «پروردگار عالميان چيست»؟ (قالَ فِرْعَوْنُ وَ ما رَبُّ الْعالَمِينَ).

بسيار بعيد است: فرعون اين سخن را واقعاً براى فهم مطلب گفته باشد بلكه، بيشتر به نظر مى رسد: براى تجاهل و تحقير، اين سؤال را مطرح كرد.

* * *

ولى به هر حال، موسى همانند همه بحث كنندگان بيدار و آگاه، راهى جز اين نداشت كه مطلب را جدى بگيرد، و به پاسخ جدى بپردازد، و از آنجا كه ذات خدا از دسترس افكار انسان ها بيرون است، دست به دامان آثار او در پهنه آفرينش زند، و از آيات آفاقى، سخن به ميان آورد «گفت: او پروردگار آسمان ها و زمين و آنچه در ميان اين دو قرار گرفته است مى باشد، اگر شما راه يقين مى پوئيد» (قالَ رَبُّ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُمَا إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ).

آسمان ها با آن عظمت، و زمين با آن وسعت و گستردگى، و موجودات رنگارنگش كه تو و دستگاه تو در برابر آن ذره ناچيزى بيش نيست، آفرينش پروردگار من است، چنين آفريدگار، مدبر و نظم دهنده اى شايسته پرستش است نه موجود ضعيف و ناچيزى همچون تو!

توجه به اين حقيقت نيز لازم است كه: بت پرستان معتقد بودند، هر يك از موجودات اين عالم، ربى دارد، و جهان را تركيبى از نظامات پراكنده مى شمردند، اما سخن موسى(عليه السلام) اشاره به اين حقيقت است: اين نظام واحد كه بر مجموعه عالم هستى حكم فرما است دليل بر اين است كه «ربّ واحدى» دارد.

جمله «إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ» ممكن است اشاره به اين مطلب باشد كه: موسى مى خواهد تلويحاً به فرعون و يارانش بفهماند: من مى دانم هدف شما از اين سؤال، درك حقيقت نيست، اما اگر در جستجوى حقيقت باشيد و صاحب عقل و شعور، همين استدلال كه كردم كافى است، كمى چشمتان را بگشائيد و ساعتى در اين آسمان هاى وسيع، زمين گسترده و آثارش بينديشيد تا دانستنى ها را بدانيد و جهان بينى خود را تصحيح كنيد.

* * *

اما فرعون، با اين بيان محكم معلم بزرگ آسمانى، از خواب غفلت بيدار نشد، باز به استهزاء و سخريه ادامه داد، و از روش ديرينه مستكبران مغرور پيروى كرد «رو به اطرافيان خود كرده گفت: آيا نمى شنويد اين مرد چه مى گويد»؟! (قالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَ لا تَسْتَمِعُونَ).

پيدا است اطراف فرعون را چه افرادى گرفته اند، اشخاصى از قماش خود او، گروهى از صاحبان زر و زور و همكاران ظلم و ستم.

«ابن عباس» مى گويد: اطرافيان او در آنجا پانصد نفر بودند كه از خواص قوم او محسوب مى شدند.(1)

هدفش اين بود كه: اين سخن منطقى و دلنشين موسى در قلب تاريك اين گروه كمترين اثرى نگذارد، و آن را يك سخن بى محتوا كه مفهومش قابل درك نيست معرفى كند.

* * *

ولى باز موسى(عليه السلام) به سخنان منطقى و حساب شده خود بدون هيچگونه ترس و واهمه ادامه داده، «گفت: او پروردگار شما و پدران نخستين شما است» (قالَ رَبُّكُمْ وَ رَبُّ آبائِكُمُ الأَوَّلِينَ).

در حقيقت، موسى كه در مرحله نخست، از «آيات آفاقى» شروع كرده بود در مرحله دوم به «آيات انفسى» اشاره كرد و به اسرار آفرينش در وجود خود انسان ها و آثار پرورش الهى و ربوبيت پروردگار، در روح و جسم بشر پرداخت، تا اين مغروران بى خبر لااقل درباره خود بينديشند و كمى خود را بشناسند و به دنبال آن، خداى خود را.

* * *

ولى فرعون، به خيره سرى همچنان ادامه داد، و از مرحله استهزاء و سخريه پا را فراتر نهاده نسبت جنون و ديوانگى به موسى داده، گفت: «پيامبرى كه به سوى شما آمده، قطعاً مجنون است»! (قالَ إِنَّ رَسُولَكُمُ الَّذِي أُرْسِلَ إِلَيْكُمْ لَمَجْنُونٌ).

همان نسبتى كه همه جباران تاريخ به مصلحان الهى مى دادند.

جالب اين كه: اين فريبكار مغرور، حتى حاضر نبود بگويد: «فرستاده ما» و «به سوى ما» بلكه مى گويد: «پيامبر شما» كه «به سوى شما» فرستاده شده است; چرا كه حتى تعبير «پيامبر شما» جنبه سخريه داشت، سخريه اى توأم با خود برتر بينى كه من بالاتر از آنم كه پيامبرى، براى دعوتم بيايد، و هدفش از نسبت جنون به موسى(عليه السلام) اين بود كه اثر منطق نيرومند او را در افكار حاضران خنثى كند.

* * *

اما اين نسبت ناروا در روح بلند موسى(عليه السلام) اثرى نگذاشت و همچنان خط اصلى توحيد را از طريق آثار خدا در پهنه آفرينش، در آفاق و انفس، ادامه داده، «گفت: او پروردگار مشرق و مغرب و آنچه در ميان اين دو است مى باشد اگر شما عقل و انديشه خود را به كار مى گرفتيد» (قالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ ما بَيْنَهُما إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ).

اگر تو در محدوده كوچكى به نام «مصر»، يك حكومت ظاهرى دارى، حكومت واقعى پروردگار من تمام شرق و غرب جهان و هر چه ميان آنها است را در بر گرفته، و آثارش در همه جا در جبين موجودات مى درخشد.

اصولاً، همين طلوع و غروب خورشيد در خاور و باختر، و نظامى كه بر آن حاكم است، خود نشانه اى از عظمت او است، اما عيب كار اينجا است كه شما تعقل نمى كنيد و اصلاً عادت به انديشيدن نداريد (توجه داشته باشيد كه جمله «إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ» اشاره به همين است كه شما اگر برنامه تعقل در گذشته و حال در زندگانيتان بود، اين حقيقت را درك مى كرديد).

در واقع موسى(عليه السلام) نسبت جنون را به طرز زيبائى پاسخ گفت كه: من ديوانه نيستم، ديوانه و بى عقل كسى است كه اين همه آثار پروردگار را نمى بيند، و

اين همه نقش عجب كه بر در و ديوار وجود است *** هر كه فكرت نكند نقش بود بر ديوار!

درست است كه موسى(عليه السلام) نخستين بار اشاره به تدبير آسمان ها و زمين كرد ولى از آنجا كه آسمان بسيار بالا است و زمين، بسيار اسرارآميز، لذا در آخرين مرحله انگشت روى نقطه اى گذاشت كه هيچ كس را ياراى انكار آن نيست، و انسان همه روز با آن سر و كار دارد، و آن نظام طلوع و غروب آفتاب و برنامه دقيقى كه در آن وجود دارد، و احدى نمى تواند ادعا كند من تنظيم كننده آنم.

تعبير به «ما بَيْنَهُما» (آنچه ميان اين دو است) اشاره به وحدت و ارتباط در ميان شرق و غرب است همان گونه كه اين تعبير در مورد آسمان ها و زمين نيز چنين بود، و در مورد «رَبُّكُمْ وَ رَبُّ آبائِكُمُ الأَوَّلِينَ» نيز ارتباط و وحدت نسل ها را بيان مى كند.

* * *

اين منطق نيرومند و شكست ناپذير، فرعون را سخت خشمگين ساخت، و سرانجام به حربه اى متوسل شد كه: همه زورمندان بى منطق به هنگام شكست و ناكامى به آن متوسل مى شوند و چنين «گفت: اگر معبودى غير من انتخاب كنى تو را از زندانيان قرار خواهم داد» (قالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهَاً غَيْرِي لَأَجْعَلَنَّكَ مِنَ الْمَسْجُونِينَ).

من اين سخنان تو را نمى فهمم، همين مى دانم كه يك اله و معبود بزرگ وجود دارد و آن منم!، و هر كس غير از اين بگويد، محكوم به مرگ، يا زندان مرگ آفرين است!.

بعضى از مفسران معتقدند: الف و لام در «اَلْمَسْجُونِيْنَ» الف و لام عهد است، و اشاره به زندان مخصوصى است كه هر كس را به آن مى افكندند، براى هميشه در آن مى ماند، تا جنازه او را از زندان بيرون آورند.(2)

در واقع فرعون با اين سخن تند و تهديد ظالمانه، مى خواست موسى(عليه السلام) را خاموش كند; چرا كه ادامه اين بحث ها سبب بيدارى مردم مى شد، و براى جباران چيزى خطرناك تر از بيدارى و هشيارى مردم نيست!.

* * *

 30قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُكَ بِشَيْء مُبِين

31قالَ فَأْتِ بِهِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصّادِقِينَ

32فَأَلْقى عَصاهُ فَإِذا هِيَ ثُعْبانٌ مُبِينٌ

33وَ نَزَعَ يَدَهُ فَإِذا هِيَ بَيْضاءُ لِلنّاظِرِينَ

34قالَ لِلْمَلاَ ِ حَوْلَهُ إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِيمٌ

35يُرِيدُ أَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِ فَما ذا تَأْمُرُونَ

36قالُوا أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ ابْعَثْ فِي الْمَدائِنِ حاشِرِينَ

37يَأْتُوكَ بِكُلِّ سَحّار عَلِيم

ترجمه:

30 ـ (موسى) گفت: «حتى اگر نشانه آشكارى براى تو بياورم (باز ايمان نمى آورى)»؟!

31 ـ گفت: «اگر راست مى گوئى آن را بياور»!

32 ـ در اين هنگام موسى عصاى خود را افكند، و ناگهان مار عظيم و آشكارى شد.

33 ـ و دست خود را (در گريبان فرو برد و) بيرون آورد، و در برابر بينندگان سفيد و روشن بود.

34 ـ (فرعون) به گروهى كه اطراف او بودند گفت: «اين ساحر آگاه و ماهرى است»!

35 ـ او مى خواهد با سحرش شما را از سرزمينتان بيرون كند; شما چه نظر مى دهيد»؟

36 ـ گفتند: «او و برادرش را مهلت ده; و مأموران را براى بسيج به تمام شهرها اعزام كن.

37 ـ تا هر ساحر ماهر و دانائى را نزد تو آورند»!

1 ـ تفسير «ابوالفتوح رازى»، ذيل آيه مورد بحث.

2 ـ تفسير «الميزان»، و «فخر رازى»، و «روح المعانى»، ذيل آيه مورد بحث.

تفسير:

▲كشور شما در خطر است به پا خيزيد!

در آيات قبل، ديديم: چگونه موسى(عليه السلام) برترى خود را از نظر منطق بر فرعون حفظ كرد، و به حاضران نشان داد: تا چه حدّ آئين او متكى به منطق و عقل، و ادعاى فرعون، سست و واهى است، گاهى مسخره كردن، گاه نسبت جنون دادن و سرانجام تكيه بر قدرت و تهديد به زندان و مرگ نمودن.

اينجا است كه صحنه برمى گردد و موسى(عليه السلام) نيز بايد روش تازه اى در پيش گيرد كه فرعون در اين صحنه نيز ناتوان و درمانده شود.

موسى نيز بايد تكيه بر قدرت كند، قدرتى الهى كه از معجزه اى چشمگير سرچشمه مى گيرد، رو به سوى فرعون كرده «گفت: آيا اگر من نشانه آشكارى براى رسالتم ارائه دهم باز مرا زندان خواهى كرد»؟! (قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُكَ بِشَيْء مُبِين).

* * *

فرعون در اينجا سخت در بن بست واقع شد; چرا كه موسى(عليه السلام) اشاره سر بسته اى به يك برنامه فوق العاده كرده و فكر حاضران را متوجه خود ساخته است، اگر فرعون بخواهد سخن او را ناديده بگيرد، همه به او اعتراض مى كنند، و مى گويند: بايد بگذارى موسى(عليه السلام) كار مهمش را ارائه دهد، اگر توانائى داشته باشد معلوم مى شود، نمى توان با او طرف شد، و الا گزافه گوئيش آشكار مى گردد، در هر حال نمى توان از اين سخن موسى(عليه السلام) به سادگى گذشت.

ناچار «گفت: اگر راست مى گوئى آن را بياور»! (قالَ فَأْتِ بِهِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصّادِقِينَ).

* * *

«در اين هنگام موسى(عليه السلام) عصائى را كه به دست داشت، افكند، و (به فرمان پروردگار) مار عظيم و آشكارى شد» (فَأَلْقى عَصاهُ فَإِذا هِيَ ثُعْبانٌ مُبِينٌ).

* * *

«سپس دست خود را در گريبان فرو برد و بيرون آورد، ناگهان در برابر بينندگان سفيد و روشن بود»! (وَ نَزَعَ يَدَهُ فَإِذا هِيَ بَيْضاءُ لِلنّاظِرِينَ).

در حقيقت اين دو معجزه بزرگ، يكى مظهر بيم بود و ديگرى مظهر اميد، اولى مناسب مقام انذار است، و دومى بشارت، يكى بيانگر عذاب الهى است و ديگرى نور است و نشانه رحمت; چرا كه معجزه بايد هماهنگ با دعوت پيامبر باشد.

«ثُعْبان» به معنى مار عظيم است كه از آن در فارسى تعبير به «اژدها» مى شود.

«راغب» در «مفردات» احتمال داده: اين واژه از ماده «ثعب» به معنى جريان آب گرفته شده باشد; زيرا حركت اين حيوان به نهرهائى شباهت دارد كه به صورت مارپيچ، حركت مى كند.

تعبير به «مُبين» ممكن است اشاره به اين حقيقت باشد كه: راستى عصا تبديل به مار عظيم شده بود، و چشم بندى و تردستى و عملى همچون سحر ساحران در كار نبود.

ذكر اين نكته نيز لازم است كه: در اينجا تعبير به «ثُعبان» شده، و در آيه 10 سوره «نمل» و 31 «قصص» تعبير به «جان» (مارهاى كوچكى كه با سرعت و چابكى حركت مى كنند) و در سوره «طه» آيه 20 تعبير به «حية» (به معنى مار و از ماده «حيات» گرفته شده).

اين تفاوت تعبيرها در بدو نظر، سؤال انگيز است، ولى در واقع براى بيان يكى از دو مطلب است:

ممكن است اشاره به حالات مختلف آن مار باشد كه در آغاز «عصا» به صورت مار كوچك و باريكى در مى آمد، و تدريجاً بزرگ مى شد و مُبدّل به اژدهائى مى گشت.

و يا اين كه: هر يك از اين لغات سه گانه به يكى از خصائص آن مار اشاره مى كند، «ثُعبان» اشاره به عظمت آن، و «جان» اشاره به سرعت و چابكى، و «حية» اشاره به زنده بودن آن مى باشد.

* * *

فرعون، از مشاهده اين صحنه، سخت جا خورد و در وحشت عميقى فرو رفت، اما براى حفظ قدرت شيطانى خويش كه با ظهور موسى(عليه السلام)، سخت به خطر افتاده بود و همچنين براى حفظ اعتقاد اطرافيان و روحيه دادن به آنها در صدد توجيه معجزات موسى(عليه السلام) برآمد.

نخست «به اطرافيان خود چنين گفت: اين مرد ساحر آگاه و ماهرى است»! (قالَ لِلْمَلاَ ِ حَوْلَهُ إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِيمٌ).

همان كسى را كه تا چند لحظه قبل مجنونش مى خواند، اكنون به عنوان «عليم» از او نام مى برد! و چنين است راه و رسم جباران، كه گاه در يك جلسه چندين بار چهره عوض مى كنند، و هر زمان براى رسيدن به مقصد خود به دستاويز تازه اى متشبث مى شوند.

فرعون، فكر مى كرد چون در آن زمان سحر رايج بود، اين اتهام و برچسب، بهتر از هر چيز به موسى(عليه السلام) بعد از نشان دادن اين معجزات مى چسبد.

* * *

سپس، براى اين كه جمعيت را بر ضد او بسيج كند، چنين ادامه داد: «او مى خواهد شما را از سرزمينتان با سحرش بيرون كند»! (يُرِيدُ أَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِ).

«شما چه مى انديشيد و چه دستور مى دهيد»؟! (فَما ذا تَأْمُرُونَ).

اين همان فرعونى است كه قبلاً تمام «مصر» را ملك مسلّم خود مى دانست، و مى گفت: أَ لَيْسَ لِى مُلْكُ مِصْر: «آيا حكومت و مالكيت اين سرزمين مصر از آن من نيست»؟.

اكنون كه پايه هاى تخت خود را لرزان مى بيند، مالكيت مطلقه اين سرزمين را به كلى فراموش كرده، و آن را ملك مردم مى شمرد مى گويد: سرزمين شما به خطر افتاده، چاره اى بينديشيد!.

فرعونى كه تا يك ساعت پيش از اين، حاضر نبود گوش به سخن كسى بدهد و هميشه فرمان دهنده مطلق العنان بود، و آمر بلا منازع، اكنون چنان درمانده شده است، كه به اطرافيان مى گويد: شما چه امر مى كنيد؟! مشورتى بسيار عاجزانه و از موضع ضعف!.

از آيه 110 سوره «اعراف» چنين برمى آيد، اطرافيان نيز در ميان خود به مشورت پرداختند، و آنچنان دستپاچه شده بودند كه قدرت تفكر را از دست داده و هر يك رو به ديگرى كرده، مى گفت: تو چه دستور مى دهى؟!

آرى چنين است سنت جباران در هر عصر و هر زمان، به هنگامى كه بر اوضاع مسلطند، همه چيز را مال خود مى شمرند، و همه را بردگان خويش، و جز منطق استبداد، چيزى نمى فهمند.

