تفسیر نمونه جلد 27

اين تفسير نتيجه تلاش مستمر پانزده ساله معظم له با همكارى جمعى از نويسندگان حوزه علميه مى باشد. اين كتاب به زبان عربى و اردو نيز ترجمه و چاپ شده است.

تعداد جلد: 27 جلد

زبان: فارسى

تعداد صفحات:

قطع: وزيرى

نوع جلد: گالينگور

نوبت چاپ: سى و دوم

▲پايان يك تجربه و آغاز تجربه ديگر

اكنون كه به لطف خداوند و توفيق و عنايات او، كار «تفسير نمونه» بعد از «پانزده سال» به پايان مى رسد، خوب است چند نكته را به خوانندگان عزيزى كه در اين سفر طولانى ما را همراهى كردند، به عنوان ثمره اى از اين تجربه بزرگ هديه كنيم، شايد براى پويندگان راه مطالعه و بررسى قرآن مجيد، مفيد باشد:

1 ـ ما در خلال اين مطالعه مستمر، به عمق مفهوم چند حديث درباره قرآن مجيد آشناتر شديم و حقيقت آنها را به رأى العين ديديم:

نخست، حديثى است از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) كه درباره قرآن مى فرمايد:

لَهُ نُجُومٌ وَ عَلى نُجُومِهِ نُجُومٌ لاتُحْصَى عَجائِبُهُ وَ لاتُبْلَى غَرائِبُهُ فِيهِ مَصابِيحُ الْهُدى وَ مَنازِلُ الْحِكْمَةِ:

«قرآن ستارگان درخشانى دارد، و بر فراز اين ستارگان، ستارگان ديگرى است، شگفتى هايش پايان نمى گيرد، و عجائبش كهنه نمى شود، چراغ هاى هدايت در آن است، و منزلگاه هاى حكمت و دانش».(1)

در حديث ديگرى، از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) مى خوانيم: مردى خدمتش رسيده عرض كرد:

ما بالُ الْقُرْآنِ لايَزْدادُ عَلَى النَّشْرِ وَ الدَّرْسِ إِلاّ غَضاضَةً:

«چرا قرآن هر قدر بيشتر منتشر و مطالعه شود، تازه تر مى گردد»؟!

فرمود: لاَِنَّ اللّهَ تَبارَكَ وَ تَعالى لَمْ يَجْعَلْهُ لِزَمان دُونَ زَمان وَ لا لِناس دُونَ ناس فَهُوَ فِي كُلِّ زَمان جَدِيدٌ وَ عِنْدَ كُلِّ قَوْم غَضٌّ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ:

«اين به خاطر آن است كه: خداوند متعال قرآن را براى زمان خاص و قوم خاصى قرار نداده، و لذا در هر زمانى تازه، و نزد هر جمعيتى با طراوت است تا روز قيامت».(2)

به راستى كه شجره طيبه قرآن، چنان است كه هر موقع دست به سوى شاخسارش دراز كنى، ميوه تازه اى مى دهد: «تُؤْتِى أُكُلَها كُلَّ حِيْن بِاِذْنِ رَبِّها» و اقيانوس بيكرانى است كه، هر قدر در آن غور كنى، گوهرهاى تازه اى مى بخشد.

هنگامى كه، انسان وارد بحث «تفسير موضوعى» مى شود، مطالب تازه اى از آيات قرآن بر او كشف مى شود، كه تا آن زمان به آن پى نبرده بود.

اين حقيقت، عشق و اميدى به همه پويندگان راه تفسير قرآن مى دهد، كه هرگز دست از طلب بر ندارند و هيچ زمانى را ـ تا آخر عمر ـ پايان كار در قرآن مجيد تصور نكنند.

در حديث ديگرى، اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى فرمايد:

فِيهِ رَبِيعُ الْقَلْبِ وَ يَنابِيعُ الْعِلْمِ وَ ما لِلْقَلْبِ جِلاءٌ غَيْرُه:

«در قرآن بهار دل ها، و سرچشمه هاى علم و دانش است، و هيچ چيز هم چون قرآن، قلب آدمى را جلا نمى دهد».(3)

محتواى اين حديث را نيز، ما با تمام وجود در اين مدت احساس كرديم، كه هر چه انسان با قرآن بيشتر كار كند، نور و صفاى تازه، و روح و روان نوينى پيدا مى كند، آن كس كه قبول ندارد، مى تواند اين حقيقت را تجربه كند.

2 ـ با توجه به وسعت تعليمات قرآن در تمام زمينه ها، روشن مى شود: ما مسلمانان، از نظر معارف و مسائل اعتقادى، و همچنين از نظر قوانين سياسى، اقتصادى و اجتماعى، هيچگونه كمبودى نداريم، قرآن آن چنان از اين نظر غنى است كه، همه نيازهاى ما را تأمين مى كند (البته در قرآن اصول اين مسائل آمده و شرح آن در سنت و اخبار معصومين(عليهم السلام) است).

بنابراين، ما هيچ نيازى به اين كه دست به سوى «فلسفه هاى شرق و غرب» و «قوانين آنها» دراز كنيم، نداريم، و به فرموده اميرمؤمنان على(عليه السلام):

وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَيْسَ عَلى أَحَد بَعْدَ الْقُرْآنِ مِنْ فاقَة وَ لا لاَِحَد قَبْلَ الْقُرْآنِ مِنْ غِنىً:

«بدانيد! هيچ كس با داشتن قرآن، فقير نيست، و هيچ كس بدون آن، غنى و بى نياز نمى باشد».(4)

تمام مشكل و كمبود ما، عدم آگاهى كافى از اين منبع عظيم معرفت است.

قرآن به صورت گنجينه ناشناخته اى در ميان ما باقى مانده و گوهرهائى كه در صدف كون و مكان پيدا نمى شود، و تنها جاى آن در قرآن است، از گمشدگان لب دريا طلب مى كنيم، و آنچه را خود داريم، از بيگانه تمنا داريم.

مشكل ديگر ما اين است كه: با پيش داورى ها و خط گرفتن از شرق و غرب، مى خواهيم آيات قرآن را بر اين پيش داورى ها تطبيق كنيم، و اين برخورد نادرست با قرآن است، كه ما را از معارف آن محروم مى سازد، و آن را به صورت «ابزارى» براى دست يافتن به افكار ناقص خودمان و توجيه خطاهايمان در مى آورد!.

3 ـ بسيارى از مسلمانان به قرآن تنها به عنوان يك كتاب مقدس، كه تلاوتش مايه ثواب و بركت است و حفظ آياتش دليل بر فضيلت، نگاه مى كنند.

آنها فراموش كرده اند: قرآن برنامه عمل است و تمام احترام و عظمتى كه دارد، به خاطر نتيجه هاى تربيتى آن است، اگر الفاظ و كلمات و حروف قرآن محترم است ـ كه حتماً محترم است ـ همه به خاطر آن هدف عالى است، ولى، با نهايت تعجب، گروهى آن هدف را فراموش كرده، و تنها در الفاظ مانده اند.

مدارس و جلسات فراوانى براى حفظ قرآن در بسيارى از كشورهاى اسلامى تأسيس شده، و علماى تجويد و قرائت، با دقت و ريزه كارى و گاهى وسواس به امور مربوط به الفاظ مشغولند، هنگامى كه يك قارى قرآن يك سوره كوچك يا يك آيه طولانى را «با يك نفس» مى خوند، همه «اللّه اللّه» مى گويند، و به عنوان يك كار هنرى او را تشويق مى كنند، ولى كسى براى محتواى آن، «اللّه اللّه» نمى گويد، و از عمل به تعليمات آن در بسيارى از كشورها و جوامع اسلامى خبرى نيست، كه نيست.

ما در «تفسير نمونه» اين جمله را شايد 114 بار (به تعداد سوره هاى قرآن) در آغاز سوره ها تكرار كرديم كه: «آنچه درباره فضائل قرآن در روايات آمده، از آنِ كسى است كه آن را تلاوت كند، تلاوتى كه مقدمه انديشه باشد، انديشه اى كه منتهى به عمل گردد».

اين «تكرار مكرر»، كه شايد در نظر بعضى بى رويه باشد، تنها به خاطر همين است كه، اين پندار شكسته شود، كه فضيلت قرآن فقط براى خواندن آيات آن نيست، بلكه به خاطر آن است كه قرآن به صورت يك كتاب عمل در آيد.

اميدواريم با تلاش و كوششى كه از سوى بسيارى از دانشمندان اسلامى در اين زمينه صورت گرفته و مى گيرد، ما به اين آرزو برسيم كه، همه مسلمانان به آيات اين كتاب بزرگ آسمانى به عنوان يك برنامه زندگى بنگرند و به صورت يك دستور العمل جامع و حياتى و انسان ساز با آن برخورد كنند و اين بود آخرين سخن ما در «تفسير نمونه» و بقيه را به «تفسير موضوعى» موكول مى كنيم.

وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِيْنَ

 قم حوزه علميه ـ ناصر مكارم شيرازى

18 / ذى حجه / 1407

23 / 5 / 1366

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 92، صفحه 15 (در كتاب نوادر راوندى «تخوم» آمده است).

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 92، صفحه 17.

3 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 176.

4 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 176.

▲سوره بــلد

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 20 آيه است

▲محتواى سوره بلد

اين سوره در عين كوتاهى، حقايق بزرگى را در بردارد.

1 ـ در قسمت اول اين سوره، بعد از ذكر سوگندهاى پرمعنائى، اشاره به اين حقيقت شده كه: زندگى انسان در عالم دنيا همواره توأم با مشكلات و رنج است، تا از يكسو، خود را براى رفتن به جنگ مشكلات آماده سازد.

و از سوى ديگر، انتظار آرامش و آسودگى مطلق را در اين جهان از سر بيرون كند، آرامش مطلق تنها در زندگى آخرت امكان پذير است و بس.

2 ـ در بخش ديگرى از اين سوره، قسمتى از مهمترين نعمت هاى الهى را بر انسان مى شمرد، و سپس به ناسپاسى او در مقابل اين نعمت ها اشاره مى كند.

3 ـ در آخرين بخش اين سوره، مردم را به دو گروه: «اصحاب الميمنة» و «اصحاب المشئمة» تقسيم كرده، و گوشه اى از صفات اعمال گروه اول (مؤمنان صالح) و سپس سرنوشت آنها را بيان مى كند، و بعد، به نقطه مقابل آنها يعنى كافران و مجرمان و سرنوشت آنها مى پردازد.

تعبير آيات سوره، بسيار قاطع و كوبنده، جمله بندى ها، كوتاه و پرطنين، و الفاظ، بسيار مؤثر و گويا است، و شكل آيات و محتوا نشان مى دهد: اين سوره از سوره هاى «مكّى» است.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در فضيلت تلاوت اين سوره، از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده كه فرمود: مَنْ قَرَأَها أَعْطاهُ اللّهُ الأَمْنَ مِنْ غَضَبِهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ: «كسى كه سوره «بلد» را بخواند، خداوند او را از خشم خود در قيامت در امان مى دارد».(1)

و در حديثى، از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «كسى كه در نماز واجب سوره «لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ» را بخواند، در دنيا از صالحان شناخته خواهد شد، و در آخرت از كسانى شناخته مى شود كه، در درگاه خداوند مقام و منزلتى دارد، و از دوستان پيامبران، شهداء و صالحان خواهد بود».(2)

* * *

1لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ

2وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ

3وَ والِد وَ ما وَلَدَ

4لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسانَ في كَبَد

5أَ يَحْسَبُ أَنْ لَنْ يَقْدِرَ عَلَيْهِ أَحَدٌ

6يَقُولُ أَهْلَكْتُ مالاً لُبَداً

7أَ يَحْسَبُ أَنْ لَمْ يَرَهُ أَحَدٌ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ قسم به اين شهر مقدس (مكّه).

2 ـ شهرى كه تو در آن ساكنى.

3 ـ و قسم به پدر و فرزندش (ابراهيم خليل و فرزندش اسماعيل ذبيح).

4 ـ كه ما انسان را در رنج آفريديم (و زندگى او پر از رنج هاست)!

5 ـ آيا او گمان مى كند كه هيچ كس نمى تواند بر او دست يابد؟!

6 ـ مى گويد: «مال زيادى را (در كارهاى خير) نابود كرده ام»!

7 ـ آيا (انسان) گمان مى كند هيچ كس او را نديده (كه عمل خيرى انجام نداده) است؟!

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 490.

2 ـ «ثواب الاعمال» طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 578.

تفسير:

▲سوگند به اين شهر مقدس

سنت قرآن در بسيارى از موارد بر اين است كه: بيان حقايق بسيار مهم را با سوگند شروع مى كند، سوگندهائى كه خود نيز سبب حركت انديشه، فكر و عقل انسان است، سوگندهائى كه ارتباط خاصى با همان مطلب مورد نظر دارد.در اينجا نيز براى بيان اين واقعيت كه زندگى انسان در دنيا توأم با درد و رنج است، از سوگند تازه اى شروع مى كند و مى فرمايد: «قسم به اين شهر مقدس، شهر مكّه» (لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ).(1)

* * *

«شهرى كه تو ساكن آن هستى» (وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ).

گرچه، در اين آيات، نام «مكّه» صريحاً نيامده است، ولى با توجه به «مكّى» بودن سوره از يكسو، و اهميت فوق العاده اين شهر مقدس از سوى ديگر، پيدا است: منظور همان «مكّه» است، و اجماع مفسران نيز بر همين است.

البته، شرافت و عظمت سرزمين «مكّه» ايجاب مى كند، خداوند به آن سوگند ياد نمايد; چرا كه نخستين مركز توحيد و عبادت پروردگار در اينجا ساخته شده، و انبياى بزرگ، گرد اين خانه طواف كرده اند، ولى جمله «وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ» مطلب تازه اى در بر دارد، مى گويد: اين شهر به خاطر وجود پر فيض و
پر بركت تو، چنان عظمتى به خود گرفته كه شايسته اين سوگند شده است.

و حقيقت همين است كه: ارزش سرزمين ها به ارزش انسان هاى مقيم در آن است، مبادا كفار «مكّه» تصور كنند اگر قرآن به اين سرزمين قسم ياد مى كند، براى وطن آنها و يا كانون بت هايشان اهميت قائل شده است، نه، چنين نيست، تنها ارزش اين شهر (گذشته از سوابق تاريخى خاص آن) به خاطر وجود ذى جود بنده خاص خدا محمّد(صلى الله عليه وآله) است.

اى «كعبه» را ز يمن قدوم تو صد شرف! *** وى «مروه» را ز مقدم پاك تو صد «صفا»

«بطحا»، ز نور طلعت تو، يافته، فروغ *** «يثرب»، ز خاك تو با، رونق و نوا

در اينجا تفسير ديگرى نيز وجود دارد و آن اين كه: «من به اين شهر مقدس سوگند ياد نمى كنم، در حالى كه احترام تو را هتك كرده اند، و جان و مال و عرضت را حلال و مباح شمرده اند».

و اين توبيخ و سرزنش شديدى است نسبت به كفار قريش، كه آنها خود را خادمان، و حافظان حرم «مكّه» مى پنداشتند، و براى اين سرزمين آنچنان احترامى قائل بودند كه، حتى اگر قاتل پدرشان در آنجا ديده مى شد در امان بود، حتى مى گويند: كسانى كه از پوست درختان «مكّه» بر مى گرفتند و به خود مى بستند، به خاطر آن در امان بودند. ولى با اين حال، چرا تمام اين آداب و سنن در مورد پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله) زير پا گذارده شد؟!

چرا هر گونه اذيت و آزار نسبت به او و يارانش روا مى داشتند، و حتى خونشان را مباح مى شمردند؟!

اين تفسير در حديثى، از امام صادق(عليه السلام) نيز نقل شده است.(2)

* * *

پس از آن مى افزايد: «و قسم به پدر و فرزندش» (وَ والِد وَ ما وَلَدَ).

در اين كه منظور از اين «پدر» و «فرزند» كيست؟ تفسيرهاى متعددى ذكر كرده اند:

نخست اين كه: منظور از «والد» ابراهيم خليل(عليه السلام) و از «ولد» اسماعيل ذبيح(عليه السلام) است و با توجه به اين كه در آيه قبل، به شهر «مكّه» سوگند ياد شده و مى دانيم ابراهيم(عليه السلام) و فرزندش، بنيانگذار «كعبه» و شهر «مكّه» بودند، اين تفسير بسيار مناسب به نظر مى رسد، به خصوص اين كه: عرب جاهلى نيز براى حضرت ابراهيم(عليه السلام) و فرزندش اهميت فوق العاده اى قائل بود، و به آنها افتخار مى كرد و بسيارى از آنها نسب خود را به آن دو مى رساندند.

ديگر اين كه: منظور آدم و فرزندانش مى باشد.

سوم اين كه: منظور آدم و پيامبرانى هستند كه از دودمان او برخاسته اند.

و چهارم اين كه: منظور سوگند به هر پدر و فرزندى است; چرا كه مسأله تولد و بقاء نسل انسانى در طول ادوار مختلف، از شگفت انگيزترين بدايع خلقت است، و خداوند مخصوصاً به آن سوگند ياد كرده است.

جمع ميان اين چهار تفسير نيز، بعيد نيست، هر چند تفسير اول از همه مناسب تر به نظر مى رسد.

* * *

آن گاه، به چيزى مى پردازد كه هدف نهائى اين سوگندها است، مى فرمايد: «مسلماً ما انسان را در رنج آفريديم» (لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسانَ في كَبَد).

«كَبَد» به گفته «طبرسى» در «مجمع البيان» در اصل، به معنى «شدت» است، و لذا هنگامى كه شير غليظ شود «تَكَبَّدَ اللَّبَنُ» مى گويند.

ولى، به گفته «راغب» در «مفردات»، «كبد» (بر وزن حسد) به معنى دردى است كه عارض «كبد» (جگر سياه) انسان مى شود و سپس، به هر گونه مشقت و رنج اطلاق شده است.

ريشه اين لغت هر چه باشد، مفهوم فعلى آن همان رنج و ناراحتى است.آرى، انسان از آغاز زندگى، حتى از آن لحظه اى كه نطفه او در قرارگاه رحم واقع مى شود، مراحل زيادى از مشكلات و درد و رنج ها را طى مى كند تا متولد شود، و بعد از تولد در دوران طفوليت، و سپس جوانى، و از همه مشكل تر دوران پيرى، مواجه به انواع مشقت ها و رنج ها است، و اين است طبيعت زندگى دنيا، و انتظار غير آن داشتن اشتباه است، اشتباه، و به گفته شاعر عرب:

طُبِعَتْ عَلى كَدِر وَ أَنْتَ تُرِيْدُها *** صَفْواً عَنِ الأَقْذارِ وَ الأَكْدارِ؟

وَ مُكَلِّفُوا الأَيّامِ ضِدَّ طِباعِها *** مُتَطَلِّبٌ فِى الْماءِ حَذْوَةَ نار!

«طبيعت جهان بر كدورت است و تو مى خواهى * از هر گونه كدورت و ناپاكى پاك باشد؟

هر كس دوران جهان را بر ضد طبيعتش بطلبد * همچون كسى است كه در ميان امواج آب، شعله آتش جستجو مى كند»!(3)

نگاهى به زندگى انبياء و اولياء اللّه نيز نشان مى دهد، زندگى اين گل هاى سرسبد آفرينش نيز، با انواع ناملائمات و درد و رنج ها قرين بود، هنگامى كه دنيا براى آنها چنين باشد، وضع براى ديگران روشن است.

و اگر افراد يا جوامعى را مى بينيم كه، به ظاهر درد و رنجى ندارند يا بر اثر مطالعات سطحى ما است، و لذا وقتى نزديكتر مى شويم، به عمق درد و رنج هاى همين صاحبان زندگى مرفه آشنا مى گرديم، و يا اين كه: براى مدتى محدود و زمانى استثنائى است كه قانون كلى جهان را بر هم نمى زند.

* * *

و در آيه بعد مى فرمايد: «آيا اين انسان گمان مى كند هيچ كس قادر نيست بر او دست بيابد»؟ (أَ يَحْسَبُ أَنْ لَنْ يَقْدِرَ عَلَيْهِ أَحَدٌ).(4)

اشاره به اين كه: آميختگى زندگى انسان با آن همه درد و رنج، دليل بر اين است كه او قدرتى ندارد.

ولى، او بر مركب غرور سوار است، و هر كار خلاف، گناه، جرم و تجاوزى را مرتكب مى شود، گوئى خود را در امن و امان مى بيند، و از قلمرو مجازات الهى بر كنار تصور مى كند، هنگامى كه به قدرت مى رسد، تمام احكام الهى را زير پا مى گذارد، و مطلقاً خدا را بنده نيست، آيا به راستى چنين مى پندارد كه از چنگال مجازات پروردگار رهائى مى يابد، چه اشتباه بزرگى!

اين احتمال نيز داده شده: منظور ثروتمندانى هستند كه مى پنداشتند احدى توانائى ندارد ثروت آنها را بگيرد.

و نيز گفته شده: منظور كسانى هستند كه معتقد بودند: احدى آنها را در برابر اعمالشان بازخواست نمى كند.

ولى آيه، مفهوم جامعى دارد كه، ممكن است همه اين تفسيرها را شامل شود.

بعضى گفته اند: آيه فوق، اشاره به مردى است از قبيله «جمح» كه «ابو الاسد» ناميده مى شد، او به قدرى نيرومند بود كه، روى يك قطعه چرم مى نشست، ده نفر مى خواستند آن را از زير پاى او بكشند، نمى توانستند، چرم پاره پاره مى شد و او از جا تكان نمى خورد!.(5)

ولى، نظر داشتن آيه به چنين فرد يا افراد مغرورى، مانع از عموميت مفهوم آن نيست.

* * *

سپس، در ادامه همين سخن مى فرمايد: «او مى گويد من مال زيادى را تباه كردم» (يَقُولُ أَهْلَكْتُ مالاً لُبَداً).

اشاره به كسانى است كه، وقتى به آنها پيشنهاد صرف مال در كار خيرى مى كردند، از روى غرور و نخوت مى گفتند: ما بسيار در اين راه ها صرف كرده ايم، در حالى كه چيزى براى خدا انفاق نكرده بودند، و اگر اموالى به اين و آن داده بودند، براى تظاهر و ريا كارى و اغراض شخصى بوده است.

بعضى نيز گفته اند: آيه اشاره است به كسانى كه اموال زيادى در دشمنى با اسلام و پيامبر(صلى الله عليه وآله) و توطئه هاى ضد اسلامى صرف كرده بودند، و به آن افتخار مى كردند، همان گونه كه در حديثى آمده است: در روز «جنگ خندق» هنگامى كه على(عليه السلام) «اسلام» را به «عمرو بن عبدود» عرضه نمود، او در پاسخ گفت: فَأَيْنَ ما أَنْفَقْتُ فِيكُمْ مَالاً لُبَداً: «پس آن همه اموالى كه بر ضد شما مصرف كردم چه مى شود»؟!(6)

بعضى نيز گفته اند: آيه ناظر به بعضى از سران «قريش» مانند «حارث بن عامر» است كه مرتكب گناهى شده بود، راه نجات را از پيامبر(صلى الله عليه وآله) سؤال كرد، حضرت دستور كفاره به او داد. او گفت: «اموال من از آن روز كه وارد دين اسلام شدم، در كفارات و نفقات نابود شد»!.(7)

جمع ميان هر سه تفسير نيز بى مانع است، هر چند تفسير اول تناسب بيشترى با آيه بعد دارد.

تعبير به «أَهْلَكْتُ» اشاره به اين است كه: اموال او در حقيقت نابود شده و بهره اى عائدش نمى شود.

«لُبَد» (بر وزن لغت) به معنى شىء متراكم و انبوه است، و در اينجا به معنى مال فراوان است.

* * *

و مى افزايد: «آيا گمان مى كند هيچ كس او را نديده و نمى بيند»؟! (أَ يَحْسَبُ أَنْ لَمْ يَرَهُ أَحَدٌ).

او از اين حقيقت غافل است كه: خداوند نه فقط ظواهر اعمال او را در خلوت و جمع مى بيند، بلكه، از اعماق قلب و روح او نيز آگاه است، و از نيات او با خبر، مگر ممكن است خدائى كه وجود بى انتهايش به همه چيز احاطه دارد، چيزى را نبيند و نداند؟! اين غافلان بى خبرند كه بر اثر جهل و ناآگاهى، خود را از مراقبت دائمى پروردگار بر كنار مى پندارند.

آرى، خدا مى داند اين اموال را از كجا به دست آورده؟ و در چه راهى مصرف كرده است؟!

در حديثى از «ابن عباس» نقل شده است: «پيغمبر اكرم»(صلى الله عليه وآله) فرمود: لاتَزُولُ قَدَمَا الْعَبْدِ حَتّى يُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعَة: عَنْ عُمْرِهِ فِيمَا أَفْناهُ؟ وَ عَنْ مالِهِ مِنْ أَيْنَ جَمَعَهُ، وَ فِيمَا ذا أَنْفَقَهُ؟ وَ عَنْ عَمَلِهِ ماذا عَمِلَ بِهِ؟ وَ عَنْ حُبِّنا أَهْلَ الْبَيْت:

«در قيامت هيچ بنده اى قدم از قدم بر نمى دارد تا از چهار چيز سؤال شود: از عمرش كه در چه راهى آن را فانى كرده؟ و از مالش كه از كجا جمع آورى نموده؟ و در چه راه مصرف كرده است؟ و از عملش كه چه كارى انجام داده؟ و از محبت ما اهل بيت»!.(8)

كوتاه سخن اين كه: چگونه انسان مغرور مى شود، و ادعاى قدرت مى كند؟ در حالى كه زندگى او با درد و رنج عجين است، «اگر مالى دارد به شبى است، و اگر جانى دارد به تبى است»!

وانگهى، چگونه ادعا مى كند: من اموال فراوانى در راه خدا انفاق كرده ام، در حالى كه او از نيتش آگاه است، هم كيفيت تحصيل آن اموال نامشروع را مى داند، و هم چگونگى صرف كردن رياكارانه و مغرضانه آن را.

* * *

8أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ

9وَ لِساناً وَ شَفَتَيْنِ

10وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ

ترجمه:

8 ـ آيا براى او دو چشم قرار نداديم؟

9 ـ و يك زبان و دو لب؟!

10 ـ و او را به راه خير و شرّ هدايت كرديم.

1_ «لا» در اينجا «زائده» است و براى تأكيد آمده، البته طبق تفسير ديگرى احتمال دارد «لا» نافيه باشد (در اين زمينه توضيح بيشترى در آغاز سوره قيامت نيز داده شده است).

2 _ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 493.

3 ـ « مسكن الفؤاد»، صفحه 14.

4 ـ «أَنْ» در اين جمله «مخففه از مثقله» است، و در تقدير «أَنَّهُ لَنْ يَقْدِرَ عَلَيْهِ أَحَدٌ» مى باشد.

5 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 493.

6 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 580، حديث 10.

7 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 493.

8 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 494 ـ شبيه همين معنى در تفسير «روح البيان»، جلد 10، صفحه 435 نيز آمده است.

تفسير:

▲نعمت چشم و زبان، و هدايت

در تعقيب آيات گذشته، كه سخن از غرور و غفلت انسان هاى طغيانگر مى گفت، در آيات مورد بحث، بخشى از مهمترين نعمت هاى مادى و معنوى الهى را بر اين انسان مى شمرد، تا از يكسو، غرور و غفلت او را بشكند.و از سوى ديگر، وادار به تفكر در خالق اين نعمت ها كند، و با تحريك حس شكرگزارى در درون جانش، او را به سوى معرفت خالق سوق دهد.

نخست مى فرمايد: «آيا ما براى اين انسان دو چشم قرار نداديم»؟! (أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ).

* * *

«و يك زبان و دو لب»؟! (وَ لِساناً وَ شَفَتَيْنِ).

* * *

«و او را به خير و شرّش آگاه كرديم، و هدايت نموديم» (وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ).

به اين ترتيب، در اين چند جمله كوتاه، به سه نعمت مهم مادى و يك نعمت بزرگ معنوى كه همه از عظيمترين نعمت هاى الهى است اشاره نموده است: نعمت چشم ها، و زبان، و لب ها، از يكسو.و نعمت هدايت و معرفت خير و شرّ از سوى ديگر.

(توجه داشته باشيد «نَجْد» در اصل به معنى مكان مرتفع است در مقابل «تهامه» كه به سرزمين هاى پست گفته مى شود، يا به تعبير ديگر «بلند بوم» و «پست بوم» است، و در اينجا كنايه از خير و شرّ و مسير سعادت و شقاوت است).(1)

در اهميت نعمت هاى فوق همين بس كه: «چشم»، مهمترين وسيله ارتباط انسان با جهان خارج است، شگفتى هاى چشم، به اندازه اى است كه، به راستى انسان را به خضوع در مقابل خالق آن وامى دارد، طبقات هفتگانه چشم كه به نام هاى صلبيه (قرنيه) مشيميه، عنبيه، جلديه، زلاليه، زجاجيه، و شبكيه ناميده شده، هر كدام ساختمان عجيب، ظريف و شگفت انگيزى دارد كه، قوانين فيزيكى و شيميائى مربوط به نور و آئينه ها به دقيقترين وجهى در آنها رعايت شده، به طورى كه پيشرفته ترين دوربين هاى دقيق عكاسى در برابر آن، موجود بى ارزشى است، و به راستى، اگر در تمام دنيا جز انسان، و در تمام وجود انسان جز چشم، چيز ديگرى نبود، مطالعه شگفتى هايش براى شناخت علم و قدرت عظيم پروردگار كافى بود.

و اما «زبان»، مهمترين وسيله ارتباط انسان با انسان هاى ديگر و نقل و مبادله اطلاعات و معلومات از قومى به قوم ديگر، و از نسلى به نسل ديگر است، و اگر اين وسيله ارتباطى نبود، هرگز انسان نمى توانست تا اين حدّ در علم و دانش و تمدن مادى و مسائل معنوى ترقى كند.

و اما «لب ها»، اولاً ـ نقش مؤثرى در تكلم دارند; چرا كه بسيارى از مقاطع حروف به وسيله لب ها ادا مى شود.از اين گذشته، لب ها كمك زيادى به جويدن غذا، حفظ رطوبت دهان، و نوشيدن آب مى كند و اگر نبودند، خوردن و آشاميدن انسان، و حتى منظره چهره او بر اثر جريان آب دهان به بيرون، و عدم قدرت بر اداء بسيارى از حروف، وضع اسف انگيزى داشت.و از آنجا كه درك حقايق در درجه اول، با چشم و زبان است.

به دنبال اينها به وجود «عقل» و «هدايت عقلانى و فطرى» اشاره مى كند، تعبير آيه، «هدايت تشريعى» را كه به وسيله انبياء و اولياء انجام مى گيرد نيز شامل مى شود.

آرى، او هم «ديده بينا» و «آفتاب» را در اختيار انسان گذارده، و هم «راه و چاه» را به او نشان داده، «تا آدمى نگاه كند پيش پاى خويش را».

و با اين همه چراغ فروزان كه فرا راه او قرار داده است اگر از بيراهه مى رود، بايد گفت: «بگذار تا بيفتد و بيند سزاى خويش»!

جمله: وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ: «ما او را از راه خير و شرّ آگاه كرديم» علاوه بر اين كه مسأله اختيار و آزادى اراده انسان را بيان مى كند، با توجه به اين كه: «نَجْد» مكان مرتفع است، اشاره به اين است كه: پيمودن راه خير، خالى از مشكلات، زحمت و رنج نيست، همان گونه كه بالا رفتن از زمين هاى مرتفع مشكلاتى دارد، حتى پيمودن راه شرّ نيز مشكلاتى دارد، چه بهتر كه انسان با سعى و تلاشش راه خير را برگزيند.

اما در عين حال، انتخاب راه، با خود انسان است، او است كه مى تواند چشم و زبان را در مسير حلال يا حرام به گردش درآورد، و از دو جاده «خير» و «شرّ» هر كدام را بخواهد، برگزيند.لذا در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: خداوند متعال به فرزندان آدم مى گويد: يَا بنَ آدَمَ! اِنْ نازَعَكَ لِسانُكَ فِيْما حَرُمَتْ عَلَيْكَ فَقَدْ أَعَنْتُكَ عَلَيْهِ بِطَبَقَتَيْنِ فَأَطْبِقْ، وَ اِنْ نازَعَكَ بَصَرُكَ اِلى بَعْضِ ما حَرُمَتْ عَلَيْكَ فَقَدْ أَعَنْتُكَ عَلَيْهِ بِطَبَقَتَيْنِ فَأَطْبِقْ...:

«اى فرزند آدم! اگر زبانت خواست تو را وادار به حرام كند، من دو لب را براى جلوگيرى از آن در اختيار تو قرار داده ام، لب را فروبند، و اگر چشمت بخواهد تو را به سوى حرام ببرد، من پلك ها را در اختيار تو قرار داده ام، آنها را فرو بند!...».(2)

و به اين ترتيب، خداوند وسائل كنترل اين نعمت هاى بزرگ را نيز، در اختيار بشر قرار داده و اين يكى ديگر از الطاف بزرگ او است.

جالب اين كه: آيات فوق در مورد زبان، اشاره به لب ها شده، اما در مورد چشم ها، اشاره به پلك ها نشده است، و اين ظاهراً به دو علت است:

يكى اين كه: نقش لب ها براى سخن گفتن و غذا خوردن و ساير جهات به مراتب بيش از پلك ها در مورد چشم است.

و ديگر اين كه: كنترل زبان از كنترل چشم به مراتب مهم تر و سرنوشت سازتر است.

* * *

1 ـ اين تفسير در حديثى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) نقل شده (مجمع البيان، ذيل آيات مورد بحث) و اين كه بعضى آن را به دو پستان مادر كه برآمدگى سينه ها است! تفسير كرده اند بسيار بعيد است، ضمناً تعبير به «نَجْد» در مورد خير به خاطر عظمت آن است و در مورد شرّ از باب تغليب است.

2 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 581.

نكته ها:

▲1 ـ شگفتى هاى چشم

چشم را معمولاً به يك دستگاه دوربين عكاسى تشبيه مى كنند، كه با عدسى بسيار ظريف خود، از صحنه هاى مختلف عكسبردارى مى كند، عكس هائى كه به جاى فيلم روى «شبكيّه چشم» منعكس مى شود، و از آنجا به وسيله اعصاب بينائى به مغز منتقل مى گردد.

اين دستگاه عكسبردارى فوق العاده ظريف و دقيق، در شبانه روز ممكن است هزاران هزار عكس از صحنه هاى مختلف بردارد، ولى از جهات زيادى قابل مقايسه حتى با پيشرفته ترين دستگاه هاى عكسبردارى و فيلمبردارى نيست، زيرا:

1 ـ دريچه تنظيم نور (ديافراگم) در اين دستگاه، كه همان «مردمك چشم» است، به طور خودكار در برابر نور تغيير شكل داده، در مقابل نور قوى تنگ تر و در مقابل نور ضعيف گشادتر مى شود، در حالى كه دستگاه هاى عكاسى را بايد به وسيله اشخاص تنظيم كرد.