اما به هنگامى كه پايه هاى تخت بيدادگرى خود را لرزان، و حكومت خويش را در خطر بينند موقتاً از تخت استبداد پائين آمده دست به دامن مردم و آراء و افكار آنها مى شوند، مملكت را مملكت مردم، و آب و خاك را از آنان دانسته، و آراء آنها را محترم مى شمرند، اما با فرو نشستن طوفان، باز همان كاسه است و همان آش.

در عصر و زمان خود نيز بازمانده سلاطين پيشين را ديديم كه چگونه زمانى كه دنيا به كامش مى گشت سراسر كشور را ملك طلق خود مى دانست، و حتى به كسانى كه مايل نبودند در حزب او وارد شوند فرمان خروج از مملكت مى داد كه زمين خدا وسيع است و هر كجا مى خواهيد برويد، اينجا همين برنامه است كه من مى گويم و لا غير!.

اما ديديم به هنگام وزيدن طوفان انقلاب تا چه حدّ در پيشگاه مردم سر تعظيم فرود آورد و حتى از گناهان گذشته خويش توبه و تقاضاى عفو كرد، ولى در برابر مردمى كه ساليان دراز او را به خوبى شناخته بودند، سودى نداد.(1)

* * *

بعد از مشورت ها سرانجام اطرافيان به فرعون «گفتند: موسى و برادرش را مهلتى ده و در كار آنها عجله مكن و به تمام شهرهاى مصر مأموران براى بسيج اعزام كن» (قالُوا أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ ابْعَثْ فِي الْمَدائِنِ حاشِرِينَ).(2)

* * *

«تا هر ساحر ماهر و كهنه كارى را نزد تو آورند» (يَأْتُوكَ بِكُلِّ سَحّار عَلِيم).

در واقع، اطرافيان فرعون يا اغفال شدند و يا آگاهانه تهمت او به موسى را پذيرا گشتند، و برنامه را چنين تنظيم كردند كه او «ساحر» است، و در مقابل ساحر بايد دست به دامان «سحّار» يعنى ساحران ماهرترى زد!

و گفتند: خوشبختانه در كشور پهناور «مصر»، اساتيد فنّ سحر بسيارند، اگر موسى ساحر است ما «سحّار» در برابر او قرار مى دهيم، و آن قدر ساحرانِ وارد به فوت و فن سحر را جمع مى كنيم تا راز موسى را افشا كنند!.

«حاشرين» از ماده «حشر» به معنى بسيج كردن گروهى از مردم به سوى ميدان جنگ يا مانند آن است، و به اين ترتيب، مأموران مى بايست ساحران را به هر قيمتى كه ممكن است براى مبارزه با موسى(عليه السلام) بسيج كنند.

* * *

 38فَجُمِعَ السَّحَرَةُ لِمِيقاتِ يَوْم مَعْلُوم

39وَ قِيلَ لِلنّاسِ هَلْ أَنْتُمْ مُجْتَمِعُونَ

40لَعَلَّنا نَتَّبِعُ السَّحَرَةَ إِنْ كانُوا هُمُ الْغالِبِينَ

41فَلَمّا جاءَ السَّحَرَةُ قالُوا لِفِرْعَوْنَ أَ إِنَّ لَنا لاَ َجْراً إِنْ كُنّا نَحْنُ الْغالِبِينَ

42قالَ نَعَمْ وَ إِنَّكُمْ إِذاً لَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ

ترجمه:

38 ـ سرانجام ساحران براى وعده گاه روز معينى جمع آورى شدند.

39 ـ و به مردم گفته شد: «آيا شما نيز (در اين صحنه) اجتماع مى كنيد؟.

40 ـ تا اگر ساحران پيروز شوند، از آنان پيروى كنيم»؟!

41 ـ هنگامى كه ساحران آمدند، به فرعون گفتند: «آيا اگر ما پيروز شويم; پاداش مهمى خواهيم داشت»؟

42 ـ گفت: «آرى، و در آن صورت شما از مقربان خواهيد بود»!

1 ـ اشاره به دوران «محمّد رضا پهلوى» است كه پس از تأسيس «حزب رستاخيز» اعلام كرد: هر كه در اين حزب وارد نشود از مملكت اخراج است، ولى به هنگامى كه مردم به پا خاستند و عرصه بر او تنگ شد، عاجزانه اعلام كرد: «من صداى انقلاب شما را شنيدم».

2 ـ «أَرْجِه» از ماده «اِرجاء» به معنى تأخير انداختن و عجله نكردن در قضاوت است، و ضمير در آخر آن به موسى بر مى گردد و در اصل «أَرْجِئْهُ» بوده و همزه براى تخفيف حذف شده است.

تفسير:

▲نور ايمان در قلب ساحران درخشيدن گرفت

هنگامى كه ساحران قول و قرارهاى خود را با فرعون گذاردند، او وعده پاداش و تقرب به درگاهش به آنان داد و آنها را دلگرم و مطمئن ساخت، به دنبال تهيه مقدمات كار رفتند، و در خلال مدتى كه فرصت داشتند، طناب ها و عصاهاى بسيار فراهم ساختند كه ظاهراً درون آنها را خالى كرده و ماده شيميائى مخصوصى (همچون جيوه) كه در برابر تابش آفتاب سبك و فرار مى شود، در آن ريختند.

سرانجام، يوم موعود فرا رسيد، و انبوه عظيمى از مردم در آن صحنه جمع شدند، تا شاهد اين مبارزه تاريخى باشند.

فرعون و اطرافيانش از يكسو، و ساحران از سوى ديگر، و موسى و برادرش هارون از سوى سوم، در آنجا حضور يافتند.

اما همان گونه كه معمول قرآن است، اين مقدمات را كه از لابلاى بحث هاى آينده روشن مى شود، حذف كرده وارد اصل سخن مى گردد، در اينجا به ترسيم اين صحنه سرنوشت ساز پرداخته مى گويد:

«موسى رو به سوى ساحران كرده گفت: آنچه را مى خواهيد بيفكنيد، بيفكنيد و هر چه داريد به ميدان آوريد» (قالَ لَهُمْ مُوسى أَلْقُوا ما أَنْتُمْ مُلْقُونَ).

از آيه 115 سوره «اعراف» استفاده مى شود، اين سخن را موسى هنگامى گفت كه ساحران به او گفتند: آيا تو پيش قدم مى شوى و مى افكنى، يا ما؟!.

اين پيشنهاد موسى(عليه السلام) كه از اطمينان خاطر او به پيروزى سرچشمه مى گرفت و دليل خونسردى او در برابر انبوه عظيم دشمنان و حاميان سرسخت فرعون بود، نخستين ضربه را بر پيكر ساحران وارد ساخت و نشان داد كه: موسى از آرامش روانى خاصى بهره مند است و به جاى ديگرى دل بسته و پشت گرم است.

* * *

ساحران كه غرق غرور و نخوت بودند و حداكثر توان خود را به كار گرفته و به پيروزى خود اميدوار بودند، «طناب ها و عصاهاى خود را افكنده، گفتند: به عزت فرعون! ما قطعاً پيروزيم»! (فَأَلْقَوْا حِبالَهُمْ وَ عِصِيَّهُمْ وَ قالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنّا لَنَحْنُ الْغالِبُونَ).(1)

آرى، آنها همانند همه متملقان چاپلوس، با نام فرعون شروع كردند و تكيه بر قدرت پوشالى او نمودند.

در اين هنگام چنان كه قرآن در جائى ديگر بيان كرده، عصاها و طناب هاى مخصوص، به صورت مارهاى كوچك و بزرگ به حركت در آمدند.(2)

آنها مخصوصاً بخشى از وسائل سحر خود را از عصاها انتخاب كرده بودند تا به پندارشان با عصاى موسى رقابت كنند و طناب ها را هم بر آن افزوده بودند كه برترى خود را به ثبوت رسانند!

در اين هنگام غريو شادى از مردم برخاست، و برق اميد در چشمان فرعون و اطرافيانش درخشيدن گرفت، به گونه اى كه از خوشحالى در پوست نمى گنجيدند و از مشاهده اين صحنه لذت بخش به وجد و سرور آمده بودند!.

* * *

اما موسى چندان مهلت نداد كه اين وضع ادامه يابد، جلو آمد «و عصاى خود را افكند، ناگهان ثعبان و مار عظيمى شد و با سرعت شروع به بلعيدن وسائل دروغين ساحران كرد! و آنها را يكى بعد از ديگرى در كام خود فرو برد»! (فَأَلْقى مُوسى عَصاهُ فَإِذا هِيَ تَلْقَفُ ما يَأْفِكُونَ).(3)

در اينجا نخست سكوت زود گذرى بر مردم حكم فرما شد، دهان ها از تعجب بازماند چشم ها از حركت ايستاد، گوئى در آنجا خشك شده بودند، ولى به زودى جاى اين سكوت را فريادهاى وحشتناك گرفت، گروهى پا به فرار گذاشتند، گروهى منتظر بودند پايان كار به كجا مى رسد، و جمعى بى هدف فرياد مى كشيدند و دهان ساحران از تعجب بازمانده بود.

* * *

در اين وقت، همه چيز عوض شد، ساحران كه تا آن لحظه در خط شيطنت و همكارى با فرعون و مبارزه با موسى(عليه السلام) قرار داشتند يك مرتبه به خود آمدند و چون از تمام ريزه كارى ها و فوت و فن سحر با خبر بودند، يقين پيدا كردند كه اين مسأله قطعاً سحر نيست، اين يك معجزه بزرگ الهى است «ناگهان همه آنها به سجده افتادند» (فَأُلْقِيَ السَّحَرَةُ ساجِدِينَ).

جالب اين كه: قرآن تعبير به «أُلْقى» مى كند كه مفهومش «افكنده شدند» مى باشد، اشاره به اين كه آنچنان تحت تأثير جاذبه معجزه موسى(عليه السلام) قرار گرفتند كه گوئى بى اختيار بر زمين افتاده، سجده كردند.

* * *

و همراه با اين عمل، كه دليل روشن ايمان آنها بود، با زبان نيز «گفتند: ما به پروردگار عالميان ايمان آورديم»! (قالُوا آمَنّا بِرَبِّ الْعالَمِينَ).

* * *

و براى اين كه جاى هيچ ابهام و ترديدى باقى نماند و فرعون نتواند اين سخن را تفسير ديگرى كند، اضافه كردند: «به پروردگار موسى و هارون» (رَبِّ مُوسى وَ هارُونَ).

و اين نشان مى دهد: برنامه افكندن عصا و گفتگوى با ساحران را هر چند موسى انجام داد اما برادرش هارون در كنار او ايستاده و آماده هر گونه پشتيبانى از برادر بود.

اين دگرگونى عجيب، كه در روحيه ساحران پيدا شد، و در يك لحظه كوتاه از ظلمت مطلق، به روشنائى خير كننده اى گام نهادند، و به تمام منافعى كه از فرعون انتظار داشتند پشت پا زدند ـ سهل است ـ جان خود را نيز به خطر افكندند، همه به خاطر اين بود كه آنها علم و دانشى داشتند، و در پرتو آن توانستند حق را از باطل بشناسند و دست به دامن حق زنند.

آنها باقيمانده راه را با پاى «عقل» نمى پيمودند كه بر مركب راهوار «عشق» سوار شده بودند، و بوى گلشان آنچنان مست كرده بود كه دامن از دست داده بودند، و خواهيم ديد، به همين دليل در برابر شديدترين تهديدهاى فرعون شجاعانه ترين استقامت را نشان دادند!.

در حديثى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: ما مِنْ قَلْب اِلاّ بَيْنَ اِصْبَعَيْنِ مِنْ أَصابِعِ الرَّحْمانِ اِنْ شاءَ أَقامَهُ وَ اِنْ شاءَ أَزاغَهُ:

«هر دلى در پنجه قدرت خداوند رحمان است، اگر بخواهد آن را به راه راست مى دارد و اگر اراده كند منحرف مى سازد»(4) (بديهى است خواست خدا در اين دو مرحله از آمادگى هاى افراد سرچشمه مى گيرد، و اين توفيق و سلب توفيق به خاطر زمينه هاى مختلف دل ها است و بى حساب نيست).

* * *

در اين هنگام فرعون كه از يكسو روحيه خود را پاك باخته بود، و از سوى ديگر، تمام قدرت و موجوديت خويش را در خطر مى ديد، و مخصوصاً مى دانست ايمان آوردن ساحران، چه تأثير عميقى در روحيه مردم خواهد گذارد و ممكن است گروه عظيمى به پيروى از ساحران به سجده بيفتند، به گمان خود دست به ابتكار تازه اى زد، رو به ساحران كرده «گفت: آيا به او ايمان آورديد پيش از آن كه من به شما اجازه دهم»؟ (قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ).(5)

او كه ساليان دراز بر تخت استبداد تكيه كرده بود، نه تنها انتظار داشت كه مردم بى اذن او عملى انجام ندهند، انتظارش اين بود: قلب، عقل و فكر مردم نيز

به اختيار و اجازه او باشد، تا او فرمان ندهد نينديشند!، و تا اجازه ندهد تصميم نگيرند!

و چنين است راه و رسم جباران.

اين مغرور سركش، حاضر نبود حتى نام پروردگار، يا نام موسى را بر زبان جارى كند، بلكه تنها با ضمير «لَهُ» كه در اينجا به منظور تحقير است اكتفا كرد.

به اين هم قناعت نكرد، و دو جمله ديگر گفت، تا هم موقعيت خويش را به پندار خود تثبيت كند، و هم جلو افكار بيدار شده مردم را سدّ نمايد و بار ديگر به خواب فرو برد:

نخست، ساحران را متهم ساخت كه: اين يك تبانى و توطئه قبلى است كه ميان شما و موسى(عليه السلام) صورت گرفته، توطئه اى است بر ضد تمام مردم «مصر»! گفت: «او بزرگ و استاد شما است كه به شما سحر آموخته، و شما همگى سحر را از مكتب او فرا گرفته ايد»! (إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ).

شما با قرار قبلى، اين صحنه سازى را به وجود آورده ايد، تا ملت بزرگ «مصر» را گمراه سازيد، و زير سيطره حكومت خود درآوريد!، شما مى خواهيد صاحبان اصلى اين كشور را، از شهر و ديارشان آواره كنيد و بردگان را به جاى آنها بنشانيد.

اما من به شما اجازه نخواهم داد كه در اين توطئه پيروز شويد، من اين توطئه را در نطفه خفه مى كنم! «به زودى خواهيد دانست، شما را چنان مجازاتى مى كنم كه درس عبرتى براى همگان گردد، دست ها و پاهاى شما را به طور مختلف قطع مى كنم (دست راست و پاى چپ يا دست چپ و پاى راست) و همگى را بدون استثناء به دار مى آويزم»! (فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لاَ ُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلاف وَ لاَُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ).

يعنى نه تنها همه شما را به قتل مى رسانم، بلكه قتلى توأم با زجر و شكنجه آن هم در ملأ عام و بر فراز درختان بلند نخل; زيرا بريدن دست و پا به طور مخالف سبب مى شود انسان ديرتر بميرد، و زجر و شكنجه بيشتر شود.

و چنين است طريقه زمامداران زورگو و ستمكار، در هر عصر و زمان، نخست مردان مصلح الهى را متهم به توطئه بر ضد مردم مى كنند، و پس از استفاده از حربه تهمت، حربه شمشير را به كار مى برند، تا موقعيت حق طلبان و پشتوانه مردمى آنها نخست تضعيف شود، سپس آنها را از سر راه خود بردارند.

* * *

اما فرعون در اينجا كور خوانده بود; زيرا ساحرانِ يك لحظه پيش، و مؤمنان اين لحظه، آنچنان قلبشان به نور ايمان روشن شده بود، و در آتش عشق خدا داغ گشته بودند كه اين تهديد فرعون را در حضور جمعيت، به طرز بسيار قاطعى پاسخ گفتند و نقشه شيطانى او را نقش بر آب كردند.

«گفتند: هيچ مانعى ندارد، و هيچگونه زيانى از اين كار به ما نخواهد رسيد هر كار مى خواهى بكن، ما به سوى پروردگارمان بازمى گرديم» (قالُوا لا ضَيْرَ إِنّا إِلى رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ).

تو با اين كار، نه تنها چيزى از ما كم نمى كنى، بلكه ما را به لقاى معشوق حقيقى و معبود واقعى مى رسانى، آن روز كه اين تهديدها در ما اثر مى گذاشت ما خويشتن را نمى شناختيم، با خداى خود آشنا نبوديم، و راه حق را گم كرده در بيابان زندگى سرگردان بوديم، اما امروز، گم شده خود را يافته ايم، هر كار مى توانى بكن!

* * *

سپس، افزودند: ما در گذشته گناهانى مرتكب شده ايم، و در اين صحنه سردمدار مبارزه با پيامبر راستين خدا موسى(عليه السلام) شديم، و در ستيز با حق پيش قدم بوديم، اما «ما اميدواريم كه پروردگارمان خطاهاى ما را ببخشد; چرا كه ما نخستين ايمان آورندگان بوديم» (إِنّا نَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لَنا رَبُّنا خَطايانا أَنْ كُنّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِينَ).

ما امروز از هيچ چيز وحشت نداريم، نه از تهديدهاى تو، و نه از دست و پا زدن در خون بر فراز شاخه هاى بلند نخل!.

اگر ترسى داشته باشيم تنها از گناهان گذشته خويش است و اميدواريم آن نيز در سايه ايمان و اميد به لطف حق بر طرف گردد.

اين چه نيروئى است كه وقتى در قلب انسان پيدا مى شود، بزرگترين قدرت ها در نظرش كوچك، و در برابر سخت ترين شكنجه ها مقاوم، و نسبت به ايثار جان سخاوتمند مى گردد؟!

اين نيروى ايمان است.

اين شعله چراغ فروزان عشق است، كه شهد شهادت در راه خدا را در كام انسان شيرين تر از عسل مى كند، و وصال محبوب را برترين هدف مى سازد.

اين همان نيروئى بود كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) از آن كمك گرفت و مسلمانان نخستين را با آن پرورش داد، و به سرعت ملتى عقب افتاده را به اوج افتخار رسانيد، مسلمانانى كه تاريخشان مايه اعجاب جهانيان شد.

ولى به هر حال، اين صحنه براى فرعون و دستگاهش بسيار گران تمام گشت هر چند طبق بعضى از روايات تهديداتش را عملى نمود، و ساحران مؤمن را شهيد كرد، اما اين كار، نه تنها عواطف مردم را كه به نفع موسى(عليه السلام)تحريك شده بود خاموش نكرد، كه به آن دامن زد.

همه جا سخن از پيامبر نو ظهور در ميان بود، و همه جا از نخستين شهيدان با ايمان بحث مى شد، گروهى به اين وسيله ايمان آوردند كه بعضى از ياران نزديك فرعون و حتى همسرش در اين صف قرار گرفتند.

در اينجا سؤالى مطرح است كه: ساحران توبه كار و مؤمن، چگونه خود را نخستين مؤمنان ناميدند؟

آيا منظورشان اين بوده كه: نخستين مؤمنان در آن صحنه بودند؟

يا نخستين مؤمنان از ميان حاميان فرعون؟

يا نخستين مؤمنانى كه شربت شهادت نوشيدند؟

همه اينها محتمل است، و در عين حال منافاتى با يكديگر ندارد.

اين تفاسير در صورتى است كه ما معتقد باشيم: قبل از آنها كسان ديگرى از بنى اسرائيل يا غير بنى اسرائيل به موسى ايمان آورده باشند، اما اگر بگوئيم آنها پس از بعثت، مأموريت يافتند كه مستقيماً با خود فرعون تماس گيرند و نخستين ضربه را بر پيكر او وارد كنند، بعيد نيست، اين گروه به راستى اولين مؤمنان بوده اند، و نياز به تفسير ديگرى نيست.

* * *

 52وَ أَوْحَيْنا إِلى مُوسى أَنْ أَسْرِ بِعِبادِي إِنَّكُمْ مُتَّبَعُونَ

53فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِي الْمَدائِنِ حاشِرِينَ

54إِنَّ هؤُلاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِيلُونَ

55وَ إِنَّهُمْ لَنا لَغائِظُونَ

56وَ إِنّا لَجَمِيعٌ حاذِرُونَ

57فَأَخْرَجْناهُمْ مِنْ جَنّات وَ عُيُون

58وَ كُنُوز وَ مَقام كَرِيم

59كَذلِكَ وَ أَوْرَثْناها بَنِي إِسْرائِيلَ

ترجمه:

52 ـ و به موسى وحى كرديم كه شبانه بندگانم را (از مصر) كوچ ده، زيرا شما مورد تعقيب هستيد!

53 ـ فرعون (از اين ماجرا آگاه شد و) مأموران بسيج نيرو را به شهرها فرستاد.

54 ـ (و گفت:) اينها مسلماً گروهى اندكند.

55 ـ و اينها ما را به خشم آورده اند.

56 ـ و ما همگى آماده پيكاريم!

57 ـ (سرانجام فرعونيان مغلوب شدند،) و ما آنها را از باغ ها و چشمه ها بيرون رانديم.

58 ـ از گنج ها و قصرهاى مجلل!

59 ـ (آرى،) اين چنين كرديم و بنى اسرائيل را وارث آنها ساختيم!

1 ـ «حِبال» جمع «حبل» (بر وزن طبل) به معنى طناب است، و «عِصِىّ» جمع «عصا» مى باشد.

2 ـ طه، آيه 66.

3 ـ «تَلْقَفُ» از ماده «لقف» (بر وزن سقف) به معنى برگرفتن چيزى به سرعت است خواه با دست باشد يا با دهان، و معلوم است كه در اينجا منظور گرفتن با دهان است، و «يَأْفِكُون» از ماده «افك» (بر وزن كذب) به معنى دروغ است، و در اينجا اشاره به وسائل دروغين است كه آنها آن را به جاى مارهاى كوچك و بزرگ غالب كرده بودند.

4 ـ تفسير «فى ظلال»، جلد 6، صفحه 208.

5 ـ در اينجا و در سوره «طه» آيه 71 تعبير «آمَنْتُمْ له» آمده در حالى كه در سوره «اعراف» آيه 123 «آمنتم به» ذكر شده، و به طورى كه بعضى از ارباب لغت گفته اند: ايمان در صورتى كه با «لام» متعدى شود، معنى خضوع را مى رساند و در صورتى كه با «باء» متعدى شود معنى تصديق را.

تفسير:

▲آنها را از گنج ها و قصرهاى مجللشان بيرون رانديم!

در آيات گذشته ديديم: سرانجام موسى، در آن صحنه سرنوشت ساز پيروز از ميدان بيرون آمد. گرچه فرعون و فرعونيان به او ايمان نياوردند، ولى اين ماجرا چند اثر مهم داشت كه، هر كدام پيروزى مهمى محسوب مى شد:

1 ـ بنى اسرائيل به رهبر و پيشواى خود مؤمن و دلگرم شدند، و يك دل و يك جان گرد او را گرفتند; چرا كه بعد از سال ها بدبختى، تيره روزى و دربدرى پيامبرى آسمانى در ميان خود مى بينند كه هم ضامن هدايت آنها است، و هم رهبر انقلاب، آزادى و پيروزى آنان خواهد شد.

2 ـ موسى در ميان مردم «مصر» و قبطيان جائى براى خود باز كرد، جمعى به او تمايل پيدا كردند، و يا لااقل از مخالفت با او وحشت داشتند، و صداى دعوت موسى(عليه السلام) در تمام «مصر» پيچيد.

3 ـ از همه مهمتر اين كه: فرعون نه از نظر افكار عمومى، نه از نظر وحشت بر جان خود، قدرت مزاحمت با مردى كه عصائى اين چنين در دست دارد و زبانى آنچنان گويا در دهان، در خود نمى ديد.

مجموع اين امور، زمينه مساعدى را براى اين كه موسى بتواند در ميان آن مردم بماند، و به دعوت و تبليغ بپردازد و اتمام حجت كند، فراهم ساخت.

ساليانى به اين منوال گذشت، و موسى(عليه السلام) معجزات ديگرى كه در سوره «اعراف» ذيل آيات 130 تا 135 به آن اشاره كرديم ـ در كنار منطق و بيان خود ـ به آنها نشان داد، و حتى خداوند مردم مصر را سال ها به قحطى و خشكسالى مبتلا ساخت تا آنها كه شايسته بيدارى اند بيدار شوند.(1)

هنگامى كه موسى(عليه السلام) حجت را بر آنها تمام كرد، و صفوف مؤمنان و منكران مشخص شد، دستور كوچ كردن بنى اسرائيل به او داده شد، آيات مورد بحث اين صحنه را مجسم مى سازد.

نخست مى گويد: «ما به موسى وحى فرستاديم كه، شبانه بندگان مرا كوچ ده، و (از مصر) خارج كن (اما بدان) آنها شما را تعقيب خواهند كرد» (وَ أَوْحَيْنا إِلى مُوسى أَنْ أَسْرِ بِعِبادِي إِنَّكُمْ مُتَّبَعُونَ).

اين يك برنامه الهى است كه: شما شبانه حركت كنيد و آنها نيز آگاه شوند و به تعقيب شما بپردازند كه آنچه بايد در اين ميان بشود، انجام گيرد.

تعبير عبادى: «بندگان من» با اين كه قبل از آن، جمله أوحينا: «وحى فرستاديم» به صورت جمع آمده براى بيان نهايت محبت خدا به بندگان با ايمان است.

* * *

موسى(عليه السلام) اين فرمان را اجرا كرد، و دور از چشم دشمنان، بنى اسرائيل را بسيج كرده فرمان حركت داد، و مخصوصاً به دستور خدا شب را براى اين كار انتخاب نمود تا برنامه اش حساب شده تر باشد.

اما بديهى است، خبر آمادگى و حركت يك گروه با اين عظمت، چيزى نيست كه بتوان آن را براى مدت زيادى پنهان نگه داشت، به زودى جاسوسان فرعون، مطلب را به او گزارش دادند، و چنان كه قرآن مى گويد: «فرعون مأموران به شهرها فرستاد تا نيرو جمع كنند» (فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِي الْمَدائِنِ حاشِرِينَ).

البته در شرائط آن روز، رسيدن پيام فرعون به همه شهرهاى مصر، زمان قابل ملاحظه اى لازم داشت، ولى طبيعى است، اين خبر به شهرهاى نزديك به سرعت رسيد و نيروهاى آماده فوراً حركت كردند و مقدمه لشگر و گروه ضربت را تشكيل دادند، اما نيروهاى ديگر تدريجاً به آنها پيوستند.

* * *

ضمناً، براى اين كه زمينه روانى مردم براى اين بسيج عمومى آماده شود، دستور داد اعلان كنند: «اينها گروه اندكى هستند» (اندك از نظر تعداد در مقابل فرعونيان و اندك از نظر قدرت) (إِنَّ هؤُلاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِيلُونَ).

بنابراين، در مبارزه با اين گروه با آن همه قدرتى كه ما داريم جاى هيچگونه نگرانى نيست كه برنده مائيم.

«شِرْذِمَة» در اصل به معنى گروه اندك و باقيمانده چيزى است، و به لباس پاره، پاره، «شراذم» گفته مى شود، كه علاوه بر معنى اندك بودن، پراكندگى نيز در مفهوم آن افتاده است، گويا فرعون با اين تعبير، مى خواست عدم انسجام بنى اسرائيل را از نظر نفرات لشكر نيز مجسم كند.

* * *

و افزود: ما چقدر حوصله كنيم؟ و تا چه اندازه با اين بردگان سركش مدارا نمائيم؟! «اينها ما را به خشم و غضب آورده اند» (وَ إِنَّهُمْ لَنا لَغائِظُونَ).

فردا مزارع مصر را چه كسى آبيارى مى كند؟ خانه هاى ما را چه كسى مرمت مى كند؟ بارهاى سنگين در اين كشور پهناور را چه كسى از زمين برمى دارد؟ چه كسى خدمتكار ما خواهد بود؟!

* * *

به علاوه «ما از توطئه اين گروه (چه در اينجا باشند و چه بروند) بيمناكيم، و براى مقابله با آنها آمادگى كامل و هوشيارى لازم داريم» (وَ إِنّا لَجَمِيعٌ حاذِرُونَ).

بعضى از مفسران، «حاذرون» را از ماده «حَذْر» به معنى خوف و ترس از توطئه آنها تفسير كرده اند.

و بعضى از «حَذَر» به معنى هوشيارى، بيدارى و آمادگى از نظر نيرو و سلاح، ولى اين دو تفسير با هم منافاتى ندارد، ممكن است فرعونيان هم بيمناك بودند و هم آمادگى براى مقابله داشتند.

* * *

سپس قرآن به ذكر نتيجه كار فرعونيان مى پردازد، و به طور اجمال زوال حكومت آنها و زمامدارى بنى اسرائيل را بيان مى كند، مى گويد: «ما آنها را از باغ هاى سرسبز و چشمه هاى پر آب بيرون رانديم» (فَأَخْرَجْناهُمْ مِنْ جَنّات وَ عُيُون).

* * *

«و از گنج ها، قصرهاى زيبا و مساكن مرفه خارج ساختيم» (وَ كُنُوز وَ مَقام كَرِيم).

در تفسير «مقام كريم» در ميان مفسران گفتگو است: بعضى آن را به معنى قصرهاى مجلل و مساكن پر ارزش دانسته اند.

بعضى مجالس پر سرور و نشاط انگيز.

بعضى مجالس حكمرانان و زمامداران كه اطرافشان را مأموران سر بر فرمان گرفته بودند.

بعضى نيز آن را به معنى منبرهائى كه خطيبان بر آن سخنرانى مى كردند تفسير نموده اند (منابرى كه در آن به نفع فرعون و حكومت و دستگاه او تبليغات و سخنرانى مى شد).

البته معنى اول از همه مناسب تر به نظر مى رسد، هر چند، اين معانى با هم تضادى ندارند، و ممكن است همه در مفهوم آيه جمع باشند، هم قصرهايشان از آنها گرفته شد، هم موقعيت حكومت و قدرتشان، و هم جلسات جشن و سرورشان.

* * *

آرى، «اين چنين كرديم و آنها را بدون زحمت، به بنى اسرائيل داديم و آنها را وارث فرعونيان ساختيم» (كَذلِكَ وَ أَوْرَثْناها بَنِي إِسْرائِيلَ).

* * *

1 ـ شرح بيشتر در اين زمينه را در جلد ششم تفسير «نمونه» صفحه 313 به بعد مطالعه فرمائيد.

نكته ها:

▲1 ـ آيا بنى اسرائيل در مصر حكومت كردند؟

بر اساس تعبيرى كه در آيات بالا گذشت كه خداوند مى فرمايد: «ما بنى اسرائيل را وارث فرعونيان ساختيم» جمعى از مفسران بر اين عقيده اند كه آنها به مصر بازگشتند و زمام حكومت را در دست گرفتند، و مدتى بر آن سرزمين حكمرانى كردند.(1)

ظاهر آيات فوق نيز با اين تفسير مناسب است.

در حالى كه بعضى ديگر معتقدند: آنها بعد از هلاك فرعونيان راهى سرزمين هاى مقدس شدند، ولى بعد از مدتى به مصر بازگشتند و حكومتى در آنجا تشكيل دادند.(2)

فصول «تورات» كنونى كه مربوط به اين قسمت است با اين تفسير مطابقت دارد.

بعضى ديگر احتمال داده اند: بنى اسرائيل دو گروه شدند، گروهى از آنان در مصر باقى ماندند و حكومت كردند، و گروهى همراه موسى(عليه السلام) به سوى سرزمين هاى مقدس روانه شدند.

اين احتمال نيز داده شده كه: منظور از وارث شدن بنى اسرائيل اين است كه آنها بعد از موسى و در زمان سليمان بر سرزمين پهناور مصر حكمرانى كردند.

ولى با توجه به اين كه: موسى(عليه السلام) يك پيامبر انقلابى بزرگ بود، بسيار بعيد به نظر مى رسد، چنين سرزمينى را كه اركان حكومتش فرو ريخته و در بست در اختيار او قرار داشت به كلى رها سازد، و بى آن كه تصميمى براى آنجا بگيرد روانه به سوى بيابان ها شود.

به خصوص اين كه ساليان دراز صدها هزار نفر از بنى اسرائيل در آنجا ساكن بودند و با مسائل آن محيط آشنائى داشتند.

بنابراين، از دو حال خارج نيست يا بنى اسرائيل همگى به مصر بازگشتند و حكومتى را تشكيل دادند، و يا جمعى از آنها به فرمان موسى(عليه السلام) در آنجا ماندند و اين برنامه را اجرا كردند، در غير اين صورت، بيرون راندن فرعونيان و وارث ساختن بنى اسرائيل كه در آيات آمده، مفهوم روشنى نخواهد داشت.

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 191 و «قرطبى» ذيل آيات مورد بحث. و «آلوسى» در «روح المعانى» نيز اين موضوع را به عنوان يك تفسير قابل ملاحظه نقل مى كند.

2 ـ «روح المعانى»، ذيل آيات مورد بحث.

▲2 ـ ترتيب آيات

قرآن در آيات بعد، چگونگى غرق فرعونيان را شرح مى دهد، اين امر سبب اين سؤال مى شود كه: چرا قرآن، نخست بيرون راندن فرعونيان را از قصرها و كاخ ها و املاكشان و وارث شدن بنى اسرائيل را ذكر كرده، سپس چگونگى غرق فرعونيان را، در حالى كه ترتيب طبيعى غير از آن است.

اين امر ممكن است از قبيل بيان «اجمال» و «تفصيل» باشد، يعنى نخست مطلب را به طور سربسته بازگو كرده و آن گاه به شرح آن در آيات بعد پرداخته است.

و نيز ممكن است از قبيل ذكر نتيجه و سپس شرح مقدمات بوده باشد. (دقت كنيد).

60فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقِينَ

61فَلَمّا تَراءَا الْجَمْعانِ قالَ أَصْحابُ مُوسى إِنّا لَمُدْرَكُونَ

62قالَ كَلاّ إِنَّ مَعِي رَبِّي سَيَهْدِينِ

63فَأَوْحَيْنا إِلى مُوسى أَنِ اضْرِبْ بِعَصاكَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَكانَ كُلُّ فِرْق كَالطَّوْدِ الْعَظِيمِ

64وَ أَزْلَفْنا ثَمَّ الآخَرِينَ

65وَ أَنْجَيْنا مُوسى وَ مَنْ مَعَهُ أَجْمَعِينَ

66ثُمَّ أَغْرَقْنَا الآخَرِينَ

67إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ

68وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ

ترجمه:

60 ـ آنان به تعقيب بنى اسرائيل پرداختند، و به هنگام طلوع آفتاب به آنها رسيدند.

61 ـ هنگامى كه دو گروه يكديگر را ديدند، ياران موسى گفتند: «ما در چنگال فرعونيان گرفتار شديم»!

62 ـ (موسى) گفت: «چنين نيست! يقيناً پروردگارم با من است، به زودى مرا هدايت خواهد كرد»!

63 ـ و به دنبال آن به موسى وحى كرديم: «عصايت را به دريا بزن»، (او چنين كرد) و دريا از هم شكافته شد، و هر بخشى همچون كوه عظيمى بود!

64 ـ و در آنجا ديگران لشكر فرعون را نيز (به دريا) نزديك ساختيم!

65 ـ و موسى و تمام كسانى را كه با او بودند نجات داديم!

66 ـ سپس ديگران را غرق كرديم!

67 ـ در اين جريان، نشانه روشنى است ولى بيشترشان ايمان نياوردند; (چرا كه طالب حق نبودند).

68 ـ و پروردگارت شكست ناپذير و مهربان است!

تفسير:

▲عاقبت دردناك فرعونيان!

در اين آيات، آخرين صحنه از اين بخش از داستان موسى و فرعون مطرح شده، و آن چگونگى نابودى فرعونيان و پيروزى و نجات بنى اسرائيل است.

چنان كه در آيات گذشته خوانديم، فرعون مأموران خود را به شهرهاى مصر گسيل داشت، و به اندازه كافى لشكر و نيرو آماده ساخت.