2 ـ عدسى چشم بر خلاف تمام عدسى هائى كه در دوربين هاى عكاسى دنيا به كار رفته، دائماً تغيير شكل مى دهد، به طورى كه گاه قطر آن 5/1 ميليمتر است و گاه تا 8 ميليمتر مى رسد! تا آماده عكسبردارى از صحنه هاى دور و نزديك شود، و اين كار به وسيله عضلاتى كه اطراف عدسى را گرفته اند، و آن را مى كشند يا رها مى كنند، انجام مى شود، به طورى كه يك عدسى چشم به تنهائى كار صدها عدسى را انجام مى دهد!

3 ـ اين دستگاه عكاسى در چهار جهت مختلف حركت مى كند، و مى تواند به كمك عضلات چشم، به هر طرف حركت كرده و فيلمبردارى كند.

4 ـ نكته مهم ديگر اينجا است كه: در دوربين هاى عكاسى بايد فيلم ها را عوض كنند، و يك حلقه فيلم كه تمام شد، بايد حلقه ديگرى جاى آن بگذارند، اما چشم هاى انسان در تمام طول عمر فيلمبردارى مى كند، بى آن كه چيزى از آن عوض شود، اين، به خاطر آن است كه، در قسمت «شبكيّه چشم» كه تصويرها روى آن منعكس مى شود، دو رقم سلول وجود دارد، سلول هاى «مخروطى» و «استوانه اى» كه داراى ماده بسيار حساسى در برابر نور است، و با كمترين تابش نور تجزيه مى شود و امواجى به وجود مى آورد كه به مغز منتقل، و بعداً اثر آن زائل مى شود، و شبكيّه مجدداً آماده فيلمبردارى جديد خواهد شد.

5 ـ دوربين هاى عكاسى از موادى بسيار محكم ساخته شده است، ولى دستگاه عكاسى چشم به قدرى ظريف و لطيف است كه، با مختصر چيزى خراش مى يابد و به همين جهت در محفظه محكم استخوانى قرار گرفته، اما در عين ظرافت، از آهن و فولاد بسيار پر دوام تر است.

6 ـ مسأله «تنظيم نور» براى فيلمبرداران و عكاسان مسأله بسيار مهمى است، و براى اين كه تصويرها روشن باشد گاهى لازم است چندين ساعت مشغول تنظيم نور و مقدمات آن باشند، در حالى كه چشم در هر شرائطى از نور قوى، متوسط و ضعيف، حتى در تاريكى، به شرط آن كه نور بسيار كمى در آنجا باشد، عكسبردارى مى كند، و اين از عجائب چشم است.

7 ـ گاهى ما از روشنائى به تاريكى مى رويم، و يا لامپ هاى برق دفعتاً خاموش مى شود، در آن لحظه، مطلقاً چيزى را نمى بينيم، ولى با گذشتن چند لحظه، چشم ما به طور خودكار وضع خود را با آن نور ضعيف تطبيق مى دهد، به طورى كه وقتى به اطراف خود نگاه مى كنيم، تدريجاً اشياء زيادى را مى بينيم و مى گوئيم: چشم ما با تاريكى عادت كرد، و اين تعبير عادت كه با زبان ساده ادا مى شود، نتيجه مكانيسم بسيار پيچيده اى است كه در چشم قرار دارد، و مى تواند خود را در زمان بسيار كوتاهى با شرائط جديد تطبيق دهد.

عكس اين معنى، به هنگامى كه از تاريكى به روشنائى منتقل مى شويم نيز صادق است، كه در آغاز، چشم ما تحمل نور قوى را ندارد، ولى بعد از چند لحظه خود را با آن تطبيق مى دهد و به اصطلاح عادت مى كند، اين امور هرگز در دستگاه هاى فيلمبردارى وجود ندارد.

8 ـ دستگاه هاى فيلمبردارى از فضاى محدودى مى توانند فيلم تهيه كنند، در حالى كه چشم انسان تمام نيم دايره افق را كه در مقابل او قرار دارد مى بيند، و به تعبير ديگر، ما تقريباً 180 درجه، دائره اطراف خود را مى بينيم، در حالى كه هيچ دستگاه عكاسى چنين نيست.

9 ـ از مطالب عجيب و جالب اين كه: دو چشم انسان كه هر كدام دستگاه مستقلى است، چنان تنظيم شده، كه عكس هاى حاصل از آنها درست روى يك نقطه مى افتد، به طورى كه اگر كمى اين تنظيم به هم بخورد، انسان با دو چشمش جسم واحد را دو جسم مى بيند! همان گونه كه در اشخاص «احول» (دو بين) اين معنى مشاهده مى شود.

10 ـ نكته جالب ديگر اين كه: تمام صحنه هائى كه چشم از آن عكسبردارى مى كند، به طور وارونه روى شبكيه چشم مى افتد، در حالى كه ما هيچ چيز را وارونه نمى بينيم، اين به خاطر عادت كردن چشم، و حفظ نسبت اشياء با يكديگر مى باشد.

11 ـ سطح چشم بايد دائماً مرطوب باشد، به طورى كه اگر چند ساعتى خشك شود، ضربه شديدى بر آن وارد مى گردد، اين رطوبت دائمى از غده هاى اشك تأمين مى شود، كه از يكسو وارد چشم شده، و از رگ هاى بسيار باريك و ظريفى كه در گوشه چشمان قرار دارد بيرون مى رود، و به بينى ها منتقل مى شود، و بينى را نيز مرطوب مى كند.

اگر غده هاى اشك بخشكد، چشم، به خطر مى افتد و حركت پلك ها غير ممكن مى شود، و اگر بيش از حدّ فعاليت كند، دائماً اشك بر صورت جارى مى شود، يا اگر راه باريك فاضلاب چشم بسته شود، بايد دائماً دستمالى به دست داشته باشيم، آب هاى زيادى را از صورت خشك كنيم و چه دردسر بزرگى است.

12 ـ تركيب اشك (آب چشم)، تركيب پيچيده اى است، و از بيش از ده عنصر تشكيل مى يابد، كه در مجموع بهترين و مناسب ترين مايع براى نگهدارى چشم است.

كوتاه سخن اين كه: عجائب چشم به قدرى زياد است كه، بايد روزها نشست، درباره آن سخن گفت، كتاب ها نوشت، و با تمام اينها، ماده اصلى آن را كه مى نگريم، تقريباً يك تكه پيه بيشتر نيست!

اميرمؤمنان على(عليه السلام) در آن سخن پرمايه اش مى فرمايد: اعْجَبُوا لِهذَا الإِنْسانِ يَنْظُرُ بِشَحْم، وَ يَتَكَلَّمُ بِلَحْم، وَ يَسْمَعُ بِعَظْم، وَ يَتَنَفَّسُ مِنْ خَرْم!:

«شگفتا از اين انسان كه با يك قطعه پيه مى بيند، با قطعه گوشتى سخن مى گويد، با استخوانى مى شنود، و از شكافى نفس مى كشد»! (و اين كارهاى بزرگ حياتى را با اين وسائل كوچك انجام مى دهد).(1)

* * *

1 ـ «نهج البلاغه»، كلمات قصار، حكمت 8.

▲2 ـ شگفتى هاى زبان

«زبان» نيز به نوبه خود، از اعضاء بسيار شگفت انگيز بدن انسان است، و وظائف سنگينى بر عهده دارد، علاوه بر اين كه كمك مؤثرى به بلع غذا مى كند، در جويدن نيز، نقش مهمى دارد، مرتباً لقمه غذا را به زير چكش دندان ها هل مى دهد! و اين كار را به قدرى ماهرانه انجام مى دهد كه، خود را از ضربات دندان دور نگه مى دارد، در حالى كه دائماً كنار آن و چسبيده به آن است!

گاه، ندرتاً هنگام جويدن غذا، زبان خود را جويده ايم، فرياد ما بلند شده، و فهميده ايم اگر آن مهارت در زبان نبود، چه بر سر ما مى آمد؟!

در ضمن، بعد از خوردن غذا، فضاى دهن و دندان ها را رُفت و روب و تميز مى كند.و از اين كارها مهمتر، مسأله سخن گفتن است كه با حركات سريع، منظم و پى در پى و حركت كردن در جهات ششگانه انجام مى گيرد.

جالب اين كه: خداوند براى حرف زدن و تكلم، وسيله اى در اختيار انسان ها قرار داده، كه بسيار سهل و آسان و در دسترس همه است، نه خستگى مى آورد، نه ملالى حاصل مى شود، و نه هزينه اى دارد.و از آن عجيب تر، استعداد تكلم در انسان است، كه در روح آدمى به وديعت گذارده، و انسان مى تواند جمله بندى هاى زيادى را در بى نهايت شكل مختلف براى تعبير از مقاصد فوق العاده متنوع خود انجام دهد.

و باز از آن مهمتر، استعداد وضع لغات مختلف است، كه با مطالعه هزاران زبان كه در دنيا موجود است، اهميت آن آشكار مى شود راستى «اَلْعَظَمَةُ لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ»!.

* * *

▲3 ـ هدايت به «نجدين»

«نَجْد» چنان كه گفتيم، به معنى بلندى يا سرزمين بلند است، و در اينجا منظور راه «خير» و راه «شرّ» است. در حديثى، از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم كه فرمود: يا أَيُّهَا النّاسُ! هُما نَجْدانِ: نَجْدُ الْخَيْرِ وَ نَجْدُ الشَرِّ، فَما جُعِلَ نَجْدُ الشَرِّ أَحَبُّ اِلَيْكُمْ مِنْ نَجْدِ الْخَيْرِ:

«اى مردم! دو سرزمين مرتفع وجود دارد: سرزمين خير، و سرزمين شر، و هرگز سرزمين شرّ نزد شما محبوب تر از سرزمين خير قرار داده نشده است».(1)

بدون شك، «تكليف» و مسئوليت، بدون «شناخت و آگاهى» ممكن نيست، و خداوند طبق آيه فوق، اين آگاهى را در اختيار انسان ها قرار داده است.

اين آگاهى از سه طريق انجام مى گيرد:

از طريق ادراكات عقلى و استدلال.

از طريق فطرت و وجدان بدون نياز به استدلال.

و از طريق وحى و تعليمات انبيا و اوصياء.

و آنچه را مورد نياز بشر در پيمودن مسير تكامل است، خداوند به يكى از اين سه طريق يا در بسيارى از موارد با هر سه طريق به او تعليم كرده است.

قابل توجه اين كه: در اين حديث تصريح شده كه، پيمودن يكى از اين دو راه بر طبع آدمى آسان تر از ديگرى نيست، و اين در حقيقت تصور عمومى را كه انسان تمايل بيشترى به شرور دارد و پيمودن راه شرّ براى او آسان تر است، نفى مى كند.

و به راستى، اگر تربيت هاى غلط و محيط هاى فاسد نباشد، عشق و علاقه انسان به نيكى ها بسيار زياد است، و شايد تعبير به نَجْد: «سرزمين مرتفع» در مورد نيكى ها به خاطر همين است; زيرا زمين هاى مرتفع، هواى بهتر و جالب ترى دارند و در مورد شرور از باب تغليب است.

بعضى نيز گفته اند: اين تعبير، اشاره به ظهور و بروز و آشكار بودن راه خير و شرّ است، همان گونه كه يك سرزمين مرتفع، كاملاً نمايان است.(2)

* * *

11فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ

12وَ ما أَدْراكَ مَا الْعَقَبَةُ

13فَكُّ رَقَبَة

14أَوْ إِطْعامٌ في يَوْم ذي مَسْغَبَة

15يَتيماً ذا مَقْرَبَة

16أَوْ مِسْكيناً ذا مَتْرَبَة

17ثُمَّ كانَ مِنَ الَّذينَ آمَنُوا وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ وَ تَواصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ

18أُولئِكَ أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ

19وَ الَّذينَ كَفَرُوا بِآياتِنا هُمْ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ

20عَلَيْهِمْ نارٌ مُؤْصَدَةٌ

ترجمه:

11 ـ ولى او از آن گردنه مهم نگذشت.

12 ـ و تو چه مى دانى آن گردنه چيست؟!

13 ـ آزاد كردن برده اى.

14 ـ يا غذا دادن در روز گرسنگى.

15 ـ يتيمى از خويشاوندان.

16 ـ يا مستمندى خاك نشين را.

17 ـ سپس از كسانى باشد كه ايمان آورده و يكديگر را به شكيبائى و رحمت توصيه مى كنند!

18 ـ آنها «اصحاب اليمين»اند (كه نامه اعمالشان را به دست راستشان مى دهند)!

19 ـ و كسانى كه آيات ما را انكار كرده اند افرادى شومند (كه نامه اعمالشان به دست چپشان داده مى شود).

20 ـ بر آنها آتشى است فرو بسته (كه راه فرارى از آن نيست)!

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 494 و تفسير «قرطبى»، جلد 10، صفحه 7155.

2 _همان گونه كه به «ماه» و «خورشيد»، «قمران» گفته مى شود.

تفسير:

▲گردنه صعب العبور!

به دنبال ذكر نعمت هاى بزرگى كه در آيات قبل آمده بود، در آيات مورد بحث، بندگان ناسپاس را مورد ملامت و سرزنش قرار مى دهد، كه چگونه با داشتن آن همه وسائل سعادت، راه نجات را نپيموده اند، نخست مى فرمايد:

«اين انسان ناسپاس از آن گردنه بزرگ بالا نرفت» (فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ).(1)

در اين كه منظور از «عقبه» در اينجا چيست؟ آيات بعد آن را تفسير مى كند.

* * *

مى فرمايد: «تو نمى دانى آن گردنه چيست»؟ (وَ ما أَدْراكَ مَا الْعَقَبَةُ).

* * *

«آزاد كردن برده است» (فَكُّ رَقَبَة).

* * *

«يا اطعام كردن در روز گرسنگى» (أَوْ إِطْعامٌ في يَوْم ذي مَسْغَبَة).

* * *

«يتيمى از خويشاوندان را» (يَتيماً ذا مَقْرَبَة).

* * *

«يا مستمندى به خاك افتاده را» (أَوْ مِسْكيناً ذا مَتْرَبَة).

به اين ترتيب، اين گردنه صعب العبور را كه انسان هاى ناسپاس هرگز خود را براى گذشتن از آن آماده نكرده اند، مجموعه اى است از اعمال خير، كه عمدتاً بر محور خدمت به خلق، كمك به ضعيفان و ناتوان ها دور مى زند، و نيز مجموعه اى از عقائد صحيح و خالص است كه در آيات بعد به آن اشاره شده.

و به راستى، گذشتن از اين گردنه با توجه به علاقه شديدى كه غالب مردم به مال و ثروت دارند، كار آسانى نيست.

اسلام و ايمان با ادعا و گفتار حاصل نمى شود، بلكه در برابر هر فرد مسلمان و مؤمن، گردنه هاى صعب العبورى است كه بايد از آنها، يكى بعد از ديگرى به حول و قوه الهى، و با استمداد از روح ايمان و اخلاص بگذرد.

بعضى، «عقبه» را در اينجا به معنى هواى نفس تفسير كرده اند، كه جهاد با آن را پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) طبق حديث معروف، «جهاد اكبر» ناميد.

البته، با توجه به اين كه خود آيات، «عقبه» را در اينجا تفسير كرده، بايد مراد از اين تفسير چنين باشد كه: گردنه اصلى، «گردنه هواى نفس» است، و اما آزاد كردن بردگان، و اطعام مسكينان، مصداق هاى روشنى از مبارزه با آن محسوب مى شود.

بعضى ديگر از مفسران گفته اند: منظور از اين «عقبه» گردنه صعب العبورى است در قيامت، همانطور كه در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) آمده است:

اِنَّ أَمامَكُمْ عَقَبَةً كَؤُوداً لا يَجُوزُهَا الْمُثْقَلُونَ، وَ أَنَا أُرِيْدُ أَنْ أُخَفِّفَ عَنْكُمْ لِتِلْكَ الْعَقَبَةِ!: «پيش روى شما گردنه صعب العبورى است كه سنگين باران از آن نمى گذرند، و من مى خواهم بار شما را براى عبور از اين گردنه سبك كنم»!(2)

البته، اين حديث كه از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شده، به عنوان تفسير آيه مورد بحث نيست، ولى مفسران از آن چنين برداشتى كرده اند، و اين برداشت با توجه به تفسيرى كه صريحاً در خود آيات آمده مناسب به نظر نمى رسد، مگر اين كه منظور اين باشد: گردنه هاى صعب العبور قيامت، تجسمى است از طاعات سخت و سنگين اين جهان و گذشتن از آنها فرع بر گذشتن از اينها است (دقت كنيد).

قابل توجه در اينجا، تعبير به «اِقْتَحَمَ» از ماده «اقتحام» است كه در اصل، به معنى ورود در كار سخت و خوفناك(3) يا دخول و گذشتن از چيزى با شدت و مشقت است(4) و اين نشان مى دهد گذشتن از اين گردنه، كار آسانى نيست، و تأكيدى است بر آنچه در آغاز سوره آمده، كه فرمود: «ما انسان را در درد و رنج آفريديم» هم زندگى او توأم با رنج است و هم اطاعت فرمان پروردگار، توأم با مشكلات مى باشد.

در سخنى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم: إِنَّ الْجَنَّةَ حُفَّتْ بِالْمَكارِهِ وَ إِنَّ النّارَ حُفَّتْ بِالشَّهَواتِ: «بهشت در ميان ناملائمات پيچيده شده و دوزخ در لابلاى شهوات».(5)

* * *

در آيه بعد، در ادامه تفسيرى كه براى اين گردنه صعب العبور بيان فرموده، مى افزايد: «سپس از كسانى بوده باشد كه ايمان آورده، و يكديگر را به صبر و استقامت و ترحم و عطوفت توصيه مى كنند» (ثُمَّ كانَ مِنَ الَّذينَ آمَنُوا وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ وَ تَواصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ).

به اين ترتيب، كسانى از اين گردنه سخت عبور مى كنند كه، هم داراى ايمان هستند، هم اخلاق والائى همچون دعوت به صبر و عواطف انسانى دارند، و هم اعمال صالحى همچون آزاد كردن بردگان، اطعام يتيمان و مسكينان انجام داده اند.

يا به تعبير ديگر: در سه ميدان ايمان، اخلاق و عمل گام بگذارند و سر بلند و سرافراز بيرون آيند، اينها هستند كه مى توانند از آن گردنه صعب العبور بگذرند.

تعبير به «ثُمَّ» (بعد) هميشه به معنى تأخير زمانى نيست، تا لازمه اين سخن آن باشد كه اول اطعام و انفاق كنند، و بعد ايمان آورند، بلكه، در اين گونه موارد
ـ همان گونه كه جمعى از مفسران تصريح كرده اند ـ براى بيان برترى مقامى است; چرا كه مسلماً رتبه ايمان، و توصيه به صبر و مرحمت، بالاتر از كمك به نيازمندان است، بلكه اعمال صالح از آن ايمان و اخلاق سرچشمه مى گيرد و ريشه همه آنها را بايد در اعتقادات و خلقيات عالى جستجو كرد.

بعضى نيز احتمال داده اند: «ثُمَّ» در اينجا به معنى تأخير زمانى است; چرا كه اعمال خير، گاه سرچشمه گرايش به ايمان مى شود، و مخصوصاً در تحكيم مبانى اخلاق مؤثر است; زيرا خلق و خوى انسان، نخست به صورت «فعل» است، بعد به صورت «حالت» و سپس «عادت» و بعد از آن به صورت «ملكه» در مى آيد.

تعبير به «تَواصَوا» كه مفهومش سفارش كردن به يكديگر است، نكته مهمى در بر دارد، و آن اين كه: مسائلى همچون صبر و استقامت در طريق اطاعت پروردگار، مبارزه با هواى نفس، و همچنين تقويت اصل محبت و رحمت، نبايد به صورت فردى در جامعه باشد، بلكه بايد به صورت يك جريان عمومى در كل جامعه درآيد، و همه افراد يكديگر را به رعايت و حفظ اين «اصول» توصيه كنند، تا از اين طريق پيوندهاى اجتماعى نيز محكم تر شود.

بعضى گفته اند: «صبر» در اينجا اشاره به شكيبائى در اطاعت فرمان خدا و اهتمام به اوامر او است، و «مرحمت» اشاره به محبت نسبت به خلق خدا است، و مى دانيم اساس دين را ارتباط با «خالق» و «خلق» تشكيل مى دهد، و به هر حال، صبر و استقامت ريشه اصلى هر گونه اطاعت و بندگى و ترك گناه و عصيان است.

* * *

و در پايان اين اوصاف، مقام صاحبان آن را چنين بيان مى كند: «آنها اصحاب اليمين هستند» (أُولئِكَ أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ).

و نامه اعمالشان به نشانه مقبول بودن در درگاه پروردگار، به دست راستشان داده مى شود.

اين احتمال نيز داده شده: «مَيْمَنَة» از ماده «يمن» و بركت است، يعنى آنها صاحبان بركتند كه وجودشان هم براى خودشان بركت دارد، و هم براى جامعه.

* * *

آن گاه به نقطه مقابل اين گروه، يعنى آنها كه نتوانستند از اين گردنه صعب العبور بگذرند، پرداخته، مى فرمايد: «كسانى كه به آيات ما كافر شدند افرادى شوم هستند كه نامه اعمالشان به دست چپشان داده مى شود» (وَ الَّذينَ كَفَرُوا بِآياتِنا هُمْ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ).

و اين نشانه آن است كه دستشان از حسنات تهى، و نامه اعمالشان از سيئات سياه است.

«مَشْئَمَة» از ماده «شؤم» نقطه مقابل «مَيْمَنَة» از ماده «يمن» است، يعنى اين گروه كافر، افرادى شوم و ناميمونند، كه هم سبب بدبختى خودشانند، و هم بدبختى جامعه، ولى از آنجا كه شوم بودن و خجسته بودن در قيامت به آن شناخته مى شود كه نامه اعمال افراد در دست چپ، يا در دست راست آنها باشد، بعضى اين تفسير را براى آن پذيرفته اند، به خصوص اين كه ماده «شؤم» در لغت به معنى گرايش به چپ نيز آمده است.(6)

* * *

و در آخرين آيه اين سوره، اشاره كوتاه و پر معنائى به مجازات گروه اخير كرده، مى فرمايد: «بر فراز آنها آتشى است فروبسته»! كه راه فرارى از آن نيست (عَلَيْهِمْ نارٌ مُؤْصَدَةٌ).

«مُؤْصَدَة» از ماده «ايصاد» به معنى بستن در و محكم كردن آن است، ناگفته پيدا است: انسان در اطاقى كه هواى آن كمى گرم است مى خواهد درها را باز كند، نسيمى بوزد و گرمى هوا را تعديل كند، حال بايد فكر كرد در كوره سوزان دوزخ، هنگامى كه تمام درها بسته شود، چه حالى پيدا خواهد شد؟!

* * *

نكته ها:

1 ـ منظور از «فك رقبة» ظاهراً همان آزاد كردن بردگان و بندگان است.

در حديثى آمده است: مرد اعرابى خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده، عرض كرد: اى رسول خدا! عملى به من تعليم كن كه مرا داخل بهشت كند، فرمود: إِنْ كُنْتَ أَقْصَرْتَ الْخُطْبَةَ لَقَدْ أَعْرَضْتَ الْمَسْأَلَةَ: «اگر چه سخن كوتاهى گفتى، اما مطلب را به خوبى عرضه داشتى» (يا اين كه گرچه سخن كوتاهى گفتى، اما مقصود خود را به خوبى بيان كردى).

پس از آن افزود: أَعْتِقِ النَّسَمَةَ وَ فُكَّ الرَّقَبَةَ: «بردگان را آزاد كن و گردن ها را (از طوق بردگى) بگشا».

راوى سؤال مى كند: مگر اين دو، يكى نيست؟

فرمود: نه، منظورم از اول اين است كه: مستقلاً برده اى را آزاد كنى، و در دوم اين كه: كمك به پرداخت قيمت آن نمائى تا آزاد شود.

سپس فرمود: وَ الْفَىءَ عَلى ذِى الرَّحْمِ الظّالِمِ، فَاِنْ لَمْ يَكُنْ ذلِكَ فَأَطْعِمِ الْجائِعَ، وَاسْقِ الظَّمْآنَ، وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ، وَ انْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ، فَاِنْ لَمْ تَطُقْ ذلِكَ فَكُفَّ لِسانَكَ اِلاّ مِنَ الْخَيْرِ:

«نسبت به خويشاوندانى كه به تو ستم كرده و از تو بريده اند، باز گرد (و به آنها نيكى كن) و اگر چنين كارى ممكن نشود، گرسنگان را سير و تشنگان را سيراب كن، امر به معروف و نهى از منكر نما، و اگر توانائى بر اين كار نيز ندارى (لا اقل) زبان خود را جز از نيكى بازدار».(7)

2 ـ بعضى از مفسران «فك رقبه» را به معنى آزاد كردن گردن خويش از زير بار گناهان از طريق توبه، يا آزاد كردن خويش از عذاب الهى از طريق تحمل طاعات دانسته اند، ولى با توجه به آياتى كه بعد از آن آمده و نسبت به يتيم و مسكين توصيه مى كند، ظاهراً منظور همان آزاد كردن بردگان است.

3 ـ «مَسْغَبَة» از ماده «سَغَب» (بر وزن غضب) به معنى «گرسنگى» است بنابراين، «يوم ذى مسغبة» به معنى روز گرسنگى است، گرچه هميشه گرسنگان در جوامع بشرى بوده اند، ولى اين تعبير، تأكيدى است بر اطعام گرسنگان در ايام قحطى و خشكسالى و مانند آن. براى اهميت اين موضوع، و الا اطعام گرسنگان هميشه از افضل اعمال بوده و هست.

در حديثى، از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: مَنْ أَشْبَعَ جائِعاً فِى يَوْمِ سَغَب أَدْخَلَهُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ مِنْ باب مِنْ أَبْوابِ الْجَنَّةِ لا يَدْخُلُها اِلاّ مَنْ فَعَلَ مِثْلَ ما فَعَلَ: «كسى كه گرسنه اى را در ايام قحطى سير كند خدا او را در قيامت از درى از درهاى بهشت وارد مى سازد كه هيچ شخص ديگرى از آن وارد نمى شود، جز كسى كه عملى همانند عمل او انجام داده باشد».(8)

4 ـ «مَقْرَبَة» به معنى قرابت و خويشاوندى است، و تأكيد روى يتيمان خويشاوند نيز به خاطر ملاحظه اولويت ها است، و گرنه همه يتيمان را بايد اطعام و نوازش نمود، اين نشان مى دهد: خويشاوندان در مورد يتيمان فاميل خود مسئوليت سنگين ترى دارند.

از اين گذشته، سوء استفاده هائى كه مخصوصاً در آن عصر در اين زمينه نسبت به اموال يتيمان خويشاوند مى شده، ايجاب مى كرده است: هشدار خاصى در مورد اين گردنه صعب العبور داده شود.

«ابوالفتوح رازى» معتقد است: «مَقْرَبَه» از ماده «قرابت» نيست، بلكه از ماده «قُرَب» است و اشاره به يتيمانى است كه از شدت گرسنگى گوئى پهلوهايشان به هم چسبيده است،(9) ولى اين تفسير بسيار بعيد به نظر مى رسد.

5 ـ «مَتْرَبَة» مصدر ميمى از ماده «ترب» (بر وزن طرب) در اصل از «تراب» به معنى «خاك» گرفته شده، و به كسى مى گويند كه، بر اثر شدت فقر، خاك نشين شده، باز در اينجا تأكيد روى اين گونه مسكين ها به خاطر اولويت آنها است و الاّ اطعام همه مسكينان از اعمال حسنه است.

در حديثى آمده است: «امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) هنگامى كه مى خواست غذا بخورد، دستور مى فرمود: سينى بزرگى كنار سفره بگذارند، و از هر غذائى كه در سفره بود، از بهترين آنها بر مى داشت و در آن سينى مى گذاشت، سپس دستور مى داد: آنها را براى نيازمندان ببرند، بعد اين آيه را تلاوت مى فرمود: «فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةُ...».

سپس مى افزود: خداوند متعال مى دانست كه همه قادر بر آزاد كردن بردگان نيستند، راه ديگرى نيز به سوى بهشتش قرار داد»!.(10)

* * *

خداوندا! ما را از چنين عذاب جانگدازى در پناه لطفت حفظ كن.

پروردگارا! گذشتن از عقبه هائى كه در پيش داريم جز به توفيق تو ميسر نيست توفيقت را از ما دريغ مفرما.

بار الها! ما را در صف اصحاب الميمنه جاى ده، و با نيكان و ابرار محشور نما.

آمِيْنَ يا رَبَّ الْعالَمِيْنَ

پايان سوره بلد

1 ـ ظاهر اين است «لا» در اين جمله «نافيه» و «خبريه» است، و اين كه بعضى آن را به معنى نفرين و يا استفهاميه دانسته اند، بسيار بعيد به نظر مى رسد، تنها اشكالى كه در اينجا وجود دارد اين است: «لا» هنگامى كه بر سر فعل ماضى در آيد غالباً تكرار مى شود، همان طور كه در آيه 31 سوره «قيامت» مى خوانيم: فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلّى: «نه صدقه داد و نه نماز گذارد»، در حالى كه در آيه مورد بحث تكرار نشده.

ولى چنان كه مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» آورده، گاه بدون تكرار نيز استعمال مى شود.

«فخر رازى» و «قرطبى» در تفسيرهاى خود از بعضى از بزرگان ادبيات عرب نقل كرده اند كه اگر «لا» به معنى «لَمْ» باشد تكرار لازم نيست، اين احتمال را نيز داده اند كه در اينجا در تقدير تكرار شده: «فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ وَ لا فَكُّ رَقَبَة وَ لا أَطْعَمَ فِى يَوْم ذِى مَسْغَبَة».

2 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 495.

3 ـ «مفردات راغب».

4 ـ تفسير «كشّاف».

5 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 176.

6 ـ تفسير «ابوالفتوح رازى»، جلد 12، صفحه 97 و «المنجد»، ماده «شأم».

7 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 583.

8 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 495.

9 ـ تفسير «ابوالفتوح رازى»، جلد 12، صفحه 96.

10 ـ «كافى»، طبق نقل تفسير «الميزان»، جلد 20، صفحه 424.

▲سوره الشمس

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 15 آيه است

▲محتواى سوره الشمس

اين سوره كه در حقيقت سوره «تهذيب نفس» و «تطهير قلوب از ناپاكى ها و ناخالصى ها» است، بر محور همين معنى دور مى زند، منتها در آغاز سوره به يازده موضوع مهم از عالم خلقت و ذات پاك خداوند، براى اثبات اين معنى كه فلاح و رستگارى در گرو تهذيب نفس است، قسم ياد شده، و بيشترين سوگندهاى قرآن را به طور جمعى در خود جاى داده است.

و در پايان سوره، به ذكر نمونه اى از اقوام متمرد و گردنكش يعنى قوم «ثمود» ـ كه به خاطر ترك تهذيب نفس در شقاوت ابدى فرو رفتند، و خداوند آنها را به مجازات شديدى گرفتار كرد ـ مى پردازد، و با اشاره كوتاهى به سرنوشت آنها سوره را پايان مى دهد.

در حقيقت، اين سوره كوتاه يكى از مهمترين مسائل سرنوشت ساز زندگى بشر را بازگو مى كند، و نظام ارزشى اسلام را در مورد انسان ها مشخص مى سازد.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در فضيلت تلاوت اين سوره همين بس كه، در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)آمده است: مَنْ قَرَأَها فَكَأَنَّمَا تَصَدَّقَ بِكُلِّ شَيْء طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ!:

«هر كس آن را بخواند گوئى به تعداد تمام اشيائى كه خورشيد و ماه بر آنها مى تابد در راه خدا صدقه داده است»!.(1)

و مسلماً اين فضيلت بزرگ از آن كسى است كه، محتواى بزرگ اين سوره كوچك را در جان خود پياده كند، و تهذيب نفس را وظيفه قطعى خود بداند.

1وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها

2وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها

3وَ النَّهارِ إِذا جَلاّها

4وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشاها

5وَ السَّماءِ وَ ما بَناها

6وَ الأَرْضِ وَ ما طَحاها

7وَ نَفْس وَ ما سَوّاها

8فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها

9قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكّاها

10وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّاها

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ سوگند به خورشيد و تابندگيش.

2 ـ و به ماه هنگامى كه بعد از آن در آيد.

3 ـ و به روز هنگامى كه زمين را روشن سازد.

4 ـ و به شب آن هنگام كه زمين را بپوشاند.

5 ـ و به آسمان و كسى كه آسمان را بنا كرده.

6 ـ و به زمين و كسى كه آن را گسترانيده.

7 ـ و به جان آدمى و آن كس كه آن را منظم ساخته.

8 ـ سپس فجور و تقوا (شرّ و خيرش) را به او الهام كرده است.

9 ـ كه هر كس خود را پاك كرده، رستگار شده.

10 ـ و آن كه خود را با گناه آلوده ساخته، محروم گشته!

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 496.

تفسير:

▲رستگارى بدون تهذيب نفس ممكن نيست

سوگندهاى پى در پى و مهمى كه در آغاز اين سوره آمده، به يك حساب «يازده» سوگند و به حساب ديگر «هفت» سوگند است، و بيشترين تعداد سوگندهاى قرآن را در خود جاى داده، و به خوبى نشان مى دهد: مطلب مهمى در اينجا مطرح است، مطلبى به عظمت آسمان ها و زمين و خورشيد و ماه، مطلبى سرنوشت ساز و حيات بخش.

نخست، بايد به شرح و تفسير اين سوگندها بپردازيم، و بعد، به بررسى آن مطلب پر اهميت، كه اين همه آوازه ها از او است.نخست، مى فرمايد: «به خورشيد و گسترش نور آن سوگند» (وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها).

همان گونه كه قبلاً نيز گفته ايم، سوگندهاى قرآن عموماً دو مقصد را تعقيب مى كند:

نخست، اهميت مطلبى كه سوگند به خاطر آن ياد شده.

و ديگر، اهميت خود امور مورد سوگند; چرا كه سوگند هميشه به موضوعات مهم ياد مى شود، به همين دليل، اين سوگندها فكر و انديشه انسان را به كار مى اندازد، تا درباره اين موضوعات مهم عالم خلقت بينديشد، و از آنها راهى به سوى خدا بگشايد.

«خورشيد» مهمترين و سازنده ترين نقش را در زندگى انسان و تمام موجودات زنده زمينى دارد; زيرا علاوه بر اين كه منبع «نور» و «حرارت» است، و اين دو، از عوامل اصلى زندگى انسان به شمار مى روند، منابع ديگر حياتى نيز از آن مايه مى گيرند، وزش بادها، نزول باران ها، پرورش گياهان، حركت رودخانه ها و آبشارها، و حتى پديد آمدن منابع انرژى زا، همچون نفت و زغال سنگ، هر كدام اگر درست دقت كنيم به صورتى با نور آفتاب ارتباط دارد، به طورى كه اگر روزى اين چراغ حيات بخش خاموش گردد، تاريكى و سكوت و مرگ همه جا را فرا خواهد گرفت.

«ضُحى» در اصل به معنى گسترش نور آفتاب است، و اين در هنگامى است كه خورشيد از افق بالا بيايد و نور آن همه جا را فرا گيرد، سپس به آن موقع از روز نيز «ضُحى» اطلاق شده است.تكيه بر خصوص «ضُحى» به خاطر اهميت آن است; چرا كه موقع سلطه نور آفتاب بر زمين است.