بعضى از مفسران نوشته اند: ششصد هزار نفر را به عنوان مقدمه لشكر فرستاد، و خود با يك مليون نفر به دنبال آنها به راه افتاد!

شب را با سرعت به دنبال آنها حركت كردند، و به هنگام طلوع آفتاب به همراهان موسى(عليه السلام) رسيدند، چنان كه نخستين آيه مورد بحث مى گويد: «فرعونيان آنها را تعقيب كردند و به هنگام طلوع آفتاب به آنها رسيدند» (فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقِينَ).(1)

* * *

«هنگامى كه دو گروه يكديگر را ديدند، ياران موسى گفتند: به طور قطع ما در چنگال فرعونيان گرفتار شديم و راه نجاتى وجود ندارد»! (فَلَمّا تَراءَا الْجَمْعانِ قالَ أَصْحابُ مُوسى إِنّا لَمُدْرَكُونَ).

در پيش روى ما دريا و امواج خروشان آب، و در پشت سر ما دريائى از لشكر خونخوار با تجهيزات كامل، جمعيتى كه سخت از ما خشمگين اند و امتحان خونخوارى خود را در كشتن فرزندان بى گناه ما ساليان دراز داده اند، و خود فرعون نيز به قدر كافى مردى خيره سر، ستمگر و خونخوار است.

بنابراين، به سرعت همه ما را محاصره خواهند كرد و از دم تيغ و شمشير خواهند گذراند، يا اسير كرده و با شكنجه بازمى گردانند و تمام قرائن نشان مى داد كه مطلب همين گونه است.

لحظات دردناكى بر بنى اسرائيل گذشت، لحظاتى كه تلخى آن غير قابل توصيف است، شايد جمع زيادى در ايمان خود متزلزل شده، و سخت روحيه خود را باخته بودند.

* * *

اما موسى(عليه السلام) همچنان آرام و مطمئن بود، و مى دانست وعده هاى خدا درباره نجات بنى اسرائيل و نابودى قوم سركش، تخلف ناپذير است.

لذا با يك دنيا اطمينان و اعتماد، رو به جمعيت وحشتزده بنى اسرائيل كرده، «گفت: چنين نيست، آنها هرگز بر ما مسلط نخواهند شد، چرا كه پروردگار من با من است و به زودى مرا هدايت خواهد كرد» (قالَ كَلاّ إِنَّ مَعِيَ رَبِّي سَيَهْدِينِ).

اين تعبير ممكن است اشاره به همان وعده اى بوده باشد كه خداوند به هنگام مأموريت دادن به موسى و هارون(عليهم السلام) فرمود: إِنَّنِي مَعَكُما أَسْمَعُ وَ أَرى: «من همه جا با شما هستم مى شنوم و مى بينم».(2)

او مى داند خدا همه جا با او است، مخصوصاً تكيه روى نام «ربّ» (خداوند مالك و مصلح) نشان مى دهد: او مى دانست كه اين راه را نه با پاى خود مى پيمايد كه با لطف خداوند قادر مهربان طى مى كند.

* * *

در اين هنگام، كه شايد بعضى با ناباورى سخن موسى را شنيدند و همچنان در انتظار فرا رسيدن آخرين لحظات زندگى بودند، فرمان نهائى صادر شد، چنان كه قرآن مى گويد: «ما به موسى وحى كرديم كه عصايت را به دريا بزن»! (فَأَوْحَيْنا إِلى مُوسى أَنِ اضْرِبْ بِعَصاكَ الْبَحْرَ).

همان عصائى كه يك روز، آيت انذار است، و روز ديگر، نشانه رحمت و نجات.

موسى(عليه السلام) چنين كرد و عصا را به دريا زد، صحنه عجيبى نمايان گشت كه برق شادى در چشم ها و دل هاى بنى اسرائيل نمايان گرديد: «ناگهان دريا شكافته شد، آب ها قطعه قطعه شدند، و هر بخشى همچون كوهى عظيم روى هم انباشته گشت»! و در ميان آنها جاده ها نمايان گرديد (فَانْفَلَقَ فَكانَ كُلُّ فِرْق كَالطَّوْدِ الْعَظِيمِ).

«انفلق» از ماده «فَلْق» (بر وزن فرق) به معنى شكافته شدن است، و «فِرْق»(بر وزن رزق) از ماده «فَرْق» (بر وزن حلق) به معنى جدا شدن است، به تعبير ديگر (به گونه اى كه «راغب» در «مفردات» گويد) فرق «فلق» و «فرق» اين است كه: اولى اشاره به شكافتن مى كند و دومى جدا شدن، و لذا «فرقه» و «فرق» به قطعه يا جماعتى گفته مى شود كه از بقيه جدا گردد.

«طود» به معنى كوه عظيم است، و توصيف مجدد آن به عظيم در آيه فوق تأكيدى بر اين معنى است.

به هر حال، خداوندى كه فرمانش بر همه چيز نافذ است و آب ها اگر طغيان مى كنند به فرمان او است، و طوفان ها اگر به حركت در مى آيند به امر او است همان خدائى كه: نقش هستى نقشى از ايوان او است، و آب و باد و خاك سرگردان او است، چنين فرمانى را به امواج دريا داد، و امواج به سرعت پذيرا گشتند، روى هم انباشته شدند، و در ميان آنها جاده ها نمايان گشت و هر گروهى از بنى اسرائيل در جاده اى روان شدند.

* * *

فرعون و فرعونيان كه از ديدن اين صحنه، مات و مبهوت شده بودند و چنين معجزه روشن و آشكارى را مى ديدند، باز هم از مركب غرور پياده نشدند، باز هم به تعقيب موسى و بنى اسرائيل پرداختند و به سوى سرنوشت نهائى خود پيش رفتند، چنان كه قرآن مى گويد: «و در آنجا ديگران را نيز به دريا نزديك ساختيم» (وَ أَزْلَفْنا ثَمَّ الآخَرِينَ).

و به اين ترتيب، فرعونيان نيز وارد جاده هاى دريائى شدند، و همچنان مغرورانه به دنبال بردگان قديمى خود كه سر به طغيان برافراشته بودند مى دويدند، غافل از اين كه لحظات آخر عمر آنها فرا رسيده، و فرمان عذاب به زودى صادر مى شود.

* * *

آيه بعد، مى گويد: «ما موسى و تمام كسانى كه با او بودند را نجات داديم» (وَ أَنْجَيْنا مُوسى وَ مَنْ مَعَهُ أَجْمَعِينَ).

* * *

درست هنگامى كه آخرين نفر از بنى اسرائيل از دريا بيرون آمد و آخرين نفر از فرعونيان داخل دريا شد، فرمان داديم: آب ها به حال اول بازگردند، امواج خروشان يك مرتبه فرو ريختند و سر بر هم نهادند، فرعون و لشكرش را همچون پرهاى كاه با خود به هر جا بردند، در هم كوبيدند و نابود كردند.

قرآن در يك عبارت كوتاه اين ماجرا را بيان كرده مى گويد: «سپس ديگران را غرق كرديم» (ثُمَّ أَغْرَقْنَا الآخَرِينَ).

و به اين ترتيب، همه چيز در يك لحظه پايان گرفت، بردگان اسير، آزاد شدند و جباران مغرور، گرفتار و نابود گشتند، تاريخ ورق خورد، تمدنى خيره كننده كه بر ويرانه هاى خانه هاى مستضعفان پى ريزى شده بود، از صفحه عالم محو گشت، دوران آن مستكبران پايان گرفت و مستضعفان، وارث ملك و حكومت آنها شدند.

* * *

آرى «در اين ماجرا نشانه روشن و درس عبرت بزرگى است، اما اكثر آنها ايمان نياوردند» گوئى چشم ها بسته، گوش ها كر و قلب ها در خواب فرو رفته است (إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ).

جائى كه فرعونيان با ديدن آن صحنه هاى عجيب، ايمان نياوردند از اين قوم مشرك تعجب مكن، و از عدم ايمانشان نگران مباش، كه تاريخ از اين صحنه ها بسيار به خاطر دارد.

تعبير به «أكثر» اشاره به اين است كه: گروهى از فرعونيان دست به دامن آئين موسى زدند و به جمع ياران او پيوستند، نه تنها «آسيه» همسر فرعون، و دوست با وفاى موسى كه در قرآن از او به عنوان «مؤمن آل فرعون» ياد شده، بلكه جمع ديگرى همانند ساحران توبه كار، به او پيوستند.

* * *

آخرين آيه مورد بحث، در يك جمله كوتاه و پر معنى به قدرت و رحمت بى پايان خدا اشاره كرده مى گويد: «پروردگار تو هم عزيز است و هم رحيم» (وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ).

از «عزت» او است كه هر زمان اراده كند، فرمان نابودى اقوام ياغى را صادر مى كند، و براى نابود كردن يك قوم جبار، نياز به اين ندارد كه لشكر فرشتگان را از آسمان اعزام كند به همان آبى كه مايه حيات آنها است فرمان مرگ آنها را مى دهد، و همان درياى نيل كه مايه ثروت و قدرت فرعونيان است قبرستان آنها مى شود!.

و از «رحمت» او است كه در اين كار، هرگز عجله نمى كند، بلكه سال ها مهلت مى دهد، معجزه مى فرستد، اتمام حجت مى كند.

و نيز از رحمت او است كه اين بردگان ستمديده را از چنگال آن اربابان قلدر و زورگو رهائى مى بخشد.

* * *

1 ـ بعضى از مفسران احتمال داده اند: منظور از «مشرقين» حركت بنى اسرائيل به سوى شرق و پيروى فرعونيان از آنها در همين جهت بوده است; زيرا مى دانيم: سرزمين «بيت المقدس» نسبت به مصر، منطقه شرقى محسوب مى شود.

2 ـ طه، آيه 46.

نكته ها:

▲1 ـ عبورگاه بنى اسرائيل

در قرآن مجيد بارها اين مطلب تكرار شده است كه: موسى بنى اسرائيل را به فرمان خدا از «بحر» عبور داد،(1) و در چند مورد تعبير به «يم» شده است.(2)

اكنون، سخن در اين است كه: منظور از «بحر» و «يم» در اينجا چيست؟ آيا اشاره به رود پهناور و عظيم «نيل» است كه تمام آبادى سرزمين مصر از آن سرچشمه مى گرفته، يا اشاره به درياى احمر (و به تعبير ديگر بحر قلزم) است.

از «تورات» كنونى و همچنين كلمات بعضى از مفسران، چنين برمى آيد كه: اشاره به «درياى احمر» است، ولى قرائنى در دست داريم كه نشان مى دهد، منظور همان نهر عظيم نيل است; زيرا «بحر» در لغت ـ چنان كه «راغب» در «مفردات» مى گويد ـ در اصل به معنى آب فراوان و وسيع است، و «يم» نيز همين معنى را مى رساند.

بنابراين، اطلاق اين دو كلمه، بر «نيل» هيچ مانعى ندارد، و اما قرائنى كه اين نظر را تأييد مى كند عبارتند از:

1 ـ محل سكونت فراعنه كه مركز آباد شهرهاى مصر بوده، حتماً نقطه اى بوده است كه با رود نيل فاصله زيادى نداشته، و اگر معيار را محل فعلى «اهرام» يا حوالى آن بگيريم، بنى اسرائيل ناچار بودند براى رسيدن به سرزمين مقدس، نخست از «نيل» عبور كنند; زيرا اين منطقه در غرب نيل، واقع شده و براى رسيدن به سرزمين مقدس بايد آنها به سوى شرق بروند (دقت كنيد).

2 ـ فاصله مناطق آباد مصر كه طبعاً در نزديكى نيل است با درياى احمر به قدرى است كه بسيار بعيد به نظر مى رسد، بنى اسرائيل بتوانند آن را در يك شب و يا نصف يك شب، طى كنند (از آيات گذشته اين مطلب روشن شد كه آنها شبانه سرزمين فراعنه را پشت سر گذاشتند، و قاعدتاً در دل شب اين كار را كردند و لشكر فرعون نيز به هنگام طلوع آفتاب به آنها رسيدند).

3 ـ براى گذشتن از سرزمين مصر، و رسيدن به اراضى مقدس، نيازى نيست كه از درياى احمر بگذرند; چرا كه قبل از حفر كانال سوئز باريكه خشك قابل ملاحظه اى در آنجا وجود داشته است، مگر اين كه: دست به دامن اين فرضيه بزنيم كه در زمان هاى بسيار قديم، درياى احمر با درياى مديترانه متصل بوده و در اينجا خشكى وجود نداشته است و اين فرضيه به هيچ وجه ثابت نيست.

4 ـ قرآن در داستان افكندن موسى(عليه السلام) به آب، تعبير به «يم» كرده است(3) و چنان كه گفتيم: در مورد غرق فرعونيان نيز تعبير به «يم» كرده است و با توجه به اين كه: هر دو در يك داستان، و حتى در يك سوره (سوره طه) است، و هر دو به طور مطلق نقل شده، به نظر مى رسد: هر دو يكى باشد.

و با توجه به اين كه: مادر موسى قطعاً او را به دريا نيفكند، بلكه طبق تواريخ و همچنين قرائن عادى به نيل سپرد، معلوم مى شود، غرق فرعونيان در نيل بوده است (دقت كنيد).

* * *

1 ـ يونس، آيه 90 ـ طه، آيه 77 ـ شعراء، آيه 63 ـ (آيه مورد بحث) ـ دخان، آيه 24.

2 ـ طه، آيه 78 ـ قصص، آيه 40 ـ ذاريات، آيه 40.

3 ـ طه، آيه 39.

▲2 ـ چگونگى نجات بنى اسرائيل و غرق فرعونيان

بعضى از مفسران كه مايل نيستند زير بار معجزات بروند، اصرار دارند حادثه غرق فرعونيان، و نجات بنى اسرائيل را كه در آيات گذشته آمده بود، به نحوى توجيه كنند كه با اسباب طبيعى و عادى بسازد!

لذا، گاه گفته اند: اين امر قابل تطبيق با پُل هاى متحرك است كه امروز معمول مى باشد.(1)

بعضى ديگر گفته اند: موسى(عليه السلام) به راه ها آشنائى داشته و از برزخ هائى كه در درياى «سوف» (خليج سوئز) وجود داشته، مى توانسته بگذرد، و به «جزيره سينا» وارد گردد، و «انفلاق بحر» كه در آيات آمده، نيز اشاره به همين است.(2)

بعضى ديگر شايد اين احتمال را تقويت كرده اند كه: موسى درست به هنگام پايان جزر دريا به آن نقطه رسيد، و توانست كه از نقاط خشك بگذرد، اما بلافاصله مد شروع شد، و فرعونيان در امواج آب فرو غلطيدند و هلاك شدند!

ولى حق اين است كه: هيچ يك از اين احتمالات، با ظاهر آيات قرآن، ـ اگر نگوئيم با صريح آن ـ سازگار نيست، و با قبول مسأله اعجاز، كه بارها در شرح حالات پيامبران در قرآن آمده، خصوصاً داستان همين عصاى موسى(عليه السلام)، هيچ لزومى بر چنين توجيهاتى وجود ندارد، چه مانعى دارد كه به فرمان خدا كه حاكم بر قانون عليت در جهان هستى است، آب هاى نيل بعد از نواختن عصا تحت جاذبه مرموزى به فرمان الهى جمع و متراكم گردند، به گونه اى كه راه قابل عبور در ميان آن آشكار شود، و بعد از مدتى اين جاذبه خنثى گردد و آب ها به حال طبيعى اول بازگردند؟.

اين، استثناء در قانون عليت نيست، بلكه اعتراف به تأثير علل غير عادى مى باشد كه براى ما ـ با معلومات محدودى كه داريم ـ ناشناخته است.

* * *

1 و 2- «اعلام القرآن»، صفحه 622.

▲3 ـ در عين قدرت رحيم است

اين نكته نيز قابل دقت است، آخرين آيه مورد بحث، كه يك نوع نتيجه گيرى از مجموع كار موسى و فرعون، و پيروزى لشكر حق و نابودى لشكر باطل است خداوند را به «عزت» و «رحمت» توصيف مى كند، اولى، اشاره به شكست ناپذيرى قدرت او است و دومى، وسعت رحمتش را نسبت به همه بندگان مى رساند، و مخصوصاً «عزيز» را بر «رحيم» مقدم داشته، تا اين توهم پيش نيايد كه رحمتش از موضع ضعف است، بلكه در عين قدرت رحيم است.

البته، بعضى از مفسران معتقدند: توصيف به عزت، اشاره به شكست دشمنان و توصيف به رحمت، اشاره به پيروزى دوستان او است، ولى هيچ مانعى ندارد كه هر دو صفت شامل هر دو گروه گردد; چرا كه همه از رحمتش استفاده مى كنند حتى گناهكاران و همه از سطوتش بيمناكند، حتى نيكوكاران!

69وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ إِبْراهِيمَ

70إِذْ قالَ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ ما تَعْبُدُونَ

71قالُوا نَعْبُدُ أَصْناماً فَنَظَلُّ لَها عاكِفِينَ

72قالَ هَلْ يَسْمَعُونَكُمْ إِذْ تَدْعُونَ

73أَوْ يَنْفَعُونَكُمْ أَوْ يَضُرُّونَ

74قالُوا بَلْ وَجَدْنا آباءَنا كَذلِكَ يَفْعَلُونَ

75قالَ أَ فَرَأَيْتُمْ ما كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ

76أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمُ الأَقْدَمُونَ

77فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِي إِلاّ رَبَّ الْعالَمِينَ

78الَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ

79وَ الَّذِي هُوَ يُطْعِمُنِي وَ يَسْقِينِ

80وَ إِذا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ

81وَ الَّذِي يُمِيتُنِي ثُمَّ يُحْيِينِ

82وَ الَّذِي أَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لِي خَطِيئَتِي يَوْمَ الدِّينِ

ترجمه:

69 ـ و بر آنان خبر ابراهيم را بخوان.

70 ـ هنگامى كه به پدر و قومش گفت: «چه چيز را مى پرستيد»؟!

71 ـ گفتند: «بت هائى را مى پرستيم، و همه روز ملازم عبادت آنهائيم».

72 ـ گفت: «آيا هنگامى كه آنها را مى خوانيد صداى شما را مى شنوند؟!

73 ـ يا سود و زيانى به شما مى رسانند»؟!

74 ـ گفتند: «ما فقط نياكان خود را يافتيم كه چنين مى كنند».

75 ـ گفت: «آيا ديديد (اين) چيزهائى را كه پيوسته پرستش مى كرديد.

76 ـ شما و پدران پيشين شما.

77 ـ همه آنها دشمن من هستند (و من دشمن آنها)،مگر پروردگار عالميان!

78 ـ همان كسى كه مرا آفريد، و پيوسته راهنمائيم مى كند.

79 ـ و كسى كه مرا غذا مى دهد و سيراب مى نمايد.

80 ـ و هنگامى كه بيمار شوم مرا شفا مى دهد.

81 ـ و كسى كه مرا مى ميراند و سپس زنده مى كند.

82 ـ و كسى كه اميد دارم گناهم را در روز جزا ببخشد!

تفسير:

▲من چنين خدائى را پرستش مى كنم

دومين پيامبرى كه سرگذشت مبارزاتيش در اين سوره مطرح شده، ابراهيم(عليه السلام) است.

در آغاز اين سوره گفتيم، خداوند شرح حال هفت تن از پيامبران بزرگ و مبارزات آنها را براى هدايت اقوام گمراه، بازگو كرده، تا هم مايه تسلّى خاطر پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان اندك در آن ايام، باشد، و هم هشدارى به همه دشمنان حق و مستكبران.

لذا به دنبال داستان عبرت انگيز موسى(عليه السلام) و فرعون، به سرگذشت الهام بخش ابراهيم(عليه السلام) و مبارزاتش با مشركان مى پردازد، و اين مطلب را از گفتگوى ابراهيم به عمويش «آزر» و قوم گمراه آغاز مى كند.(1)

نخست مى گويد: «خبر ابراهيم را بر آنها بخوان» (وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ إِبْراهِيمَ).

* * *

و از ميان تمام اخبار مربوط به اين پيامبر بزرگ، روى اين قسمت تكيه مى كند: «هنگامى كه به پدر و قومش گفت: چه چيز را شما مى پرستيد»؟! (إِذْ قالَ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ ما تَعْبُدُونَ).

مسلماً ابراهيم(عليه السلام) مى دانست آنها چه مى پرستند؟ هدفش اين بود كه: آنها را به سخن در آورد و به كار خود اعتراف كنند، ضمناً تعبير به «ما» (چه چيز) بيانگر يك نوع تحقير است.

* * *

آنها بلافاصله در پاسخ «گفتند: ما بت هائى را مى پرستيم و همه روز به آنها توجه داريم و با نهايت احترام ملازم عبادت آنانيم» (قالُوا نَعْبُدُ أَصْناماً فَنَظَلُّ لَها عاكِفِينَ).

اين تعبير نشان مى دهد: آنها نه تنها احساس شرمندگى از كار خود نداشتند بلكه بسيار به كار خود افتخار مى كردند كه بعد از جمله «نَعْبُدُ أَصْناماً» (ما بت هائى را مى پرستيم) كه براى بيان مقصودشان كافى بود اضافه كردند: فَنَظَلُّ لَها عاكِفِينَ: «ما همه روز، سر بر آستان آنها مى سائيم».

جمله «نَظَلُّ» معمولاً به كارهائى كه در روز انجام مى شود اطلاق مى گردد و ذكر آن به صورت صيغه مضارع، اشاره به استمرار و دوام است.

«عاكف» از ماده «عكوف» است كه به معنى توجه به چيزى و ملازمت آميخته با احترام نسبت به آن است، و تأكيد بيشترى بر معنى سابق است.

«أصنام» جمع «صنم» به معنى مجسمه اى بوده است كه: از طلا و نقره يا چوب و مانند آن مى ساخته، و به پرستش آن مى پرداختند، و آن را مظهر مقدسين و مقدسات مى پنداشتند.

* * *

به هر حال، ابراهيم(عليه السلام) با شنيدن اين سخن آنها را زير رگبار اعتراضات شديد خود قرار داد و با دو جمله كوبنده، آنها را با يك بن بست منطقى رو به رو ساخت.

«گفت: آيا آنها سخن شما را مى شنوند هنگامى كه آنها را مى خوانيد»؟! (قالَ هَلْ يَسْمَعُونَكُمْ إِذْ تَدْعُونَ).

* * *

«يا اين كه آنها سودى به شما مى رسانند يا زيانى»؟! (أَوْ يَنْفَعُونَكُمْ أَوْ يَضُرُّونَ).

حداقل چيزى كه در معبود لازم است اين است كه: نداى عابد خويش را بشنود، و در گرفتارى ها به ياريش بشتابد، يا لااقل از مخالفت فرمان او واهمه اى باشد.

اما در اين بت ها چيزى كه نشان دهد آنها كمترين درك و شعورى دارند، و يا كمترين تأثيرى در سرنوشت انسان ها، به چشم نمى خورد، فلزات يا سنگ و چوب هاى بى ارزشى هستند كه خرافات و نيروى توهم و پندار به آنها چنين موقعيتى بخشيده است.

* * *

ولى بت پرستان متعصب، در برابر اين سؤال منطقى، به همان پاسخ قديمى و تكرارى خود پرداخته «گفتند: اين مسائل مطرح نيست، مهم آن است كه ما نياكان خود را يافتيم كه چنين مى كنند»! (قالُوا بَلْ وَجَدْنا آباءَنا كَذلِكَ يَفْعَلُونَ).

اين پاسخ كه بيانگر تقليد كوركورانه آنها از نياكان جاهل و نادانشان بود تنها پاسخى بود كه مى توانستند به گفته ابراهيم(عليه السلام) بدهند، پاسخى كه دليل بطلانش در آن نهفته است و هيچ عاقلى به خود اجازه نمى دهد، چشم و گوش بسته به دنبال ديگران بيفتد، به خصوص اين كه: معمولاً تجربيات آيندگان از گذشتگان بيشتر است، و دليلى بر تقليد كوركورانه از آنان وجود ندارد.

تعبير به كَذلِكَ يَفْعَلُونَ: «آنها چنين مى كردند» تأكيد بيشترى بر تقليد آنها است، يعنى هر چه آنها مى كردند ما مى كنيم، عبادت بت باشد يا چيز ديگر!

* * *

در اين هنگام ابراهيم(عليه السلام) لبه تيز حمله خود را متوجه بت ها كرده «گفت: آيا اين چيزى را كه پيوسته عبادت مى كرديد، مشاهده نموديد»؟ (قالَ أَ فَرَأَيْتُمْ ما كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ).

* * *

«هم شما و هم پدران پيشين شما» (أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمُ الأَقْدَمُونَ).

* * *

«همه آنها دشمن منند، مگر پروردگار عالميان» (فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِي إِلاّ رَبَّ الْعالَمِينَ).

آرى همه آنها با من دشمنند و من با آنها دشمن آشتى ناپذير.

قابل توجه اين كه: ابراهيم(عليه السلام) مى گويد: «آنها با من دشمنند» هر چند لازمه آن اين است كه: من نيز با آنها عداوت دارم، ولى اين تعبير، ممكن است به خاطر آن باشد كه عبادت بت ها مايه بدبختى، گمراهى و عذاب دنيا و آخرت انسان است. و اين در حكم عداوت آنها محسوب مى شود، به علاوه از آيات متعددى از قرآن استفاده مى شود كه: بت ها در قيامت از عابدان خود بيزارى مى جويند و به دشمنى آنها برمى خيزند، به فرمان خدا به سخن درمى آيند و تنفر خود را ابراز مى دارند.(2)

استثناء «رَبَّ الْعالَمِينَ» با اين كه جزو معبودهاى آنها نبود (و به اصطلاح استثناى منقطع است) به منظور تأكيد بر توحيد خالص است.

اين احتمال نيز وجود دارد كه: در ميان آنها كسانى بودند كه، علاوه بر بت ها خدا را نيز پرستش مى كردند، ابراهيم(عليه السلام) براى رعايت اين موضوع، پروردگار جهانيان را استثناء مى كند.

ذكر ضمير «هُم» كه معمولاً براى جمع عاقل است در مورد بت ها به همان دليل است كه در بالا اشاره شد.

* * *

سپس ابراهيم(عليه السلام) به توصيف پروردگار جهانيان، و ذكر نعمت هاى معنوى و مادى او مى پردازد تا با مقايسه با بت ها كه نه دعاى عابدان را مى شنوند، و نه سود و زيانى دارند، مطلب كاملاً روشن شود.

نخست، از نعمت آفرينش و هدايت، شروع كرده، مى گويد: «او كسى است كه مرا آفريد، و هم او مرا هدايت مى كند» (الَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ).

هم در عالم تكوين هدايت كرده و وسائل حيات مادى و معنوى در اختيارم گذارده، و هم در عالم تشريع، وحى و كتاب آسمانى، براى من فرستاده است.

ذكر كلمه «فاء» بعد از آفرينش، اشاره به اين است كه: هدايت از خلقت جدا نيست و دوشادوش آن، همه جا پيش مى رود، و جمله «يَهْدِينِ» كه به صورت «فعل مضارع» آمده است، دليل روشنى بر استمرار هدايت و نياز انسان به او در تمام عمر است.

گوئى ابراهيم(عليه السلام) با اين سخن، بيانگر اين حقيقت است كه: من از لحظه خلقتم، هميشه با او بوده ام و در همه حال با او هستم، حضور او را در زندگى خود احساس مى كنم، او دوستى است كه: رشته اى در گردنم افكنده و مى بردهر جا كه خاطر خواه او است!

* * *

پس از بيان نخستين مرحله ربوبيت، يعنى هدايت بعد از آفرينش، به نعمت هاى مادى پرداخته، مى گويد: «او كسى است كه مرا غذا مى دهد و سيراب مى كند» (وَ الَّذِي هُوَ يُطْعِمُنِي وَ يَسْقِينِ).

آرى من همه نعمت ها را از او مى بينم، پوست و گوشت من، آب و غذاى من، همه از بركات او است.

* * *

نه تنها در حالت صحت و تندرستى ام مشمول نعمت هاى اويم، كه «هنگام بيمارى ام نيز او مرا شفا مى دهد» (وَ إِذا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ).

با اين كه: بيمارى نيز گاهى از ناحيه او است، اما براى رعايت ادب در سخن آن را به خود نسبت مى دهد.

* * *

آن گاه، از مرحله زندگى دنيا پا را فراتر گذارده، به زندگى جاويدان در سراى آخرت مى پردازد، تا روشن سازد كه من همه جا بر سر خوان نعمت او نشسته ام نه فقط در دنيا كه در آخرت نيز هم.

مى گويد: «او كسى است كه مرا مى ميراند و بار ديگر زنده مى كند» (وَ الَّذِي يُمِيتُنِي ثُمَّ يُحْيِينِ).

آرى، هم مرگ من از او است و هم بازگشت مجدد به زندگى از ناحيه او است.

* * *

و هنگامى كه وارد عرصه محشر شوم، چشم اميدم به او دوخته شده; چرا كه «او كسى است كه طمع دارم گناهم را در روز جزا بيامرزد» (وَ الَّذِي أَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لِي خَطِيئَتِي يَوْمَ الدِّينِ).

بدون شك، پيامبران معصومند و گناهى ندارند كه بخشوده شود، ولى، چنان كه در گذشته هم گفته ايم، گاهى، حسنات نيكان، گناه مقربان محسوب مى شود، و در مقام والاى آنان، گاه انجام يك كار خوب نيز، قابل بازخواست است; چرا كه از كار نيكوترى جلوگيرى كرده، و لذا ترك اولايش مى نامند.

او هرگز تكيه بر اعمال نيك خود نمى كند كه اينها در جنب كرم الهى، هيچ است و در مقابل نعمت هايش قابل ذكر نيست، بلكه تنها تكيه اش بر لطف خدا است، و اين آخرين مرحله انقطاع الى اللّه است.

كوتاه سخن اين كه: ابراهيم براى مشخص ساختن معبود حقيقى، نخست به سراغ «خالقيت» پروردگار مى رود، سپس مقام ربوبيت او را در همه مراحل روشن مى سازد.

نخست مرحله هدايت است، پس از آن مرحله «نعمت هاى مادى» ـ اعم از ايجاد شرائط و دفع موانع ـ و سرانجام مرحله «زندگى جاودانى» در سراى ديگر كه در آنجا نيز ربوبيتش در چهره بخشش مواهب و آمرزش گناه، جلوه گر مى شود، و به اين ترتيب، بر پندار خرافى خدايان متعدد و ارباب انواع، خط بطلان مى كشد و سر تعظيم بر آستان پروردگار فرود مى آورد.

83رَبِّ هَبْ لِي حُكْماً وَ أَلْحِقْنِي بِالصّالِحِينَ

84وَ اجْعَلْ لِي لِسانَ صِدْق فِي الآخِرِينَ

85وَ اجْعَلْنِي مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعِيمِ

86وَ اغْفِرْ لِأَبِي إِنَّهُ كانَ مِنَ الضّالِّينَ

87وَ لا تُخْزِنِي يَوْمَ يُبْعَثُونَ

ترجمه:

83 ـ پروردگارا! به من علم و دانش ببخش، و مرا به صالحان ملحق كن!

84 ـ و براى من در ميان امت هاى آينده، زبان صدق (و ذكر خيرى) قرار ده!

85 ـ و مرا از وارثان بهشت پر نعمت گردان!

86 ـ و پدرم (عمويم) را بيامرز، كه او از گمراهان بود!

87 ـ و در آن روز كه مردم بر انگيخته مى شوند، مرا شرمنده و رسوا مكن!

1 ـ كراراً گفته ايم: واژه «أب» در لغت عرب، و در قرآن مجيد، گاه، به پدر اطلاق شده و گاه، به عمو، و در اينجا معنى دوم است (براى توضيح بيشتر به جلد 5، صفحه 303 به بعد مراجعه فرمائيد).

2 ـ براى توضيح بيشتر در اين زمينه به جلد 13 تفسير «نمونه»، ذيل آيه 82 سوره «مريم» مراجعه فرمائيد.

تفسير:

▲دعاهاى پر بار ابراهيم(عليه السلام)

در اينجا دعاهاى ابراهيم(عليه السلام) و تقاضاهاى او از پيشگاه خدا شروع مى شود، گوئى پس از دعوت آن قوم گمراه به سوى پروردگار، و بيان جلوه هاى ربوبيت او در عالم هستى يك باره از آنها بريده و رو به درگاه خدا مى آورد، و هر چه مى خواهد از او مى خواهد، تا به قوم بت پرست نشان دهد: هر چه براى دنيا و آخرت مى خواهيد بايد از او بطلبيد، ضمناً، تأكيد ديگرى است بر ربوبيت مطلقه خداوند.

نخستين تقاضائى كه از پيشگاهش مى كند اين است: «پروردگارا! به من علم و دانش و حق بينى، مرحمت فرما و مرا به صالحان ملحق كن» (رَبِّ هَبْ لِي حُكْماً وَ أَلْحِقْنِي بِالصّالِحِينَ).

در اينجا نخست مقام «حكم» مى خواهد، و سپس «ملحق شدن به صالحان».

«حكم» و «حكمت» از يك ريشه است، و حكمت همان گونه كه «راغب» در «مفردات» گفته: رسيدن به حق از طريق علم و آگاهى است، و شناخت موجودات و افعال نيك.

و به تعبير ديگر، معرفت ارزش ها و معيارهائى كه انسان به وسيله آن بتواند، حق را هر كجا هست بشناسد، و باطل را در هر لباس تشخيص دهد.

اين همان چيزى است كه بعضى از فلاسفه از آن به عنوان «كمال قوه نظريه» تعبير كرده اند.

اين همان حقيقتى است كه «لقمان» از ناحيه خدا دريافت داشته بود: «وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ»(1) و به عنوان «خير كثير» در آيه 269 سوره «بقره» از آن ياد شده است: «وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً».

و به نظر مى رسد: «حكم» مفهومى برتر از «حكمت» داشته باشد، يعنى آگاهى توأم با آمادگى براى اجرا، و به تعبير ديگر، قدرت بر داورى صحيح كه خالى از هوا پرستى و خطا باشد.

آرى، ابراهيم(عليه السلام) قبل از هر چيز از خدا «شناخت عميق و صحيح» توأم با حاكميت تقاضا مى كند، چرا كه هيچ برنامه عملى بدون چنين زير بنائى امكان پذير نيست.

و به دنبال آن، ملحق شدن به صالحين را از خدا تقاضا مى كند كه: اشاره به جنبه هاى عملى و به اصطلاح «حكمت عملى» است، در مقابل تقاضاى قبل، كه ناظر به «حكمت نظرى» بود.

بدون شك، ابراهيم(عليه السلام) هم داراى مقام «حكم» بود و هم در زمره «صالحان» پس چرا چنين تقاضائى از خدا مى كند؟

پاسخ اين است: نه حكمت داراى حدّ معينى است و نه صالح بودن، او تقاضا مى كند روز به روز به مراتب بالاتر و والاتر از علم و عمل برسد، حتى به موقعيت يك پيامبر اولوا العزم در اين جنبه ها قانع نيست!.

به علاوه، او مى داند همه اينها از ناحيه خدا است و هر لحظه امكان لغزش و سلب اين مواهب وجود دارد، لذا ادامه آن را علاوه بر تكامل، از خدا مى طلبد، همان گونه كه ما ـ با اين كه انشاء اللّه در صراط مستقيم ايمان گام برمى داريم ـ همه روز از خدا هدايت به «صراط مستقيم» را در نمازهايمان مى طلبيم، و تقاضاى ادامه اين راه و تكامل داريم.

* * *

بعد از اين دو تقاضا، درخواست مهم ديگرى با اين عبارت مى كند: «خداوندا براى من در ميان امت هاى آينده لسان صدق و ذكر خير قرار ده» (وَ اجْعَلْ لِي لِسانَ صِدْق فِي الآخِرِينَ).