* * *

آن گاه، به سومين سوگند پرداخته، مى گويد: «قسم به ماه در آن هنگام كه پشت سر خورشيد در آيد» (وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها).

اين تعبير ـ چنان كه جمعى از مفسران نيز گفته اند: ـ در حقيقت اشاره به ماه در موقع «بدر كامل» يعنى «شب چهارده» است; زيرا ماه در شب چهاردهم، تقريباً مقارن غروب آفتاب سر از افق مشرق بر مى دارد، و چهره پر فروغ خود را ظاهر كرده و سلطه خويش را بر پهنه آسمان تثبيت مى كند، و چون از هر زمان جالب تر و پر شكوه تر است، به آن سوگند ياد شده است.

اين احتمال را نيز داده اند كه: تعبير فوق، اشاره به تبعيت دائمى ماه از خورشيد، و اكتساب نور از آن منبع باشد، ولى در اين صورت جمله «إِذا تَلاها» قيد توضيحى مى شود.بعضى احتمالات ديگرى نيز در تفسير آيه داده اند كه شايان توجه نيست، لذا از ذكر آن خوددارى مى شود.

* * *

و در چهارمين سوگند، مى افزايد: «و قسم به روز، هنگامى كه صفحه زمين را روشن سازد» (وَ النَّهارِ إِذا جَلاّها).

«جَلاّها» از ماده «تجلية» به معنى اظهار و ابراز است.

در اين كه ضمير در «جَلاّها» به چه چيز باز مى گردد؟ در ميان مفسران گفتگو است، بسيارى آن را به «زمين» يا «دنيا» بر مى گردانند (چنان كه در بالا گفتيم) درست است كه در آيات گذشته سخنى از «زمين» در ميان نبوده، ولى از قرينه مقام روشن مى شود.

بعضى نيز معتقدند: ضمير به «خورشيد» بر مى گردد، يعنى قسم به «روز» هنگامى كه «خورشيد» را ظاهر مى كند، درست است كه در حقيقت، خورشيد روز را ظاهر مى كند، ولى به طور مجازى مى توان گفت: روز، خورشيد را آشكار كرد، اما تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد.

به هر حال، سوگند به اين پديده مهم آسمانى، به خاطر تأثير فوق العاده آن در زندگى بشر، و تمام موجودات زنده است; چرا كه روز، رمز حركت و جنبش و حيات است و تمام تلاش ها و كشش ها و كوشش هاى زندگى معمولاً در روشنائى روز صورت مى گيرد.

* * *

و در پنجمين سوگند، مى فرمايد: «قسم به شب، آن هنگام كه صفحه زمين (يا خورشيد) را بپوشاند» (وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشاها).(1)

شب با تمام بركات و آثارش، كه از يكسو، حرارت آفتاب روز را تعديل مى كند، و از سوى ديگر، مايه آرامش و استراحت همه موجودات زنده است، كه اگر تاريكى شب نبود، و آفتاب پيوسته مى تابيد، آرامشى وجود نداشت; زيرا حرارت سوزان آفتاب، همه چيز را نابود مى كرد، حتى اگر نظام شب و روز بر خلاف وضع كنونى بود، همين مشكل پيش مى آمد.

چرا كه مى دانيم: كره ماه كه شب هايش معادل دو هفته كره زمين است و روزهايش نيز معادل دو هفته، وسط روز، حرارت به حدود سيصد درجه سانتيگراد مى رسد، كه هيچ موجود زنده اى ـ كه ما مى شناسيم ـ در آن شرائط باقى نمى ماند، و در وسط شب مقدار زيادى زير صفر مى رود، كه اگر در آنجا موجود زنده اى باشد، حتماً يخ مى زند و نابود مى شود.

قابل توجه اين كه: در آيات سابق، افعال به صورت «ماضى» آمده بود، و در اين آيه به صورت مضارع است، اين تفاوت تعبير، ممكن است اشاره به اين باشد كه: حوادثى همچون ظهور روز و شب، مخصوص زمانى نيست، گذشته و آينده همه را شامل مى شود، و لذا بعضى به صورت فعل ماضى، و بعضى به صورت فعل مضارع آمده، تا عموميت اين حوادث را در بستر زمان روشن سازد.

* * *

در ششمين و هفتمين سوگند، به سراغ «آسمان» و «خالق آسمان» مى رود، مى فرمايد: «به آسمان و آن كسى كه آسمان را بنا كرده سوگند» (وَ السَّماءِ وَ ما بَناها).

اصل خلقت آسمان با آن عظمت خيره كننده، از شگفتى هاى بزرگ خلقت است، و بناء و پيدايش اين همه كواكب، اجرام آسمانى و نظامات حاكم بر آنها شگفتى ديگر، و از آن مهمتر خالق اين آسمان است.

قابل توجه اين كه: «ما» در لغت عرب، معمولاً براى «موجود غير عاقل» مى آيد، و اطلاق آن بر خداوند عالم حكيم تناسبى ندارد، و لذا بعضى ناچار شده اند «ما» را در اينجا «مصدريه» بگيرند، نه «موصوله» و در اين صورت، مفهوم آيه چنين مى شود: «سوگند به آسمان و بناى آسمان».

ولى، با توجه به آيات «وَ نَفْس وَ ما سَوّاها * فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها» كه تفسير آن به زودى بيان مى شود، راهى جز اين نيست كه «ما» «موصوله» و اشاره به ذات پاك خداوند باشد، كه خالق همه آسمان ها است، و استعمال «ما» در مورد افراد عاقل نيز در لغت عرب بى سابقه نيست، در آيه 3 سوره «نساء» مى خوانيم: فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساء: «ازدواج كنيد زنانى را كه مورد علاقه شما است».

جمعى از مفسران معتقدند: تعبير به ما: «چيزى» در اينجا براى اين است كه، مبدأ جهان را نخست به صورت مبهم ذكر كرده باشد، تا بعداً با دقت و مطالعه، به علم و حكمت او آشنا شوند و «چيزى» تبديل به «كسى» گردد، ولى تفسير اول مناسب تر است.

* * *

از آن پس، در هشتمين و نهمين سوگند، سخن از «زمين» و «خالق زمين» به ميان آورده، مى فرمايد: «قسم به زمين و آن كس كه زمين را گسترانيده است» (وَ الأَرْضِ وَ ما طَحاها).زمين، كه گاهواره زندگى انسان و تمام موجودات زنده است.

زمين، با تمام شگفتى ها، كوه ها، درياها، دره ها، جنگل ها، چشمه ها و رودخانه ها، معادن و منابع گرانبهايش، كه هر كدام به تنهائى آيتى است از آيات حق و نشانه اى است از نشانه هاى او.و از آن برتر و بالاتر خالق اين زمين و كسى كه آن را گسترانيده است.

«طَحاها» از ماده «طحو» (بر وزن سهو) هم به معنى انبساط و گستردگى آمده است، و هم به معنى «راندن، دور كردن و از ميان بردن»، و در اينجا به معنى گستردن است; چرا كه:

اولاً ـ زمين در آغاز در زير آب غرق بود، تدريجاً آبها در گودال هاى زمين قرار گرفت، خشكى ها سر بر آورد و گسترده شد، كه از آن تعبير به «دحو الارض» نيز مى شود.

ثانياً ـ زمين در آغاز به صورت پستى ها و بلندى ها با شيب هاى تند و غير قابل سكونتى بود، باران هاى سيلابى مداوم باريدند، ارتفاعات زمين را شستند، در دره ها گستردند، و تدريجاً زمين هاى مسطح و قابل استفاده براى زندگى انسان و كشت و زرع به وجود آمد.

بعضى از مفسران معتقدند: در اين تعبير، يك اشاره اجمالى به حركت زمين نيز وجود دارد; چرا كه يكى از معانى «طحو» همان راندن است، كه مى تواند اشاره به حركت انتقالى زمين به دور آفتاب، و يا حتى حركت وضعى آن به دور خود، و يا هر دو باشد.

* * *

بالاخره به دهمين و يازدهمين سوگند، كه آخرين قسم ها در اين سلسله است، پرداخته، مى فرمايد: «سوگند به نفس آدمى، و آن كس كه آن را منظم و مرتب ساخت» (وَ نَفْس وَ ما سَوّاها).

همان انسانى كه عصاره عالم خلقت، و چكيده جهان ملك و ملكوت، و گل سرسبد عالم آفرينش است:

اين خلقت بديع كه مملوّ از شگفتى ها و اسرار است، آن قدر اهميت دارد كه خداوند به خودش و خالق آن يك جا قسم ياد كرده!.

در اين كه منظور از نفس در اينجا روح انسان است، يا جسم و روح هر دو؟ مفسران احتمالات گوناگونى داده اند.

اگر، منظور «روح» باشد، مراد از «سَوّاها» (از ماده تسويه) همان تنظيم و تعديل قواى روحى انسان است، از حواس ظاهر گرفته، تا نيروى ادراك، حافظه، انتقال، تخيل، ابتكار، عشق، اراده و تصميم، و مانند آن كه در مباحث «علم النفس» مطرح شده است.

و اگر، منظور «روح» و «جسم» هر دو باشد، تمام شگفتى هاى نظامات بدن و دستگاه هاى مختلف آن را كه در علم «تشريح» و «فيزيولوژى» (وظايف الاعضاء) به طور گسترده مورد بحث قرار گرفته، شامل مى شود.

البته، «نفس» به هر دو معنى در قرآن مجيد اطلاق شده است:

در مورد «روح» در آيه 42 «زمر» مى خوانيم: اللّهُ يَتَوَفَّى الأَنْفُسَ حينَ مَوْتِها: «خداوند ارواح را به هنگام مرگ مى گيرد».

و در مورد «جسم» در آيه 33 «قصص» آمده كه موسى مى گويد: رَبِّ إِنِّي

قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ يَقْتُلُونِ: «پروردگارا! من يكى از آنها (از فرعونيان ظالم) را كشته ام، مى ترسم مرا به قتل برسانند».

ولى، مناسب در اينجا اين است كه هر دو را شامل شود; چرا كه شگفتى هاى قدرت خداوند، هم در جسم است و هم در جان و اختصاص به يكى از اين دو ندارد.

جالب اين كه: «نفس» در اينجا به صورت نكره ذكر شده، كه مى تواند اشاره به عظمت و اهميت نفس آدمى باشد، عظمتى مافوق تصور و آميخته با ابهام كه آن را به صورت يك موجود ناشناخته معرفى مى كند، همان گونه كه بعضى از بزرگترين دانشمندان امروز، از انسان به همين عنوان تعبير كرده، و انسان را «موجود ناشناخته» ناميده اند.

* * *

آيه بعد، به يكى از مهمترين مسائل مربوط به آفرينش انسان پرداخته، مى افزايد: «پس از تنظيم قوا، جسم و جان آدمى، «فجور» و «تقوا» را به او الهام كرد» (فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها).

آرى، هنگامى كه خلقتش تكميل شد، و «هستى» او تحقق يافت، خداوند «بايدها و نبايدها» را به او تعليم داد، و به اين ترتيب، وجودى شد از نظر آفرينش، مجموعه اى از «گِل بد بو» و «روح الهى» و از نظر تعليمات «آگاه بر فجور و تقوا» و در نتيجه وجودى است كه: مى تواند در قوس صعودى برتر از فرشتگان گردد، و از ملك پرّان شود، و آنچه اندر وهم نايد آن شود، و در قوس نزولى از حيوانات درنده نيز منحط تر گردد و به مرحله «بَلْ هُمْ أَضَلّ» برسد، و اين منوط به آن است كه با اراده و انتخابگرى خويش كدام مسير را برگزيند.

«أَلْهَمَها» از ماده «الهام» در اصل، به معنى بلعيدن يا نوشيدن چيزى است، و سپس به معنى القاء مطلبى از سوى پروردگار در روح و جان آدمى آمده است، گوئى روح انسان آن مطلب را با تمام وجودش مى نوشد و مى بلعد، و گاه به معنى وحى نيز آمده، ولى، بعضى از مفسرين معتقدند: تفاوت «الهام» با «وحى» در اين است: شخصى كه به او الهام مى شود، نمى فهمد مطلب را از كجا به دست آورده، در حالى كه هنگام وحى، مى داند از كجا و به چه وسيله به او رسيده است.

«فُجُور» از ماده «فجر» چنان كه قبلاً هم اشاره كرده ايم، به معنى شكافتن وسيع است، و از آنجا كه سپيده صبح، پرده شب را مى شكافد به آن «فجر» گفته شده. و نيز از آنجا كه ارتكاب گناهان، پرده ديانت را مى شكافد به آن «فجور» اطلاق شده.

البته، منظور از «فجور» در آيه مورد بحث، همان اسباب و عوامل و طرق آن است.

و منظور از «تقوا» كه از ماده «وقايه» به معنى نگهدارى، اين است كه انسان خود را از زشتى ها، بدى ها، آلودگى ها و گناهان نگه دارد و بركنار كند.

لازم به يادآورى است: معنى اين آيه (فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها) اين نيست كه خداوند عوامل فجور و تقوا را در درون جان آدمى ايجاد كرد، عواملى كه او را به فجور و آلودگى و دريدن پرده هاى حيا دعوت مى كند، و عواملى كه او را به خيرات و نيكى ها مى كشاند، آنچنان كه بعضى پنداشته، و آيه را دليلى بر وجود تضاد در درون وجود انسان دانسته اند.

بلكه مى گويد: اين دو حقيقت را به او الهام و تعليم كرد، يا به تعبير ساده تر: راه و چاه را به او نشان داد، همان گونه كه در آيه 10 سوره «بلد» آمده است: وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ: «ما انسان را به خير و شرّ هدايت كرديم».

و به تعبير ديگر: خداوند آنچنان قدرت تشخيص و عقل و وجدان بيدار، به او داده كه، «فجور» و «تقوا» را از طريق «عقل» و «فطرت» در مى يابد.

و لذا، بعضى از مفسران گفته اند: اين آيه در حقيقت اشاره به مسأله «حسن و قبح عقلى» است، كه خداوند توانائى درك آن را به انسان ها داده است.

قابل توجه اين كه: خداوند نعمت هاى فراوانى در اختيار بشر گذارده، ولى از ميان تمام اين نعمت ها، در اينجا روى مسأله الهام «فجور» و «تقوا» و درك حسن و قبح تكيه كرده; چرا كه اين مسأله، سرنوشت سازترين مسائل زندگى بشر است.

* * *

سرانجام، بعد از تمام اين سوگندهاى مهم و پى در پى، به نتيجه آنها پرداخته، مى فرمايد: «سوگند به اينها كه هر كس نفس خويش را تزكيه كند، رستگار است» (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكّاها).

«زَكّيها» از ماده «تزكية» در اصل ـ چنان كه «راغب» در «مفردات» آورده ـ به معنى نمو و رشد دادن است، و «زكات» نيز در اصل به معنى نمو و رشد است، لذا در روايتى از على(عليه السلام) مى خوانيم: الْمالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَةُ وَ الْعِلْمُ يَزْكُوا عَلَى الإِنْفاقِ: «مال با انفاق نقصان مى يابد، ولى علم با انفاق نمو مى كند».(2)

سپس، اين واژه به معنى تطهير و پاك كردن نيز آمده، شايد به اين مناسبت كه، پاكسازى از آلودگى ها سبب رشد و نمو است، و در آيه مورد بحث، هر دو معنى امكان دارد.

آرى، رستگارى از آن كسى است كه نفس خويش را تربيت كند، رشد و نمو دهد، و از آلودگى به خلق و خوى شيطانى و گناه و عصيان و كفر پاك سازد، و در حقيقت، مسأله اصلى زندگى انسان نيز، همين «تزكيه» است، كه اگر باشد سعادتمند است و الاّ، بدبخت و بينوا.

* * *

سپس، به سراغ گروه مخالف رفته، مى فرمايد: «نوميد و محروم گشت هر كس نفس خود را با معصيت و گناه آلوده ساخت» (وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّاها).

«خابَ» از ماده «خيبة» به معنى نرسيدن به مطلوب و محروم شدن و زيانكار گشتن است.(3)

«دَسّاها» از ماده «دَسّ» در اصل به معنى داخل كردن چيزى توأم با كراهت است، چنان كه قرآن مجيد درباره عرب جاهلى و زنده به گور كردن دختران مى فرمايد: أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرابِ: «آن را با كراهت و نفرت در خاك پنهان مى كند»(4)و «دسيسه» به كارهاى مخفيانه زيانبار گفته مى شود.

در تناسب اين معنى با آيه مورد بحث بيانات گوناگونى گفته اند:

گاه، گفته شده: اين تعبير كنايه از فسق و گناه است; چرا كه اهل تقوا و صلاح، خود را آشكار مى سازند، در حالى كه افراد آلوده و گنهكار خود را پنهان مى دارند، چنان كه نقل شده است: سخاوتمندان عرب، خيمه هاى خود را در نقاط مرتفع مى زدند، و شب ها آتش روشن مى كردند، تا نيازمندان در طول شب و روز به سراغشان بروند، و مورد محبت آنها واقع شوند، ولى، افراد بخيل و لئيم در زمين هاى پست خيمه برپا مى كردند، تا كسى به سراغ آنان نيايد!

و گاه، گفته اند: منظور اين است كه گنهكاران خود را در لابلاى صالحان پنهان مى كنند.

يا اين كه: نفس خود يا هويت انسانى خويش را در معاصى و گناه پنهان مى دارند.

يا معاصى و گناه را در درون نفس خود مخفى مى كنند.

و در هر حال، كنايه اى است از آلودگى به گناه، معصيت و خوهاى شيطانى و درست در نقطه مقابل «تزكيه».

جمع تمام اين معانى در مفهوم وسيع آيه نيز، بى مانع است.

و به اين ترتيب، پيروزمندان و شكست خوردگان در صحنه زندگى دنيا مشخص مى شوند، و معيار ارزيابى اين دو گروه، چيزى جز «تزكيه نفس، نمو و رشد روح تقوا و اطاعت خداوند» يا «آلودگى به انواع معاصى و گناهان» نيست.

و از اينجا روشن مى شود، اين كه: در حديثى، از امام باقر و امام صادق(عليهما السلام)در تفسير آيه، نقل شده است كه: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ أَطاعَ وَ خابَ مَنْ عَصى: «رستگار شد كسى كه اطاعت كرد و نوميد و محروم گشت كسى كه عصيان نمود»(5) در حقيقت، بيان نتيجه و حاصل مقصود است.

در حديث ديگرى آمده است: رسول خدا(صلى الله عليه وآله)هنگامى كه آيه «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكّاها» را تلاوت مى فرمود، توقف مى كرد و چنين دعا مى نمود: اللَّهُمَّ آتِ نَفْسِي تَقْواها، وَ أَنْتَ وَلِيُّها وَ مَوْلاها، و زَكَّها وَ أَنْتَ خَيْرُ مَنْ زَكّاها: «پروردگارا! به نفس من تقوايش را مرحمت كن، تو ولى و مولاى آن هستى، و آن را تزكيه فرما، كه تو بهترين تزكيه كنندگانى».(6)

اين سخن، نشان مى دهد كه، پيمودن اين راه پر پيچ و خم، و گذشتن از اين گردنه صعب العبور، حتى براى پيامبر(صلى الله عليه وآله) جز به توفيق الهى ممكن نيست، يعنى با گام هائى از سوى بندگان و تأييداتى از سوى خداوند، لذا در حديث ديگرى از همان حضرت در تفسير اين دو آيه مى خوانيم: أَفْلَحَتْ نَفْسٌ زَكّاهَا اللّهُ، وَ

خابَتْ نَفْسٌ خَيَّبَهَا اللّهُ مِنْ كُلِّ خَيْر!: «رستگار شد، نفسى كه خدا او را تزكيه كرده و نوميد و محروم گشت، نفسى كه خدا او را از هر خير محروم نمود».(7)

* * *

1 ـ در اين كه ضمير در «يَغْشاها» به چه چيز باز مى گردد؟ باز در اينجا دو نظر است:

یکی اين كه: به «زمين» بر مى گردد; چرا كه شب همچون پرده اى است كه بر صفحه زمين مى افتد.

ديگر اين كه: به «شمس» باز مى گردد; زيرا شب مانند پرده اى است كه بر چهره آفتاب فرو مى افتد، البته در اين صورت مفهوم مجازى دارد; زيرا شب حقيقتاً آفتاب را نمى پوشاند بلكه بعد از غروب آفتاب ظاهر مى شود، در حقيقت اگر در آيه قبل ضمير به «ارض» بر گردد، در اينجا نيز بايد چنين باشد و اگر به «شمس» بر گردد، در اينجا نيز همين طور است.

2 ـ «نهج البلاغه»، كلمات قصار، كلمه 147.

3 ـ «مفردات راغب» و «قاموس اللغة».

4 ـ نحل، آيه 59.

5 و 6 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 498.

7 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 357.

نكته ها:

▲1 ـ ارتباط سوگندهاى قرآن با نتيجه آن

سؤال مهمى كه مطرح مى شود اين است: چه رابطه اى ميان اين سوگندهاى يازدهگانه و بسيار مهم، با حقيقتى كه به خاطر آن سوگند ياد شده، وجود دارد؟

به نظر مى رسد: هدف، بيان اين حقيقت از سوى خداوند بزرگ است، كه من تمام وسائل مادى و معنوى را براى سعادت و خوشبختى شما انسان ها فراهم ساخته ام.

از يكسو، با نور آفتاب و ماه، صحنه زندگى شما را روشن و پر بار نموده و نظام روز و شب، حركت و سكون شما را تنظيم كرده، و زمين را براى زندگى شما از هر جهت آماده ساخته ام.

از سوى ديگر، روح شما را با تمام استعدادهاى لازم آفريده ام، وجدان بيدار به شما داده، و حسن و قبح امور را به شما الهام كرده ام، بنابراين، هيچ كمبودى براى پيمودن راه سعادت نداريد، با اين حال، چگونه نفس خويش را تزكيه نمى كنيد؟ و تسليم دسيسه هاى شيطانى مى شويد؟

* * *

▲2 ـ نقش خورشيد در عالم حيات

درباره «خورشيد» كه مركز منظومه شمسى، و رهبر و سالار كواكب آن است دو بحث وجود دارد: يكى، بحث از عظمت آن، كه قبلاً از آن سخن گفته ايم و ديگر، بحث در بركات و آثار آن است، كه به طور خلاصه مى توان چنين گفت:

1 ـ زندگى بشر و تمام موجودات زنده ديگر در درجه اول، نياز به حرارت و نور دارد، و اين دو امر حياتى به وسيله اين كره عظيم آتشين به طور كاملاً متعادلى تأمين مى شود.

2 ـ تمام مواد غذائى به وسيله نور آفتاب تأمين مى شود، حتى موجوداتى كه در اعماق درياها زندگى مى كنند، از گياهانى استفاده مى كنند كه در سطح اقيانوس ها در پرتو نور آفتاب، و در لابلاى امواج آب، پرورش مى يابند و ته نشين مى گردند، و يا اگر موجودات زنده از يكديگر تغذيه مى كنند، باز غذاى گروهى از آنان از گياهان و نباتات است كه بدون نور خورشيد پرورش نمى يابند.

3 ـ تمام رنگ ها، زيبائى ها، و جلوه هائى كه در جهان طبيعت مى بينيم، به نوعى با تابش آفتاب ارتباط دارد، و اين معنى در علوم مختلف، مخصوصاً «فيزيك» ثابت شده است.

4 ـ باران هاى حيات بخش از ابرها فرو مى ريزند، و ابرها همان بخارهائى هستند كه از تابش خورشيد بر صفحه اقيانوس ها به وجود مى آيند، بنابراين، تمام منابع آب كه از باران تغذيه مى شوند، اعم از نهرها، چشمه ها، قنات ها و چاه هاى عميق از بركات نور آفتاب است.

5 ـ بادها كه وظيفه تعديل هوا و جابه جا كردن ابرها، و تلقيح نباتات، و منتقل ساختن گرما و سرما از مناطق گرم به سرد، و از مناطق سرد به گرم، را بر عهده دارند، بر اثر تابش نور آفتاب و تغيير درجه حرارت مناطق مختلف روى زمين به وجود مى آيند، و به اين ترتيب، آنها نيز از آفتاب مايه مى گيرند.

6 ـ مواد و منابع انرژى زا، اعم از آبشارها، سدهاى عظيمى كه در مناطق كوهستانى ايجاد مى كنند، منابع نفت، و معادن زغال سنگ، همه آنها به نوعى با آفتاب گره مى خورند، كه اگر او نبود، هيچ يك از اين منابع وجود نداشت، تمام حركت ها در صفحه زمين مبدل به سكون مى شد!.

7 ـ بقاء نظام منظومه شمسى به خاطر تعادل جاذبه و دافعه اى است كه ميان كره آفتاب از يكسو، و سياراتى كه دور آن مى گردند از سوى ديگر، وجود دارد، و به اين ترتيب، خورشيد نقش بسيار مؤثرى در نگهدارى اين سيارات در مدارات خود دارد.

از مجموع اين سخن استفاده مى كنيم: اگر خداوند نخستين سوگند را از خورشيد شروع كرده، چه دليلى داشته است؟!

همچنين، ماه و روشنائى روز و تاريكى شب و كره زمين، هر كدام نقش مهمى در زندگى انسان و غير انسان دارند، و به همين دليل، سوگند به آنها ياد شده است، و فراتر از همه اينها روح و جسم انسان كه از همه اسرارآميزتر و شگفت انگيزتر است.

درباره اهميت تهذيب نفس، در پايان سوره بحثى خواهيم داشت.

* * *

11كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْواها

12إِذِ انْبَعَثَ أَشْقاها

13فَقالَ لَهُمْ رَسُولُ اللّهِ ناقَةَ اللّهِ وَ سُقْياها

14فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوها فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوّاها

15وَ لا يَخافُ عُقْباها

ترجمه:

11 ـ قوم «ثمود» بر اثر طغيان، (پيامبرشان را) تكذيب كردند.

12 ـ آن گاه كه شقى ترين آنها به پاخاست.

13 ـ و فرستاده الهى (صالح) به آنان گفت: «ناقه (ماده شتر) خدا را با آبشخورش واگذاريد»!

14 ـ ولى آنها او را تكذيب و ناقه را پى كردند (و به هلاكت رساندند); از اين رو پروردگارشان آنها را به خاطر گناهشان در هم كوبيد و با خاك يكسان كرد!

15 ـ و او هرگز از فرجام اين كار بيم ندارد!

تفسير:

▲عاقبت مرگبار طغيانگران

به دنبال هشدارى كه در آيات قبل، درباره عاقبت كار كسانى كه نفس خود را آلوده مى كنند، آمده بود، در اين آيات، به عنوان نمونه، به يكى از مصداق هاى واضح تاريخى اين مطلب پرداخته، و سرنوشت قوم طغيانگر «ثمود» را درعباراتى كوتاه، قاطع و پر معنى بيان كرده، مى فرمايد: «قوم ثمود به سبب طغيان، پيامبرشان را تكذيب كردند، و آيات الهى را انكار نمودند» (كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْواها).

«طَغْوى» و «طغيان» هر دو به يك معنى است، و مراد از آن تجاوز از حدّ و مرز است، و در اينجا، منظور تجاوز از حدود الهى و سركشى در مقابل فرمان هاى او است.(1)

قوم ثمود، كه نام پيامبرشان «صالح» بود از قديمى ترين اقوامى هستند كه در يك منطقه كوهستانى ميان «حجاز» و «شام» زندگى مى كردند، زندگى مرفه، سرزمين آباد، دشت هاى مسطح با خاك هاى مساعد و آماده براى كشت و زرع، قصرهاى مجلل، و خانه هاى مستحكم داشتند، ولى نه تنها شكر اين همه نعمت را به جا نياوردند، كه سر به طغيان برداشته، به تكذيب پيامبرشان صالح برخاستند، آيات الهى را به باد سخريه گرفتند، و سرانجام خداوند آنها را با يك صاعقه آسمانى نابود كرد.

* * *

پس از آن، به يكى از نمونه هاى بارز طغيان اين قوم پرداخته، مى افزايد: «آن گاه كه شقى ترين آنها به پاخاست» (إِذِ انْبَعَثَ أَشْقاها).

«أَشْقى» به معنى «شقى ترين» و سنگدل ترين افراد آن قوم، اشاره به همان كسى است كه «ناقه ثمود» را به هلاكت رساند، همان «ناقه» (شتر ماده) اى كه به عنوان يك معجزه در ميان آن قوم ظاهر شده بود، و هلاك كردن آن، اعلان جنگ با آن پيامبر الهى بود.به گفته مفسران و مورخان، نام اين شخص «قدار بن سالف» بود.

در بعضى از روايات آمده است: پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام) فرمود: مَنْ أَشْقَى الأَوَّلِين؟: «سنگدل ترين افراد اقوام نخستين كه بود»؟

على(عليه السلام) در پاسخ عرض كرد: عاقِرُ النّاقَةِ: «آن كسى كه ناقه ثمود را به هلاكت رساند».

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: صَدَقْتَ، فَمَنْ أَشْقَى الآْخِرِيْنَ؟: «راست گفتى، شقى ترين افراد اقوام اخير چه كسى است»؟

على(عليه السلام) مى گويد: «عرض كردم: نمى دانم اى رسول خدا».

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: الَّذِي يَضْرِبُكَ عَلى هذِهِ، وَ أَشَارَ إِلى يافُوخِهِ: «كسى كه شمشير را بر اين نقطه از سر تو وارد مى كند، و پيامبر(صلى الله عليه وآله) اشاره به قسمت بالاى پيشانى آن حضرت كرد».(2)-(3)

* * *

در آيه بعد، به شرح بيشترى در زمينه طغيانگرى قوم ثمود پرداخته، مى افزايد: «رسول خدا به آنها گفت: ناقه خداوند را با آبشخورش واگذاريد، و مزاحم آن نشويد» (فَقالَ لَهُمْ رَسُولُ اللّهِ ناقَةَ اللّهِ وَ سُقْياها).(4)

منظور از «رسول اللّه» در اينجا حضرت صالح(عليه السلام) پيغمبر قوم ثمود است، و تعبير به «ناقة اللّه» (شتر ماده متعلق به خداوند) اشاره به اين است كه: اين شتر، يك شتر معمولى نبود، بلكه به عنوان معجزه و سند گوياى صدق دعوى صالح فرستاده شده بود، كه يكى از ويژگى هاى آن طبق روايت مشهور اين بود كه: شتر مزبور از دل صخره اى از كوه برآمد تا معجزه گويائى در برابر منكران لجوج باشد.

از آيات ديگر قرآن به خوبى استفاده مى شود: حضرت صالح(عليه السلام) به آنها خبر داد كه آب آشاميدنى قريه بايد ميان آنها و ناقه تقسيم شود، يك روز براى ناقه، و روز ديگر براى اهل قريه باشد، و هر كدام در نوبت خود از آب استفاده كنند و مزاحم ديگرى نشوند: «وَ نَبِّئْهُمْ أَنَّ الْماءَ قِسْمَةٌ بَيْنَهُمْ كُلُّ شِرْب مُحْتَضَرٌ».(5)

و مخصوصاً به آنها گفت: اگر متعرض اين ناقه شويد، عذاب خداوند دامان شما را خواهد گرفت: «وَ لا تَمَسُّوها بِسُوء فَيَأْخُذَكُمْ عَذابُ يَوْم عَظيم».(6)

* * *

آن گاه مى گويد: اين قوم سركش اعتنائى به كلمات اين پيامبر بزرگ و هشدارهاى او نكردند، «او را تكذيب كرده، و ناقه را به هلاكت رساندند» (فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوها).

«عَقَرُوها» از ماده «عُقْر» (بر وزن ظلم) به معنى اصل و اساس و ريشه چيزى است، و «عَقْر ناقه» به معنى ريشه كن كردن و هلاك نمودن آن است.

بعضى نيز گفته اند: منظور پى كردن اين حيوان است، يعنى پائين پاى او را قطع كردن و به زمين افكندن، كه نتيجه آن نيز مرگ اين حيوان است.

مى دانيد: ناقه را يك نفر بيشتر به هلاكت نرساند، كه قرآن از او به «أشقى» تعبير كرده است، ولى در آيه فوق مى بينيم اين عمل به تمام طغيانگران قوم ثمود نسبت داده شده، مى گويد: «عَقَرُوها» به صورت صيغه جمع، اين به خاطر آن است كه ديگران هم به نحوى در اين كار سهيم بودند; چرا كه:

اولاً ـ اين گونه توطئه ها معمولاً توسط گروه و جمعيتى طراحى مى شود، سپس به دست فرد معين يا افراد معدودى به اجرا در مى آيد.

ثانياً ـ چون با رضايت و خشنودى ديگران انجام مى گيرد، سبب شركت آنها در اين امر مى شود، كه رضايت، سبب شركت در نتيجه است.

لذا در كلام رسا و گويائى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم: إِنَّما عَقَرَ ناقَةَ ثَمُودَ رَجُلٌ واحِدٌ فَعَمَّهُمُ اللّهُ بِالْعَذابِ، لَمّا عَمُّوهُ بِالرِّضا، فَقالَ سُبْحانَهُ: «فَعَقَرُوها فَأَصْبَحُوا نادِمِين»:

«ناقه ثمود را تنها يك نفر به هلاكت رساند، ولى خداوند همه را مشمول عذاب ساخت; چرا كه همگى به اين امر رضايت دادند، لذا فرموده است: آنها (همگى) ناقه را هلاك كردند، و سپس از كرده خود همگى پشيمان شدند» (اما در زمانى كه پشيمانى سودى نداشت).(7)

و به دنبال اين تكذيب و مخالفت شديد، خداوند چنان آنها را مجازات كرد كه اثرى از آنان باقى نماند، چنان كه در ادامه همين آيه مى فرمايد: «پروردگارشان به خاطر گناهى كه كرده بودند، همه را درهم كوبيد و نابود كرد و سرزمين آنها را صاف و مسطح نمود» (فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوّاها).

«صاعقه» همان صيحه عظيم آسمانى، در چند لحظه كوتاه، چنان زلزله و لرزه اى در سرزمين آنها ايجاد كرد، كه تمام بناها روى هم خوابيده، صاف شد و خانه هايشان را به گورهاى آنها مبدل ساخت.

«دَمْدَمَ» از ماده «دمدمة»، گاه، به معنى هلاك كردن آمده، گاه، به عذاب و مجازات كامل، گاه، به معنى كوبيدن و نرم كردن، گاه، به معنى ريشه كن ساختن، و گاه، به معنى خشم و غضب نمودن و يا احاطه كردن و فراگير شدن.(8) و همه اين معانى در آيه مورد بحث صادق است; چرا كه اين عذاب گسترده از خشم الهى سرچشمه مى گرفت و همه آنها را در هم كوبيد و نرم كرد و ريشه كن ساخت.

«سَوّاها» از ماده «تسويه» ممكن است به معنى صاف كردن خانه ها و زمين هاى آنها بر اثر صيحه عظيم، صاعقه و زلزله باشد، يا به معنى يكسره كردن كار اين گروه، و يا مساوات همه آنها در مجازات و عذاب، به گونه اى كه احدى از آنان از اين ماجرا سالم در نرفت.