آنچنان كن كه ياد من، در خاطره ها بماند، و خط و برنامه من در ميان آيندگان ادامه يابد، «اسوه» و الگوئى باشم كه به من اقتدا كنند، و پايه گذار مكتبى باشم كه به وسيله آن راه تو را بياموزند، و در خط تو حركت كنند.

خداوند، اين دعاى ابراهيم(عليه السلام) را نيز به اجابت رساند، همان گونه كه قرآن مى گويد : وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْق عَلِيّاً: «ما براى ابراهيم و اسحاق و يعقوب ذكر خير و لسان صدق برجسته و والائى قرار داديم».(2)

بعيد نيست اين تقاضا شامل همان چيزى باشد كه ابراهيم بعد از بناى خانه كعبه از خدا خواست و عرض كرد: رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِكَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِمْ:

«پروردگارا در ميان فرزندان ما (من و اسماعيل) پيامبرى مبعوث كن كه آيات تو را بر آنها بخواند و به آنان كتاب و حكمت بياموزد و آنها را پاكيزه كند و رشد دهد».(3)

و مى دانيم اين تقاضا با ظهور پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) تحقق يافت، و ذكر خير ابراهيم(عليه السلام) از اين طريق در اين امت بزرگ تداوم گرفت.

* * *

سپس افق ديد خود را از اين دنيا برگرفته و متوجه سراى جاودانه آخرت مى كند و به دعاى چهارمى پرداخته چنين مى گويد: «خداوندا مرا از وارثان بهشت پر نعمت قرار ده» (وَ اجْعَلْنِي مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعِيمِ).

بهشتى كه نعمت هاى معنوى و مادى در آن موج مى زند، نعمت هائى كه نه زوالى دارد، و نه ملالى، نعمت هائى كه براى ما زندانيان جهان دنيا، حتى قابل درك نيست نه از مغزهايمان گذشته و نه چشم هايمان ديده و نه گوش هايمان شنيده است!.

سابقاً گفته ايم: تعبير به «ارث» در مورد بهشت، يا به خاطر آن است كه ارث به معنى دستيابى به نعمتى است بى رنج و تعب و مسلماً آن همه نعمت هاى بهشتى در برابر طاعات ناچيز ما موهبتى بى رنج و تعب است، و يا به خاطر آن است كه طبق روايات، هر انسانى خانه اى در بهشت، و خانه اى در دوزخ دارد، هنگامى كه دوزخى شود، خانه بهشتيش به ديگران مى رسد.

* * *

در پنجمين دعا نظرش را متوجه عموى گمراهش كرده و طبق وعده اى كه به او قبلاً داده بود كه من براى تو استغفار مى كنم، چنين مى گويد: «خداوندا! پدرم (عمويم) را بيامرز كه او از گمراهان بود» (وَ اغْفِرْ لِأَبِي إِنَّهُ كانَ مِنَ الضّالِّينَ).

اين وعده را ابراهيم(عليه السلام) طبق صريح آيه 114 سوره «توبه»: «وَ ما كانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِيمَ لِأَبِيهِ إِلاّ عَنْ مَوْعِدَة وَعَدَها إِيّاهُ» قبلاً به او داده بود، و هدفش اين بود كه از اين طريق بتواند در قلب او نفوذ كند، و او را به سوى ايمان بكشاند، لذا به او چنين قولى را داد و به اين قول نيز عمل كرد.

و طبق روايتى كه از «ابن عباس» نقل شده، كراراً براى «آزر» استغفار نمود، اما هنگامى كه «آزر» در حال كفر از دنيا رفت و دشمنى او در برابر آئين حق مسلّم شد، ابراهيم(عليه السلام) استغفار را قطع كرد چنان كه در ذيل همان آيه فوق مى خوانيم: فَلَمّا تَبَيَّنَ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ: «هنگامى كه آشكار شد او دشمن خدا است از او بيزارى جست».(4)

* * *

سرانجام، ششمين و آخرين دعاى خود را كه آن هم پيرامون روز بازپسين است اين چنين به پيشگاه خدا عرضه مى دارد: «خداوندا مرا در روزى كه مردم برانگيخته مى شوند، رسوا مكن» (وَ لا تُخْزِنِي يَوْمَ يُبْعَثُونَ).

«لا تُخْزِنِي» از ماده «خزى» (بر وزن حزب) ـ به طورى كه «راغب» در «مفردات» گويد ـ به معنى «شكست روحى» (و شرمسارى) است كه يا از ناحيه خود انسان است كه به صورت حياء مفرط، جلوه گر مى شود، و يا از ناحيه ديگرى است كه بر انسان تحميل مى كند.

اين تعبير، از ناحيه ابراهيم(عليه السلام)، علاوه بر اين كه: درس و سرمشقى است براى ديگران، نشانه نهايت احساس مسئوليت و اعتماد بر لطف پروردگار است.

* * *

 88يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ

89إِلاّ مَنْ أَتَى اللّهَ بِقَلْب سَلِيم

90وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ

91وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِلْغاوِينَ

92وَ قِيلَ لَهُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ

93مِنْ دُونِ اللّهِ هَلْ يَنْصُرُونَكُمْ أَوْ يَنْتَصِرُونَ

94فَكُبْكِبُوا فِيها هُمْ وَ الْغاوُونَ

95وَ جُنُودُ إِبْلِيسَ أَجْمَعُونَ

96قالُوا وَ هُمْ فِيها يَخْتَصِمُونَ

97تَاللّهِ إِنْ كُنّا لَفِي ضَلال مُبِين

98إِذْ نُسَوِّيكُمْ بِرَبِّ الْعالَمِينَ

99وَ ما أَضَلَّنا إِلاَّ الْمُجْرِمُونَ

100فَما لَنا مِنْ شافِعِينَ

101وَ لا صَدِيق حَمِيم

102فَلَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً فَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ

103إِنَّ فِي ذلِكَ لآيَةً وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ

104وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ

 ترجمه:

88 ـ در آن روز كه مال و فرزندان سودى نمى بخشد.

89 ـ مگر كسى كه با قلب سليم به پيشگاه خدا آيد»!

90 ـ (در آن روز،) بهشت براى پرهيزگاران نزديك مى شود.

91 ـ و دوزخ براى گمراهان آشكار مى گردد.

92 ـ و به آنان گفته مى شود: «كجا هستند معبودانى كه پرستش مى كرديد.

93 ـ غير از خدا؟! آيا شما را يارى مى كنند، يا كسى به يارى آنها مى آيد»؟!

94 ـ پس همه آن معبودان با عابدان گمراه به دوزخ افكنده مى شوند.

95 ـ و همچنين همگى لشكريان ابليس!

96 ـ آنها در آنجا در حالى كه به مخاصمه برخاسته اند مى گويند:

97 ـ «به خدا سوگند كه ما در گمراهى آشكارى بوديم.

98 ـ چون شما را با پروردگار عالميان برابر مى شمرديم!

99 ـ اما كسى جز مجرمان ما را گمراه نكرد!

100 ـ (افسوس كه امروز) شفاعت كنندگانى براى ما وجود ندارد.

101 ـ و نه دوست گرم و پر محبتى!

102 ـ اى كاش بار ديگر بازگرديم و از مؤمنان باشيم»!

103 ـ حقاً در اين ماجرا، نشانه (و عبرتى) است; ولى بيشتر آنان مؤمن نبودند!

104 ـ و پروردگار تو توانا و مهربان است!

1 ـ لقمان، آيه 12.

2 ـ مريم، آيه 50.

3 ـ بقره، آيه 129.

4 ـ براى توضيح بيشتر به جلد 8 تفسير «نمونه»، صفحه 160، ذيل آيه 114 سوره «توبه» مراجعه فرمائيد.

تفسير:

▲مخاصمه معبودان و عابدان گمراه!

در آخرين آيه بحث گذشته، اشاره كوتاهى به روز قيامت و مسأله معاد بود، در آيات مورد بحث، ترسيم جامعى از چگونگى روز رستاخيز ضمن چندين آيه بيان شده، و مهمترين متاعى كه در آن بازار خريدار دارد، و همچنين سرنوشت مؤمنان، كافران، گمراهان و لشكر شيطان بازگو شده است، و ظاهر آيات نشان مى دهد: اين توصيف و توضيح از كلام ابراهيم(عليه السلام) و دنباله آخرين دعاى او است، غالب مفسران نيز چنين گفته اند، ـ هر چند بعضى احتمال داده اند كه آيات مورد بحث تماماً سخن الهى است كه در تعقيب سخنان ابراهيم و براى توضيح و تكميل آن آمده است ـ ولى اين احتمال ضعيف است.

به هر حال، نخست مى گويد: «روز رستاخيز روزى است كه هيچ مال و فرزندى سودى نمى دهد» (يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ).

در حقيقت اين دو سرمايه مهم زندگى دنيا، يعنى: اموال و نيروهاى انسانى در آنجا كمترين نتيجه اى براى صاحبانش نخواهد داشت، و به طريق اولى ساير سرمايه هاى اين جهان، كه در رتبه هاى بعد از اين دو قرار دارند، سودى نخواهد بخشيد.

بديهى است منظور از مال و فرزندان در اينجا، مال و فرزندانى نيست كه در طريق جلب رضاى خدا به كار گرفته شده باشند، بلكه، تكيه روى جنبه هاى مادى مسأله است، منظور اين است كه: سرمايه هاى مادى در آن روز مشكلى را حل نمى كند، اما در صورتى كه در طريق اطاعت فرمان پروردگار قرار گيرند سرمايه مادى نخواهند بود، رنگ الهى و صبغة اللّه به خود مى گيرند و «باقيات الصالحات» محسوب مى شوند.

* * *

آن گاه، به عنوان استثناء بر اين سخن مى افزايد: «مگر كسى كه به حضور خدا بيايد در حالى كه قلب سليم (سالم از هر گونه شرك، كفر و آلودگى به گناه) داشته باشد» (إِلاّ مَنْ أَتَى اللّهَ بِقَلْب سَلِيم).

و به اين ترتيب، تنها سرمايه نجات بخش در قيامت، قلب سليم است، چه تعبير جامع و جالبى!

تعبيرى كه هم ايمان خالص و نيت پاك در آن وجود دارد، و هم هر گونه عمل صالح; چرا كه چنين قلب پاكى، ثمره اى جز عمل پاك نخواهد داشت.

و به تعبير ديگر، همان گونه كه قلب و روح انسان، در اعمال انسان مؤثر است اعمال او نيز بازتاب وسيعى در قلب و جان دارد، و آن را به رنگ خود
ـ خواه رحمانى يا شيطانى ـ درمى آورند.

* * *

پس از آن، به شرح بهشت و دوزخ پرداخته، چنين مى گويد: «در آن هنگام بهشت به پرهيزگاران نزديك مى گردد» (وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ).(1)

* * *

«و دوزخ براى گمراهان آشكار مى شود» (وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِلْغاوِينَ).

اين در حقيقت قبل از ورود آنها به بهشت و دوزخ است كه، هر يك از اين دو گروه منظره جايگاه خود را از نزديك مى بينند: مؤمنان مسرور و گمراهان وحشت زده مى شوند، و اين نخستين برنامه هاى پاداش و كيفر آنها است.

جالب اين كه، نمى گويد: پرهيزگاران را به بهشت نزديك مى كنند، بلكه مى گويد: بهشت را به آنها نزديك مى سازند و اين اشاره به مقام بسيار با عظمت و پرارزش آنها است.

اين نكته نيز قابل دقت است كه، تعبير به «غاوِينَ» (گمراهان) همان تعبيرى است كه در داستان شيطان بعد از آن كه از درگاه خدا رانده شد، آمده است آنجا كه خداوند مى فرمايد: إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِينَ: «تو بر بندگان من سلطه اى نخواهى داشت مگر گمراهانى كه پيروى تو مى كنند».(2)

* * *

در آيه بعد، به گفتگوهاى سرزنش بار و عتاب آميزى كه در اين هنگام با اين گروه گمراه مى شود، پرداخته چنين مى گويد: «و به آنها گفته مى شود: كجا هستند معبودهائى را كه پيوسته عبادت مى كرديد»؟ (وَ قِيلَ لَهُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ).

* * *

«معبودهائى كه غير از خدا بودند» (مِنْ دُونِ اللّهِ).

«آيا آنها در برابر اين شدائد و سختيها كه اكنون با آن روبرو هستيد، شما را يارى مى كنند»؟! (هَلْ يَنْصُرُونَكُمْ).

«يا مى توانند كسى را به يارى شما دعوت كنند، و يا حتى كسى به يارى خود آنها مى آيد»؟! (أَوْ يَنْتَصِرُونَ).(3)

ولى آنها جوابى در برابر اين سؤال ندارند و كسى هم چنين انتظارى از آنها ندارد.

* * *

«در اين هنگام همه معبودان را جمع كرده با عابدان گمراهشان به دوزخ مى افكنند» (فَكُبْكِبُوا فِيها هُمْ وَ الْغاوُونَ).

و به گفته بعضى از مفسران، هر يكى بر روى ديگرى افكنده خواهد شد!.

* * *

«و همچنين لشكريان ابليس عموماً» (وَ جُنُودُ إِبْلِيسَ أَجْمَعُونَ).

در حقيقت اين سه گروه، بت ها، پرستش كنندگان بت ها، و لشكريان شيطان كه دلالان اين گناه و انحراف بودند، همگى در دوزخ جمع مى شوند، اما به اين صورت كه آنها را يكى پس از ديگرى به آن مى افكنند.

چون «كُبْكِبُوا» در اصل از ماده «كب» است، «كب» به معنى افكندن چيزى به صورت در گودال آمده، و تكرار آن (كبكب)، تكرار اين سقوط را مى رساند و اين نشان مى دهد كه آنها به هنگام سقوط در دوزخ، همانند سنگى مى باشند كه از بالاى بلندى به دره اى پرتاب مى شود، نخست به نقطه اى افتاده و از آنجا به نقطه ديگر تا در قعر دره قرار گيرد.(4)

* * *

ولى سخن به اينجا پايان نمى گيرد، بلكه به دنبال آن صحنه اى از نزاع و جدال اين سه گروه دوزخى را مجسم مى سازد:

«آنها در جهنم به مخاصمه و جدال پرداخته، مى گويند» (قالُوا وَ هُمْ فِيها يَخْتَصِمُونَ).

* * *

آرى، عابدان گمراه مى گويند: «به خدا سوگند ما در گمراهى آشكارى بوديم» (تَاللّهِ إِنْ كُنّا لَفِي ضَلال مُبِين).(5)

* * *

«زيرا ما شما معبودان دروغين را با پروردگار عالميان برابر مى پنداشتيم»! (إِذْ نُسَوِّيكُمْ بِرَبِّ الْعالَمِينَ).(6)

* * *

«اما هيچ كس ما را گمراه نكرد، مگر مجرمان» (وَ ما أَضَلَّنا إِلاَّ الْمُجْرِمُونَ).

همان مجرمانى كه رؤساى جامعه ما بودند و براى حفظ منافع خويش ما را به اين راه كشاندند و بدبخت كردند.

اين احتمال نيز وجود دارد كه: منظور از مجرمان، شياطين يا نياكان گمراهشان باشند كه آنها را به اين راه كشاندند.

* * *

ولى افسوس كه امروز «شفاعت كنندگانى براى ما وجود ندارد» (فَما لَنا مِنْ شافِعِينَ).

* * *

«و نه دوست گرم و پر محبتى» كه بتواند ما را يارى كند (وَ لا صَدِيق حَمِيم).

خلاصه، نه معبودان به شفاعت ما مى پردازند، آنچنان كه ما در دنيا مى پنداشتيم، و نه دوستان قدرت يارى ما را دارند.

قابل توجه اين كه: «شافعين» در آيه گذشته، به صورت جمع و «صديق» به صورت مفرد آمده، اين تفاوت، ممكن است به خاطر آن باشد كه اين گروه از گمراهان با چشم خود مى بينند مؤمنانى كه لغزش هائى داشته اند از شفاعت جمعى از شفاعت كنندگان همچون انبياء و اوصياء و فرشتگان، و شفاعت بعضى از دوستان صالح برخوردار مى شوند، آنها نيز آرزو مى كنند كه اى كاش! شفاعت كننده و دوستى داشتند.

به علاوه، «صديق» و «عدو» به طورى كه بعضى از مفسران تصريح كرده اند هم بر مفرد اطلاق مى شود، هم بر جمع.

* * *

اما به زودى متوجه اين واقعيت مى شوند كه نه، تأسف در آنجا سودى دارد و نه آنجا سراى عمل و جبران است، لذا آرزوى بازگشت به دنيا مى كنند و مى گويند: «اگر بار ديگر به دنيا برگرديم از مؤمنان خواهيم بود»! (فَلَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً فَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ).

درست است كه آنها در آنجا و در آن روز، ايمان پيدا كرده اند، ولى اين يك نوع ايمان اضطرارى است.

ايمانى مؤثر و سازنده است كه اختيارى و در اين جهان باشد، ايمانى كه سرچشمه هدايت و اعمال صالح گردد.

به هر حال، اين آرزو نيز مشكلى را حل نمى كند، و سنت الهى اجازه بازگشت را به هيچ كس نمى دهد، و خود آنها نيز اين حقيقت را مى دانند و كلمه «لَو» دليل بر آن است.(7)

* * *

سرانجام، در پايان اين بخش از سرگذشت ابراهيم(عليه السلام)، و گفتگوهايش با قوم گمراه و دعاهايش در پيشگاه خدا، و توصيف هايش از وضع روز قيامت، خداوند به عنوان يك نتيجه گيرى براى همه بندگان، همان دو آيه تكان دهنده را كه در پايان داستان موسى و فرعون آمده بود، و در پايان داستان انبياء ديگر نيز در همين سوره خواهد آمد، تكرار كرده، مى فرمايد:

«در اين ماجرا نشانه بزرگى است بر عظمت و قدرت خدا و بر سرانجام دردناك گمراهان و پيروزى مؤمنان، اما اكثر آنها مؤمن نبودند» (إِنَّ فِي ذلِكَ لآيَةً وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ).

* * *

«و پروردگار تو پيروز و شكست ناپذير و رحيم و مهربان است» (وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ).

تكرار اين جمله ها، دلدارى مؤثرى است براى پيامبر (صلى الله عليه وآله) و مؤمنان اندك در آن روز، و همچنين اقليت هاى مؤمن در هر عصر و زمان، تا از اكثريت گمراه وحشت نكنند و به عزت و رحمت الهى دلگرم باشند، و هم تهديدى است براى گمراهان، و اشاره اى است به اين كه اگر مهلتى به آنها داده مى شود، نه از جهت ضعف است كه به خاطر رحمت است.

* * *

1 ـ «أُزْلِفَتِ» از ماده «زلفى» (بر وزن كبرى) به معنى قرب و نزديكى است.

2 ـ حجر، آيه 42.

3 ـ «يَنْتَصِرُونَ» ممكن است اشاره به كمك خواستن براى خويشتن يا براى ديگرى و يا هر دو باشد; زيرا در آيات بعد، مى خوانيم كه معبودان و عابدان هر دو به آتش دوزخ افكنده مى شوند.

4 ـ در فارسى امروز «كبكبه» به گروهى از سواران يا صداى پاى ستوران و آدميان به طور دسته جمعى گفته مى شود، و كنايه از جاه و جلال و شكوه و شوكت است (فرهنگ معين).

بعيد نيست اين تعبير از «كُبكُوبة» (با ضم هر دو كاف) گرفته شده باشد كه در عربى به معنى گروهى از انسان ها يا ستوران است، و گاهى آن را در فارسى با «دبدبه» همراه مى آورند كه آن نيز به معنى صداى پاى جمعيت مردم و يا صداى دُهل ها است.

5 ـ «اِنْ» در «إِنْ كُنّا» مخففه از مثقله است و در اصل «اِنّا كُنّا» بوده است.

6 ـ «اِذ» در اينجا ممكن است به معنى ظرفيه يا تعليليه بوده باشد.

7 ـ «لَو» از حروف شرط است كه معمولاً در مواردى كه شرط محال است به كار مى رود.

نكته ها:

▲1 ـ «قلب سليم» تنها سرمايه نجات

در لابلاى سخنان ابراهيم(عليه السلام) در آيات فوق خوانديم كه: در توصيف قيامت مى گويد: در آنجا چيزى به كار نمى آيد جز «قلب سليم».

«سليم» كه از ماده «سلامت» است مفهوم روشنى دارد يعنى قلبى كه از هر گونه بيمارى و انحراف اخلاقى و اعتقادى، دور باشد.

مگر نه اين است كه: قرآن درباره منافقان مى گويد: فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللّهُ مَرَضاً: «در دل هاى آنها يك نوع بيمارى است و بر اثر لجاجتشان خدا بر اين بيمارى مى افزايد»!.(1)

در چند حديث پر معنى «قلب سليم» به خوبى معرفى شده:

الف ـ در حديثى از امام صادق(عليه السلام) در ذيل آيه مورد بحث، مى خوانيم: وَ كُلُّ قَلْب فِيْهِ شِرْكٌ أَوْ شَكٌّ فَهُوَ ساقِطٌ: «هر قلبى كه در آن شرك و شكى است آن قلب سقوط مى كند و بى ارزش است».(2)

ب ـ از سوئى ديگر، مى دانيم: علائق شديد مادى، و دنيا پرستى، انسان را به هر انحراف و گناه مى كشاند; چرا كه: حُبُّ الدُّنْيا رَأْسُ كُلِّ خَطِيْئَة: «عشق به دنيا سرچشمه هر گناهى است».(3)

و لذا قلب سليم، قلبى است كه خالى از «حب دنيا» باشد، همان گونه كه امام صادق(عليه السلام) در حديث ديگرى در ذيل همين آيه فرمود: هُوَ الْقَلْبُ الَّذِى سَلِمَ مِنْ حُبِّ الدُّنْيا: «اين قلبى است كه از عشق دنيا سالم باشد».(4)

با توجه به آيه 197 سوره «بقره»: وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوى: «توشه برگيريد كه بهترين توشه براى آن جهان پرهيزگارى است» روشن مى شود: قلب سليم قلبى است كه بر اثر سلامت سرچشمه تقواى الهى گردد.

ج ـ آخرين سخن اين كه: قلب سليم قلبى است كه جز خدا در آن نباشد، آنگونه كه امام صادق(عليه السلام) در پاسخ سؤالى پيرامون اين آيه، فرمود:

الْقَلْبُ السَّلِيمُ الَّذِي يَلْقَى رَبَّهُ وَ لَيْسَ فِيهِ أَحَدٌ سِوَاهُ: «قلب سليم قلبى است كه خدا را ملاقات كند در حالى كه غير از او در آن نباشد».(5)

ناگفته پيدا است: منظور از «قلب» در اين گونه موارد روح و جان آدمى است.

در روايات اسلامى پيرامون قلب و سلامت آن، و آفاتى كه بر آن وارد مى شود و راه مبارزه با اين آفات، مطالب فراوانى آمده است كه از مجموع آنها اين منطق اسلامى كاملاً آشكار است كه: اسلام قبل از هر چيز، به زير بناى فكرى، عقيدتى و اخلاقى اهميت مى دهد; چرا كه تمامى برنامه هاى عملى انسان بازتابى از آن است.

همان گونه كه سلامت قلب ظاهرى، عامل سلامت جسم، و بيمارى آن، سبب بيمارى همه اعضاء است; چرا كه تغذيه تمام سلول هاى بدن به وسيله خونى انجام مى گيرد كه به كمك قلب به تمام نقاط كشور تن فرستاده مى شود، همين گونه، سلامت و فساد برنامه هاى زندگى انسان جلوه و بازتابى است از سلامت و فساد عقيده و اخلاق.

اين بحث را با سخنى از امام باقر(عليه السلام) پايان مى دهيم آنجا كه فرمود: قلب ها چهار گونه است:

قلبى كه در آن نفاق و ايمان است.

قلبى كه وارونه است.

قلبى كه مُهر بر آن خورده، هيچ حقى بر آن وارد نمى شود.

و قلبى كه نورانى است و خالى (از غير خدا).

سپس افزود: قلب نورانى قلب مؤمن است، هر گاه خدا نعمتى به او بخشد شكر مى گويد، و هر گاه مصيبتى به او رسد، صبر و شكيبائى مى كند، اما قلب وارونه قلب مشركان است همان گونه كه خداوند فرموده: أَ فَمَنْ يَمْشِي مُكِبّاً عَلى وَجْهِهِ أَهْدى أَمَّنْ يَمْشِي سَوِيّاً عَلى صِراط مُسْتَقِيم:

«آيا كسى كه به صورت بر زمين راه مى رود هدايت يافته تر است يا كسى كه راست قامت بر صراط مستقيم گام برمى دارد»؟!(6)

اما قلبى كه در آن ايمان و نفاق است قلب كسانى است كه در برابر حق و باطل بى تفاوتند، اگر در محيط حق قرار گيرند، تابع حق مى شوند و اگر در محيط باطل باشند گرايش به باطل پيدا مى كنند.

و اما قلب مُهر خورده، قلب منافقان است».(7)

* * *

2 ـ در روايات متعددى كه از امام باقر و امام صادق(عليه السلام) در ذيل آيه «فَكُبْكِبُوا فِيها هُمْ وَ الْغاوُونَ» رسيده، چنين مى خوانيم: هُمْ قَوْمٌ وَصَفُوا عَدْلاً بِأَلْسِنَتِهِمْ ثُمَّ خَالَفُوهُ إِلَى غَيْرِهِ: «اين آيه درباره كسانى است كه حق و عدالتى را با زبان توصيف مى كنند اما در عمل مخالف آن را انجام مى دهند».(8)

اين نشان مى دهد: گفتار بدون عمل تا چه حدّ زشت و مذموم است كه گوينده، آن را به طرز دردناكى در آتش دوزخ مى افكند، آنها كسانى هستند كه هم گمراهند و هم گمراه كننده، سخنشان مردم را به سوى حق مى خواند و عملشان به باطل، بلكه عملشان بيانگر عدم ايمانشان به گفتارشان است.

ضمناً، بايد توجه داشت «غاوون» كه از ماده «غى» گرفته شده، به معنى هر گونه گمراهى نيست، بلكه به گفته «راغب» در «مفردات»، آن نوع جهل و گمراهى است كه از فساد عقيده سرچشمه گيرد.

* * *

3 ـ در ذيل آيه فَما لَنا مِنْ شافِعِينَ * وَ لا صَدِيق حَمِيم: «ما نه شفاعت كنندگانى داريم * و نه دوست پر محبتى» روايات متعددى نقل شده و در بعضى صريحاً آمده است: الشّافِعُونَ الأَئِمَّةُ، وَ الصَدِيْقُ مِنَ الْمُؤْمِنِيْنَ: «شافعان امامان هستند، و دوستان مؤمنانند».(9)

در حديث ديگرى از «جابر بن عبداللّه» مى خوانيم كه از رسول خدا (صلى الله عليه وآله)چنين شنيدم مى فرمود: اِنَّ الرَّجُلَ يَقُولُ فِى الْجَنَّةِ ما فَعَلَ صَدِيْقِى فُلانٌ، وَ صَدِيْقُهُ فِى الْجَحِيْمِ، فَيَقُولُ اللّهُ: أَخْرِجُوا لَهُ صَدِيْقَهُ اِلَى الْجَنَّةِ فَيَقُولُ مَنْ بَقِىَ فِى النّارِ فَما لَنا مِنْ شافِعِيْنَ وَ لا صَدِيْق حَمِيْم:

«بعضى از بهشتيان مى پرسند: چه بر سر دوست ما آمد، در حالى كه دوستشان در جهنم است، خداوند براى اين كه قلب اين مؤمن را شاد كند، فرمان مى دهد دوستش را از دوزخ خارج كنند و به بهشت بفرستند، اينجا است كه باقى ماندگان در دوزخ، مى گويند: واى بر ما! نه شفاعت كننده اى داريم و نه دوست مهربانى»!.(10)

بديهى است نه شفاعت بدون معيار و ملاك است، و نه تقاضا درباره دوستشان بى حساب، بايد يك نوع پيوند و ارتباط معنوى در ميان شفاعت كننده و شفاعت شونده وجود داشته باشد تا اين هدف تحقق يابد.(11)

* * *

105كَذَّبَتْ قَوْمُ نُوح الْمُرْسَلِينَ

106إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَ لا تَتَّقُونَ

107إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ

108فَاتَّقُوا اللّهَ وَ أَطِيعُونِ

109وَ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْر إِنْ أَجْرِيَ إِلاّ عَلى رَبِّ الْعالَمِينَ

110فَاتَّقُوا اللّهَ وَ أَطِيعُونِ

111قالُوا أَ نُؤْمِنُ لَكَ وَ اتَّبَعَكَ الأَرْذَلُونَ

112قالَ وَ ما عِلْمِي بِما كانُوا يَعْمَلُونَ

113إِنْ حِسابُهُمْ إِلاّ عَلى رَبِّي لَوْ تَشْعُرُونَ

114وَ ما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِينَ

115إِنْ أَنَا إِلاّ نَذِيرٌ مُبِينٌ

ترجمه:

105 ـ قوم نوح رسولان را تكذيب كردند.

106 ـ هنگامى كه برادرشان نوح به آنان گفت: «آيا تقوا پيشه نمى كنيد»؟!

107 ـ مسلماً من براى شما پيامبرى امين هستم!

108 ـ تقواى الهى پيشه كنيد و مرا اطاعت نمائيد!

109 ـ من براى اين (دعوت) هيچ مزدى از شما نمى طلبم; اجر من تنها بر پروردگار عالميان است!

110 ـ پس، تقواى الهى پيشه كنيد و مرا اطاعت نمائيد!

111 ـ گفتند: «آيا ما به تو ايمان بياوريم در حالى كه افراد پست و بى ارزش از تو پيروى كرده اند»؟!

112 ـ (نوح) گفت: «من چه مى دانم آنها چه كارى داشته اند!

113 ـ حساب آنها تنها با پروردگار من است اگر شما مى فهميديد!

114 ـ و من هرگز مؤمنان را طرد نخواهم كرد.

115 ـ من تنها انذار كننده اى آشكارم».

1 ـ بقره، آيه 10.

2 ـ «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 57.

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 70، صفحه 239.

4 ـ تفسير «صافى»، ذيل همين آيه.

5 ـ «كافى»، جلد 2، صفحه 16، طبق نقل تفسير «صافى»، ذيل آيه مورد بحث.

6 ـ ملك، آيه 22.

7 ـ «اصول كافى»، جلد 2، صفحه 422، باب فى ظلمة قلب المنافق (با كمى نقل به معنى).

8 ـ اين روايات را نويسنده «نور الثقلين» (جلد 4، صفحه 59) از «اصول كافى»، جلد 1، صفحه 47 و تفسير «على بن ابراهيم» و «محاسن برقى» نقل كرده است.

9 ـ «محاسن برقى»، طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 61، ذيل آيه مورد بحث.

10 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 195، ذيل آيه مورد بحث.

11 ـ شرح مفصل اين موضوع را در بحث شفاعت در جلد اول تفسير «نمونه»، ذيل آيه 48 سوره «بقره» آورده ايم.

تفسير:

▲اى نوح! چرا بى سر و پاها گرد تو را گرفته اند؟

بعد از پايان ماجراى ابراهيم، و گفتگوهايش با قوم گمراه خويش، سومين پيامبرى كه مطرح شده، نوح(عليه السلام) است.

قرآن در اين آيات از قوم نوح به عنوان يك ماجراى آموزنده ديگر سخن به ميان مى آورد، و لجاجت، سرسختى و بى شرمى آنها را با عاقبت دردناكشان ضمن چند آيه بازگو مى كند.

نخست مى گويد: «قوم نوح، رسولان را تكذيب كردند» (كَذَّبَتْ قَوْمُ نُوح الْمُرْسَلِينَ).(1)

معلوم است: قوم نوح تنها نوح(عليه السلام) را تكذيب كردند، اما از آنجا كه دعوت همه پيامبران از نظر اصول، يكى بود، تكذيب نوح تكذيب همه رسولان محسوب مى شد، و لذا مى فرمايد: قوم نوح «مرسلين» را تكذيب كردند.

اين احتمال نيز وجود دارد كه اصولاً قوم نوح، منكر همه اديان و مذاهب بودند، و تمام پيامبران الهى را چه قبل از ظهور نوح، و چه بعد از ظهورش تكذيب مى كردند.

* * *

آن گاه به اين فراز از زندگى او كه شبيه فرازهائى است كه در گذشته از ابراهيم و موسى(عليهم السلام) نقل شد، اشاره كرده مى گويد: «به خاطر بياور هنگامى كه برادرشان نوح به آنها گفت: آيا پرهيزگارى پيشه نمى كنيد»؟ (إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَ لا تَتَّقُونَ).

تعبير به «برادر» تعبيرى است كه نهايت پيوند محبت آميز را بر اساس مساوات و برابرى مشخص مى كند، يعنى نوح(عليه السلام) بى آن كه بخواهد تفوقى بر آنان بجويد با نهايت صفا و صميميت آنها را دعوت به پرهيزكارى كرد.

تعبير به اخوت و برادرى كه نه تنها در مورد نوح(عليه السلام) بلكه درباره بسيارى ديگر از پيامبران (مانند هود، صالح و لوط(عليهم السلام)) آمده است به همه رهبران راه حق الهام مى بخشد كه بايد در دعوت خود نهايت محبت و صميميت توأم با دورى از هر گونه تفوق طلبى را رعايت كنند، تا دل هاى رميده جذب آئين حق گردد، و هيچ سنگينى احساس نكنند.

* * *

پس از دعوت به تقوا كه خمير مايه هر گونه هدايت و نجات است، اضافه مى كند: «من براى شما فرستاده امينى هستم» (إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ).

* * *

«از خدا بترسيد، تقوا پيشه كنيد و مرا اطاعت نمائيد» كه اطاعت من اطاعت خدا است (فَاتَّقُوا اللّهَ وَ أَطِيعُونِ).

اين تعبير نشان مى دهد كه نوح(عليه السلام) سابقه ممتدى از امانت در ميان قوم خود داشت و او را با اين صفت والا مى شناختند لذا، مى گويد: به همين دليل، من در اداى رسالت الهى امينم و خيانتى از من نخواهيد ديد.

مقدم داشتن «تقوا» بر «اطاعت»، به خاطر اين است كه: تا ايمان و اعتقادى نسبت به «اللّه» و ترس از او در ميان نباشد، اطاعت از فرمان پيامبرش صورت نخواهد گرفت.

* * *

دگر بار نوح(عليه السلام) به دليل ديگرى بر حقانيت خود، تمسك مى جويد، دليلى كه زبان بهانه جويان را كوتاه مى سازد، مى گويد: «من از شما در برابر اين دعوتم مزدى نمى طلبم» (وَ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْر).

«اجر و پاداش من تنها بر پروردگار عالميان است» (إِنْ أَجْرِيَ إِلاّ عَلى رَبِّ الْعالَمِينَ).

روشن است انگيزه هاى الهى، معمولاً دليل بر صداقت مدعى نبوت است، در حالى كه انگيزه هاى مادى به خوبى نشان مى دهد كه، هدف سودجوئى است، مخصوصاً اعراب آن عصر، با اين مسأله در مورد كاهنان و افرادى شبيه آنان آشنا بودند.

* * *

باز به دنبال اين جمله، همان جمله اى را مى گويد كه بعد از تأكيد بر رسالت و امانت خويش بيان كرده بود، مى گويد: «از خدا بترسيد و مرا اطاعت كنيد» (فَاتَّقُوا اللّهَ وَ أَطِيعُونِ).

* * *

اما مشركان لجوج و مستكبران خيره سر، هنگامى كه راه هاى بهانه جوئى را به روى خود مسدود ديدند، به اين مسأله چسبيدند و «گفتند: آيا ما به تو ايمان بياوريم در حالى كه افراد پست و بى ارزش از تو پيروى كرده اند»؟! (قالُوا أَ نُؤْمِنُ لَكَ وَ اتَّبَعَكَ الأَرْذَلُونَ).