جمع ميان اين معانى نيز ممكن است.ضمير در «سَوّاها» به «قبيله ثمود» باز مى گردد، و يا به شهرها و آبادى هاى آنان كه خداوند همه را با خاك يكسان نمود.

بعضى نيز گفته اند: به «دَمْدَمَة» بر مى گردد كه از جمله بعد استفاده مى شود، يعنى خداوند اين خشم و غضب و هلاكت را يكسان در ميان آنها قرار داد، به طورى كه همگى را فرا گرفت.اما، تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد.

در ضمن، از اين آيه به خوبى استفاده مى شود، مجازات آنها نتيجه گناه آنها و متناسب با آن بوده است، و اين عين عدالت و حكمت است.

درباره بسيارى از اقوام مى خوانيم: به هنگام ظهور آثار عذاب، پشيمان شده، و راه توبه را پيش مى گرفتند، ولى عجيب اين كه: در بعضى از روايات آمده است: وقتى قوم صالح نشانه هاى عذاب را ديدند، به جستجوى او پرداختند، كه هر كجا وى را پيدا كنند، نابود سازند.(9)

و اين دليل بر عمق عصيان و سركشى آنها در مقابل خدا و پيامبر او است، ولى خداوند او را نجات داد و آنها را هلاك كرد و طومار زندگانيشان را به كلى در

هم پيچيد.

* * *

سرانجام، در آخرين آيه، براى اين كه هشدار محكمى به تمام كسانى كه در همان مسير و خط حركت مى كنند بدهد، مى فرمايد: «و خداوند هرگز از فرجام اين كار بيمى ندارد» (وَ لا يَخافُ عُقْباها).

بسيارند حاكمانى كه قدرت بر مجازات دارند، ولى پيوسته از پى آمدهاى آن بيمناكند، و از واكنش ها و عكس العمل ها ترسان، و به همين دليل، از قدرت خود استفاده نمى كنند، و يا به تعبير صحيح تر، قدرت آنان آميخته با ضعف و ناتوانى، و علمشان آميخته با جهل است; چرا كه مى ترسند توانائى بر مقابله با پى آمدهاى آن نداشته باشند.

ولى، خداوند قادر متعال كه علمش احاطه به همه اين امور و عواقب و آثار آنها دارد، و قدرتش براى مقابله با پيامدهاى حوادث با هيچ ضعفى آميخته نيست، بيمى از عواقب اين امور ندارد، و به همين دليل، با نهايت قدرت و قاطعيت، آنچه را كه اراده كرده است، انجام مى دهد.

طغيانگران نيز بايد حساب كار خود را برسند و از اين كه به خاطر اعمالشان مشمول خشم و غضب الهى گردند، خود را بر حذر دارند.

«عُقْبى» به معنى پايان، نهايت و فرجام كار است و ضمير در «عُقْباها» به «دَمْدَمَه» و «هلاكت» باز مى گردد.

* * *

1 ـ از عبارت بعضى از علماى لغت استفاده مى شود: «طغيان» هم به صورت ناقص واوى و هم ناقص يائى آمده است، «طغوى» از ماده ناقص واوى گرفته شده و «طغيان» از ناقص يائى (دقت كنيد).

2 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 499، همين معنى به صورت مختصرتر در تفسير «قرطبى»، جلد 6، صفحه 7168 نيز آمده است.

3 ـ «يافوخ» به آن قسمتى از پيش سر گفته مى شود كه در كودكان كاملاً نرم است و به تدريج حالت استخوانى به خود مى گيرد و محكم مى شود، و از حساس ترين نقاط سر است.

4 ـ «ناقَةَ اللّهِ» منصوب است به فعل محذوفى و در تقدير چنين است: «ذَرُوا ناقَةَ اللّهِ وَ سُقْياها»، شبيه آنچه در آيه 73 «اعراف» و 64 «هود» آمده است.

5 ـ قمر، آيه 28.

6 ـ شعراء، آيه 156.

7 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 201.

8 ـ «مفردات راغب»، «لسان العرب»، «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 499 و كتب تفسير ديگر.

9 ـ «روح البيان»، جلد 10، صفحه 446.

▲1 ـ خلاصه سرگذشت قوم ثمود

قوم «ثمود» چنان كه گفتيم، در سرزمينى ميان «مدينه» و «شام» (به نام وادى القرى) زندگى مى كردند، آئينشان بت پرستى و در انواع گناهان غوطهور بودند، صالح، پيغمبر بزرگ الهى از ميان آنان برخاست، و براى هدايت و نجاتشان همت گماشت، ولى آنها نه دست از بت پرستى برداشتند، و نه در طغيان و گناه تجديد نظر كردند.

هنگامى كه تقاضاى معجزه اى كردند، خداوند «ناقه» (شتر ماده اى) را به طريق اعجازآميز و خارق العاده از دل كوه برآورد، ولى براى اين كه آنها را در اين مورد بيازمايد، دستور داد: يك روز تمام آب قريه را در اختيار اين ناقه بگذارند، و روز ديگر در اختيار خودشان باشد، حتى در بعضى از روايات آمده: در آن روز كه از آب محروم بودند، از شير ناقه بهره مى گرفتند، ولى اين معجزه بزرگ نيز از لجاجت و عناد آنها نكاست، هم طرح نابودى ناقه را ريختند، و هم كشتن صالح(عليه السلام) را; چرا كه او را مزاحم اميال و هوس هاى خود مى ديدند.

نقشه نابودى ناقه، چنان كه گفتيم، به وسيله مرد بسيار بى رحم و شقاوتمندى به نام «قدار بن سالف» عملى شد و او با ضرباتى ناقه را از پاى در آورد.

اين در حقيقت اعلان جنگ با خدا بود; چرا كه مى خواستند با از ميان بردن ناقه كه معجزه صالح بود، نور هدايت را خاموش كنند، اينجا بود كه حضرت صالح به آنها اخطار كرد: «سه روز در خانه هاى خود از هر نعمتى مى خواهند متمتع شوند، ولى بدانند بعد از سه روز عذاب الهى همه را فرا مى گيرد».(1)

اين سه روز، مهلتى بود براى تجديد نظر نهائى، و آخرين فرصتى بود براى توبه و بازگشت، ولى آنها نه تنها تجديد نظر نكردند، بلكه بر طغيانشان افزودند، در اينجا بود كه عذاب الهى بر آنها فرو باريد، صيحه آسمانى(2) سرزمينشان را در هم كوبيد، و همگى در خانه هايشان بر زمين افتادند و مردند «وَ أَخَذَ الَّذينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُوا في دِيارِهِمْ جاثِمينَ».(3)

آن چنان نابود گشتند و سرزمينشان خاموش شد كه گوئى هرگز كسى ساكن آن ديار نبود، ولى خداوند صالح و ياران مؤمنش را از اين مهلكه نجات داد.(4)

شرح بيشتر درباره سرگذشت قوم ثمود را در جلد 9 تفسير «نمونه» صفحه 153 به بعد ـ ذيل آيات 62 تا 68 ـ مطالعه فرمائيد.

* * *

1 ـ هود، آيه 65.

2 ـ صيحه آسمانى همان گونه كه قبلاً نيز اشاره كرده ايم، به معنى «صاعقه» است كه هم صداى عظيمى دارد، هم لرزه سختى ايجاد مى كند، و هم توأم با آتش و سوزندگى است، و از نظر علمى يك جرقه 2
بزرگ الكتريكى است كه ميان ابرها كه بار الكتريسيته مثبت دارند و زمين كه بار منفى دارد به وجود مى آيد.

3 ـ هود، آيه 67.

4 ـ هود، آيه 66.

▲2 ـ «اشقى الاولين» و «اشقى الآخرين»

جمعى از بزرگان شيعه و اهل سنت، از جمله «ثعلبى»، «واحدى»، «ابن مردويه»، «خطيب بغدادى»، «طبرى»، «موصلى»، «احمد حنبل» و غير آنها به اسناد خود از «عمار ياسر»، «جابر بن سمره» و «عثمان بن صهيب» از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) چنين نقل كرده اند كه: به على(عليه السلام) فرمود: يا عَلِيُّ! أَشْقَى الأَوَّلِينَ عاقِرُ النّاقَةِ، وَ أَشْقَى الآْخِرِينَ قاتِلُكَ، وَ فِي رِوايَة مَنْ يَخْضِبُ هذِهِ مِنْ هذَا:

«اى على! شقى ترين پيشينيان همان كسى بود كه ناقه صالح را كشت، و شقى ترين فرد از آخرين قاتل تو است».

و در روايتى آمده است: «كسى است كه اين را با آن رنگين كند» (اشاره به اين كه محاسنت را با خون فرقت خضاب مى كند).(1)

در حقيقت، شباهتى ميان «قدار بن سالف» پى كننده ناقه صالح و قاتل اميرمؤمنان «عبدالرحمن بن ملجم مرادى» وجود داشت. هيچ يك از اين دو خصومت شخصى نداشتند، بلكه هر دو مى خواستند نور حق را خاموش كنند، و معجزه و آيتى از آيات الهى را از ميان بردارند، و همان گونه كه بعد از ماجراى ناقه صالح، عذاب الهى آن قوم طاغى و سركش را فرو گرفت، مسلمين نيز بعد از شهادت مظلومانه اميرمؤمنان على(عليه السلام) در زير سلطه حكومت جبار و بيدادگر بنى اميه، شاهد دردناكترين عذاب ها شدند.

قابل توجه اين كه: «حاكم حسكانى» در «شواهد التنزيل» روايات بسيار فراوانى در اين زمينه نقل كرده، كه از نظر مضمون و محتوا شبيه روايت بالا است.(2)

* * *

1ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 587.

2 ـ «شواهد التنزيل»، جلد 2، صفحات 335 تا 343.

▲3 ـ تهذيب نفس وظيفه بزرگ الهى

هر قدر، سوگندهاى قرآن در يك زمينه بيشتر و محكم تر باشد، دليل بر اهميت موضوع است، و مى دانيم: طولانى ترين و مؤكدترين سوگندها در اين سوره است، به خصوص اين كه: سوگند به ذات پاك خداوند سه بار در آن تكرار شده، و سرانجام، روى اين مسأله تكيه شده است كه: فلاح و رستگارى در «تزكيه نفس» است، و محروميت و شكست و بدبختى، در ترك تزكيه است.

در واقع، مهمترين مسأله زندگى انسان نيز همين مسأله است، و در حقيقت، قرآن با تعبير فوق اين مطلب را بازگو مى كند، كه رستگارى انسان، نه در گرو پندارها و خيال ها است، نه در سايه مال و ثروت و مقام، نه وابسته به اعمال اشخاص ديگر (آن گونه كه مسيحيان تصور مى كنند كه: فلاح هر انسانى در گرو فداكارى عيسى مسيح(عليه السلام) است) و نه مانند اينها.

بلكه، در گرو پاكسازى و تعالى روح و جان، در پرتو ايمان و عمل صالح است.

بدبختى و شكست انسان نيز، نه در قضا و قدر اجبارى است، نه در سرنوشت هاى الزامى، نه معلول فعاليت هاى اين و آن، بلكه تنها و تنها به خاطر آلودگى به گناه  انحراف از مسير تقوا است.

در تواريخ آمده است: همسر عزيز مصر (زليخا) هنگامى كه يوسف مالك خزائن ارض، و حاكم بر سرزمين «مصر» گشت، او را ملاقات كرد و گفت: اِنَّ الْحِرْصَ وَ الشَّهْوَةَ تُصَيِّرُ الْمُلُوكَ عَبِيْداً، وَ اِنَّ الصَّبْرَ وَ التَّقْوى يُصَيِّرُ الْعَبِيْدَ مُلُوكاً، فَقالَ يُوسُفُ: قالَ اللّهُ تَعالى: اِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَ يَصبِرْ فَاِنَّ اللّهَ لا يُضِيْعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِيْنَ:

«حرص و شهوت، پادشاهان را برده ساخت، و صبر و تقوا بردگان را پادشاه، يوسف سخن او را تصديق كرد و اين كلام الهى را به او خاطر نشان ساخت: هر كس كه تقوا و شكيبائى را پيشه كند، خداوند اجر نيكوكاران را ضايع نمى سازد».(1)

همين معنى به عبارت ديگرى نقل شده كه، همسر عزيز مصر در رهگذرى نشسته بود كه موكب «يوسف»(عليه السلام) از آنجا عبور كرد، زليخا گفت: أَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي جَعَلَ الْمُلُوكَ بِمَعْصِيَتِهِمْ عَبِيْداً، وَ جَعَلَ الْعَبِيْدَ بِطاعَتِهِمْ مُلُوكاً:

«شكر خدائى را كه پادشاهان را به سبب معصيت، برده كرد، و بردگان را به خاطر اطاعت، پادشاه».(2)

آرى، بندگى نفس، سبب بردگى انسان، و تقوا و تهذيب نفس، سبب حكومت بر جهان هستى است.

چه بسيارند كسانى كه بر اثر بندگى خدا به مقامى رسيده اند، كه صاحب ولايت تكوينى شده و مى توانند به اذن خدا در حوادث اين جهان اثر بگذارند و دست به كرامات و خوارق عادات بزنند.

* * *

خداوندا! در مبارزه با هواى نفس تو يار و ياور ما باش!

پروردگارا! تو «فجور» و «تقوا» را به ما الهام كردى، توفيق استفاده از تقوا و دورى از فجور را به ما عنايت فرما!

بار الها! دسيسه هاى شيطان در نفس آدمى مخفى و مرموز است، ما را به شناخت اين دسيسه ها آشنا ساز!

آمِيْنَ يا رَبَّ الْعالَمِيْنَ

پايان سوره الشمس(3)   

 

 

 

1 ـ «محجة البيضاء»، جلد 5، صفحه 116.

2 ـ «محجة البيضاء»، جلد 5، صفحه 117.

3 ـ پايان تصحيح: 3 / 3 / 1383 (سالروز فتح خرمشهر).

▲سوره الليـل

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 21 آيه است

▲محتواى سوره الليل

اين سوره كه از سوره هاى «مكّى» است، ويژگى هاى سوره هاى «مكّى» را در بر دارد، مقطع هاى آيات، كوتاه، محتواى آنها داغ، و عمدتاً ناظر به قيامت و پاداش و كيفر الهى و عوامل و اسباب آن است.

پدر آغاز، بعد از ذكر سه سوگند، مردم را به دو گروه تقسيم مى كند: انفاق كنندگان با تقوا، و بخيلانى كه منكر پاداش قيامتند، پايان كار گروه اول را خوشبختى و سهولت و آرامش، و پايان كار گروه دوم را سختى و تنگى و بدبختى مى شمرد.

در بخش ديگرى از اين سوره، بعد از اشاره به اين معنى كه هدايت بندگان بر خدا است، همگان را از آتش فروزان دوزخ انذار مى كند.و در آخرين بخش، كسانى را كه در اين آتش مى سوزند و گروهى را كه از آن نجات مى يابند، با ذكر اوصاف معرفى مى نمايد.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در فضيلت تلاوت اين سوره، از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) آمده است كه فرمود: مَنْ قَرَأَها أَعْطاهُ اللّهَ حَتّى يَرضى، وَ عافاهُ مِنَ الْعُسْرِ وَ يَسَّرَ لَهُ الْيُسْرَ:

«هر كس اين سوره را تلاوت كند خداوند آن قدر به او مى بخشد كه راضى شود، و او را از سختى ها نجات مى دهد و مسير زندگى را براى او آسان مى سازد».(1)

1وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشى

2وَ النَّهارِ إِذا تَجَلّى

3وَ ما خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الأُنْثى

4إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتّى

5فَأَمّا مَنْ أَعْطى وَ اتَّقى

6وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى

7فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرى

8وَ أَمّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنى

9وَ كَذَّبَ بِالْحُسْنى

10فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرى

11وَ ما يُغْني عَنْهُ مالُهُ إِذا تَرَدّى

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ قسم به شب در آن هنگام كه (جهان را) بپوشاند.

2 ـ و به روز هنگامى كه تجلى كند.

3 ـ و به آن كس كه جنس مذكر و مؤنث را آفريد.

4 ـ كه سعى و تلاش شما مختلف است:

5 ـ اما آن كس كه انفاق كند و پرهيزگارى پيش گيرد.

6 ـ و جزاى نيك (الهى) را تصديق كند.

7 ـ ما او را در مسير آسانى قرار مى دهيم!

8 ـ اما كسى كه بخل ورزد و بى نيازى طلبد.

9 ـ و پاداش نيك را انكار كند.

10 ـ به زودى او را در مسير دشوارى قرار مى دهيم.

11 ـ و در آن هنگام كه سقوط مى كند، اموالش به حال او سودى نخواهد داشت!

شأن نزول:

مفسران براى كل اين سوره، شأن نزولى از «ابن عباس» نقل كرده اند كه ما مطابق آنچه مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» آورده است، مى آوريم:

«مردى در ميان مسلمانان بود كه شاخه يكى از درختان خرماى او بالاى خانه مرد فقير عيالمندى قرار گرفته بود، صاحب نخل، هنگامى كه بالاى درخت مى رفت تا خرماها را بچيند، گاهى چند دانه خرما در خانه مرد فقير مى افتاد، و كودكانش آنها را برمى داشتند، آن مرد از نخل فرود مى آمد و خرما را از دستشان مى گرفت (آن قدر بخيل و سنگدل بود كه) اگر خرما را در دهان يكى از آنها مى ديد، انگشتش را در داخل دهان او مى كرد تا خرما را بيرون آورد!.

مرد فقير به پيامبر(صلى الله عليه وآله) شكايت آورد، پيغمبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: برو تا به كارت رسيدگى كنم. سپس، صاحب نخل را ملاقات كرده، فرمود: اين درختى كه شاخه هايش بالاى خانه فلان كس آمده است، به من مى دهى تا در مقابل آن نخلى در بهشت از آن تو باشد؟

مرد گفت: من درختان نخل بسيارى دارم، و خرماى هيچكدام به خوبى اين درخت نيست (و حاضر به چنين معامله اى نيستم).

كسى از ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله) اين سخن را شنيد، عرض كرد: اى رسول خدا! اگر من بروم و اين درخت را از آن مرد خريدارى و واگذار كنم، شما همان چيزى را كه به او مى داديد به من عطا خواهى كرد؟

فرمود: آرى.

آن مرد رفته، صاحب نخل را ديد، با او گفتگو كرد، صاحب نخل گفت:

آيا مى دانى محمّد(صلى الله عليه وآله) حاضر شد درخت نخلى در بهشت در مقابل اين، به من بدهد (و من نپذيرفتم) و گفتم: من از خرماى اين بسيار لذت مى برم و نخل فراوان دارم و هيچكدام خرمايش به اين خوبى نيست؟.

خريدار گفت: آيا مى خواهى آن را بفروشى يا نه؟

گفت: نمى فروشم، مگر آن كه مبلغى را كه گمان نمى كنم كسى بدهد، به من بدهى!

گفت: چه مبلغ؟

گفت: چهل نخل.

خريدار تعجب كرده، گفت: عجب بهاى سنگينى براى نخلى كه كج شده مطالبه مى كنى، چهل نخل؟!

سپس، بعد از كمى سكوت گفت: بسيار خوب، چهل نخل به تو مى دهم.

فروشنده (طمعكار) گفت: اگر راست مى گوئى، چند نفر را به عنوان شهود بطلب!

اتفاقاً گروهى از آنجا مى گذشتند، آنها را صدا زد، و بر اين معامله شاهد گرفت.

آن گاه، خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده، عرض كرد: اى رسول خدا! نخل به ملك من در آمد و تقديم (محضر مباركتان) مى كنم!

رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به سراغ خانواده فقير رفت و به صاحب خانه گفت: اين نخل از آن تو و فرزندان تو است.

اينجا بود كه سوره «و الليل» نازل شد (و گفتنى ها را درباره بخيلان و سخاوتمندان گفت).

در بعضى از روايات آمده: نام شخص خريدار «ابو الدّحداح» بود.(2)

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 499.

2 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 501.

▲تقوا و امدادهاى الهى

باز در آغاز اين سوره، به سه سوگند تفكرانگيز از «مخلوقات» و «خالق عالم» برخورد مى كنيم، مى فرمايد:

«به شب در آن هنگام كه جهان را بپوشاند سوگند» (وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشى).

تعبير به «يَغْشى» ممكن است به خاطر آن باشد كه تاريكى شب همچون پرده اى بر نيمى از كره زمين مى افتد، و آن را زير پوشش خود قرار مى دهد، و يا به خاطر اين كه: چهره روز يا چهره آفتاب عالمتاب، با فرا رسيدن آن پوشانده مى شود، و به هر حال، اشاره اى است به اهميت شب و نقش مؤثر آن در زندگى انسان ها، از تعديل حرارت آفتاب گرفته، تا مسأله آرامش و سكون همه موجودات زنده در پرتو آن، و نيز عبادت شب زنده داران بيدار دل و آگاه.

* * *

پس از آن، به سراغ سوگند ديگرى مى رود و مى افزايد: «و قسم به روز هنگامى كه آشكار و ظاهر گردد» (وَ النَّهارِ إِذا تَجَلّى).(1)

و اين از آن لحظه اى است كه سپيده صبح پرده ظلمانى شب را مى شكافد، تاريكى ها را به عقب مى راند و بر تمام پهنه آسمان حاكم مى شود، و همه چيز را غرق نور و روشنائى مى كند، همان نورى كه رمز حركت، حيات و مايه پرورش تمام موجودات زنده است.

در قرآن مجيد، زياد به مسأله نظام «نور» و «ظلمت»، و تأثير آنها در زندگى بشر توجه داده شده; چرا كه دو نعمت بزرگ دائمى و دو آيت از آيات مهم پروردگار است.

* * *

آيه بعد به سراغ آخرين قسم رفته، مى فرمايد: «و سوگند به آن كس كه جنس مذكر و مؤنث را آفريد» (وَ ما خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الأُنْثى).

چرا كه وجود اين دو جنس در عالم «انسان»، «حيوان» و «نبات» و دگرگونى هائى كه از لحظه انعقاد نطفه تا هنگام تولد رخ مى دهد، و ويژگى هائى كه هر يك از دو جنس به تناسب فعاليت ها و برنامه هايشان دارند، و اسرار فراوانى كه در مفهوم جنسيت نهفته است، همه، نشانه ها و آياتى است از جهان بزرگ آفرينش، كه از طريق آن مى توان به عظمت آفريننده آن واقف شد.

تعبير به ما: «چيزى» در اينجا درباره خداوند، كنايه از عظمت فوق العاده ذات پاك او و ابهامى است كه از اين نظر در اين قسمت حاكم است، به طورى كه او را برتر از خيال و قياس و گمان و وهم مى سازد.

بعضى نيز گفته اند: «ما» در اينجا «مصدريه» است، و بنابراين، معنى جمله چنين مى شود: «سوگند به آفرينش مذكر و مؤنث» ولى اين احتمال ضعيف به نظر مى رسد.در حقيقت، سوگند اول و دوم، اشاره به آيات آفاقى است، و سوگند سوم اشاره به آيات انفسى.

* * *

آن گاه، به هدف نهائى اين سوگندها مى رسد، و مى فرمايد: «سعى و تلاش و كوشش شما در زندگى، گوناگون و مختلف است» (إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتّى).

جهت گيرى تلاش ها و نتائج آن، نيز كاملاً مختلف و متفاوت مى باشد. اشاره به اين كه: شما به هر حال در زندگى آرام نخواهيد گرفت، و حتماً به سعى و تلاشى دست مى زنيد، و نيروهاى خدا داد كه سرمايه هاى وجودتان است، در مسيرى خرج مى شود، ببينيد سعى و تلاش شما در كدام مسير، به كدام سمت، و داراى كدام نتيجه است؟

نكند تمام سرمايه ها و استعدادهاى خود را به بهاى اندكى بفروشيد، و يا بيهوده به هدر دهيد!

«شَتّى» جمع «شَتِيْت» از ماده «شَتّ» (بر وزن شط) به معنى پراكنده كردن جمعيت است، و در اينجا اشاره به تفاوت كوشش هاى مردم از نظر كيفيت، هدف گيرى و نتيجه آنها است.

* * *

سپس، مردم را به دو گروه تقسيم كرده، و ويژگى هاى هر يك را بر مى شمرد، مى فرمايد: «اما آن كس كه در راه خدا اعطا كند و پرهيزگارى پيشه نمايد»... (فَأَمّا مَنْ أَعْطى وَ اتَّقى).

* * *

«و به جزاى نيك الهى ايمان داشته باشد»... (وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى).

* * *

«ما او را در مسير آسانى قرار مى دهيم» و به سوى بهشت جاويدان هدايت مى كنيم (فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرى).

منظور از «أَعْطى» همان انفاق در راه خدا و كمك به نيازمندان است.و تأكيد بر «تقوا» به دنبال آن، ممكن است اشاره به لزوم نيت پاك و قصد خالص به هنگام انفاق، و تهيه اموال از طريق مشروع، و انفاق آن نيز در طريق مشروع، و خالى بودن از هر گونه منت و اذيت و آزار بوده باشد; چرا كه مجموعه اين اوصاف، در عنوان تقوا جمع است.

بعضى نيز گفته اند: «أَعْطى» اشاره به عبادات مالى است، و «اتَّقى» اشاره به ساير عبادات، و انجام واجبات، و ترك محرمات است، ولى تفسير اول، هم با ظاهر آيه سازگارتر است، و هم با شأن نزولى كه در بالا آورديم.

تصديق كردن «حُسْنى» («حُسْنى» مؤنث «أحسن» به معنى نيكوتر است) اشاره به ايمان به پاداشهاى نيكوى الهى است، همان گونه كه در شأن نزول آمده بود: «ابو الدّحداح» با ايمان به پاداش هاى خداوند، اموالش را انفاق كرد، در آيه 95 «نساء» نيز مى خوانيم: وَ كُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنى: «خداوند هر يك از آنها را وعده پاداش نيك داده است» («حُسْنى» در اين آيه نيز به معنى پاداش نيك است).

بعضى نيز گفته اند: منظور «شريعت حُسْنى» يعنى ايمان به «آئين اسلام» است، كه بهترين آئين هاست.

و بعضى آن را به كلمه «لا اله الا اللّه» يا «شهادتين» تفسير كرده اند.

اما با توجه به سياق آيات و شأن نزول، و ذكر «حُسْنى» به معنى پاداش نيك، در بسيارى از آيات قرآن، تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد.

جمله «فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرى» ممكن است اشاره به توفيق الهى، و آسان كردن امر طاعت بر چنين اشخاص بوده باشد، و يا گشودن راه بهشت به روى آنها و استقبال ملائكه و فرشتگان با تحيت و سلام از آنان، و يا همه اينها!.

مسلّم است آنها كه راه انفاق و تقوا پيش مى گيرند، و به پاداش هاى بزرگ الهى مؤمن و دلگرمند، مشكلات براى آنها آسان مى شود، و در دنيا و آخرت از آرامش خاصى برخوردارند.از همه اينها گذشته، ممكن است انفاق هاى مالى در ابتدا بر طبع انسان شاق و مشكل باشد، ولى با تكرار و ادامه راه، چنان بر او آسان مى شود كه از آن لذت مى برد.

چه بسيارند افراد سخاوتمندى كه از حضور ميهمان بر سر سفره خود شاد، و به عكس اگر يك روز ميهمانى براى آنها نرسد ناراحتند، و اين نيز نوعى آسان كردن مشكلات براى آنها است.

از اين نكته نيز نبايد غفلت كرد: اصولاً ايمان به معاد و پاداش هاى عظيم الهى، تحمل انواع مشكلات را براى انسان سهل و آسان مى كند، نه تنها «مال»، كه «جان» خود را نيز در طبق اخلاص مى گذارد و به عشق شهادت، در ميدان جهاد شركت مى كند، و از اين ايثارگرى خود لذت مى برد.

«يُسْرى» از ماده «يسر» در اصل به معنى زين كردن اسب، لجام نمودن و

آماده ساختن آن براى سوارى است، و سپس به هر كار سهل و آسانى اطلاق شده است.(2)

* * *

در آيات بعد، به نقطه مقابل اين گروه پرداخته، مى فرمايد: «اما كسى كه بخلورزد و از اين طريق بى نيازى طلبد»... (وَ أَمّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنى).

* * *

«و پاداش نيك الهى را تكذيب كند»... (وَ كَذَّبَ بِالْحُسْنى).

* * *

«ما به زودى او را در مسير دشوارى قرار مى دهيم» (فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرى).

«بُخْل» در اينجا نقطه مقابل «اعطاء» است كه در گروه اول (گروه سخاوتمندان سعادتمند) بيان شد، وَ اسْتَغْنى: «بى نيازى بطلبد». يا بهانه اى است براى بخلورزيدن، و وسيله اى است براى ثروت اندوختن.

يا اشاره به اين است كه: او خود را از پاداش هاى الهى بى نياز مى شمرد، بر عكس گروه اول كه چشمشان دائماً به لطف خدا است.و يا خود را از اطاعت پروردگار مستغنى مى بيند و دائماً آلوده گناه است.از ميان اين تفسيرهاى سه گانه، تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد، هر چند جمع ميان هر سه تفسير نيز ممكن است.منظور از تكذيب «حُسنى»، همان انكار پاداش هاى قيامت است، و يا انكار دين، آئين و روش نيكوى پيغمبران.

تعبير «فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرى» كه در واقع دو تعبير ظاهراً متضاد است (ما راه آنها را به سوى مشكلات آسان مى سازيم) نقطه مقابل «فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرى» است.

به اين ترتيب كه، خداوند گروه اول (سخاوتمندان) را مشمول توفيقات خود قرار مى دهد، و پيمودن راه اطاعت و انفاق را بر آنها آسان مى سازد، تا از مشكلات در زندگى رهائى يابند، ولى از گروه دوم توفيقاتشان را سلب مى نمايد، پيمودن راه را براى آنها مشكل مى سازد، در دنيا و آخرت مواجه با سختى ها خواهند بود، و اصولاً براى اين بخيلان بى ايمان، انجام اعمال نيك و مخصوصاً انفاق در راه خدا كار سخت و دشوار است، در حالى كه براى گروه اول نشاط آور و روح افزا است.(3)

* * *

و در آخرين آيه مورد بحث، به اين بخيلان كور دل هشدار مى دهد، مى فرمايد: «در آن هنگام كه او در قبر يا جهنم سقوط مى كند اموالش به حال او سودى نخواهد داشت» (وَ ما يُغْني عَنْهُ مالُهُ إِذا تَرَدّى).

نه مى تواند اين اموال را با خود از اين دنيا ببرد، و نه اگر ببرد، مانع سقوط او در آتش دوزخ خواهد شد.«ما» در آغاز اين آيه ممكن است «نافيه» باشد (چنان كه در بالا گفتيم) يا براى «استفهام انكارى»، يعنى: اموال او به هنگام سقوط در قبر يا دوزخ، چه سودى به حال او خواهد داشت؟

«تَرَدّى» از ماده «ردائت» و «ردىّ» به معنى هلاكت است، و به معنى سقوط از بلندى كه مايه هلاكت شود نيز آمده است، بلكه، بعضى اصل آن را به معنى سقوط مى دانند، و از آنجا كه سقوط از نقطه مرتفع موجب هلاكت مى شود، به معنى هلاكت نيز آمده است، و در آيه مورد بحث، ممكن است به معنى سقوط در قبر، يا دوزخ، و يا هلاكت به معنى مجازات بوده باشد.

و به اين ترتيب، قرآن در اين آيات از دو گروه سخن مى گويد: گروهى مؤمن و با تقوا و سخاوتمند.و گروهى بى ايمان، بى تقوا و بخيل، كه نمونه هر دو گروه در شأن نزول به طور وضوح منعكس شده است.

گروه اول، با استفاده از توفيقات الهى مسير خود را با سهولت پيموده و به سوى بهشت و نعمت هاى آن روان مى شوند، در حالى كه گروه دوم، در زندگى با انبوه مشكلات روبرو هستند، اموال سرشارى را جمع مى كنند و مى گذارند و مى روند و جز حسرت و اندوه و وبال و مجازات الهى، بهره اى عائدشان نمى شود و متاعى نمى خرند.

* * *

12إِنَّ عَلَيْنا لَلْهُدى

13وَ إِنَّ لَنا لَلآْخِرَةَ وَ الأُولى

14فَأَنْذَرْتُكُمْ ناراً تَلَظّى

15لا يَصْلاها إِلاَّ الأَشْقَى

16الَّذي كَذَّبَ وَ تَوَلّى

17وَ سَيُجَنَّبُهَا الأَتْقَى

18الَّذي يُؤْتي مالَهُ يَتَزَكّى

19وَ ما لاَِحَد عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَة تُجْزى

20إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الأَعْلى

21وَ لَسَوْفَ يَرْضى

ترجمه:

12 ـ به يقين هدايت كردن بر ماست.

13 ـ و آخرت و دنيا از آن ماست.

14 ـ و من شما را از آتشى كه زبانه مى كشد بيم مى دهم.

15 ـ كسى جز بدبخت ترين مردم وارد آن نمى شود.

16 ـ همان كس كه تكذيب كرد و به آن پشت نمود!

17 ـ و به زودى باتقواترين مردم از آن دور داشته مى شود.

18 ـ همان كس كه مال خود را مى بخشد تا پاك شود.

19 ـ و هيچ كس را نزد او حقى نيست تا بخواهد او را جزا دهد.

20 ـ بلكه هدفش جلب رضاى خداى بزرگ اوست.

21 ـ و به زودى راضى مى شود!

1 ـ قابل توجه اين كه: «يَغْشى» به صورت فعل «مضارع» ذكر شده، اما «تَجَلّى» به صورت فعل ماضى است.

بعضى گفته اند: اين به خاطر آن است كه در آن زمان كه آغاز دعوت پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) بود، ظلمت جاهليت همه جا را فرا گرفته بود، ولى در اين صورت سوگند ياد كردن به چنين ظلمتى جالب به نظر نمى رسد، بهتر اين است گفته شود: اين فعل ماضى چون بعد از «اِذا» شرطيه واقع شده، معنى فعل مضارع را مى بخشد.

يا اين كه: در اصل «تَتَجَلى» بوده، كه يك تاء آن حذف شده، ولى در اين صورت فعل مؤنث خواهد بود و فاعل آن نمى تواند «نَهار» باشد، بلكه بايد در تقدير چنين باشد: «إِذا تَتَجَلَّى الشَّمْسُ فِيْهِ».

2 ـ تفسير «كشّاف»، جلد 4، صفحه 762.

3 ـ «يُسْرى» و «عُسْرى» هر دو صيغه مؤنث است (مذكر آن «أيسر و أعسر» است) و ذكر اين دو به صورت صيغه مؤنث يا به خاطر آن است كه موصوف آن «مجموعه اعمال» است و در تقدير چنين خواهد بود: «فَسَنُيَسِّرُهُ الأَعْمالَ يُسْرى ـ أَوْ ـ لاَِعْمالِ عُسْرى»، يا مجموعه مسائل و پيش آمدهاى زندگى، و اگر موصوف آن مفرد باشد ممكن است «طريقه» يا «خُلّة» و مانند آن بوده باشد.