ارزش يك پيشوا را بايد از پيروانش شناخت، و به اصطلاح امامزاده را از زوارش مى شناسند، ما وقتى به پيروان تو نگاه مى كنيم، مشتى بى سر و پا، گمنام و فقير، تهيدست و پا برهنه كه كسب هاى ضعيف و ناچيزى دارند، اطرافت را گرفته اند، با اين حال، چگونه انتظار دارى ثروتمندان سرشناس و اشراف با نام و نشان، سر تسليم بر آستان تو بسايند؟!

اصلاً، هرگز آب ما با اين جمعيت در يك جوى نمى رود، ما هيچ گاه بر سر يك سفره ننشسته ايم، و در زير يك سقف اجتماع نكرده ايم، چه انتظار نامعقولى دارى؟!.

درست است آنها در اين تشخيص صائب بودند كه پيشوا را بايد از طريق پيروان شناخت، ولى اشتباه بزرگشان اين بود كه، آنها مفهوم و معيار شخصيت را گم كرده بودند.

آنها معيار سنجش ارزش ها را مال و ثروت، لباس و خانه و مركب زيبا و گران قيمت قرار داده بودند، و از پاكى، تقوا، حق جوئى و صفات عالى انسانيت كه در طبقات كم درآمد، بسيار بود و در اشراف بسيار كم، غافل بودند.

روح طبقاتى در بدترين اشكالش بر فكر آنها حاكم بود، به همين دليل طبقه تهيدست را «اراذل» مى شمردند!(2) و اتفاقاً آنها اگر از زندان جامعه طبقاتى بيرون مى آمدند، به خوبى مى توانستند درك كنند كه: ايمان اين گروه، خود بهترين دليل بر حقانيت و اصالت دعوت اين پيامبر است.

* * *

ولى نوح(عليه السلام) آنها را در اينجا فوراً خلع سلاح كرده «گفت: وظيفه من دعوت همگان به سوى حق، و اصلاح جامعه است، من چه مى دانم آنها چه كارى داشته اند»؟! (قالَ وَ ما عِلْمِي بِما كانُوا يَعْمَلُونَ).

گذشته آنها هر چه بوده گذشته، مهم امروز است كه دعوت رهبر الهى را «لبيك» گفته اند، در مقام خودسازى برآمده و قلب و دل خود را در اختيار حق گذاشته اند.

* * *

اگر آنها در گذشته كار خوب يا بدى كرده اند، «حسابشان بر پروردگار من است اگر شما مى فهميديد» و درك و تشخيص مى داشتيد (إِنْ حِسابُهُمْ إِلاّ عَلى رَبِّي لَوْ تَشْعُرُونَ).

از اين سخن ضمناً استفاده مى شود كه آنها مى خواستند علاوه بر مسأله تهيدستى اين گروه از مؤمنان را به سوء سابقه اخلاقى و عملى متهم سازند، در حالى كه معمولاً فساد و آلودگى در طبقات مرفّه به درجات، بيشتر است، آنها هستند كه همه رقم وسائل فساد در اختيار دارند و مست مقام و مالند و كمتر خدا را بنده اند!

اما نوح(عليه السلام) بى آن كه در اين مسأله با آنها گلاويز شود، مى گويد: من از آنها چيز بدى سراغ ندارم، و اگر هم چنين باشد كه شما مى گوئيد، حسابشان با خدا است!

* * *

آنچه وظيفه من است اين است كه: من پر و بال خود را براى همه حق جويان بگشايم «من هرگز ايمان آورندگان را طرد نخواهم كرد» (وَ ما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِينَ).

اين جمله در حقيقت، پاسخ به درخواست ضمنى اين ثروتمندان مغرور است كه از نوح(عليه السلام) خواسته بودند، اين گروه را از خود براند و طرد كند، تا نزد او حاضر شوند!

* * *

و مى افزايد: تنها وظيفه من اين است كه من مردم را انذار كنم «من فقط بيم دهنده آشكارى هستم» (إِنْ أَنَا إِلاّ نَذِيرٌ مُبِينٌ).

هر كس اين هشدار مرا بشنود، و از راه انحراف به صراط مستقيم، بازگردد پيرو من است، هر كه باشد و در هر وضع مادى و شرائط اجتماعى.

قابل توجه اين كه: اين ايراد را نه تنها بر نوح(عليه السلام) كه نخستين پيامبران اولوا العزم است گرفتند، به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نيز كه خاتم انبياء است و همچنين به ساير پيامبران نيز گرفتند.

آنها با عينك سياهى كه بر چشم داشتند منظره اين سپيد جامگان را تاريك مى ديدند و همواره خواهان طرد و رد آنها بودند، و اصلاً خدا و پيامبرانى را كه چنين بندگان و پيروانى داشته باشند، نمى پسنديدند!

اما قرآن چه زيبا در سوره «كهف»، آيه 28 به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ كانَ أَمْرُهُ فُرُطاً:

«با كسانى باش كه پروردگار خود را صبح و عصر مى خوانند، و تنها ذات او را مى طلبند، هرگز چشم هاى خود را به خاطر زينت هاى دنيا از آنها برمگير، و از كسانى كه قلبشان را از ياد خود غافل ساخته ايم اطاعت مكن، همانها كه پيروى هواى نفس كرده اند و كارهايشان افراطى است»!.

و حتى اين ايراد را به رهبران راه حق، در عصر و زمان ما نيز مى كنند كه بيشترين رقم طرفداران شما را «مستضعفين» و پابرهنه ها تشكيل مى دهند.

آنها مى خواهند با اين سخن عيبى بگذارند در حالى كه ناآگاهانه مدح و تمجيد مى كنند و اصالت مكتب را امضا مى نمايند.

* * *

 116قالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ يا نُوحُ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِينَ

117قالَ رَبِّ إِنَّ قَوْمِي كَذَّبُونِ

118فَافْتَحْ بَيْنِي وَ بَيْنَهُمْ فَتْحاً وَ نَجِّنِي وَ مَنْ مَعِيَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ

119فَأَنْجَيْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ

120ثُمَّ أَغْرَقْنا بَعْدُ الْباقِينَ

121إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ

122وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ

ترجمه:

116 ـ گفتند: «اى نوح! اگر (از حرفهايت) دست بر ندارى، سنگباران خواهى شد»!

117 ـ گفت: «پروردگارا! قوم من، مرا تكذيب كردند.

118 ـ اكنون ميان من و آنها جدائى بيفكن; و مرا و مؤمنانى را كه با من هستند رهائى بخش»!

119 ـ ما، او و كسانى را كه با او بودند در آن كشتى كه پُر (از انسان و انواع حيوانات) بود، رهائى بخشيديم!

120 ـ سپس بقيه را غرق كرديم!

121 ـ در اين ماجرا نشانه روشنى است; اما بيشتر آنان مؤمن نبودند.

122 ـ و پروردگار تو توانا و مهربان است.

1 ـ مؤنث بودن «كَذَّبَتْ» به خاطر اين است كه: «قوم» به معنى «جماعت» است و جماعت تأنيث لفظى دارد.

بعضى نيز گفته اند: «قوم» ذاتاً كلمه مؤنثى است زيرا مصغّر آن «قويمة» گفته مى شود (اولى را «طبرسى» در «مجمع البيان» و دومى را «فخر رازى» در تفسيرش بيان كرده است).

ولى «آلوسى» در «روح المعانى» مى گويد: لفظ «قوم» هم به صورت مذكر، و هم به صورت مؤنث استعمال مى شود.

2 ـ «اراذل» جمع «ارذل» (بر وزن اهرم) و آن نيز جمع «رذل» به معنى پست و حقير است.

 تفسير:

▲نجات نوح و غرق مشركان خودخواه

عكس العمل اين قوم گمراه و لجوج، در برابر نوح(عليه السلام) همان بود كه همه زورگويان در طول تاريخ داشتند، و آن، تكيه بر قدرت، زور و تهديد به نابودى بود «گفتند: اى نوح! بس است! اگر از اين سخنان خوددارى نكنى، و فضاى جامعه ما را با گفتگوهايت تلخ و تاريك سازى، به طور قطع سنگسار خواهى شد»! (قالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ يا نُوحُ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِينَ).

تعبير «مِنَ الْمَرْجُومِينَ» نشان مى دهد: سنگسار كردن در ميان آنها در مورد مخالفين سابقه داشته، در حقيقت، به نوح(عليه السلام) مى گويند: اگر به اين گفتگوها و دعوت به سوى توحيد و آئينت ادامه دهى، بر سر تو همان خواهد آمد كه بر سر ساير مخالفين ما آمد، و آن سنگسار كردن است كه يكى از بدترين انواع قتل مى باشد.(1)

* * *

«نوح»(عليه السلام) كه مى بيند اين دعوت مستمر و طولانى، با اين منطق روشن و با آن همه صبر و شكيبائى، جز در عده قليلى تأثير نگذارده، سرانجام شكايت به درگاه خدا مى برد، و ضمن شرح حال خود، تقاضاى جدائى و نجات از چنگال اين ستمگران بى منطق مى كند.

«عرض كرد: پروردگارا! قوم من مرا تكذيب كردند» (قالَ رَبِّ إِنَّ قَوْمِي كَذَّبُونِ).

درست است كه خداوند از همه چيز آگاه است، ولى به هنگام طرح شكايت و به عنوان مقدمه، براى تقاضاى بعدى، اين سخن را مطرح مى كند.

قابل توجه اين كه: نوح(عليه السلام) از مصائبى كه بر شخص او گذشته، اظهار ناراحتى نمى كند، بلكه تنها از اين ناراحت است كه او را تكذيب كرده اند و پيام الهى را نپذيرفته اند.

* * *

پس از آن عرض مى كند: اكنون كه هيچ راهى براى هدايت اين گروه باقى نمانده «ميان من و اينها جدائى بيفكن» و ميان ما خودت داورى كن (فَافْتَحْ بَيْنِي وَ بَيْنَهُمْ فَتْحاً).

«فتح» در اصل ـ همان گونه كه ارباب لغت گفته اند ـ به معنى گشودن و از بين بردن بستگى است، و آن دو گونه است:

گاهى جنبه حسى دارد، مانند فَتْحُ البابِ: «گشودن در» و گاه جنبه معنوى دارد مانند: فَتْحُ الهَمِّ: «گشودن غم و از بين بردن اندوه».

وَ فَتْحُ الْمُسْتَغْلَقِ مِنَ الْعُلُومِ: «به معنى گشودن رازهاى دانش» و فَتْحُ الْقَضِيَّةِ: «به معنى داورى كردن و پايان دادن به نزاع و دعوا است».

سپس اضافه مى كند: «و من و مؤمنانى را كه با من هستند نجات ده» (وَ نَجِّنِي وَ مَنْ مَعِيَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ).

* * *

در اينجا رحمت الهى به يارى نوح آمد و مجازات دردناكش به سراغ تكذيب كنندگان، چنان كه مى فرمايد: «ما او و تمام كسانى را كه با او همراه بودند در كشتى كه مملو از انسان و انواع حيوانات بود رهائى بخشيديم» (فَأَنْجَيْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ).

* * *

«سپس بقيه را غرق و نابود كرديم» (ثُمَّ أَغْرَقْنا بَعْدُ الْباقِينَ).

«مَشْحُون» از ماده «شحن» (بر وزن صحن) به معنى پر كردن است، و گاه به معنى مجهز ساختن، نيز آمده، و «شحناء» به عداوتى گفته مى شود كه: تمام وجود انسان را پر كند، و منظور در اينجا اين است كه: آن كشتى مملوّ از نفرات و همه وسائل بود، و كمبودى نداشت.

يعنى خداوند بعد از آن كه كشتى از هر نظر مهيا و آماده حركت شد، طوفان را فرستاد تا نوح(عليه السلام) و ساير سرنشينانش گرفتار ناراحتى نشوند، و اين خود يكى از نعمت هاى الهى بر آنها بود.

* * *

و در پايان اين سخن، همان مى گويد كه در پايان ماجراى موسى(عليه السلام) و ابراهيم(عليه السلام) بيان كرد، مى فرمايد: «در ماجراى نوح و دعوت پيگير و مستمر او، صبر و شكيبائيش، و سرانجام غرق و نابودى مخالفانش، آيت و نشانه اى است براى همگان» (إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً).

«هر چند اكثر آنها ايمان نياوردند» (وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ).

بنابراين تو اى پيامبر! از اعراض و سرسختى مشركان قومت نگران مباش، ايستادگى به خرج ده، كه سرنوشت تو و يارانت سرنوشت نوح(عليه السلام) و ياران او است، و سرانجامِ گمراهان، همان سرانجام شوم غرق شدگان است.

* * *

و بدان «پروردگار تو شكست ناپذير و رحيم است» (وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ).

رحمتش ايجاب مى كند كه به آنها فرصت كافى و مهلت دهد، و اتمام حجت كند، و عزتش سبب مى شود كه سرانجام تو را پيروز و آنها را مواجه با شكست نمايد.

* * *

 123كَذَّبَتْ عادٌ الْمُرْسَلِينَ

124إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَ لا تَتَّقُونَ

125إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ

126فَاتَّقُوا اللّهَ وَ أَطِيعُونِ

127وَ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْر إِنْ أَجْرِيَ إِلاّ عَلى رَبِّ الْعالَمِينَ

128أَ تَبْنُونَ بِكُلِّ رِيع آيَةً تَعْبَثُونَ

129وَ تَتَّخِذُونَ مَصانِعَ لَعَلَّكُمْ تَخْلُدُونَ

130وَ إِذا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبّارِينَ

131فَاتَّقُوا اللّهَ وَ أَطِيعُونِ

132وَ اتَّقُوا الَّذِي أَمَدَّكُمْ بِما تَعْلَمُونَ

133أَمَدَّكُمْ بِأَنْعام وَ بَنِينَ

134وَ جَنّات وَ عُيُون

135إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْم عَظِيم

ترجمه:

123 ـ قوم عاد (نيز) رسولان (خدا) را تكذيب كردند.

124 ـ هنگامى كه برادرشان هود گفت: «آيا تقوا پيشه نمى كنيد؟!

125 ـ مسلماً من براى شما پيامبرى امين هستم!

126 ـ پس تقواى الهى پيشه كنيد و مرا اطاعت نمائيد!

127 ـ من در برابر اين دعوت، هيچ اجر و پاداشى از شما نمى طلبم; اجر و پاداش من تنها بر پروردگار عالميان است.

128 ـ آيا شما بر هر مكان مرتفعى نشانه اى از روى هوا و هوس مى سازيد؟!

129 ـ و قصرها و قلعه هاى زيبا و محكم بنا مى كنيد شايد در دنيا جاودانه بمانيد؟!

130 ـ و هنگامى كه كسى را مجازات مى كنيد همچون جباران كيفر مى دهيد!

131 ـ پس تقواى الهى پيشه كنيد و مرا اطاعت نمائيد!

132 ـ و از (نافرمانى) خدائى بپرهيزيد كه شما را امداد كرده.

133 ـ شما را به چهارپايان و نيز پسران امداد فرموده.

134 ـ همچنين به باغ ها و چشمه ها!

135 ـ (اگر كفران كنيد،) من بر شما از عذاب روزى بزرگ مى ترسم»!

1 ـ «رجم» در اصل از «رجام» (بر وزن كتاب) جمع «رجمة» (بر وزن لقمه) به معنى قطعه سنگى است كه روى قبر مى گذارند، و يا بت پرستان گرد آن مى گردند.

و نيز «رجم» به معنى زدن با سنگ، تا سر حدّ قتل است و گاه نيز به معنى قتل به هر شكل و هر نوع باشد آمده است; زيرا كشتارشان با سنگ بوده.

تفسير:

▲جنايات و اعمال بى رويه قوم عاد

اكنون نوبت به قوم «عاد» و پيامبرشان «هود»(عليه السلام) مى رسد، چهارمين پيامبرى كه در اين سوره مطرح گرديده است، در اين آيات گوشه اى از زندگى و سرنوشت آنها و درس هاى عبرتى را كه در آن نهفته است، ضمن هيجده آيه بيان مى كند.

قوم «عاد»، چنان كه قبلاً هم گفته ايم، جمعيتى بودند كه در سرزمين «احقاف» در ناحيه «حضرموت»، از نواحى «يمن»، در جنوب جزيره «عربستان» زندگى داشتند.

«قوم سركش عاد ـ چنان كه قرآن مى گويد: ـ فرستادگان خدا را تكذيب كردند» (كَذَّبَتْ عادٌ الْمُرْسَلِينَ).(1)

گرچه آنها تنها «هود»(عليه السلام) را تكذيب كردند، اما چون دعوت هود دعوت همه پيامبران بود در واقع همه انبياء را تكذيب كرده بودند.

* * *

بعد از ذكر اين اجمال، به تفصيل پرداخته مى گويد: «در آن هنگام كه برادرشان هود گفت: آيا تقوى پيشه نمى كنيد»؟ (إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَ لا تَتَّقُونَ).

او در نهايت دلسوزى و مهربانى، همچون يك «برادر» آنها را به توحيد و تقوا دعوت كرد و به همين دليل كلمه «أخ» بر او اطلاق شده.

* * *

آن گاه افزود: «من براى شما فرستاده امينى هستم» (إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ).

سابقه زندگى من در ميان شما گواه اين حقيقت است كه هرگز راه خيانت نپوئيدم و جز حق و صداقت در بساط نداشتم.

* * *

باز تأكيد مى كند: اكنون كه چنين است و شما هم به خوبى آگاهيد «از خدا بترسيد، پرهيزگارى پيشه كنيد و از من اطاعت نمائيد» كه اطاعتم اطاعت خدا است (فَاتَّقُوا اللّهَ وَ أَطِيعُونِ).

* * *

و اگر فكر مى كنيد من سوداى مال در سر مى پرورانم و اينها مقدمه رسيدن به مال و مقامى است، بدانيد: «من كوچكترين اجرى در برابر اين دعوت از شما نمى خواهم» (وَ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْر).

«اجر و پاداش من تنها بر پروردگار عالميان است» (إِنْ أَجْرِيَ إِلاّ عَلى رَبِّ الْعالَمِينَ).