▲انفاق و دورى از آتش دوزخ

در تعقيب آيات گذشته، كه مردم را به دو گروه مؤمن سخاوتمند، و گروه بى ايمانِ بخيل تقسيم، و سرنوشت هر كدام را بيان نمود، در آيات مورد بحث، نخست، به سراغ اين مطلب مى رود كه، كار ما هدايت است نه اجبار و الزام، اين وظيفه شما است كه تصميم گيريد و مرد راه باشيد.

به علاوه، پيمودن اين راه به سود خود شما است، و ما هيچ نيازى به آن نداريم.

مى فرمايد: «مسلماً هدايت كردن بر عهده ما است» (إِنَّ عَلَيْنا لَلْهُدى).

چه هدايت از طريق «تكوين» (فطرت و عقل) و چه از طريق «تشريع» (كتاب و سنت)، ما آنچه در اين زمينه لازم بوده گفته ايم و حق آن را ادا كرده ايم.

* * *

«و مسلماً آخرت و دنيا همه از آن ما است» (وَ إِنَّ لَنا لَلآْخِرَةَ وَ الأُولى).(1)

هيچ نيازى به ايمان و طاعت شما نداريم، نه اطاعت شما سودى مى رساند، و نه معصيت شما زيانى، و تمام اين برنامه ها به سود شما و براى خود شما است.

مطابق اين تفسير، «هدايت» در اينجا به معنى «ارائه طريق» است، اين احتمال نيز دارد كه: هدف از اين دو آيه، تشويق مؤمنان سخاوتمند و تأكيد بر اين مطلب باشد، كه ما آنها را مشمول هدايت بيشتر خواهيم ساخت، و در اين جهان و جهان ديگر راه را بر آنها آسان مى كنيم، و چون دنيا و آخرت از آن ما است، بر انجام اين امر قادريم.

درست است كه «دنيا» از نظر زمان بر «آخرت» مقدم است، ولى از نظر اهميت و هدف نهائى مقصود اصلى «آخرت» است، و به همين دليل مقدم داشته شده است.

* * *

و از آنجا كه يكى از شعب هدايت، هشدار و انذار است، در آيه بعد مى افزايد: «حال كه چنين است من شما را از آتشى كه زبانه مى كشد بيم مى دهم»! (فَأَنْذَرْتُكُمْ ناراً تَلَظّى).

«تَلَظّى» از ماده «لظى» (بر وزن قضا) به معنى شعله خالص است، و مى دانيم: شعله هاى خالص و خالى از هر گونه دود، گرما و حرارت بيشترى دارد، و گاه واژه «لظى» به خود جهنم نيز اطلاق شده است.(2)

* * *

سپس، به گروهى كه وارد اين آتش بر افروخته و سوزان مى شوند، اشاره كرده، مى فرمايد: «كسى جز بدبخت ترين مردم وارد آن نمى شود» (لا يَصْلاها إِلاَّ الأَشْقَى).

* * *

و در توصيف «اشقى» مى فرمايد: «همان كسى كه آيات خدا را تكذيب كرد و به آن پشت نمود» (الَّذي كَذَّبَ وَ تَوَلّى).

بنابراين، معيار خوشبختى و بدبختى، همان كفر و ايمان است با پيامدهاى عملى كه اين دو دارند، و به راستى، كسى كه آن همه نشانه هاى هدايت و امكانات براى ايمان و تقوا را ناديده بگيرد، مصداق روشن «اشقى» و بدبخت ترين مردم است.

در جمله «الَّذي كَذَّبَ وَ تَوَلّى» ممكن است «تكذيب» اشاره به «كفر» و «تولّى» اشاره به «ترك اعمال صالح» بوده باشد; چرا كه لازمه كفر همين است.

و نيز ممكن است هر دو اشاره به ترك ايمان باشد، به اين ترتيب كه: اول پيامبر خدا را تكذيب مى كند، و بعد، پشت كرده، براى هميشه از او دور مى شود.

بسيارى از مفسران در اينجا اشكالى را مطرح كرده، و به پاسخ آن پرداخته اند، و آن اين كه:

آيات فوق، نشان مى دهد: آتش دوزخ مخصوص كفار است، و اين مخالف چيزى است كه از آيات ديگر قرآن و مجموعه روايات اسلامى استفاده مى شود، كه مؤمنان گنهكار نيز سهمى از آتش دوزخ دارند، و لذا بعضى از گروه هاى منحرف كه معتقدند: با وجود ايمان هيچ گناهى ضرر نمى زند، به اين آيات براى مقصود خود استدلال كرده اند (اين گروه «مرجئه» نام دارند).

در پاسخ به دو نكته بايد توجه كرد:

نخست اين كه: منظور از ورود در آتش در اينجا، همان «خلود» است و «خلود» مخصوص كفار مى باشد، قرينه اين سخن، آياتى است كه نشان مى دهد غير كفار نيز وارد دوزخ مى شوند.

ديگر اين كه: آيات فوق و آيات بعد كه مى گويد: بركنارى از آتش دوزخ مخصوص «أتقى» (باتقواترين مردم) است، در مجموع مى خواهد فقط حال دو گروه را بيان كند: گروه بى ايمان بخيل، و گروه مؤمنان سخاوتمند و بسيار با تقوا.

از اين دو گروه، فقط دسته اول وارد جهنم مى شوند و دسته دوم وارد بهشت، و به اين ترتيب، اصلاً از گروه سوم يعنى مؤمنان گنهكار سخنى به ميان نيامده است.

به تعبير ديگر، «حصر» در اينجا «حصر اضافى» است، گوئى بهشت فقط براى گروه دوم و جهنم تنها براى گروه اول آفريده شده است، با اين بيان، پاسخ اشكال ديگرى كه در ارتباط با «تضاد» آيات مورد بحث، و آيات آينده كه نجات را مخصوص «أتقى» مى كند نيز، روشن مى شود.

* * *

سپس، سخن از گروهى مى گويد كه از اين آتش شعلهور سوزان بركنارند، مى فرمايد: «به زودى باتقواترين مردم از اين آتش سوزان دور داشته مى شود» (وَ سَيُجَنَّبُهَا الأَتْقَى).

* * *

«همان كسى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى كند، و منظورش جلب رضاى خدا، و تزكيه نفس و پاكى اموال مى باشد» (الَّذي يُؤْتي مالَهُ يَتَزَكّى).

تعبير به «يَتَزَكّى» در حقيقت، اشاره به قصد قربت و نيت خالص است، خواه اين جمله به معنى كسب نمو معنوى و روحانى باشد، يا به دست آوردن پاكى اموال; چرا كه «تزكيه» هم به معنى «نموّ دادن» آمده و هم «پاك كردن»، در آيه 103 «توبه» نيز مى خوانيم: خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُم:

«از اموال آنها زكاتى بگير، تا به وسيله آن، آنها را پاك سازى و پرورش دهى و (هنگام گرفتن زكات) به آنها دعا كن كه دعاى تو، مايه آرامش آنها است».

* * *

آن گاه، براى تأكيد بر مسأله خلوص نيت آنها در انفاق هائى كه دارند، مى افزايد: «هيچ كس را نزد او حق نعمتى نيست تا به وسيله اين انفاق جزا داده شود» (وَ ما لاَِحَد عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَة تُجْزى).

* * *

«بلكه تنها هدفش جلب رضاى پروردگار بزرگ او است» (إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الأَعْلى).

و به تعبير ديگر: بسيارى از انفاق ها در ميان مردم، پاسخى است به انفاق مشابهى كه از ناحيه طرف مقابل قبلاً شده است، البته، حق شناسى و پاسخ احسان به احسان كار خوبى است، ولى حسابش از انفاق هاى خالصانه پرهيزگاران جدا است، آيات فوق، مى گويد: انفاق مؤمنان پرهيزگار به ديگران، نه از روى ريا است و نه به خاطر جوابگوئى خدمات سابق آنها، بلكه انگيزه آن تنها و تنها جلب رضاى خداوند است، و همين است كه به آن انفاق ها ارزش فوق العاده اى مى دهد.

تعبير به «وجه» در اينجا به معنى «ذات» است، و منظور رضايت و خشنودى ذات پاك او است.

تعبير به «رَبِّهِ الأَعْلى» نشان مى دهد: اين انفاق، با معرفت كامل صورت مى گيرد، و در حالى است كه هم به ربوبيت پروردگار آشنا است و هم از مقام اعلاى او با خبر است.در ضمن، اين استثناء هر گونه نيت انحرافى را نيز نفى مى كند، مانند: انفاق كردن براى خوشنامى و جلب توجه مردم و كسب موقعيت اجتماعى و مانند آن; زيرا مفهوم آن منحصر ساختن انگيزه انفاق هاى آنها در جلب خشنودى پروردگار است.(3)

* * *

و سرانجام، در آخرين آيه اين سوره، به ذكر پاداش عظيم و بى نظير اين گروه پرداخته، در يك جمله كوتاه، مى گويد: «و چنين شخصى به زودى راضى و خشنود مى شود» (وَ لَسَوْفَ يَرْضى).

آرى، همان گونه كه او براى رضاى خدا كار مى كرد، خدا نيز او را راضى مى سازد.

رضايتى مطلق و بى قيد و شرط.رضايتى گسترده و نامحدود.رضايتى پر معنى كه تمام نعمت ها در آن جمع است.رضايتى كه حتى تصورش امروز براى ما غير ممكن است و چه نعمتى از اين برتر و بالاتر تصور مى شود!

آرى، پروردگار اعلى، پاداش و جزاى او نيز اعلى است، و چيزى برتر از رضايت و خشنودى مطلق بندگان تصور نمى شود.

بعضى از مفسران نيز احتمال داده اند: ضمير در «يَرْضى» به خداوند باز مى گردد، يعنى: به زودى خداوند از اين گروه راضى مى شود، كه آن نيز موهبتى است عظيم و بى نظير كه خداوند بزرگ و پروردگار اعلى از چنين بنده اى راضى و خشنود شود، آن هم رضايتى مطلق و بى قيد و شرط، و مسلماً به دنبال اين رضاى الهى، رضا و خشنودى آن بنده با ايمان با تقوا است، كه اين دو لازم و ملزوم يكديگرند، همان گونه كه در آيه 8 سوره «بينه» مى خوانيم: «رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْه» و يا در آيه 28 سوره «فجر» آمده است: «راضِيَةً مَرْضِيَّة»، ولى تفسير اول مناسب تر است.

* * *

1 ـ «لام» در «لَلآْخِرَةَ» و همچنين در «لَلْهُدى» (آيه قبل) ظاهراً لام تأكيد است، كه در اينجا بر اسم اسم «اِنَّ» آمده، هر چند غالباً بر سر خبر مى آيد، اين به خاطر آن است كه طبق تصريح بعضى از كتب ادبى، هر وقت خبر «اِنَّ» مقدم شود، لام بر سر اسم مى آيد.

2 ـ «تَلَظّى» در اصل «تَتَلَظّى» بوده، كه يكى از دو «تا» براى تخفيف افتاده است.

3 ـ «استثناء» در جمله «إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الأَعْلى» استنثاء منقطع است، منتها آيه قبل تقديرى دارد كه چنين است: «وَ ما لاَِحَد عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَة تُجْزى فَلا يُنْفِقُ مالَهُ لِنِعْمَة إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الأَعْلى»، اين احتمال نيز وجود دارد كه استثناء متصل باشد، با در نظر گرفتن محذوفى كه در تقدير چنين است: «لا يُنْفِقُ لِنِعْمَة عُنْدَهُ وَ لا لِغَيْرِ ذلِكَ إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الأَعْلى» (دقت كنيد).

▲1 ـ سخنى درباره شأن نزول سوره «الليل»

«فخر رازى» مى گويد: «مفسران اهل سنت، عموماً معتقدند: منظور از «أتقى» در «سَيَجَنَّبُهَا الأَتْقى» «ابوبكر» است، و شيعه عموماً اين معنى را انكار مى كنند و مى گويند: در حق على بن ابيطالب(عليه السلام) نازل شده است».(1)

سپس، در يك تحليل مخصوص به خود، چنين مى گويد: «امت اسلامى (اعم از اهل سنت و شيعه) اتفاق بر اين دارند كه، برترين مردم بعد از رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) يا «ابوبكر» بوده، و يا «على»(عليه السلام)، و اين آيه را نمى توان بر «على» تطبيق كرد; زيرا قرآن درباره اين فرد «أتقى» مى گويد: وَ ما لاَِحَد عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَة تُجْزى: «هيچ كس نزد او حق و نعمتى ندارد كه پاداش داده شود» و اين صفت بر على(عليه السلام) تطبيق نمى كند; چرا كه پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) بر او حق نعمت داشت! ولى پيامبر(صلى الله عليه وآله) نه تنها بر «ابوبكر» حق نعمت مادى نداشت، كه به عكس، او انفاق بر رسول اللّه مى كرد و حق نعمت داشت!

نتيجه اين مى شود: مصداق أتقى «ابوبكر» است و چون اتقى به معنى پرهيزكارترين مردم است، افضليت او ثابت مى شود!.(2)

گرچه مايل نيستيم در مباحث اين تفسير، زياد در اين گونه مسائل وارد شويم، ولى اصرار بعضى از مفسران بر اثبات پيش داورى هاى خود به وسيله آيات قرآن، تا آنجا كه تعبيرات آنهامناسب مقام شامخ پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيز نمى باشد، باعث مى شود چند نكته را در اينجا يادآور شويم:

اولاً ـ اين كه «فخر رازى» مى گويد: اجماع «اهل سنت» بر اين است كه اين آيه درباره «ابوبكر» نازل شده، بر خلاف چيزى است كه بعضى از مفسران معروف اهل سنت صريحاً آورده اند، از جمله:

«قرطبى» در تفسيرش در روايتى از «ابن عباس» نقل مى كند: تمام اين سوره (سوره الليل) درباره «ابو الدّحداح» نازل شده (كه داستانش را در آغاز سوره آورده ايم)(3) مخصوصاً به آيه «وَ سَيُجَنَّبُهَا الأَتْقى» كه مى رسد، باز مى گويد: منظور «ابو الدّحداح» است، هر چند از اكثر مفسران نقل كرده: درباره «ابوبكر» نازل شده، اما خودش اين نظر را نپذيرفته است.

ثانياً ـ اين كه گفته است: اتفاق شيعه بر اين است كه اين آيه درباره على(عليه السلام)نازل شده، درست نيست، چرا كه بسيارى از مفسران شيعه، همان داستان«ابو الدّحداح» را ذكر كرده و پذيرفته اند.

آرى، در بعضى از روايات از امام صادق(عليه السلام) نقل شده: منظور از «أتقى» پيروان و شيعيان او است، و منظور از «الَّذي يُؤْتي مالَهُ يَتَزَكّى» اميرمؤمنان على(عليه السلام) است، ولى ظاهر اين است: اينها جنبه شأن نزول ندارد، بلكه از قبيل تطبيق بر مصداق روشن و بارز است.

ثالثاً ـ بدون شك، «أتقى» در آيه فوق به معنى باتقواترين مردم نيست، بلكه مفهوم آن همان متقى بودن است، شاهد گوياى اين سخن اين است كه: «أشقى» در مقابل آن به معنى بدترين مردم نيست، بلكه منظور كفارى است كه از انفاق بخل مىورزيدند، به علاوه اين آيه زمانى نازل شده كه پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در حيات بود، آيا مى توان «ابوبكر» را حتى بر پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مقدم داشت؟

چرا براى اثبات پيش داورى ها و ذهنيات خود تعبيرى كنيم كه حتى به مقام شامخ پيغمبر لطمه زند؟!

و اگر گفته شود: حساب پيغمبر(صلى الله عليه وآله) جدا است، مى گوئيم: پس چرا در آيه «وَ ما لاَِحَد عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَة تُجْزى» حساب پيامبر(صلى الله عليه وآله) جدا نشد، و براى اين كه على(عليه السلام) را از مورد آيه خارج كنيم، بگوئيم: چون مشمول نعمت هاى مادى پيغمبر بوده، نمى تواند داخل در آيه باشد؟

رابعاً ـ چه كسى است كه در زندگيش مورد محبت احدى واقع نشده، و هيچ كس براى او هديه اى نياورده و يا از او ضيافتى نكرده است.

آيا واقعاً چنين بوده است كه «ابوبكر» در تمام عمرش نه به ضيافت كسى رفت، و نه هديه اى از كسى پذيرفت، و نه هيچ خدمت مادى ديگرى را؟ آيا اين باوركردنى است؟

نتيجه اين كه: منظور از آيه «وَ ما لاَِحَد عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَة تُجْزى» اين نيست كه هيچ كس بر آنها حق نعمت ندارد، بلكه انفاق كردن آنها به خاطر حق نعمت نيست.

يعنى: اگر آنها به كسى انفاقى مى كنند، تنها براى خدا است، نه به خاطر خدمتى كه بخواهند آن را پاداش دهند.

خامساً ـ آيات اين سوره نشان مى دهد: اين سوره در يك ماجراى دو قطبى نازل شده، يكى در قطب «أتقى» بوده است، و ديگرى در قطب «أشقى»، هر گاه شأن نزول آن را داستان «ابو الدّحداح» بدانيم، مسأله حل است، اما اگر بگوئيم: منظور «ابوبكر» بوده، مشكل «أشقى» باقى مى ماند، كه منظور از آن چه كسى است؟!.

شيعه اصرارى ندارد كه خصوص اين آيه در مورد على(عليه السلام) است، آيات در شان او بسيار زياد است، ولى اگر بر على(عليه السلام) تطبيق شود، مشكل «أشقى» در آن حل است; چرا كه در ذيل آيه 12 سوره «شمس» «إِذِ انْبَعَثَ أَشْقاها» روايات زيادى از طرق اهل سنت نقل شده است، كه منظور از «أشقى» قاتل «على بن ابيطالب»(عليه السلام) است (اين روايات را چنان كه گفتيم «حاكم حسكانى» در «شواهد التنزيل» جمع كرده است).

كوتاه سخن اين كه: گفتار «فخر رازى» و تحليل او درباره اين آيه، بسيار ضعيف و مشتمل بر اشتباهات فراوان است، و لذا حتى بعضى از مفسران معروف اهل سنت مانند: «آلوسى» در «روح المعانى» اين تحليل را نپسنديده و بر آن خرده گرفته است، آنجا كه مى گويد: وَ اسْتَدَلَّ بِذلِكَ الاِمامُ عَلى أَنَّهُ (أبُوبَكْر) أَفْضَلُ الأُمَّةِ وَ ذَكَرَ أَنَّ فِى الآياتِ ما يَأبى قَوْلَ الشِّيْعَهِ اِنَّها فِى عَلِىّ وَ أَطالَ الْكَلامَ فِى ذلِكَ وَ آتى بِما لا يَخْلُو عَنْ قِيْل وَ قال:

«فخر رازى به اين آيه استدلال كرده است كه: ابوبكر افضل امت است و اضافه كرده: در آيات، بعضى قرائن است كه با قول شيعه سازگار نيست، و در اينجا سخن را طولانى كرده و مطالبى گفته كه خالى از قيل و قال (و اشكال) نيست».(4)

فراموش نبايد كرد: خود «آلوسى» نيز نسبتاً مرد متعصبى است، با اين حال تحليل «فخر رازى» را در اين آيه نپسنديده است.

* * *

1 و 2ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 31، صفحه 204.

 

3ـ تفسير «قرطبى»، جلد 10، صفحه 7180.

4 ـ «روح المعانى»، جلد 30، صفحه 153.

▲2 ـ فضيلت انفاق فى سبيل اللّه

انفاق و بخشش در راه خدا و كمك مالى به افراد محروم و مخصوصاً آبرومند، توأم با خلوص نيت، از امورى است كه در آيات قرآن مجيد، مكرر بر مكرر روى آن تكيه شده، و از نشانه هاى ايمان ذكر شده است.

روايات اسلامى نيز مملوّ از تأكيد در اين باره است، تا آنجا كه نشان مى دهد در فرهنگ اسلام، انفاق مالى به شرط اين كه انگيزه اى جز رضاى پروردگار نداشته باشد، و از هر گونه رياكارى و منت و آزار خالى باشد، از بهترين اعمال است.

اين بحث را با ذكر چند حديث پر معنى، تكميل مى كنيم.

1 ـ در روايتى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: إِنَّ أَحَبَّ الأَعْمالِ إِلَى اللّهِ إِدْخالُ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِنِ، شُبْعَةُ مُسْلِم أَوْ قَضاءُ دَيْنِه:

«محبوبترين اعمال نزد خدا اين است كه: قلب مؤمن نيازمندى را مسرور كند، به اين كه او را سير كرده، يا بدهى او را ادا كند».(1)

2 ـ در حديثى از رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) آمده است: مِنَ اَلإِيْمانُ حُسْنُ الْخُلُقِ، وَ إِطْعامُ الطَّعامِ، وَ إِراقَةُ الدِّماءِ:

«(از علائم) ايمان، حسن خلق، اطعام طعام و ريختن خون (قربانى كردن در راه خدا) است».(2)

3 ـ در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) آمده است: ما أَرَى شَيْئاً يَعْدِلُ زِيارَةَ الْمُؤْمِنِ إِلاّ إِطْعامَهُ، وَ حَقٌّ عَلَى اللّه أَنْ يُطْعِمَ مَنْ أَطْعَمَ مُؤْمِناً مِنْ طَعامِ الْجَنَّة:

«من چيزى را معادل ديدار مؤمن نمى بينم، جز اطعام كردن او، و هر كس مؤمنى را اطعام كند، بر خدا است كه او را از طعام جنت اطعام نمايد».(3)

4 ـ در حديث ديگرى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) آمده است: مردى مهار مركب حضرت را گرفت، عرض كرد: اى رسول خدا! أَيُّ الأَعْمالِ أَفْضَلُ؟: «چه عملى از همه اعمال برتر است»؟

فرمود: إِطْعامُ الطَّعامِ وَ إِطْيابُ الْكَلامِ: «غذا دادن به مردم و خوش زبان بودن».(4)

5 ـ و سرانجام در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: مَنْ عالَ أَهْلَ بَيْت مِنَ الْمُسْلِمِينَ يَوْمَهُمْ وَ لَيْلَتَهُمْ غَفَرَ اللّه لَهُ ذُنُوبَهُ:

«كسى كه خانواده اى از مسلمين را يك شبانه روز پذيرائى كند، خداوند گناهانش را مى بخشد».(5)

* * *

خداوندا! به همه ما توفيق ده تا در اين خير بزرگ گام نهيم!

پروردگارا! بر اخلاص نيت ما در همه اعمال بيفزاى!

بارالها! از تو مى خواهيم ما را آن چنان مشمول نعمت و رحمتت سازى كه هم تو از ما خشنود باشى و هم ما خشنود و راضى شويم!

آمِيْنَ يا رَبَّ الْعالَمِيْنَ

پايان سوره الليل(6)

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 74، صفحه 365، حديث 35.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 74، صفحه 365، حديث 39.

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 74، صفحه 378، حديث 79، «اصول كافى»، جلد 2، صفحه 203، باب اطعام المؤمن

4 ـ «بحار الانوار»، جلد 74، صفحه 388، حديث 113.

5 ـ «بحار الانوار»، جلد 74، صفحه 389، حديث 2.

6 ـ پايان تصحيح: 4 / 3 / 1383.

▲سوره ضحى

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 11 آيه است

▲محتواى سوره الضحى

اين سوره از سوره هاى «مكّى» است، و طبق بعضى از روايات، وقتى نازل شد كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بر اثر تأخير و انقطاع موقت وحى، ناراحت بود، و زبان دشمنان نيز باز شده بود.

سوره نازل شد و همچون باران رحمتى بر قلب پاك پيامبر(صلى الله عليه وآله) نشست، تاب و توان تازه اى به او بخشيد و زبان بدگويان را قطع كرد.

اين سوره با دو سوگند آغاز مى شود، آن گاه به پيامبر(صلى الله عليه وآله) بشارت مى دهد: خدا هرگز تو را رها نساخته است.

بعد از آن به او نويد مى دهد: خداوند آن قدر به او عطا مى كند، كه خشنود شود.

و در آخرين مرحله، گذشته زندگانى پيامبر(صلى الله عليه وآله) را در نظر او مجسم مى سازد، كه خداوند چگونه او را هميشه مشمول انواع رحمت خود قرار داده، و در سخت ترين لحظات زندگى، حمايتش نموده است.

لذا، در آخرين آيات به او دستور مى دهد: (به شكرانه اين نعمت هاى بزرگ الهى) با يتيمان و مستمندان مهربانى كند و نعمت خدا را بازگو نمايد.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در فضيلت اين سوره همين بس كه: در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده است: مَنْ قَرَأَها كانَ مِمَّنْ يَرْضاهُ اللّهُ، وَ لِمُحَمَّد(صلى الله عليه وآله) أَنْ يَشْفَعَ لَهُ وَ لَهُ عَشْرُ حَسَنات بِعَدَدِ كُلِّ يَتِيم وَ سائِل!:

«هر كس آن را تلاوت كند، از كسانى خواهد بود كه خدا از آنها راضى مى شود و شايسته است محمّد(صلى الله عليه وآله) از او شفاعت كند و به عدد هر يتيم و مسكين سؤال كننده، ده حسنه براى او خواهد بود».(1)

و اين همه فضيلت، از آن كسى است كه آن را بخواند و در عمل پياده كند.

قابل توجه اين كه: مطابق روايات متعددى، اين سوره و سوره آينده (سوره أ لم نشرح) يك سوره است، لذا، از اين جهت كه در هر ركعت نماز، بعد از «حمد» بايد يك سوره كامل خوانده شود، اين دو سوره را بايد با هم خواند (نظير اين معنى درباره سوره هاى «فيل» و «لايلاف» نيز گفته شده است).

و اگر درست در محتواى اين دو سوره دقت كنيم، مى بينيم: پيوند مطالب آنها به قدرى زياد است كه، حتماً يكى ادامه ديگرى مى باشد، هر چند ميان آن دو «بسم اللّه» فاصله شده است.

در اين كه: آيا اين دو سوره از هر نظر يكى است؟ يا در خصوص نماز بايد در حكم يك سوره حساب شود؟ گفتگوئى است كه بايد شرح آن را در كتب فقهى (بحث قرائت نماز) مطالعه كرد، ولى، اجماع علماء بر اين است كه: در قرائت نماز نمى توان به يكى از اين دو قناعت نمود.

* * *

1وَ الضُّحى

2وَ اللَّيْلِ إِذا سَجى

3ما وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَ ما قَلى

4وَ لَلآْخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الأُولى

5وَ لَسَوْفَ يُعْطيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ قسم به روز (هنگامى كه آفتاب بر آيد).

2 ـ و به شب هنگامى كه آرام گيرد.

3 ـ كه خداوند تو را وانگذاشته و مورد خشم قرار نداده!

4 ـ و مسلماً آخرت براى تو از دنيا بهتر است.

5 ـ و به زودى پروردگارت آن قدر به تو عطا خواهد كرد كه خشنود شوى!

شأن نزول:

درباره شأن نزول اين سوره، روايات زيادى نقل شده كه از همه روشن تر روايت زير است:

«ابن عباس» مى گويد: پانزده روز گذشت، و وحى بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) نازل نشد، مشركان گفتند: پروردگار محمّد، او را رها كرده، و دشمن داشته، اگر راست مى گويد كه مأموريت او از سوى خدا است، بايد وحى به طور مرتب بر او نازل شود، در اينجا سوره فوق نازل گشت (و به سخنان آنها پاسخ گفت).

قابل توجه اين كه: طبق حديثى، وقتى اين سوره نازل شد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به «جبرئيل» فرمود: دير كردى، سخت به تو مشتاق بودم.

«جبرئيل» گفت: وَ أَنَا كُنْتُ أَشَدُّ اِلَيْكَ شَوْقاً: «من به تو مشتاق تر بودم، ولى من بنده اى مأمورم، و جز به فرمان پروردگار، نازل نمى شوم»!

در حديث ديگرى آمده است: جماعتى از يهود خدمت رسول اللّه(صلى الله عليه وآله)رسيدند، و از داستان «ذى القرنين» و «اصحاب كهف» و آفرينش «روح» سؤال كردند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: فردا به شما خبر خواهم داد، و ان شاء اللّه نگفت، و همين سبب شد كه وحى الهى ايامى از او قطع شود و زبان دشمنان به شماتت باز گشت، از اين جهت، پيامبر(صلى الله عليه وآله) غمگين شد، اين سوره نازل شد تا مايه تسلّى خاطر پيامبر(صلى الله عليه وآله) گردد (ولى اين شأن نزول بعيد به نظر مى رسد; چرا كه تماس يهود با پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و اين گونه سؤالات، معمولاً در «مدينه» بود، نه در «مكّه»).

در بعضى از روايات نيز آمده است: جمعى از مسلمانان عرض كردند: اى رسول خدا! چرا وحى بر شما نازل نمى شود؟ فرمود: وَ كَيْفَ يَنْزِلُ عَلَىَّ الْوَحْىُ وَ أَنْتُمْ لا تُنَقُّونَ بَراجِمَكُمْ وَ لا تَقْلِمُونَ أَظْفارَكُمْ:

«چگونه وحى بر من نازل شود، در حالى كه شما مفاصل انگشتان خود را پاكيزه نمى كنيد، و ناخن هاى خود را نمى گيريد»!؟(2)

در اين كه: مدت انقطاع وحى چقدر بود؟ روايات، مختلف است: دوازده روز، پانزده، نوزده، بيست و پنج، و حتى بعضى چهل روز نقل كرده اند.و در روايتى نيز، فقط دو سه شبانه روز.

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 503.

2 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 504 (با كمى تلخيص و اقتباس).

▲آن قدر به تو مى بخشد كه خشنود شوى!

در آغاز اين سوره نيز، با دو سوگند روبرو مى شويم: سوگند به «نور» و سوگند به «ظلمت»، مى فرمايد:

«قسم به روز در آن هنگام كه آفتاب بر آيد و همه جا را فرا گيرد» (وَ الضُّحى).

* * *

«و سوگند به شب در آن زمان كه آرام گيرد و همه جا را در آرامش فرو برد» (وَ اللَّيْلِ إِذا سَجى).

«ضُحى» به معنى اوائل روز است، آن موقعى كه خورشيد در آسمان بالا بيايد و نور آن بر همه جا مسلط شود، و اين در حقيقت، بهترين موقع روز است، و به تعبير بعضى، در حكم فصل جوانى است، در تابستان هوا هنوز گرم نشده، و در زمستان سرماى هوا شكسته شده است، و روح و جان انسان در اين موقع آماده هر گونه فعاليت است.

«سَجى» از ماده «سجو» (بر وزن سرد، و بر وزن غلو) در اصل، به معنى «سكون و آرامش» است، و به معنى «پوشاندن» و «تاريك شدن» نيز آمده است، و لذا هنگامى كه «ميت» را در كفن مى پيچند، «مُسَجّى» به او گفته مى شود، ولى در اينجا همان معنى اصلى را مى بخشد، كه سكون و آرامش است، به همين جهت، شب هائى كه باد نمىوزد لَيْلَةٌ ساجِيَةٌ: «شب آرام» مى گويند و به درياى خالى از طوفان و امواج خروشان بَحْرٌ ساج: «درياى آرام» گفته مى شود.

در هر حال، آنچه در شب مهم است، همان آرامشى است كه بر آن حكمفرما است، و طبعاً اعصاب و روح انسان را در آرامش فرو مى برد، و براى تلاش و كوشش فردا و فرداها آماده مى سازد، و از اين نظر، نعمت بسيار مهمى است، كه شايسته است سوگند به آن ياد شود.

ميان اين دو قسم، و محتواى آيه، شباهت و رابطه نزديكى وجود دارد، «روز» همچون نزول نور وحى بر قلب پاك پيامبر(صلى الله عليه وآله) است و «شب» همچون انقطاع موقت وحى كه آن نيز در بعضى از مقاطع لازم است.

* * *

و به دنبال اين دو سوگند بزرگ، به نتيجه و جواب قسم پرداخته، مى فرمايد: «پروردگارت هرگز تو را ترك نگفته، و هرگز مورد خشم قرار نداده است» (ما وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَ ما قَلى).

«وَدَّعَ» از ماده «توديع» به معنى ترك گفتن و وداع كردن است.

«قَلى» از ماده «قلا» (بر وزن صدا) به معنى شدت بغض و عداوت است و از ماده «قَلْو» (بر وزن سرو) به معنى پرتاب كردن نيز آمده است.

«راغب» معتقد است: هر دو به يك معنى باز مى گردد; زيرا كسى كه مورد عداوت انسان است، گوئى قلب، او را پرت مى كند و نمى پذيرد.(1)

اين تعبير، دلدارى و تسلّى خاطرى است براى شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله)، كه بداند اگر گاهى در نزول وحى تأخير افتد، روى مصالحى است كه خدا مى داند، و هرگز دليل بر آن نيست كه طبق گفته دشمنان، خداوند نسبت به او خشمگين شده باشد، يا بخواهد او را ترك گويد، او هميشه مشمول لطف و عنايات خاصه خدا است، و همواره در كنف حمايت ويژه او است.

* * *

پس از آن، اضافه مى كند: «بى شك جهان آخرت براى تو از اين دنيا بهتر است» (وَ لَلآْخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الأُولى).

تو در اين جهان، مشمول الطاف او هستى، و در آخرت بيشتر و بهتر، نه در كوتاه مدت مورد غضب پروردگار خواهى بود، و نه در دراز مدت.

كوتاه سخن اين كه: تو در دنيا و آخرت عزيزى، در دنيا عزيز و در آخرت عزيزتر.

بعضى از مفسران «آخرت» و «أُولى» را اشاره به آغاز و پايان عمر پيغمبر(صلى الله عليه وآله) دانسته اند و گفته اند: منظور اين است: تو در آينده عمرت موفق تر و پيروزتر خواهى بود، و اين اشاره به گسترش اسلام و پيروزى هاى مكرر مسلمين بر دشمنان، و فتوحات آنها در غزوات، و بارور شدن نهال توحيد، و برچيده شدن آثار شرك و بت پرستى است.جمع ميان اين دو تفسير نيز بى مانع است.

* * *

و در آخرين آيه مورد بحث، برترين نويد را به او داده، مى فرمايد: «به زودى پروردگارت آن قدر به تو عطا مى كند كه خشنود شوى» (وَ لَسَوْفَ يُعْطيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى).

اين، بالاترين اكرام و احترام پروردگار نسبت به بنده خاصش محمّد(صلى الله عليه وآله)است، كه مى فرمايد: آن قدر به تو مى بخشيم كه راضى شوى، در دنيا بر دشمنان پيروز خواهى شد و آئين تو جهان گير خواهد گشت، و در آخرت نيز، مشمول بزرگترين مواهب خواهى بود.

بدون شك، پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به عنوان خاتم انبياء و رهبر عالم بشريت، خشنوديش تنها در نجات خويش نيست، بلكه آن زمان راضى و خشنود مى شود كه، شفاعتش درباره امتش نيز پذيرفته شود، به همين دليل، در روايات آمده است: اين آيه، اميد بخش ترين آيات قرآن مجيد و دليل بر پذيرش شفاعت آن حضرت است.

در حديثى از امام باقر(عليه السلام) از پدرش زين العابدين(عليه السلام) از عمويش «محمّد بن حنفيه» از پدرش اميرمؤمنان(عليه السلام) مى خوانيم: رسول اللّه فرمود: روز قيامت من در موقف شفاعت مى ايستم، و آن قدر گنهكاران را شفاعت كنم، كه خداوند گويد:
أَ رَضِيْتَ يا مُحَمَّدُ؟!: «اى محمّد آيا راضى شدى»؟!

من مى گويم: رَضِيْتُ، رَضِيْتُ: «راضى شدم، راضى شدم»!

آن گاه، اميرمؤمنان(عليه السلام) رو به جمعى از اهل «كوفه» كرده، افزود: شما معتقديد: اميد بخش ترين آيات قرآن آيه: قُلْ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّه: «اى كسانى كه نسبت به خود زياده روى كرده ايد از رحمت خدا نوميد نشويد» است.

گفتند: آرى، ما چنين مى گوئيم!

فرمود: «ولى ما اهل بيت مى گوئيم: اميدبخش ترين آيات قرآن، آيه «وَ لَسَوْفَ يُعْطيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى» است».(2)

ناگفته پيدا است: شفاعت پيامبر(صلى الله عليه وآله) شرائطى دارد، نه او از هر كس شفاعت مى كند، و نه هر گنهكارى مى تواند چنين انتظارى را داشته باشد.(3)

در حديث ديگرى، از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «رسول خدا وارد خانه فاطمه(عليها السلام) شد، در حالى كه لباس خشنى از پشم شتر در تن دخترش بود، با يك دست آسيا مى كرد، و با دست ديگر فرزندش را شير مى داد، اشك در چشمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) ظاهر شد، فرمود: دخترم! تلخى دنيا را در برابر شيرينى آخرت تحمل كن، چرا كه خداوند بر من نازل كرده است كه، آن قدر پروردگارت به تو مى بخشد كه راضى شوى» (وَ لَسَوْفَ يُعْطيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى).(4)-(5)

* * *

1 ـ اين ماده هم به صورت «ناقص يائى» آمده و هم «ناقص واوى»، در صورت اول به معنى بغض و عداوت است، و در صورت دوم، به معنى پرتاب نمودن و طرد كردن، و همان گونه كه در بالا گفته شده، هر دو به يك ريشه باز مى گردد.

2 ـ «ابوالفتوح رازى»، جلد 12، صفحه 110.

3 ـ مشروح اين بحث را در جلد اول ذيل آيه 48 سوره «بقره» مطالعه فرمائيد.

4 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 505.

5 ـ درست است كه اين سوره در «مكّه» نازل شده و جريان حضرت فاطمه(عليها السلام) مربوط به «مدينه» است، ولى پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) با اين آيه براى مقصود خود استدلال مى كند، نه اين كه در همان زمان نازل شده باشد.

▲فلسفه انقطاع وحى

از مجموع آيات فوق، به خوبى روشن مى شود: پيامبر(صلى الله عليه وآله) هر چه دارد از ناحيه خدا است، حتى در نزول وحى از خود اختيارى ندارد، هر زمان خدا بخواهد وحى قطع مى شود، و هر زمان بخواهد برقرار مى گردد، و شايد انقطاع وحى نيز به همين منظور بود، تا پاسخى باشد به آنها كه از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)تقاضاى معجزات اقتراحى و بر طبق ميل خود داشتند، يا به او پيشنهاد مى كردند: فلان حكم يا فلان آيه را تغيير ده، و او مى فرمود: من در اين امور اختيارى از خود ندارم (همان گونه كه در آيه 15 سوره «يونس» آمده است).

* * *

6أَ لَمْ يَجِدْكَ يَتيماً فَآوى

7وَ وَجَدَكَ ضَالاًّ فَهَدى

8وَ وَجَدَكَ عائِلاً فَأَغْنى

9فَأَمَّا الْيَتيمَ فَلا تَقْهَرْ

10وَ أَمَّا السّائِلَ فَلا تَنْهَرْ

11وَ أَمّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ

ترجمه:

6 ـ آيا او تو را يتيم نيافت و پناه داد؟!

7 ـ و تو را گمشده يافت و هدايت كرد.

8 ـ و تو را فقير يافت و بى نياز نمود.

9 ـ حال كه چنين است يتيم را تحقير مكن.

10 ـ و سؤال كننده را از خود مران.

11 ـ و نعمت هاى پروردگارت را بازگو كن!

▲به شكرانه اين همه نعمت كه خدا به تو داده...

چنان كه گفتيم: هدف در اين سوره، تسلّى و دلدارى پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و بيان الطاف الهى نسبت به آن حضرت است، لذا، در ادامه آيات گذشته كه از اين معنى سخن مى گفت، در آيات مورد بحث، نخست، به ذكر سه موهبت از مواهب خاص الهى به پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) پرداخته، و پس از آن سه دستور مهم در همين رابطه به او مى دهد.

مى فرمايد: «آيا خداوند تو را يتيم نيافت و سپس پناه داد» (أَ لَمْ يَجِدْكَ يَتيماً فَآوى).

در شكم مادر بودى كه پدرت «عبداللّه» از دنيا رفت، تو را در آغوش جدت «عبد المطلب» (سيد مكّه) پرورش دادم.

شش ساله بودى كه مادرت از دنيا رفت، و از اين نظر نيز تنها شدى، اما عشق و محبت تو را در قلب «عبد المطلب» افزون ساختم.

هشت ساله بودى كه جدت «عبد المطلب» از دنيا رفت، عمويت «ابوطالب» را به خدمت و حمايتت گماشتم، تا تو را همچون جان شيرين در بر گيرد و محافظت كند.

آرى، تو يتيم بودى و من به تو پناه دادم.

بعضى از مفسران، معانى ديگرى براى اين آيه گفته اند، كه با ظاهر آن سازگار نيست، از جمله اين كه: منظور از يتيم كسى است كه در شرافت و فضيلت مثل و مانند ندارد، همان گونه كه گوهر بى نظير را «درّ يتيم» گويند، بنابراين، معنى جمله چنين مى شود: خداوند تو را در شرافت و فضل بى مانند يافت، لذا تو را بر گزيد و مقام نبوت بخشيد.

ديگر اين كه: تو خود يك روز يتيم بودى، ولى سرانجام پناهگاه يتيمان و رهبر انسان ها شدى.

بدون شك، معنى اول از هر جهت مناسب تر است و با ظاهر آيه هماهنگ تر.

* * *

بعد از آن به ذكر موهبت دوم پرداخته، مى فرمايد: «و تو را گمشده يافت و هدايت كرد» (وَ وَجَدَكَ ضَالاًّ فَهَدى).

آرى، تو هرگز از نبوت و رسالت آگاه نبودى، و ما اين نور را در قلب تو افكنديم، كه به وسيله آن انسان ها را هدايت كنى، چنان كه در جاى ديگر مى فرمايد: ما كُنْتَ تَدْري مَا الْكِتابُ وَ لاَ الإيمانُ وَ لكِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدي بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا:

«تو نه كتاب را مى دانستى و نه ايمان را (از محتواى قرآن و اسلام قبل از نزول وحى آگاه نبودى) ولى ما آن را نورى قرار داديم كه به وسيله آن هر كس از بندگانمان را بخواهيم هدايت مى كنيم».(1)

روشن است پيامبر(صلى الله عليه وآله) قبل از رسيدن به مقام نبوت و رسالت، فاقد اين فيض الهى بود، خداوند دست او را گرفت و هدايت فرمود، و به اين مقام نشاند، چنان كه در آيه 3 سوره «يوسف» مى خوانيم: نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِما أَوْحَيْنا إِلَيْكَ هذَا الْقُرْآنَ وَ إِنْ كُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلينَ:

«ما بهترين داستان ها را براى تو از طريق وحى اين قرآن بازگو مى كنيم، هر چند پيش از آن از غافلان بودى».

مسلماً، اگر هدايت الهى و امدادهاى غيبى دست پيامبر(صلى الله عليه وآله) را نمى گرفت، او هرگز به سر منزل مقصود راه نمى يافت.

بنابراين، منظور از «ضلالت» در اينجا نفى ايمان، توحيد، پاكى و تقوا نيست، بلكه، به قرينه آياتى كه در بالا به آن اشاره شد، نفى آگاهى از اسرار نبوت، و قوانين اسلام، و عدم آشنائى با اين حقايق بود، همان گونه كه بسيارى از مفسران گفته اند:، ولى بعد از بعثت، به كمك پروردگار بر همه اين امور واقف شد و هدايت يافت (دقت كنيد).

در آيه 282 سوره «بقره» به هنگام ذكر فلسفه تعدد گواهان در مسأله نوشتن سند وامها، مى فرمايد: أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتُذَكِّرَ إِحْداهُمَا الأُخْرى:

«اين به خاطر آن است كه اگر يكى از آن دو گمراه شود و فراموش كند ديگرى به او يادآورى نمايد».

در اين آيه «ضلالت» فقط به معنى فراموشى آمده است، به قرينه جمله «فَتُذَكِّرَ».

تفسيرهاى متعدد ديگرى نيز براى آيه ذكر شده، از جمله اين كه: منظور آن است كه: تو بى نام و نشان بودى و خداوند آن قدر به تو از مواهب بى نظير عطا كرد، كه همه جا شناخته شدى.

يا اين كه: تو چند بار در دوران طفوليتت گم شدى (يك بار در دره هاى «مكّه»، آن گاه كه در حمايت «عبدالمطلب» بودى.

بار ديگر، زمانى كه مادر رضاعيت «حليمه سعديه» بعد از پايان دوران شير خوارگى تو را به سوى «مكّه» مى آورد تا به «عبدالمطلب» دهد، در راه گم شدى.

و مرتبه سوم در آن هنگام كه با عمويت «ابو طالب» در قافله اى كه به سوى «شام» مى رفت در يك شب تاريك و ظلمانى راه را گم كردى) و خداوند در تمام اين موارد، تو را هدايت كرد و به آغوش پر مهر جدّ يا عمويت رسانيد.

قابل توجه اين كه: «ضالّ» از نظر لغت به دو معنى آمده: «گمشده» و «گمراه» مثلاً گفته مى شود: الْحِكْمَةُ ضالَّةُ الْمُؤْمِنِ: «دانش، گمشده انسان با ايمان است».(2)

و به همين مناسبت، به معنى مخفى و غائب نيز آمده، لذا در آيه 10 «سجده» مى خوانيم: منكران معاد مى گفتند: أَ إِذا ضَلَلْنا فِي الأَرْضِ أَ إِنّا لَفي خَلْق جَديد: «هنگامى كه در زمين پنهان و غائب شديم در خلقت نوينى قرار خواهيم گرفت»؟.

اگر «ضاّل» در آيه مورد بحث، به معنى «گمشده» باشد، مشكلى پيش نمى آيد، و اگر به معنى «گمراه» باشد، منظور نداشتن دسترسى به راه نبوت و رسالت قبل از بعثت است.

و يا به تعبير ديگر: پيامبر در ذات خود چيزى نداشت، هر چه داشت از سوى خدا بود، بنابراين، در هر دو صورت مشكلى پيش نمى آيد.

* * *

آن گاه، به بيان سومين موهبت پرداخته، مى فرمايد: «خداوند تو را فقير يافت و غنى و بى نياز كرد» (وَ وَجَدَكَ عائِلاً فَأَغْنى).(3)

توجه «خديجه» آن زن مخلص با وفا را به سوى تو جلب نمود، تا ثروت سرشارش را در اختيار تو و اهداف بزرگت قرار دهد، و بعد از ظهور اسلام، غنائم فراوانى در جنگ ها نصيب تو كرد، آن گونه كه براى رسيدن به اهداف بزرگت بى نياز شدى.

در روايتى، از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) مى خوانيم كه در تفسير اين آيات فرمود: أَ لَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً فَآوى قالَ: فَرداً لا مِثْلَ لَكَ فِي الْمَخْلُوقِيْنَ، فَآوَى النّاسَ اِلَيْكَ، وَ وَجَدَكَ ضَالاًّ أَي ضالّةً فِي قَوْم لا يَعْرِفُونَ فَضْلَكَ فَهَداهُمْ اِلَيْكَ، وَ وَجَدَكَ عائِلاً تَعُولُ أَقْواماً بِالْعِلْمِ فَأَغْناهُمْ بِكَ:

«آيا تو را يتيم، يعنى فردى بى نظير در ميان مخلوقات خود نيافت و سپس مردم را در پناه تو قرار داد؟ و تو را گمشده و ناشناخته در ميان قومى يافت كه مقام فضل تو را نمى دانستند و آنها را به سوى تو هدايت كرد، تو را سرپرست اقوامى در علم و دانش قرار داد و آنها را به وسيله تو بى نياز ساخت».(4)البته، اين حديث ناظر به بطون آيه است، و گرنه ظاهر آيات همان است كه در بالا گفته شد.

مبادا تصور شود، بيان اين امور كه در ظاهر آيه است، از مقام شامخ پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى كاهد، و يا توصيفى منفى از سوى پروردگار درباره او است، بلكه، اين در حقيقت بيان الطاف الهى و اكرام و احترام او نسبت به اين پيغمبر بزرگ است، هنگامى كه محبوب، سخن از الطافش نسبت به عاشق دلباخته مى گويد، خود عين لطف و محبت است و دليل بر عنايت خاص او است، و به همين دليل، با شنيدن اين الفاظ از سوى محبوب، روح او تازه مى شود، و جان او صفا مى يابد، و قلبش غرق آرامش و سكينه مى شود.

* * *

سپس در آيات بعد، به عنوان نتيجه گيرى از آيات قبل، سه دستور پر اهميت به پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) مى دهد، كه هر چند مخاطب در آن شخص رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) است، ولى مسلماً همگان را شامل مى شود، نخست، مى فرمايد: «حال كه چنين است يتيم را تحقير مكن» (فَأَمَّا الْيَتيمَ فَلا تَقْهَرْ).

«تَقْهَرْ» از ماده «قهر» به گفته «راغب» در «مفردات» به معنى «غلبه توأم با تحقير» است، ولى در هر يك از اين دو معنى نيز جداگانه استعمال مى شود، و مناسب در اينجا همان «تحقير» است.

اين، نشان مى دهد: در مورد يتيمان گر چه مسأله اطعام و انفاق، مهم است، ولى از آن مهمتر دلجوئى، نوازش و رفع كمبودهاى عاطفى است، و لذا در حديث معروفى مى خوانيم: رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) فرمود: مَنْ مَسَحَ عَلى رَأْسِ يَتِيْم كانَ لَهُ بِكُلِّ شَعْرَة تَمُرُّ عَلى يَدِهِ نُورٌ يَوْمَ الْقِيامَةِ:

«هر كس به عنوان نوازش دست بر سر يتيمى كشد به تعداد هر موئى كه دست او از آن مى گذرد، در روز قيامت نورى خواهد داشت».(5)

گوئى خداوند به پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: تو خود يتيم بودى و رنج يتيمى را كشيده اى، اكنون از دل و جان مراقب يتيمان باش و روح تشنه آنها را با محبت سيراب كن.

* * *

پس از آن، به دومين دستور پرداخته، مى فرمايد: «و سؤال كننده را از خود مران» (وَ أَمَّا السّائِلَ فَلا تَنْهَرْ).

«لا تَنْهَرْ» از ماده «نهر» به معنى «راندن توأم با خشونت» است، و بعيد نيست ريشه آن با «نهر» به معنى نهر آب جارى يكى باشد; چرا كه آن هم آب را با شدت مى راند!

در اين كه: منظور از «سائل» در اينجا چه كسى است؟ چند تفسير وجود دارد:

نخست اين كه: منظور كسانى است كه سؤالاتى در مسائل علمى، اعتقادى و دينى دارند، به قرينه اين كه: اين دستور تفريعى است بر آنچه در آيات قبل آمده: وَ وَجَدَكَ ضآلاًّ فَهَدى: «خداوند تو را گمشده يافت و هدايت كرد»، پس به شكرانه اين هدايت الهى، تو نيز در هدايت نيازمندان كوشا باش، و هيچ تقاضا كننده هدايتى را از خود مران.ديگر اين كه: منظور كسانى است كه داراى فقر مادى هستند، و به سراغ تو مى آيند، بايد آنچه در توان دارى به كار گيرى، و آنها را مأيوس نكنى، و از خود نرانى.

سوم اين كه: هم ناظر به فقر علمى است و هم فقر مادى، دستور مى دهد: به تقاضاى سائلان در هر قسمت پاسخ مثبت ده، اين معنى هم تناسب با هدايت الهى نسبت به پيامبر(صلى الله عليه وآله) دارد و هم سرپرستى از او در زمانى كه يتيم بود.

عجب اين كه: بعضى از مفسران براى اثبات اين كه مقصود از «سائل» در اينجا تنها سؤال كننده از مسائل علمى است، گفته اند: تعبير «سائل» در قرآن مجيد، هرگز به معنى تقاضا كننده مالى نيامده است.(6)

در حالى كه، مكرر در قرآن در اين معنى به كار رفته است، چنان كه در آيه 19 «ذاريات» مى خوانيم: وَ في أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسّائِلِ وَ الْمَحْرُوم: «در اموال آنها حقى است براى سائل و محروم» همين معنى در آيه 25 سوره «معارج» و 177 «بقره» نيز آمده است.

* * *

و سرانجام، در سومين و آخرين دستور مى فرمايد: «و اما نعمت هاى پروردگارت را بازگو كن» (وَ أَمّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ).

بازگو كردن نعمت، گاه، با زبان است و تعبيراتى كه حاكى از نهايت شكر و سپاس باشد، نه غرور و برترى جوئى.

و گاه، با عمل است، به اين ترتيب كه از آن انفاق و بخشش در راه خدا كند، بخششى كه نشان دهد خداوند نعمت فراوانى به او عطا كرده است.

اين سنت افراد سخاوتمند و كريم است، كه وقتى نعمتى به آنها روى آورد بازگو مى كنند و شكر خدا را به جا مى آورند، و عملشان نيز تأييد و تأكيدى است بر اين حقيقت، به عكس بخيلان دون همت كه دائماً ناله مى كنند، و اگر دنيا را نيز به آنها بدهى، اصرار در پرده پوشى بر نعمت ها دارند، چهره آنها فقيرانه، و سخنانشان آميخته با آه و زارى و عملشان نيز بيانگر فقر است!

اين، در حالى است كه از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده است: اِنَّ اللّهَ تَعالى اِذا أَنْعَمَ عَلى عَبْد نِعْمَةً يُحِبُّ أَنْ يَرى أَثَرَ النِّعْمَةَ عَلَيْهِ: «خداوند هنگامى كه نعمتى به بنده اى مى بخشد دوست دارد آثار نعمت را بر او ببيند».(7)

بنابراين، حاصل معنى آيه چنين مى شود: به شكرانه اين كه فقير بودى، خدا بى نيازت كرد، تو هم آثار نعمت را آشكار كن، و با گفتار و عمل اين موهبت الهى را بازگو نما.

ولى، بعضى از مفسران گفته اند: منظور از «نعمت» در اينجا تنها نعمت هاى معنوى، از جمله نبوت، يا قرآن مجيد است، كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) موظف بود آنها را ابلاغ كند و اين است منظور از بازگو كردن نعمت.

اين احتمال نيز وجود دارد كه، تمام نعمت هاى معنوى و مادى را شامل شود.

لذا در حديثى، از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: معنى آيه چنين است: حَدِّثْ بِما أَعْطاكَ اللّهُ، وَ فَضَّلَكَ، وَ رَزَقَكَ، وَ أَحْسَنَ اِلَيْكَ وَ هَداكَ: «آنچه را خدا به تو بخشيده و برترى داده و روزى عطا فرموده و نيكى به تو كرده و هدايت نموده، همه را بازگو كن».(8)

بالاخره، در حديث ديگرى ،از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به عنوان يك دستور كلى مى خوانيم: مَنْ أُعْطِىَ خَيْراً فَلَمْ يُرَ عَلَيْهِ، سُمِّىَ بَغِيْضُ اللّهِ، مُعادِياً لِنِعَمِ اللّهِ!: «هر كس خيرى به او رسد و آثارش بر او ديده نشود، دشمن خدا شمرده مى شود، و مخالف نعمت هاى او».(9)

اين سخن را با حديث ديگرى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) پايان مى دهيم، كه فرمود: إِنَّ اللّهَ جَمِيلٌ يُحِبُّ الْجَمالَ، وَ يُحِبُّ أَنْ يَرى أَثَرَ النِّعْمَةِ عَلى عَبْدِه: «خداوند زيبا است، و زيبائى را دوست دارد! و همچنين دوست دارد آثار نعمت را بر بنده خود ببيند».(10)

* * *

1 ـ شورى، آيه 52.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 1، صفحه 148.

3 ـ «عائل» در اصل، به معنى شخص عيالمند است هر چند غنى باشد، ولى اين واژه به معنى فقير نيز به كار رفته است، و در آيه مورد بحث، اشاره به همين معنى است، از كلمات «راغب» چنين استفاده مى شود كه: «عال» اگر اجوف يائى باشد به معنى «فقير» و اگر اجوف واوى باشد به معنى «كثير العيال» بودن است (ولى بعيد نيست كه اين دو لازم و ملزوم يكديگر شوند).

4 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 506.

5 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 506.

6 ـ تفسير «عبده»، جزء عمّ (جزء سى ام قرآن)، صفحه 113.

7 ـ «نهج الفصاحة»، حديث 683.

8 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 507.

9 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 10، صفحه 7192، نزديك به همين معنى در كتاب «كافى»، جلد 6، كتاب الزى و التجمل، حديث 2 آمده است.

10 ـ «فروع كافى»، جلد 6، صفحه 438.

▲1 ـ رهبرى برخاسته از ميان درد و رنج ها!

آيات بالا ضمن اين كه نعمت هاى خداوند به پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) را شرح مى دهد، اين نكته را نيز منعكس مى كند كه: او در آغاز كودكى يتيم بود، و در شرائط سخت مادى زندگى مى كرد، با درد و رنج قرين بود، و از ميان رنج ها برخاست و بايد چنين باشد.

يك رهبر الهى و انسانى، بايد مرارت هاى زندگى را بچشد، ناراحتى ها را شخصاً لمس كند، و با تمام وجودش تلخى ها را احساس كند، تا بتواند از قشرهاى محروم جامعه ارزيابى صحيحى داشته باشد، و از حال مردمى كه در درد و رنج غوطهورند، با خبر باشد.

بايد در خُردى، پدر را از دست دهد تا از درد طفلان يتيمش با خبر باشد، بايد روزها گرسنه بماند و شب ها گرسنه بخوابد، تا درد گرسنگان را با تمام وجودش درك كند.

لذا، گاه كه يتيمى را مى ديد، قطرات اشك از چشمان مباركش سرازير مى شد، او را بر دامان مى نشاند و نوازش مى داد و همچون جان شيرين در بر مى گرفت.

او، بايد فقر فرهنگى جامعه را به خوبى درك كرده باشد، تا كسانى را كه براى كسب دانشى خدمتش مى رسند، گرامى دارد، و با آغوش باز آنها را پذيرا گردد.

نه تنها پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)، كه شايد همه انبياء، پرورش يافتگان رنج ها و محروميت ها بودند، و نه تنها انبياء، كه همه رهبران راستين و موفق چنين بودند، و بايد چنين باشند.

آن كس كه در ميان ناز و نعمت پرورش يافته، در كاخ هاى مجلل زندگى كرده، و هر زمان هر چه مى خواسته در اختيارش بوده، چگونه مى تواند درد محرومان را درك كند، منظره خانه فقرا و كاشانه يتيمان را در نظر مجسم سازد، و به كمك آنها بشتابد؟!

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: ما بَعَثَ اللّهُ نَبِيّاً قَطُّ حَتّى يَسْتَرْعِيَهُ الْغَنَمَ يُعَلِّمُهُ بِذلِكَ رِعْيَةَ النّاسِ:

«خدا هرگز پيامبرى را مبعوث نكرد، مگر اين كه او را به چوپانى گوسفندان گماشت، تا از اين طريق چوپانى انسان ها را به او بياموزد».(1)

يعنى: هم رنج كشيدند، هم صبر و تحمل در برابر موجودى كم شعور را تجربه كردند، و هم در ميان كوه و صحرا و آغوش طبيعت درس هاى بزرگ توحيد و عرفان را آموختند.

در حديث ديگرى آمده است: «موسى بن عمران» از خداى خود پرسيد: من به چه دليل به اين مقام رسيدم؟ خطاب آمد: آيا به خاطر مى آورى آن روز كه بچه گوسفندى از ميان گله تو فرار كرد، به دنبال آن رفتى، آن را گرفتى، و به او گفتى: حيوان! چرا خود را خسته نمودى؟ سپس بر دوش گرفتى و به گله گوسفندان باز گرداندى، به اين دليل من تو را سرپرست خلق كردم (اين تحمل و حوصله عجيب تو در مقابل يك حيوان، دليل بر قدرت عظيم روحى تو است و لذا شايسته آن مقام بزرگى).

* * *

---

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحه 64، حديث 7.

▲2 ـ نوازش يتيمان

وجود كودكان يتيم، كه پدر خود را در طفوليت از دست داده اند، در هر اجتماعى اجتناب ناپذير است، اين كودكان از جهات مختلفى بايد مورد حمايت قرار گيرند.

از نظر عاطفى، داراى كمبودهائى هستند، كه اگر خلاء وجود آنها از اين نظر پر نشود كودكانى ناسالم، و در بسيارى از مواقع سنگدل، جانى و خطرناك بار مى آيند.

به علاوه، عواطف انسانى ايجاب مى كند: آنها همچون ساير فرزندان جامعه مورد حمايت و توجه عموم باشند، و از همه اينها گذشته، مردم از آينده كودكان خود كه ممكن است در چنين شرائطى قرار گيرند، مطمئن شوند.

«يتيمان» در بسيارى از موارد، داراى اموالى هستند كه بايد با دقت و امانت براى آينده آنها حفظ شود، و در بسيارى از موارد، فاقد امكانات مالى هستند، كه بايد از اين نظر نيز مورد توجه قرار گيرند، بايد ديگران همچون پدران و مادرانى دلسوز، رنج يتيمى را از روح آنها بيرون كنند، و گرد و غبار تنهائى را از چهره آنها بزدايند.

لذا، در آيات قرآن مجيد و روايات اسلامى، بسيار روى اين مسأله تكيه شده است، كه هم بُعد اخلاقى دارد و هم بُعد اجتماعى و انسانى.

اين حديث از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) معروف است كه: إِنَّ الْيَتِيمَ إِذَا بَكى اهْتَزَّ لِبُكائِهِ عَرْشُ الرَّحْمنِ!: «هنگامى كه يتيم گريه مى كند عرش خدا به لرزه در مى آيد».

«خداوند به فرشتگانش مى فرمايد: اى ملائكه من! چه كسى اين يتيم را كه پدرش در خاك پنهان شده است به گريه در آورده؟ ملائكه مى گويند: خدايا! تو آگاهترى، خداوند مى فرمايد: اى ملائكه من! شما را گواه مى گيرم هر كس گريه او را خاموش، و قلبش را خشنود كند، من روز قيامت او را خشنود خواهم كرد».(1)

از اين بالاتر، حديث ديگرى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: اِذا بَكَى الْيَتِيْمُ وَقَعَتْ دُمُوعُهُ فِى كَفِّ الرَّحْمنِ: «هر گاه يتيم گريه كند، اشك هاى او در دست خداوند رحمان مى ريزد»!.(2)

باز، در حديث ديگرى از همان حضرت آمده است كه: أَنَا وَ كافِلُ الْيَتِيمِ كَهاتَيْنِ فِي الْجَنَّةِ اِذَا اتَّقَى اللّهَ وَ أَشارَ بِالسَّبّابَةِ وَ الْوُسْطى: «من و سرپرست يتيم مانند اين دو، در بهشت خواهيم بود ـ به شرط اين كه تقواى الهى را پيشه كند ـ سپس، اشاره به انگشت «سبابه» و «انگشت وسط» نمود».(3)

اهميت اين موضوع آن قدر زياد است، كه اميرمؤمنان على(عليه السلام) در وصيتنامه معروفش، توجه به يتيمان را در كنار توجه به نماز و قرآن قرار داده، مى فرمايد: اللّهَ اللّهَ فِي الأَيْتامِ فَلا تُغِبُّوا أَفْواهَهُمْ وَ لا يَضِيعُوا بِحَضْرَتِكُم: «خدا را خدا را درباره يتيمان، آنها را گاهى سير و گاهى گرسنه نگذاريد، و نكند با حضور شما ضايع شوند».(4)

در حديثى از يكى از ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده است كه مى گويد: خدمت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نشسته بوديم، پسر بچه اى خدمتش آمده، عرض كرد: «كودكى يتيم هستم، خواهرى يتيم دارم، و مادرى بيوه زن. از آنچه خدا به تو اطعام كرده، به ما اطعام كن، تا خداوند از آنچه نزد او است، آن قدر به تو ببخشد كه خشنود شوى»!

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: «چه زيبا گفتى اى پسر! سپس رو به «بلال» كرده، فرمود: برو از آنچه نزد ما است بياور، «بلال» بيست و يك خرما با خود آورد، پيغمبر(صلى الله عليه وآله)فرمود: هفت دانه براى تو، هفت دانه براى خواهرت، و هفت دانه براى مادرت».

«معاذ بن جبل» برخاست، دستى بر سر آن كودك يتيم كشيده، گفت: خداوند يتيمى تو را جبران كند، و تو را جانشين صالحى براى پدرت سازد (كودك يتيم از فرزندان مهاجران بود).

پيغمبر(صلى الله عليه وآله) رو به «معاذ» كرده، فرمود: «انگيزه تو براى اين كار چه بود»؟ عرض كرد: محبت و رحمت بود.

فرمود: «هر كس از شما سرپرستى يتيمى را بر عهده گيرد، حق آن را ادا كند، و دست بر سر يتيم كشد، خداوند به عدد هر موئى، حسنه اى براى او مى نويسد، و به هر موئى، سيئه اى از او محو مى كند، و به هر موئى، درجه اى به او مى بخشد».(5)

البته، در جوامع گسترده اى مانند جوامع امروز، مسلمانان بايد به كارهاى فردى در اين زمينه قناعت نكنند، بلكه بايد نيروهاى خود را متمركز كرده، يتيمان را زير پوشش برنامه هاى حساب شده اقتصادى، فرهنگى و آموزشى قرار دهند، و از آنها افرادى لايق براى جامعه اسلامى بسازند، و اين امر مهم، نياز به همكارى عمومى دارد.

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 506.

2 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 31، صفحه 219.

3 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 597، حديث 23.

4 ـ «نهج البلاغه»، بخش نامه ها، نامه شماره 47.

5 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 506.

▲3 ـ بازگو كردن نعمت ها

دستورى كه در آيات فوق در اين زمينه آمده، در صورتى كه به عنوان شكر و سپاس الهى، ـ و نه به عنوان افتخار برترى جوئى ـ انجام گيرد، علاوه بر اين كه انسان را در مقام عبوديت پروردگار تكامل مى بخشد و اثرات مثبت اجتماعى دارد در روح و جان خود انسان نيز، اثر آرام بخشى مى گذارد.

يادآورى نعمت هاى خدا سبب مى شود: انسان كمبودها را كمتر احساس كند، از بيمارى ها شكوه نكند; چرا كه بر سلامت اعضاء ديگر خود شكرگزار است، به خاطر از دست دادن چيزى، جزع و فزع ننمايد; چرا كه بقيه امكانات خود را بازگو مى كند.

اين گونه افراد، در سختى ها و طوفان هاى زندگى گرفتار يأس، نوميدى، اضطراب و ناراحتى نمى شوند، روحى آرام و قلبى مطمئن دارند و توان آنها در مبارزه با مشكلات زياد است.

* * *

خداوندا! نعمت هايت بيش از آن است كه بتوان آنها را بازگو كرد، آنها را از ما سلب مكن، و به كرمت بيفزا!

پروردگارا! ما در اين دنيا غرق احسان توئيم، انتظار داريم در آن دنيا نيز چنين باشيم!

بارالها! ما را توفيقى مرحمت كن كه هميشه پشتيبان محرومان و حافظ حقوق يتيمان باشيم!

آمِيْنَ يا رَبَّ الْعالَمِيْنَ

پايان سوره ضحى(1)

1 ـ تصحيح: 5 / 3 / 1383.

▲سوره أ لم نشرح

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 8 آيه است

▲محتوای سوره أ لم نشرح

معروف اين است: اين سوره بعد از سوره «و الضّحى» نازل شده است و محتواى آن نيز همين مطلب را تأييد مى كند; چرا كه در اين سوره، باز قسمتى از مواهب الهى بر پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) شمرده شده است، در واقع سه نوع موهبت بزرگ در سوره «و الضّحى» آمده بود و سه موهبت بزرگ در سوره «أ لم نشرح».

مواهب گذشته بعضى مادى و بعضى معنوى بود، اما مواهب سه گانه اين سوره همه جنبه معنوى دارد و عمدتاً اين سوره بر سه محور دور مى زند:

يكى، بيان همين نعمت هاى سه گانه و ديگرى بشارت به پيامبر از نظر بر طرف شدن مشكلات دعوت او در آينده و سوم، توجه به خداوند يگانه و تحريص و ترغيب به عبادت و نيايش.

و به همين دليل، در روايات اهل بيت(عليهم السلام) ـ چنان كه قبلاً هم اشاره كرده ايم ـ اين دو به منزله يك سوره شمرده شده است، لذا در قرائت نماز، براى اين كه يك سوره كامل خوانده شود، هر دو را با هم مى خوانند.

در ميان اهل سنت نيز، بعضى طرفدار اين نظريه هستند، چنان كه «فخر رازى» از «طاووس» و «عمر بن عبد العزيز» نقل كرده: آنها نيز مى گفتند: اين دو سوره، سوره واحده است و در يك ركعت هر دو را تلاوت مى كردند و ميان اين دو، «بسم اللّه» را حذف مى كردند.(1)

عجب اين كه: «فخر رازى» بعد از ذكر قول كسانى كه آنها را سوره واحده مى دانند، مى گويد: اين سخن درست نيست; زيرا محتواى آن دو با هم فرق دارد، سوره «و الضّحى» هنگامى نازل شد كه رسول خدا از ايذاء كفار ناراحت بود و در محنت و اندوه به سر مى برد، در حالى كه دومى وقتى نازل شد كه پيغمبر خوشحال و شادمان بود، اين دو چگونه با هم جمع مى شوند؟.(2)

ولى، اين استدلال عجيبى است; چرا كه هر دو سوره سخن از زندگى گذشته پيغمبر مى گويد و اين در حالى بود كه بسيارى از مشكلات را پشت سر نهاده و قلب پاك او غرق اميد و سرور بوده است، هر دو سوره از مواهب الهى سخن مى گويد و گذشته سخت و پر محنت را يادآور مى شود، تا مايه تسلّى خاطر پيامبر(صلى الله عليه وآله) و اميدوارى بيشتر و كامل تر گردد.

به هر حال، پيوند نزديك محتواى اين دو سوره، چيزى نيست كه قابل شك و ترديد باشد، نظير همين معنى در سوره «فيل» و «قريش» نيز خواهد آمد(ان شاء اللّه) در اين كه: اين سوره (أ لم نشرح) در «مكّه» نازل شده يا «مدينه»، از بيانات فوق روشن مى شود: در «مكّه» نازل شده است.

ولى با توجه آيه: وَ رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَك: «ما نام تو را بلند كرديم»، بعضى معتقدند: در «مدينه» نازل شده است، در آن زمان كه آوازه اسلام و پيامبر همه جا را گرفته بود.

اما انصاف اين است كه: اين دليل قانع كننده نمى باشد; زيرا پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)با تمام مشكلاتى كه در «مكّه» داشت، بلند آوازه و در تمام محافل سخن از قيام، رسالت و دعوت او بود و به وسيله اجتماع سالانه «حجّ»، اين آوازه به ساير مناطق «حجاز»، مخصوصاً «مدينه» رسيده بود.

* * *

1 ـ ولى طبق فتاواى فقهاى ما، «بسم اللّه» در هر دو بايد باشد و اين كه مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» نقل كرده كه فقهاى ما «بسم اللّه» را حذف مى كنند، درست به نظر نمى رسد.

2 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 32، صفحه 2.

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در فضيلت تلاوت اين سوره در حديثى، از پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله) مى خوانيم كه فرمود: مَنْ قَرَأَها أُعْطِيَ مِنَ الأَجْرِ كَمَنْ لَقِيَ مُحَمَّداً(صلى الله عليه وآله) مُغْتَمّاً فَفَرَّجَ عَنْهُ: «هر كس اين سوره را بخواند، پاداش كسى را دارد كه محمّد(صلى الله عليه وآله) را غمگين ديده و اندوه را از قلب او زدوده است».(1)

* * *

1أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ

2وَ وَضَعْنا عَنْكَ وِزْرَكَ

3الَّذي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ

4وَ رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ

5فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً

6إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً

7فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ

8وَ إِلى رَبِّكَ فَارْغَبْ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ آيا ما سينه تو را گشاده نساختيم؟

2 ـ و بار سنگين تو را از تو بر نداشتيم؟!

3 ـ همان بارى كه سخت بر پشت تو سنگينى مى كرد.

4 ـ و آوازه تو را بلند ساختيم!

5 ـ به يقين با سختى آسانى است.

6 ـ (آرى) با سختى آسانى است.

7 ـ پس هنگامى كه از كار مهمى فارغ مى شوى به مهم ديگرى پرداز.

8 ـ و به سوى پروردگارت توجه كن!

▲ما تو را مشمول انواع نعمت ها ساختيم

لحن آيات، آميخته با لطف و محبت فوق العاده پروردگار و تسلى و دلدارى پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) است.

در نخستين آيه، به مهمترين موهبت الهى اشاره كرده، مى فرمايد: «آيا ما سينه تو را گشاده نساختيم؟» (أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ).

«نَشْرَح» از ماده «شرح» در اصل، به گفته «راغب» در «مفردات»، به معنى گسترش دادن قطعات گوشت و توليد ورقه هاى نازك تر است، سپس مى افزايد: منظور از شرح صدر، گسترش آن به وسيله نور الهى و سكينه و آرامش خداداد مى باشد و بعد مى گويد: شرح دادن مشكلات كلام و سخن، به معنى گسترش آن و توضيح معانى مخفى است.

به هر حال، شك نيست كه: منظور از «شرح صدر» در اينجا، معنى كنائى آن است و آن توسعه دادن به روح و فكر پيامبر(صلى الله عليه وآله) است و اين توسعه مى تواند مفهوم وسيعى داشته باشد، كه هم وسعت علمى پيامبر را از طريق وحى و رسالت شامل گردد و هم بسط و گسترش تحمل و استقامت او در برابر لجاجت ها و كارشكنى هاى دشمنان و مخالفان.

لذا، هنگامى كه «موسى بن عمران» مأموريت دعوت «فرعون» طغيانگر را پيدا مى كند: «اذْهَبْ إِلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى» بلافاصله عرض مى كند: رَبِّ اشْرَحْ لي صَدْري * وَ يَسِّرْ لي أَمْري: «خداوندا! سينه ام را گشاده ساز و كار را بر من آسان كن».(2)

و در جائى ديگر، خطاب به پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) آمده است: فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تَكُنْ كَصاحِبِ الْحُوت: «اكنون كه چنين است منتظر فرمان پروردگارت باش، استقامت و شكيبائى پيشه كن و مانند يونس مباش» (كه بر اثر ترك شكيبائىِ لازم، گرفتار آن همه مشكلات و مرارت شد).(3)

«شرح صدر» در حقيقت، نقطه مقابل «ضيق صدر» است، چنان كه در آيه 97 سوره «حجر» مى خوانيم: وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضيقُ صَدْرُكَ بِما يَقُولُون: «ما مى دانيم كه سينه تو به خاطر گفتگوهاى (مغرضانه) آنها تنگ مى شود».

اصولاً، هيچ رهبر بزرگى نمى تواند بدون شرح صدر به مبارزه با مشكلات رود و آن كس كه رسالتش از همه عظيم تر است (مانند پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)) شرح صدر او بايد از همه بيشتر باشد، طوفان ها، آرامش اقيانوس روح او را بر هم نزند، مشكلات، او را به زانو در نياورد، كارشكنى هاى دشمنان، مأيوسش نسازد، سؤالات از مسائل پيچيده، او را در تنگنا قرار ندهد و اين عظيم ترين هديه الهى به رسول اللّه بود.

لذا، در حديثى آمده است: «پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: من تقاضائى از پروردگارم كردم كه دوست مى داشتم اين تقاضا را نمى كردم، عرض كردم:

خداوندا! جريان باد را در اختيار بعضى از پيامبران قبل از من قرار دادى، و بعضى از آنها مردگان را زنده مى كردند، خداوند به من فرمود:

آيا تو يتيم نبودى پناهت دادم؟

گفتم: آرى.

فرمود : آيا گمشده نبودى هدايتت كردم؟

عرض كردم: آرى، اى پروردگار!.

فرمود: آيا سينه تو را گشاده، و پشتت را سبك بار نكردم؟

عرض كردم: آرى اى پروردگار»!(4)

اين، نشان مى دهد كه نعمت «شرح صدر» مافوق معجزات انبياء است، و به راستى، اگر كسى حالات پيامبر(صلى الله عليه وآله) را دقيقاً مطالعه كند و ميزان شرح صدر او را در حوادث سخت و پيچيده دوران عمرش بنگرد، يقين مى كند اين از طريق عادى ممكن نيست، اين يك تأييد الهى و ربانى است.

در اينجا بعضى گفته اند: منظور از «شرح صدر» همان حادثه اى است كه در طفوليت يا جوانى پيغمبر(صلى الله عليه وآله) واقع شد، كه فرشتگان آسمان آمدند، سينه او را شكافتند، قلبش را بيرون آورده، شستشو دادند، و آن را از علم و دانش و رأفت و رحمت پر كردند.(5)

بديهى است، منظور از اين حديث، اين قلب جسمانى نيست، بلكه كنايه و اشاره اى است به امدادهاى الهى از نظر روحى، تقويت عزم و اراده پيغمبر و پاكسازى او از هر گونه نقايص اخلاقى و وسوسه هاى شيطانى.ولى، دليلى نداريم كه آيه مورد بحث اشاره به خصوص اين ماجرا باشد، بلكه مفهومى گسترده و وسيع دارد كه اين داستان ممكن است مصداقى از آن محسوب شود.و به خاطر همين شرح صدر بود كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به عالى ترين وجهى مشكلات رسالت را پشت سر گذاشت، و وظائف خود را در اين طريق به خوبى انجام داد.

* * *

پس از آن، به ذكر موهبت ديگرى از مواهب عظيم خود به پيامبر(صلى الله عليه وآله)پرداخته، مى افزايد: «آيا ما بار سنگين را از تو برنداشتيم»!؟ (وَ وَضَعْنا عَنْكَ وِزْرَكَ).

* * *

«همان بارى كه سخت بر پشت تو سنگينى مى كرد» (الَّذي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ).

«وِزْر» در لغت به معنى سنگينى است، واژه «وزير» نيز از همين معنى مشتق شده است، چون بارهاى سنگين حكومت را بر دوش مى كشد، و گناهان را نيز به همين جهت «وزر» گويند; چرا كه بار سنگينى است بر دوش گنهكار.

«أَنْقَضَ» از ماده «نقض» به معنى گشودن گره طناب، يا جدا كردن قسمت هاى به هم فشرده ساختمان است، و «انتقاض» به صدائى گفته مى شود كه به هنگام جدا شدن قطعات ساختمان از يكديگر به گوش مى رسد، و يا صداى مهره هاى كمر به هنگامى كه زير بار سنگينى قرار مى گيرد.اين كلمه در مورد شكستن پيمان ها و قراردادها نيز به كار مى رود و مى گويند: فلان كس نقض عهد كرد.به اين ترتيب، آيه فوق مى گويد: خداوند آن بار سنگين و كمرشكن را از تو برداشت.

اين كدام بار بود كه خداوند از دوش پيامبرش برداشت؟ قرائن آيات به خوبى نشان مى دهد: منظور همان مشكلات رسالت و نبوت، و دعوت به سوى توحيد و يكتاپرستى، و برچيدن آثار فساد از آن محيط بسيار آلوده بوده است، نه تنها پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، كه همه پيغمبران در آغاز دعوت با چنين مشكلات عظيمى روبرو بودند، و تنها با امدادهاى الهى بر آنها پيروز مى شدند، منتها شرائط محيط و زمان پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) از جهاتى سخت تر و سنگين تر بود.

بعضى نيز، «وزر» را به معنى بار سنگين «وحى» در آغاز نزول، تفسير كرده اند.

بعضى نيز، به ضلالت و گمراهى و لجاج و عناد مشركان.

بعضى، به اذيت و آزار فوق العاده آنها.

و بعضى، به اندوه ناشى از وفات عمويش «ابو طالب» و همسرش «خديجه» و بالاخره بعضى، به مسأله عصمت و پاكى از گناه تفسير كرده اند.

ولى، ظاهرا همان تفسير اول از همه مناسب تر است، و اينها شاخ و برگى براى آن محسوب مى شود.

* * *

و در سومين موهبت مى فرمايد: «ما آوازه تو را بلند كرديم» (وَ رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ).(6)

نام تو همراه اسلام و نام قرآن، همه جا پيچيد، و از آن بهتر اين كه: نام تو در كنار نام «اللّه» هر صبح و شام بر فراز مأذنه ها و هنگام اذان برده مى شود، و شهادت به رسالت تو، در كنار شهادت به توحيد و يگانگى خداوند، نشان اسلام و دليل پذيرش اين آئين پاك است.

چه افتخارى از اين برتر، و رفعت مقامى از اين بالاتر تصور مى شود؟!

در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در تفسير اين آيه مى خوانيم كه فرمود: «جبرئيل» به من گفت: خداوند متعال مى گويد: هنگامى كه نام من برده مى شود، نام تو نيز همراه من ذكر مى شود (و در عظمت مقام تو همين بس).

تعبير به لَكَ: «براى تو» تأكيدى است بر اين كه: نام و آوازه پيامبر را على رغم تمام آن كارشكنى ها و دشمنى ها بلند ساخت.

در اينجا سؤالى مطرح است: اين سوره در «مكّه» نازل شده، در حالى كه گسترش اسلام، حل مشكلات رسالت، برداشتن بارهاى سنگين از دوش پيامبر(صلى الله عليه وآله) و بلند شدن آوازه او در اقطار جهان، در «مدينه» واقع شد.

در پاسخ اين سؤال بعضى گفته اند: منظور اين است كه بشارت آن قبلاً به پيامبر(صلى الله عليه وآله) داده شد، و همان بود كه بار اندوه و غم را از دل او برداشت.

و گاه گفته اند: «فعل ماضى» در اينجا معنى «مستقبل» را مى بخشد، و نويدى است نسبت به آينده.

ولى، حق اين است كه: قسمتى از اين امور در «مكّه» مخصوصاً در اواخر دوران سيزده ساله اى كه پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در «مكّه» مشغول به دعوت مردم بود، تحقق يافت، ايمان در قلوب عده زيادى نفوذ كرد، و مشكلات نسبتاً كمتر شد، اسم و آوازه پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)، همه جا پيچيد، و زمينه براى پيروزى هاى بزرگ آينده فراهم گشت.

جالب اين كه: «حسّان بن ثابت» شاعر معروف پيامبر(صلى الله عليه وآله) در مدح آن حضرت، به مضمون همين آيه در شكل زيبائى اشاره كرده، مى گويد:

وَ ضَمَّ الإِلهُ اسْمَ النَّبِيِّ إِلى اسْمِهِ *** إِذا قالَ فِي الْخَمْسِ الْمُؤَذِّنُ أَشْهَدُ

وَ شَقَّ لَهُ مِنْ اِسْمِهِ لِيُجِلَّهُ *** فَذُو الْعَرْشِ «مَحْمُودٌ» وَ هذا «مُحَمَّدٌ»:

«خداوند اسم پيامبر را به اسم خود ضميمه كرد * در آن هنگام كه مؤذن در پنج نوبت اَشْهَدُ... مى گويد.

و از نام خود نامى براى او انتخاب كرد تا احترامش كند * لذا خداوند صاحب عرش، «محمود» است و او «محمّد» است»!

سيمرغِ فهم هيچ كس از انبياء نرفت *** آنجا كه تو به بال كرامت پريده اى

هر يك به قدر خويش به جائى رسيده اند *** آنجا كه جاى نيست، به جائى رسيده اى

* * *

در آيه بعد، به پيامبرش مهمترين بشارت را مى دهد و انوار اميد را بر قلب پاكش مى پاشد، مى فرمايد: «قطعاً با سختى آسانى است» (فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً).

* * *

و باز تأكيد مى كند: «قطعاً با سختى آسانى است» (إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً).

غم مخور، مشكلات و سختيها به اين صورت باقى نمى ماند، كارشكنى هاى دشمنان براى هميشه ادامه نخواهد يافت، و محروميت هاى مادى و مشكلات اقتصادى و فقر مسلمين به همين صورت ادامه نمى يابد.

آن كس كه تحمل مشكلات كند، و در برابر طوفان ها ايستادگى به خرج دهد، روزى، ميوه شيرين آن را مى چشد، روزى كه فرياد دشمنان خاموش، كارشكنى ها بى رنگ، جاده هاى پيشرفت و تكامل صاف، و پيمودن مسير حق آسان خواهد شد.

گرچه بعضى از مفسران، اين آيات را اشاره به فقر مالى عمومى مسلمانان در آغاز ظهور اسلام شمرده اند، ولى گستردگى مفهوم آيات، همه مشكلات را شامل مى شود، اين دو آيه، به صورتى مطرح شده كه اختصاص به شخص پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و زمان آن حضرت نيز ندارد، بلكه به صورت يك قاعده كلى و به عنوان تعليلى بر مباحث سابق مطرح است، و به همه انسان هاى مؤمن مخلص و تلاشگر نويد مى دهد: هميشه در كنار سختى ها آسانى ها است، حتى تعبير به «بعد» نمى كند، بلكه تعبير به «مع» كه نشانه همراهى است مى كند.

آرى، چنين است كه با هر مشكلى، آسانى آميخته، و با هر صعوبتى، سهولتى همراه است، و اين دو هميشه با هم بوده و با هم خواهند بود.

اين نويد و وعده الهى است كه دل را نور و صفا مى بخشد، به پيروزى ها اميدوار مى كند، و گرد و غبار يأس و نوميدى را از صفحه روح انسان مى زدايد.(7)

در حديثى آمده است: پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: وَ أعْلَمْ أَنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً، وَ أَنَّ مَعَ الصَّبْرِ النَّصْرَ، وَ أَنَّ الْفَرَجَ مَعَ الْكَرْبِ: «بدان با سختى ها، آسانى است، با صبر، پيروزى، و با غم و اندوه، خوشحالى و گشايش است».(8)

و در حديثى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم: زنى شكايت همسرش را نزد آن حضرت برد كه او چيزى بر من انفاق نمى كند، در حالى كه همسرش واقعا تنگدست بود، على (عليه السلام) از اين كه همسر او را به زندان بيفكند خوددارى كرد، و در جواب فرمود: اِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً (و او را به صبر و شكيبائى دعوت كرد).(9)

آرى:

صبر و ظفر هر دو دوستان قديمند *** بر اثر صبر، نوبت ظفر آيد

* * *

سپس، در آخرين آيات اين سوره مى فرمايد: «پس هنگامى كه از كار مهمى فارغ مى شوى به مهم ديگرى پرداز» (فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ).

هرگز بيكار نمان، تلاش و كوشش را كنار مگذار، پيوسته مشغول مجاهده باش و پايان هر مهمى را، آغاز مهم ديگر قرار ده.

* * *

و در تمام اين احوال به خدا تكيه كن «و به سوى پروردگارت توجه نما» (وَ إِلى رَبِّكَ فَارْغَبْ).

رضايت او را بطلب، خشنودى او را جستجو كن، و به سوى قرب جوارش بشتاب.

مطابق آنچه گفته شد، آيه، مفهوم گسترده اى دارد كه فراغت از هر مهمى، و پرداختن به مهم ديگر را شامل مى شود، و جهت گيرى تمام تلاش ها را به سوى پروردگار توصيه مى كند، ولى غالب مفسران معانى محدودى براى آيه ذكر كرده اند، كه مى توان هر يك از آنها را به عنوان مصداقى پذيرفت:

جمعى گفته اند: منظور اين است: هنگامى كه از نماز واجب فراغت يافتى، به دعا پرداز و از خدا تمنا كن، تا هر چه مى خواهى به تو بدهد.

يا: هنگامى كه از فرائض فارغ شدى، براى نافله شب برخيز.

يا: هنگامى كه از دنيا فارغ شدى، به امور آخرت و عبادت و نماز پروردگارت بپرداز.

يا: هنگامى كه از واجبات فراغت پيدا كردى، به مستحباتى كه خدا دستور داده، توجه كن.

يا: هنگامى كه از جهاد با دشمن فارغ شدى، به عبادت برخيز.

يا: هنگامى كه از جهاد با دشمن فارغ شدى، به جهاد نفس پرداز.

يا: هنگامى از اداى رسالت فارغ شدى، به تقاضاى شفاعت برخيز!

در روايات متعددى كه دانشمند معروف اهل سنت حافظ «حاكم حسكانى» در «شواهد التنزيل» نقل كرده، از امام صادق(عليه السلام) چنين آمده: «هنگامى كه فراغت يافتى، على را به ولايت نصب كن».(10)

«قرطبى» نيز در تفسير خود از بعضى نقل كرده است: معناى آيه اين است: «هنگامى كه فراغت يافتى، امامى را كه جانشين تو است نصب كن» (هر چند نامبرده خودش اين معنى را نپذيرفته است).(11)

با توجه به اين كه در آيه شريفه، موضوع «فراغت»، معين نشده است و «فَانْصَب» از ماده «نصب» (بر وزن نسب) به معنى تعب و زحمت است، آيه بيانگر يك اصل كلى و فراگير است، و هدف آن است كه پيامبر را به عنوان يك الگو و سرمشق، از اشتغال به استراحت، بعد از پايان يك امر مهم، باز دارد، و تلاش مستمر و پى گير را در زندگى به او گوشزد كند.

با توجه به اين معنى روشن مى شود: تمام تفاسير فوق صحيح است، ولى هر كدام به عنوان يك مصداق از اين معنى فراگير و عام.و چه برنامه سازنده و مؤثرى كه رمز پيروزى و تكامل در آن نهفته است، اصولاً بيكار بودن و فراغت كامل، مايه خستگى، كم شدن نشاط، تنبلى و فرسودگى، و در بسيارى از مواقع، مايه فساد و تباهى و انواع گناهان است.

قابل توجه اين كه: آمارها نشان مى دهد، به هنگام تعطيلات مؤسسات آموزشى، ميزان فساد گاهى تا هفت برابر بالا مى رود!

به هر حال، مجموعه اين سوره، بيانگر عنايت خاص الهى به پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)، تسلّى او در برابر مشكلات، و وعده نصرت و تأييد او در فراز و

نشيب هاى راه رسالت است.و در عين حال، مجموعه اى است اميدبخش، سازنده و حيات آفرين براى همه انسان ها و همه رهروان راه حق.

* * *

نكته ها:

1 ـ همان گونه كه در بالا اشاره كرده ايم، در روايات متعددى آمده است: منظور از آيه «فَاِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ» (به عنوان بيان يك مصداق) نصب اميرمؤمنان على(عليه السلام) به خلافت، بعد از انجام امر رسالت است.

«آلوسى» در «روح المعانى» بعد از نقل اين سخن از بعضى از «اماميه»، مى گويد: آنها «فَانْصَبْ» را با كسر «ص» خوانده اند، و به فرض كه چنين باشد، دليلى بر اين نمى شود كه منظور نصب «على بن ابيطالب»(عليه السلام) باشد، سپس از «زمخشرى» در «كشّاف» نقل مى كند: اگر براى شيعه چنين تفسيرى ممكن باشد، «ناصبى ها» (دشمنان على(عليه السلام)) نيز مى توانند آن را به عنوان دستور به «نصب» (به معنى بغض على بن ابيطالب) تفسير كنند»!.(12)

زيرا «اِنْصَبْ» (به فتح «ص») به معنى خود را به تعب بينداز و جدّ و جهد كن آمده، در حالى كه «اِنْصِبْ» (به كسر «ص») دستور به نصب كردن، بالا بردن و برپا داشتن است.

اين مفسران چنين پنداشته اند: «شيعه» قرائت آيه را تغيير مى دهد، تا براى مسأله ولايت به آن استدلال كند، در حالى كه هرگز نياز به چنين تغييرى نيست، بلكه همين قرائت معروف و شناخته شده براى تفسير مزبور كافى است; زيرا مى گويد: بعد از فراغت از امر مهمى مانند رسالت، براى امر مهم ديگرى مانند ولايت تلاش و كوشش كن، و اين به عنوان يك مصداق، كاملاً قابل قبول است.

و مى دانيم: پيامبر(صلى الله عليه وآله) طبق حديث معروف «غدير» و احاديث فراوان ديگر كه در كتب همه علماى اسلام آمده است، تلاش پى گير و مستمرى در اين زمينه داشت. اما چقدر زننده است كه دانشمندى همچون «زمخشرى» كه على(عليه السلام) را به عنوان چهارمين پيشواى بزرگ اسلام و جانشين پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى شمرد، به خود اجازه دهد بگويد: «ناصبى ها» نيز حق دارند آيه را به بغض على بن ابيطالب(عليه السلام)تفسير كنند، چه تعبير ركيك و زننده اى؟ آن هم از چنين مفسرى!!

راستى، تعصب چه پيامدهاى زشتى كه ندارد؟!

* * *

2 ـ دانشمند معروف معتزلى «ابن ابى الحديد» در شرح «نهج البلاغه» از «زبير بن بكّار» ـ كه به گفته او نه شيعه بود، و نه با «معاويه» دشمنى داشت ـ بلكه از على(عليه السلام) كناره گيرى كرد، و به مخالفان پيوست، از فرزند «مغيرة بن شعبه» نقل مى كند: «پدرم «مغيره» از عقل و درايت «معاويه» سخن بسيار مى گفت، و از طرز تفكرش اعجاب داشت، ولى شبى از نزد او آمد، در حالى كه بسيار غمگين و ناراحت بود، فهميدم مسأله مهمى رخ داده است، از او سؤال كردم، ديدم از «معاويه» شديداً بدگوئى مى كند، علت را سؤال كردم، گفت: امشب با او خلوت كرده بودم، به او گفتم: تو به مقاماتى كه مى خواستى رسيده اى، اكنون در عدالت و گسترش خيرات بكوش; زيرا سن تو بالا رفته است، نسبت به «بنى هاشم» نيز نيكى كن; چرا كه امروز تهديدى براى تو محسوب نمى شوند، و اين سبب نام نيك براى تو مى شود.

او در پاسخ گفت: هيهات! چه نامى از من باقى مى ماند؟

خليفه اول و دوم آن همه كار كردند، چه نامى از آنها باقى مانده؟ ولى شما «ابن ابى كبشه» (محمّد(صلى الله عليه وآله)) را بنگريد، كه هر روز، پنج مرتبه نام او را بر فراز مأذنه ها به صورت «أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ» مى برند، اى بيچاره! چه كارى از كارهاى من بعد از او باقى مى ماند؟ و چه نامى براى ما خواهد ماند؟ نه، به خدا سوگند مگر اين كه: اين وضع دگرگون گردد و نام پيامبر مدفون شود»!.(13)

ولى، به مقتضاى «وَ رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ» خدا خواسته است اين نام در سراسر تاريخ و در تمام جهان بشريت، بلند آوازه باشد، چه ديگران بپسندند يا نپسندند؟ خشنود باشند، يا ناخشنود؟ اساساً اين تعبيرات را اگر بشكافيم، چه معنى خواهد داشت؟! لا حَولَ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّهِ!.

* * *

خداوندا! قلب ما را از حب ذات تهى كن و از عشق خودت مملوّ ساز!

پروردگارا! تو خود وعده داده اى كه با هر مشكلى راحتى و آسودگى است، مسلمين امروز را از اين مشكلات عظيم و ناملائماتى كه از ناحيه دشمنان به آنها مى رسد آسوده ساز!

بارالها! نعمت ها و مواهب تو بر ما فراوان است، به ما توفيق شكرگزارى آنها را مرحمت فرما!

آمِيْنَ يا رَبَّ الْعالَمِيْنَ

پايان سوره أ لم نشرح(14)

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 507.

2ـ طه، آيات 24 ـ 26.

3 ـ قلم، آيه 48.

4 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 508.

5 ـ تفسير «درّ المنثور» طبق نقل تفسير «الميزان»، جلد 20، صفحه 452 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 32، صفحه 2 ـ مضمون اين حديث در «صحيح بخارى»، «ترمذى» و «نسائى» نيز در داستان «معراج» آمده است.

6 ـ تعبير به «رفع» بعد از «وضع» با توجه به اين كه ضد يكديگرند، در اينجا لطف خاصى دارد.

7 ـ از آنچه گفتيم روشن شد: الف و لام در «العُسر» براى جنس است نه براى عهد، و واژه «يُسر» گر چه به صورت نكره ذكر شده، ولى آن هم معنى جنسى را مى رساند، و نكره بودن در اين گونه موارد براى بيان عظمت است.

8 و 9 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 604، حديث 11 و 13.

10 ـ «شواهد التنزيل»، جلد 2، صفحه 349، احاديث 1116 تا 1119.

11 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 10، صفحه 7199.

12 ـ «روح المعانى»، جلد 30، صفحه 172 ـ تفسير «كشّاف»، جلد 4، صفحه 772.

13 ـ «شرح نهج البلاغه»، جلد 5، صفحه 129 (عبارت «ابن ابى الحديد» در اينجا چنين است: «فَأَيُّ عَمَلِى يَبْقى؟ وَ أَىُّ ذِكْر يَدُومُ بَعْدَ هَذَا؟ لا أَباً لَكَ، لا وَ اللّهِ إِلاّ دَفْناً دَفْناً»!

14 ـ تصحيح: 6 / 3 / 1383.

از عجائب روزگار اين كه، زمان تأليف اين تفسير، دوران جنگ تحميلى «عراق» بر ضد «ايران» بود و دوران بمباران و تعرضات هوائى به شهرهاى كشورمان و كلمات و دعاهاى اين مجلد اشاره به مسائل اين جنگ دارد.

و امروز كه ايام تصحيح اين جلد است، عراق در اشغال شيطان بزرگ «آمريكا» و «انگليس» است و روز قبل گلوله خمپاره اى به حرم اميرمؤمنان(عليه السلام) اصابت نمود، خيابان هاى «نجف» و «كربلا» زير چرخ هاى تانك ها و قدم هاى سربازان آنها است. مى كُشند، زندان و شكنجه مى كنند، كه روزانه اين اخبار را از رسانه ها مى شنويم.

خداوند وسيله نجات اين كشور را فراهم نمايد.آمين!

▲سوره تيـن

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 8 آيه است

▲محتواى سوره تين

اين سوره، در حقيقت بر محور آفرينش زيباى انسان، و مراحل تكامل، و انحطاط او دور مى زند، و اين مطلب با سوگندهاى پر معنائى در آغاز سوره شروع شده است، و بعد از شمردن عوامل پيروزى و نجات انسان، سرانجام، با تأكيد بر مسأله معاد و حاكميت مطلقه خداوند، پايان مى گيرد.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) آمده است: مَنْ قَرَأَها أَعْطاهُ اللّهُ خَصْلَتَيْنِ: الْعافِيَةَ وَ الْيَقِينَ ما دامَ فِي دارِ الدُّنْيا، فَإِذَا ماتَ أَعْطاهُ اللّهُ مِنَ الأَجْرِ بِعَدَدِ مَنْ قَرَأَ هَذِهِ السُّورَةَ صِيامَ يَوْم!:

«هر كس اين سوره را بخواند، خداوند دو نعمت را مادامى كه در دنيا است به او مى بخشد: سلامت و يقين، و هنگامى كه از دنيا برود، به تعداد تمام كسانى كه اين سوره را خوانده اند، ثواب يك روز روزه، به عنوان پاداش به او مى بخشد».(1)

اين سوره در «مكّه» نازل و آيه «وَ هذَا الْبَلَدِ الأَمِيْن» كه در آن سوگند به شهر «مكّه» با اسم اشاره نزديك ياد شده، دليل بر آن است.

* * *

1وَ التِّينِ وَ الزَّيْتُونِ

2وَ طُورِ سينينَ

3وَ هذَا الْبَلَدِ الأَمينِ

4لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسانَ فِي أَحْسَنِ تَقْويم

5ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلينَ

6إِلاَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُون

7فَما يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ

8أَ لَيْسَ اللّهُ بِأَحْكَمِ الْحاكِمينَ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ قسم به انجير و زيتون (يا: قسم به سرزمين شام و بيت المقدس).

2 ـ و سوگند به «طور سينين».

3 ـ و قسم به اين شهر امن (مكّه).

4 ـ كه ما انسان را در بهترين صورت و نظام آفريديم.

5 ـ سپس او را به پائين ترين مرحله باز گردانديم.

6 ـ مگر كسانى كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند كه براى آنها پاداشى تمام ناشدنى است!

7 ـ پس چه چيز سبب مى شود كه بعد از اين همه (دلايل روشن) روز جزا را انكار كنى؟!

8 ـ آيا خداوند بهترين حكم كنندگان نيست؟!

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 510.

▲ما انسان را در بهترين صورت آفريديم

در آغاز اين سوره نيز، به چهار سوگند پر معنى برخورد مى كنيم، كه مقدمه براى بيان مطلب پر اهميتى است.

مى فرمايد: «قسم به تين، و زيتون» (وَ التِّينِ وَ الزَّيْتُونِ).

* * *

«و سوگند به طور سينين» (وَ طُورِ سينينَ).(1)

* * *

«و سوگند به اين شهر امن و امان» (وَ هذَا الْبَلَدِ الأَمينِ).

«تين» در لغت به معنى «انجير» و «زيتون» همان زيتون معروف است، كه ماده روغنى مفيدى از آن مى گيرند.

در اين كه: آيا منظور، سوگند به همين دو ميوه معروف است يا چيز ديگر؟ مفسران سخنان گوناگونى دارند.

در حالى كه، بعضى آن را اشاره به همان دو ميوه معروف مى دانند كه خواص غذائى و درمانى فوق العاده زيادى دارد.

بعضى ديگر معتقدند: منظور از آن، دو كوهى است كه شهر «دمشق» و «بيت المقدس» بر آنها قرار گرفته; چرا كه اين دو محل، سرزمين قيام بسيارى از انبياء و پيامبران بزرگ خدا است، و اين دو قسم با سوگندهاى سوم و چهارم كه از سرزمين هاى مقدسى ياد مى كند، هماهنگ است.

بعضى نيز گفته اند: نامگذارى اين دو كوه به نام «تين» و «زيتون» به خاطر اين است كه: بر يكى از آنها درختان «انجير» مى رويد، و بر ديگرى درختان «زيتون».

بعضى نيز، «تين» را اشاره به دوران آدم دانسته اند; چرا كه لباسى كه آدم و حوا در بهشت پوشيدند، از برگ درختان انجير بود، و زيتون را اشاره به دوران نوح(عليه السلام)مى دانند; زيرا در آخرين مراحل طوفان، نوح، كبوترى را رها كرد، تا درباره پيدا شدن خشكى از زير آب جستجو كند، او با شاخه زيتونى بازگشت، و نوح فهميد طوفان پايان گرفته و خشكى از زير آب ظاهر شده است (لذا شاخه زيتون رمز صلح و امنيت است).

بعضى نيز، «تين» را اشاره به مسجد نوح(عليه السلام) كه بر كوه «جودى» بنا شده مى دانند، و زيتون را اشاره به «بيت المقدس».

ولى، ظاهر آيه در بدو نظر، همان دو ميوه معروف است، اما با توجه به سوگندهاى بعد، مناسب دو كوه يا دو مركز مقدس و مورد احترام مى باشد.

لذا در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: خداوند از ميان شهرها چهار شهر را برگزيد، و درباره آنها فرمود: وَ التِّينِ وَ الزَّيْتُونِ وَ طُورِ سينينَ وَ هذَا الْبَلَدِ الأَمينِ: «تين» «مدينه» است، «زيتون» «بيت المقدس» و «طور سينين» «كوفه» و «هذَا الْبَلَدِ الأَمينِ» «مكّه» است.(2)

منظور از «طور سينين» ظاهراً همان «طور سيناء» است، كه مفسران آن را اشاره به كوه «طور» معروف كه در «صحراى سيناء» است دانسته اند، و در آنجا درختان پر بار زيتون وجود دارد.

«سينا» را به معنى كوه پر بركت، يا پر درخت، يا زيبا، مى دانند، و همان كوهى است كه موسى(عليه السلام) به هنگام مناجات به آنجا مى رفت.

بعضى نيز آن را كوهى در نزديك «كوفه» و سرزمين «نجف» دانسته اند.بعضى تصريح كرده اند: «سينين» و «سيناء» يكى است و معناى آن پر بركت است.

و اما «هذَا الْبَلَدِ الأَمِيْن» مسلماً اشاره به سرزمين «مكّه» است، سرزمينى كه حتى در عصر جاهليت به عنوان منطقه امن و حرم خدا شمرده مى شد، و كسى در آنجا حق تعرض به ديگرى نداشت، حتى مجرمان و قاتلان وقتى به آن سرزمين مى رسيدند، در امنيت بودند.

اين سرزمين، در اسلام اهميت فوق العاده اى دارد، حيوانات و درختان و پرندگان او، ـ چه رسد به انسان ها ـ از امنيت خاصى بايد در آنجا برخوردار باشند.(3)

اين نكته نيز، قابل دقت است: واژه «تين» در قرآن مجيد، تنها در اينجا ذكر شده، در حالى كه كلمه «زيتون» شش بار صريحاً در قرآن مجيد آمده، و يك بار هم به صورت اشاره، در آنجا كه مى فرمايد: وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيْناءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْغ لِلآكِلينَ: «و درختى كه از طور سينا مى رويد و از آن روغن و نان خورش براى خورندگان فراهم مى گردد».(4)

* * *

1 ـ «سينينَ» را بعضى جمع «سينه» به معنى «درخت» دانسته اند، و با توجه به اين كه «طور» به معنى «كوه» است، مفهوم آن كوه پر درخت مى شود.

بعضى نيز گفته اند: «سينين» اسم زمينى است كه آن كوه بر آن قرار دارد.

بعضى نيز گفته اند: «سينين» به معنى پر بركت و زيبا است، و لغتى است به زبان اهل حبشه (روح المعانى، جلد 30، صفحه 173).

2 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 606، حديث 4 ـ درست است كه در آن زمان «كوفه» به صورت يك شهر بزرگ نبود، ولى با توجه به عبور شط فرات از آن سرزمين، مسلماً در آن زمان آبادى هاى فراوانى در آنجا وجود داشته است، «از تواريخ نيز استفاده مى شود كه قبل از اسلام نيز در آنجا شهرى وجود داشت» (دائرة المعارف مصاحب، جلد 2، ماده كوفه).

3 ـ واژه «امين» در اينجا ممكن است «فعيل» به معنى «فاعل» باشد و مفهومش «ذو الامانة» است و يا «فعيل» به معنى مفعول يعنى سرزمينى كه مردم در آن در امنيتند.

4 ـ مؤمنون، آيه 20.

▲ارزش غذائى انجير و زيتون!

و هر گاه اين دو قسم (تين و زيتون) را بر معنى ابتدائى آنها حمل كنيم، يعنى انجير و زيتون معروف، باز سوگند پر معنائى است، زيرا:

«انجير» داراى ارزش غذائى فراوانى است و لقمه اى است مُغَذِّى و مُقَوِّى براى هر سن و سال و خالى از پوست و هسته و زوائد.

غذاشناسان مى گويند:

«از انجير مى توان به عنوان قند طبيعى جهت كودكان استفاده نمود، ورزشكاران و آنها كه گرفتار ضعف و پيرى اند، مى توانند از انجير براى تغذيه خود استفاده كنند».

مى گويند: «افلاطون» به قدرى انجير را دوست مى داشت، كه بعضى آن را دوست فيلسوفان ناميده اند، و «سقراط» انجير را جذب كننده مواد نافع و دفع كننده مضار مى دانسته.

«جالينوس»، رژيم مخصوصى از انجير براى پهلوانان تنظيم كرده بود، به پهلوانان «روم» و «يونان قديم» نيز انجير داده مى شد.

دانشمندان غذاشناس مى گويند: انجير سرشار از ويتامين هاى مختلف و قند است، و در بسيارى از بيمارى ها، از آن به عنوان يك دارو مى توان استفاده كرد، مخصوصاً هر گاه انجير و عسل را به طور مساوى مخلوط كنند، براى زخم معده بسيار مفيد است، خوردن انجير خشك فكر را تقويت مى كند، خلاصه، به علت وجود عناصر معدنى در انجير كه سبب تعادل قواى بدن و خون مى گردد، انجير را غذاى هر سن و شرائطى معرفى كرده اند.

در حديثى، از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) آمده است: التِّينُ يَذْهَبُ بِالْبَخَرِ وَ يَشُدُّ الْفَمَ وَ الْعَظْمَ، وَ يُنْبِتُ الشَّعْرَ، وَ يَذْهَبُ بِالدّاءِ وَ لا يُحْتاجُ مَعَهُ إِلى دَواء وَ قالَ(عليه السلام): التِّينُ أَشْبَهُ شَيْء بِنَباتِ الْجَنَّةِ:

«انجير بوى دهان را مى برد، لثه ها و استخوان ها را محكم مى كند، مو را مى روياند، درد را برطرف مى سازد، و با وجود آن نياز به دارو نيست، و نيز فرمود: انجير شبيه ترين اشياء به ميوه بهشتى است».(1)-(2)

و اما درباره «زيتون» غذاشناسان و دانشمندان بزرگى كه ساليان دراز از عمر خود را در راه مطالعه خواص گوناگون ميوه ها صرف كرده اند، براى زيتون و روغن آن اهميت فوق العاده اى قائلند، و معتقدند: كسانى كه مى خواهند همواره سالم باشند، بايد از اين اكسير حياتى استفاده كند.

روغن زيتون، دوست صميمى كبد آدمى، و براى رفع عوارض كليه ها، سنگ هاى صفراوى، قولنج هاى كليوى، كبدى، و رفع يبوست بسيار مؤثر است.

به همين دليل، از درخت زيتون به عنوان «شجره مباركه» در قرآن مجيد ياد شده است.

روغن زيتون نيز، سرشار از انواع ويتامين ها است و داراى فسفر، گوگرد، كلسيوم، آهن، پتاسيم و منگنز است.مرهم هائى را كه از روغن زيتون و سير تهيه مى شود، براى انواع دردهاى روماتيسمى مفيد دانسته اند، سنگ هاى كيسه صفرا، به وسيله خوردن روغن زيتون از بين مى روند.(3)

در خبرى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم: ما أَقْفَرَ بَيْتٌ يَأْتَدِمُونَ بِالْخَلِّ وَ الزَّيْتِ وَ ذلِكَ إِدامُ الأَنْبِياءِ: «خانه اى كه در آن از سر كه و روغن زيتون به عنوان نان خورش استفاده مى كنند، هرگز خالى از طعام نمى شود، و اين غذاى پيامبران است».(4)

و در حديثى، از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) آمده است: نِعْمَ الطَّعامُ الزَّيْتُ: يُطَيِّبُ النَّكْهَةَ، وَ يَذْهَبُ بِالْبَلْغَمِ، وَ يُصَفِّي اللَّوْنَ، وَ يَشُدُّ الْعَصَبَ، وَ يَذْهَبُ بِالْوَصَبِ، وَ يُطْفِئُ الْغَضَبَ:

«روغن زيتون غذاى خوبى است، دهان را خوشبو، و بلغم را برطرف مى سازد، رنگ صورت را صفا و طراوت مى بخشد، اعصاب را تقويت كرده، بيمارى و درد و ضعف را از ميان مى برد و آتش خشم را فرو مى نشاند».(5)

اين بحث را با حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) پايان مى دهيم، فرمود: كُلُوا الزَّيْتَ وَ ادَّهِنُوا بِهِ فَإِنَّهُ مِنْ شَجَرَة مُبارَكَة: «روغن زيتون را بخوريد و بدن را با آن چرب كنيد كه از درخت مباركى است».(6)

* * *

بعد از ذكر اين قَسَم هاى پر محتواى چهارگانه، به جواب قسم پرداخته، چنين مى فرمايد: «مسلماً ما انسان را در بهترين شكل و نظام آفريديم» (لَقَدْ خَلَقْنَا

الإِنْسانَ فِي أَحْسَنِ تَقْويم).

«تقويم» به معنى چيزى به صورت مناسب در آوردن، و نظام معتدل و كيفيت شايسته است، و گستردگى مفهوم آن، اشاره به اين است كه: خداوند انسان را از هر نظر موزون و شايسته آفريد، هم از نظر جسمى، و هم از نظر روحى و عقلى; چرا كه هر گونه استعدادى را در وجود او قرار داده، و او را براى پيمودن قوس صعودى بسيار عظيمى آماده ساخته، و با اين كه انسان «جرم صغيرى» است، «عالم كبير» را در او جا داده و آن قدر شايستگى ها به او بخشيده، كه لايق خلعت: وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني آدَمَ: «ما فرزندان آدم را كرامت و عظمت بخشيديم»(7) شده است.

همان انسانى كه بعد از اتمام خلقتش مى فرمايد: فَتَبارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقين: «پس بزرگ و پر بركت است خدائى كه بهترين خلق كنندگان است»!.(8)

* * *

ولى، همين انسان با تمام اين امتيازات، اگر از مسير حق منحرف گردد، چنان سقوط مى كند كه به «اسفل السافلين» كشيده مى شود، لذا در آيه بعد مى فرمايد: «سپس ما او را به پائين ترين مراحل باز گردانديم» (ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلينَ).

مى گويند: هميشه در كنار كوه هاى بلند، دره هاى بسيار عميق وجود دارد، و در برابر آن قوس صعودى تكامل انسان، قوس نزولى وحشتناكى ديده مى شود، چرا چنين نباشد، در حالى كه موجودى است مملو از استعدادهاى سرشار، كه اگر در طريق صلاح از آن استفاده كند، بر بالاترين قله افتخار قرار مى گيرد، و اگر اين همه هوش و استعداد را در طريق فساد به كار اندازد، بزرگترين مفسده را مى آفريند و طبيعى است كه به «اسفل السافلين» كشيده شود.

* * *

ولى، در آيه بعد، مى افزايد: «مگر كسانى كه ايمان آورده اند و اعمال صالح انجام داده اند كه براى آنها پاداشى است قطع نشدنى» (إِلاَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُون).

«مَمْنُون» از ماده «مَنّ» در اينجا به معنى قطع يا نقص است، بنابراين «غَيْرُ مَمْنُون» اشاره به پاداشى دائمى و خالى از هر گونه نقص است.و بعضى گفته اند: منظور خالى از منت بودن است، اما معنى اول مناسب تر به نظر مى رسد.

بعضى جمله «ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلينَ» را به معنى ضعف، ناتوانى و كم هوشى فوق العاده دوران پيرى تفسير كرده اند، ولى در اين صورت، با استثناء آيه بعد سازگار نيست، بنابراين، با توجه به مجموع آيات قبل و بعد، همان تفسير اول درست به نظر مى رسد.

* * *

آن گاه، اين انسان ناسپاس و بى اعتنا به دلائل و نشانه هاى معاد را مخاطب ساخته، مى گويد: «چه چيز سبب مى شود كه تو بعد از اين همه دلائل، روز جزا را تكذيب كنى»؟! (فَما يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ).

ساختمان وجود تو از يكسو، و ساختمان اين جهان پهناور از سوى ديگر، نشان مى دهد: زندگى چند روزه دنيا، نمى تواند هدف نهائى آفرينش تو و اين عالم بزرگ باشد.اينها همه مقدمه اى است براى جهانى وسيع تر و كامل تر، و به تعبير قرآن «نشأه اولى» خود خبر از «نشأه اخرى» مى دهد، چرا انسان متذكر نمى شود (وَ

لَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الأُولى فَلَوْ لا تَذَكَّرُون).(9)-(10)

عالم گياهان، پيوسته و در هر سال، منظره مرگ و حيات مجدد را در برابر چشم انسان مجسم مى سازند، و آفرينش هاى پى در پى دوران جنينى، هر كدام معاد و حيات مجددى محسوب مى شود، با اين همه چگونه اين انسان، روز جزا را انكار مى كند؟

از آنچه گفتيم، روشن مى شود: مخاطب اين آيه، نوع انسان است، و اين احتمال كه: «مخاطب شخص پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) باشد و منظور اين است كه: با وجود دلائل معاد، چه كسى يا چه چيزى مى تواند تو را تكذيب كند» بعيد به نظر مى رسد.

و نيز روشن شد: منظور از «دين» در اينجا، آئين و شريعت نيست، بلكه همان جزا و روز جزا است، آيه بعد نيز گواه بر اين معنى است.

* * *

چنان كه مى فرمايد: «آيا خداوند بهترين حكم كنندگان و داوران نيست»؟! (أَ لَيْسَ اللّهُ بِأَحْكَمِ الْحاكِمينَ).

و اگر دين را به معنى كل شريعت و آئين بگيريم، معنى اين آيه چنين مى شود: «آيا خداوند احكام و فرمان هايش از همه حكيمانه تر و متقن تر نيست»؟

يا اين كه: آفرينش پروردگار در مورد انسان از هر نظر آميخته با حكمت، علم و تدبير است.ولى چنان كه گفتيم، معنى اول مناسب تر به نظر مى رسد.

در حديثى آمده است: موقعى كه پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) سوره «و التين» را تلاوت مى فرمود، وقتى به آيه «أَ لَيْسَ اللّهُ بِأَحْكَمِ الْحاكِمينَ» مى رسيد، مى فرمود: بَلى وَ أَنَا عَلى ذلِكَ مِنَ الشّاهِدِينَ: «آرى، خداوند احكم الحاكمين است و من بر اين امر گواهم».(11)

* * *

خداوندا! ما نيز گواهى مى دهيم كه تو احكم الحاكمينى.

پروردگارا! خلقت ما را در بهترين صورت قرار داده اى، توفيقى مرحمت كن تا عمل و اخلاق ما نيز در بهترين صورت باشد!

بارالها! پيمودن راه ايمان و عمل صالح جز به لطف تو ميسر نيست، ما را در اين راه مشمول الطافت فرما!

آمِيْنَ يا رَبَّ الْعالَمِيْنَ

پايان سوره تين(12)

 

1 ـ «كافى»، جلد 6، صفحه 358، مرحوم «علامه مجلسى» در «بحار الانوار»، جلد 66، صفحه 184 روايات متعددى در زمينه خواص انجير آورده است.

2 ـ «اولين دانشگاه و آخرين پيامبر»، جلد 9، صفحه 90 به بعد.

3 ـ «اولين دانشگاه و آخرين پيامبر»، جلد 9، صفحه 130 به بعد.

4 ـ «بحار الانوار»، جلد 66، صفحه 180، حديث 6. مشابه آن در «كافى»، جلد 6، صفحه 328، حديث 7 و «وسائل الشيعه»، جلد 25، صفحه 86، حديث 31262 (چاپ آل البيت) و «بحار الانوار»، جلد 11، صفحه 67، حديث 19 آمده است.

5 ـ «بحار الانوار»، جلد 66، صفحه 183، حديث 25.

6 ـ «بحار الانوار»، جلد 66، صفحه 182، حديث 19.

7 ـ اسراء، آيه 70.

8 ـ مؤمنون، آيه 14.

9 ـ در جلد 23، صفحه 239 به بعد، هفت دليل بر مسأله «معاد» با استفاده از آيات سوره «واقعه» بيان شده است.

10 ـ واقعه، آيه 62.

11 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 512 ـ همين مضمون در تفسير «روح البيان»، «قرطبى» و «فى ظلال»، ذيل آيه مورد بحث آمده است.

12 ـ تصحيح: 6 / 3 / 1383

▲سوره علق

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 19 آيه است

▲محتواى سوره علق

مشهور در ميان مفسران اين است: اين سوره نخستين سوره اى است كه بر پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نازل شده، و محتواى آن نيز مؤيد همين معنى است، و اين كه بعضى گفته اند: نخستين سوره، سوره «حمد»، يا سوره «مدثر» است، خلاف مشهور است.

اين سوره، در آغاز به پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) دستور قرائت و تلاوت مى دهد.

آن گاه، از آفرينش اين انسان با عظمت، از يك قطعه خون بى ارزش، سخن مى گويد.

در مرحله بعد، از تكامل انسان در پرتو لطف و كرم پروردگار، و آشنائى او با علم و دانش و قلم بحث مى كند.

پس از آن، از انسان هاى ناسپاسى كه على رغم اين همه موهبت و اكرام الهى، راه طغيان را پيش مى گيرند، سخن به ميان مى آورد.

و سرانجام، به مجازات دردناك كسانى كه مانع هدايت مردم و اعمال نيك اند، اشاره مى كند.

و سوره را با دستور «سجده» و «تقرب» به درگاه پروردگار پايان مى دهد.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در فضيلت قرائت اين سوره، از امام صادق(عليه السلام) نقل شده است: مَنْ قَرَأَ فِي يَوْمِهِ أَوْ فِى لَيْلَتِهِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ ثُمَّ ماتَ فِي يَوْمِهِ أَوْ فِي لَيْلَتِهِ ماتَ شَهِيْداً وَ بَعَثَهُ اللّهُ شَهِيْداً، وَ أَحْياهُ كَمَنْ ضَرَبَ بِسَيْفِهِ فِي سَبِيْلِ اللّهِ مَعَ رَسُولِ اللّهِ!:

«هر كس در روز يا شب، سوره «اِقْرَأ بِاسْمِ رَبِّكَ» را بخواند، و در همان شب يا روز بميرد، شهيد از دنيا رفته است و خداوند او را شهيد مبعوث مى كند و در صف شهيدان جاى مى دهد، و در قيامت همچون كسى است كه با شمشير در راه خدا همراه پيامبر خدا جهاد كرده است».(1)

اين سوره، به مناسبت تعبيرهاى مختلفى كه در آغاز آن است، به نام سوره «علق» يا سوره «اقرأ» يا سوره «قلم» ناميده شده.(2)

* * *

1اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذي خَلَقَ

2خَلَقَ الإِنْسانَ مِنْ عَلَق

3اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الأَكْرَمُ

4الَّذي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ

5عَلَّمَ الإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ بخوان به نام پروردگارت كه آفريد.

2 ـ انسان را از خون بسته اى خلق كرد!

3 ـ بخوان كه پروردگارت (از همه) بزرگوارتر است.

4 ـ همان كسى كه به وسيله قلم تعليم نمود.

5 ـ و به انسان آنچه را نمى دانست ياد داد.

شأن نزول:

همان گونه كه در شرح محتواى سوره، نيز اشاره كرديم، به اعتقاد اكثر مفسران، اين سوره، نخستين سوره اى است كه بر پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نازل شده است، بلكه به گفته بعضى: پنج آيه فوق، به اتفاق همه مفسران در آغاز وحى بر رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) نازل شده، مضمون آن نيز مؤيد اين معنى است.

در روايات آمده است: پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به كوه «حرا» رفته بود، «جبرئيل» آمده، گفت: اى محمّد! بخوان! پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: من قرائت كننده نيستم.

«جبرئيل» او را در آغوش گرفت و فشرد، و بار ديگر گفت: بخوان!

پيامبر(صلى الله عليه وآله) همان جواب را تكرار كرد، بار دوم نيز «جبرئيل» اين كار را كرد، و همان جواب را شنيد، و در سومين بار گفت: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذي خَلَقَ...» (تا آخر آيات پنجگانه).

اين سخن را گفت، و از ديده پيامبر(صلى الله عليه وآله) پنهان شد.

رسول خدا(صلى الله عليه وآله) كه با دريافت نخستين اشعه وحى، سخت خسته شده بود، به سراغ (خانه) «خديجه» آمده، فرمود: زَمِّلُونِى وَ دَثِّرُونِى: «مرا بپوشانيد و جامه اى بر من بيفكنيد تا استراحت كنم».(3)

«طبرسى» در «مجمع البيان» نيز نقل مى كند: «رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به «خديجه» فرمود: هنگامى كه تنها مى شوم، ندائى مى شنوم (و نگرانم!).

«خديجه» عرض كرد: خداوند جز خير، درباره تو كارى نخواهد كرد; چرا كه به خدا سوگند، تو امانت را ادا مى كنى، صله رحم به جا مى آورى، در سخن گفتن راستگو هستى.

«خديجه» مى گويد: بعد از اين ماجرا به سراغ «ورقة بن نوفل» رفتيم، (او از آگاهان عرب و عموزاده «خديجه» بود) رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) آنچه را ديده بود براى «ورقه» بيان كرد.

«ورقه» گفت: هنگامى كه آن منادى به سراغ تو مى آيد، دقت كن، ببين چه مى شنوى؟ سپس براى من نقل كن.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) در خلوتگاه خود اين را شنيد كه مى گويد: اى محمّد! بگو: بِسْمِ اللّه الرَّحْمنِ الرَّحيم الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمين ـ تا ـ وَ لاَ الضّالِّين، و بگو: لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ، آن گاه حضرت به سراغ «ورقه» رفت و مطلب را براى او بازگو كرد.

«ورقه» گفت: بشارت بر تو! باز هم بشارت بر تو! من گواهى مى دهم تو همان هستى كه «عيسى بن مريم»(عليها السلام) بشارت داده است! و تو شريعتى همچون «موسى»(عليه السلام) دارى، تو پيامبر مرسلى، و به زودى بعد از اين روز، مأمور به جهاد مى شوى و اگر من آن روز را درك كنم، در كنار تو جهاد خواهم كرد»!.

هنگامى كه «ورقه» از دنيا رفت، رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود: «من اين روحانى را در بهشت (بهشت برزخى) ديدم، در حالى كه لباس حرير بر تن داشت، زيرا او به من ايمان آورد و مرا تصديق كرد».(4)

البته، در بعضى از كلمات مفسرين، يا كتب تاريخ، مطالب ناموزونى درباره اين فصل از زندگى پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به چشم مى خورد، كه مسلماً از احاديث مجعول و اسرائيليات است، مثل اين كه: پيغمبر بعد از ماجراى نخستين نزول وحى، بسيار ناراحت شد و از اين ترسيد كه القائات شيطانى باشد! يا چند بار تصميم گرفت خود را از كوه به زير پرتاب كند! و امثال اين لاطائلات كه نه با مقام شامخ نبوت سازگار است و نه با آنچه در تاريخ از عقل و درايت فوق العاده پيامبر(صلى الله عليه وآله)، مديريت، شكيبائى، تسلط بر نفس و اعتماد او ثبت شده است.(5)

به نظر مى رسد: اين گونه روايات ضعيف و ركيك، ساخته و پرداخته دشمنان اسلام است و خواسته اند: هم اسلام را زير سؤال برند و هم شخص پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) را، با توجه به آنچه گفته شد، به سراغ تفسير آيات مى رويم.

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 512.

2 ـ تفسير «برهان»، جلد 4، صفحه 478.

3 ـ «ابوالفتوح رازى»، جلد 12، صفحه 96 (با كمى تلخيص) ـ همين معنى را بسيارى از مفسران عامه و خاصه با شاخ و برگ هاى بيشترى كه بعضى قابل قبول نيست نقل كرده اند.

4 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 514.

5 ـ از ديدگاه بعضى، حتى آنچه در مورد ديدار «خديجه» و رسول خدا(صلى الله عليه وآله) با «ورقه» نقل شده نيز نمى تواند درست باشد; زيرا با توجه به مسائلى كه از زمان كودكى براى آن حضرت پيش آمده بود، و آنچه در ايام جوانى براى آن حضرت رخ مى داد كه «خديجه» نيز از همين نكات به شخصيت عظيم او پى برد و شخصاً او را به همسرى خويش برگزيد، مراقبت و حفاظت ويژه اى كه «عبدالمطلب» و «ابوطالب» از او مى كردند، و آنچه اميرمؤمنان(عليه السلام) در خطبه «قاصعه» فرموده كه خداوند فرشته عظيم خود را 2
مأمور تربيت او كرد، همه بازگو كننده آن است كه آن حضرت از رسالت خويش خبر داشت و نياز به تأييد «ورقه» نداشت.

▲بخوان به نام پروردگارت

در نخستين آيه، پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) را مخاطب ساخته، مى گويد: «بخوان به نام پروردگارت كه جهان را آفريد» (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذي خَلَقَ).(1)

بعضى گفته اند: مفعول در جمله بالا محذوف است و در اصل چنين بود: اقْرَأْ الْقُرْآنَ بِاسْمِ رَبِّكَ: «قرآن را به نام پروردگارت بخوان» و به همين جهت، بعضى اين آيه را دليل بر آن گرفته اند كه «بسم اللّه» جزء آيات سوره هاى قرآن است.(2)

بعضى «باء» را «زائده» دانسته، و گفته اند: منظور اين است كه نام پروردگارت را بخوان، ولى اين تفسير، بعيد به نظر مى رسد; چرا كه مناسب اين است گفته شود: نام پروردگارت را به يادآور.

قابل توجه اين كه: در اينجا قبل از هر چيز، تكيه روى مسأله «ربوبيت» پروردگار شده است، و مى دانيم «ربّ» به معنى «مالك مصلح» است، كسى كه هم صاحب چيزى است و هم به اصلاح و تربيت آن مى پردازد.

آن گاه، براى اثبات ربوبيت پروردگار، روى مسأله خلقت و آفرينش جهان هستى تكيه شده; چرا كه بهترين دليل بر ربوبيت او خالقيت او است، كسى عالم را تدبير مى كند كه آفريننده آن است.

اين در حقيقت، پاسخى است به مشركان عرب، كه خالقيت خدا را پذيرفته بودند، اما ربوبيت و تدبير را براى بت ها قائل بودند! به علاوه، ربوبيت خداوند و تدبير او در نظام هستى، بهترين دليل بر اثبات ذات مقدس او است.

* * *

از آن پس، از ميان مخلوقات، روى مهمترين پديده جهان خلقت و گل سرسبد آفرينش يعنى «انسان» تكيه كرده، آفرينش او را يادآور شده، مى فرمايد: «همان خدائى كه انسان را از خون بسته اى خلق كرد» (خَلَقَ الإِنْسانَ مِنْ عَلَق).

«عَلَق» در اصل، به معنى چسبيدن به چيزى است، و لذا به خون بسته و همچنين به «زالو» كه براى مكيدن خون به بدن مى چسبد «عَلَق» گفته اند: و از آنجا كه نطفه بعد از گذراندن دوران نخستين در عالم جنين، به شكل قطعه خون بسته چسبنده اى در مى آيد، كه در ظاهر بسيار كم ارزش است، مبدأ آفرينش انسان را در اين آيه، همين موجود ناچيز مى شمرد، تا قدرت نمائى عظيم پروردگار روشن شود، كه از موجودى چنان بى ارزش، مخلوقى چنين پر ارزش آفريده است.

بعضى نيز گفته اند: منظور از «علق» در اينجا، گِل آدم است كه آن هم حالت چسبندگى داشت، بديهى است، خدائى كه اين مخلوق عجيب را از آن قطعه «گِلِ چسبنده» به وجود آورد، شايسته هر گونه ستايش است.

گاه «علق» را به معنى موجود «صاحب علاقه» دانسته اند، كه اشاره اى است به روح اجتماعى انسان، و عُلقه آنها به يكديگر كه در حقيقت پايه اصلى تكامل بشر و پيشرفت تمدن ها را تشكيل مى دهد.

بعضى نيز «علق» را اشاره به «نطفه نر» (اسپرم) مى دانند، كه شباهت زيادى به «زالو» دارد، اين موجود ذره بينى، در آب نطفه شناور است، و به سوى «نطفه زن» در «رحم» پيش مى رود، و به آن مى چسبد، و از تركيب آن دو، نطفه كامل انسان به وجود مى آيد.

درست است كه در آن زمان، اين گونه مسائل هنوز شناخته نشده بود، ولى قرآن مجيد از طريق اعجاز علمى، پرده از روى آن برداشته است.

از ميان اين تفسيرهاى چهارگانه، تفسير اول روشن تر به نظر مى رسد، هر چند جمع ميان چهار تفسير نيز بى مانع است.

از آنچه گفتيم روشن شد: «انسان» بر طبق يك تفسير، به معنى حضرت آدم و بر طبق سه تفسير ديگر، به معنى مطلق انسان ها است.

* * *

بار ديگر براى تأكيد مى افزايد: «بخوان كه پروردگارت از هر كريمى كريم تر است، و از هر بزرگوارى بزرگوارتر» (اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الأَكْرَمُ).(3)

بعضى معتقدند: «اِقْرَأ» دوم، تأكيدى است بر «اِقْرَأ» در آيات قبل، و بعضى گفته اند: با آن متفاوت است، در جمله اول، منظور قرائت پيامبر(صلى الله عليه وآله) براى خويش است و در جمله دوم، قرائت براى مردم، ولى تأكيد، مناسب تر به نظر مى رسد، زيرا دليلى بر اين تفاوت در دست نيست.

و به هر حال، تعبير اين آيه در حقيقت، پاسخى است به گفتار پيامبر(صلى الله عليه وآله) در جواب «جبرئيل» كه گفت: من قرائت كننده نيستم.

يعنى: «از بركت پروردگار فوق العاده كريم و بزرگوار، تو توانائى بر قرائت و تلاوت دارى».

* * *

سپس، به توصيف خداوندى كه اكرم الاكرمين است پرداخته، مى فرمايد: «همان كسى كه به وسيله قلم تعليم فرمود» (الَّذي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ).

* * *

«و به انسان آنچه را نمى دانست ياد داد» (عَلَّمَ الإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ).

در حقيقت، اين آيات نيز پاسخى است به همان گفتار پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه فرمود: «من قرائت كننده نيستم» يعنى همان خدائى كه به وسيله قلم، انسان ها را تعليم داد، و به انسان آنچه را نمى دانست آموخت، قادر است كه به بنده اى درس نخوانده همچون تو نيز، قرائت و تلاوت را بياموزد.

جمله «اَلَّذِى عَلَّمَ بِالْقَلَمِ» تاب دو معنى دارد، نخست اين كه: خداوند نوشتن و كتابت را به انسان آموخت و قدرت و توانائى اين كار عظيم را كه مبدأ تاريخ بشر، و سرچشمه تمام علوم و فنون و تمدن ها است، در او ايجاد كرد.

ديگر اين كه: منظور اين است: علوم و دانش ها را از اين طريق و با اين وسيله به انسان آموخت.

خلاصه اين كه: طبق يك تفسير، منظور تعليم كتابت است، و طبق تفسير ديگر، منظور علومى است كه از طريق كتابت به انسان رسيده است.

و در هر حال، تعبيرى است پر معنى، كه در آن لحظات حساس نخستين نزول وحى، در اين آيات بزرگ و پر معنى منعكس شده است.

* * *

1 ـ «راغب» در «مفردات» مى گويد: «قرائت» به معنى ضميمه كردن حروف و كلمات به يكديگر است و لذا به حرف واحد قرائت نمى گويند.

2 ـ در اين صورت «باء» براى «ملابست» است.

3 ـ جمله «وَ رَبُّكَ الأَكْرَمُ» جمله اسميه استينافيه و مركب از «مبتدا» و «خبر» است.

▲1 ـ آغاز وحى همراه با آغاز يك حركت علمى بود

اين آيات چنان كه گفتيم، به اعتقاد غالب مفسران يا تمام آنها، نخستين آياتى است كه بر قلب پاك پيامبر(صلى الله عليه وآله) نازل شده است و با تابش نخستين اشعه وحى، فصل تازه اى در تاريخ بشريت آغاز شد، و نوع بشر مشمول يكى از بزرگترين الطاف الهى گشت، كامل ترين آئين هاى الهى كه نقطه پايان و ختم اديان بود، نازل گرديد، و پس از نزول تمام احكام و تعليمات اسلامى به مصداق: الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَ رَضيتُ لَكُمُ الإِسْلامَ ديناً: «دين الهى تكميل و نعمتش به حدّ تمام و كمال رسيد و اسلام دين مرضى الهى گشت و دين كامل گرديد».(1)

موضوع بسيار جالب اينجا است: در عين اين كه پيامبر (صلى الله عليه وآله) «امّى» و درس نخوانده بود، و محيط «حجاز» را يكپارچه جهل و نادانى فرا گرفته بود، در نخستين آيات وحى تكيه بر مسأله «علم» و «قلم» است، كه بلافاصله بعد از نعمت بزرگ خلقت و آفرينش در اين آيات ذكر شده است!

در حقيقت، اين آيات نخست، از تكامل جسم انسان، از يك موجود بى ارزش مانند «علقه»، خبر مى دهد، و از سوى ديگر، از تكامل «روح» به وسيله تعليم و تعلّم، مخصوصاً از طريق قلم سخن مى گويد.

آن روز كه اين آيات نازل مى شد، نه تنها در محيط «حجاز» كه محيط جهل بود، كسى ارزشى براى قلم قائل نبود، در دنياى متمدن آن زمان نيز، قلم از اهميت كمى برخوردار بود.

اما امروز مى دانيم: تمام تمدن ها، علوم، دانش ها و پيشرفت هائى كه در هر زمينه نصيب بشر شده، بر محور قلم دور مى زند، و به راستى «مداد علماء» بر «دماء شهداء» پيشى گرفته; چرا كه هم زيربناى خون شهيد، و هم پشتوانه آن، مُركّب هاى قلم هاى دانشمندان است، و اصولاً سرنوشت اجتماعات انسانى در درجه اول، به نيش قلم ها بسته است.

اصلاحات جوامع انسانى از قلم هاى مؤمن و متعهد شروع مى شود، و فساد و تباهى اجتماعات نيز، از قلم هاى مسموم و فاسد مايه مى گيرد.

بى جهت نيست كه قرآن مجيد سوگند به قلم و آنچه با قلم مى نويسند، ياد كرده، يعنى هم به «ابزار» و هم به «محصول» آن ابزار، آنجا كه مى فرمايد: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما يَسْطُرُون».(2)

مى دانيم: دوران زندگى بشر را به دو دوران تقسيم مى كنند:

دوران تاريخ.

و دوران قبل از تاريخ.

دوران تاريخ، زمانى است كه قلم، خواندن و نوشتن ابداع شده بود، و انسان توانسته است چيزى از زندگى خود را با قلم بنگارد و براى آيندگان به يادگار بگذارد، و به اين ترتيب، تاريخ بشر، مساوى است با تاريخ پيدايش قلم و خط!.

در زمينه نقش قلم در حيات انسان ها، شرح مبسوطى در جلد 24 تفسير «نمونه» در آغاز سوره «قلم» داشته ايم.

بنابراين، پايه اسلام از همان آغاز بر علم و قلم گذارده شده، و بى جهت نيست كه قومى چنان عقب مانده، به قدرى در علوم و دانش ها پيش رفتند، كه علم و دانش را ـ به اعتراف دوست و دشمن ـ به همه جهان صادر كردند، و به اعتراف مورخان معروف «اروپا» اين نور علم و دانش مسلمين بود كه بر صفحه اروپاى تاريك «قرون وسطى» تابيد، و آنها را وارد «عصر تمدن» ساخت.

در اين زمينه، كتاب هاى فراوانى از سوى خود آنها تحت عنوان «تاريخ تمدن اسلام» يا «ميراث اسلام» نوشته شده است.

چقدر نازيباست ملتى اين چنين، و آئينى آن چنان، در ميدان علم و دانش عقب بمانند و نيازمند ديگران و حتى وابسته به آنها شوند.

* * *

1 ـ مائده، آيه 3.

2 ـ ن، آيه 1.

▲2 ـ ذكر خدا در هر حال

آغاز دعوت پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) از ذكر نام خدا شروع شد، «اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ».

و جالب اين كه: تمام زندگانى پر بار او آميخته با ذكر خدا و ياد خدا بود.

ذكر خداوند با هر نفسش توأم بود، برمى خاست، مى نشست، مى خوابيد، راه مى رفت، سوار مى شد، پياده مى شد و توقف مى كرد، همه با ياد خدا بود و با نام «اللّه».

هنگامى كه از خواب بيدار مى شد، مى فرمود: «الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي أَحْيانا بَعْدَ مَا أَماتَنا وَ إِلَيْهِ النُّشُورُ».

«ابن عباس» مى گويد: شبى خدمتش خوابيده بودم، هنگامى كه از خواب بيدار شد، سر به سوى آسمان بلند كرد، و ده آيه آخر سوره «آل عمران» را تلاوت فرمود: «إِنَّ في خَلْقِ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهار...» سپس عرضه داشت: «اَللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ أَنْتَ نُورُ السَّمواتِ وَ الأَرْضِ وَ مَنْ فِيْهِنَّ... اَللّهُمَّ لَكَ أَسْلَمْتُ وَ بِكَ آمَنْتُ وَ عَليْكَ تَوَكَّلْتُ وَ اِلَيْكَ أَنْبَتُ...».

هنگامى كه از خانه بيرون مى آمد، مى فرمود: «بِسْمِ اللّهِ، تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّهِ، اَللّهُمَّ اِنِّى أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَضِلَّ، أَوْ أُضِلَّ، أَوْ أَزِلَّ، أَوْ أَظْلِمَ، أَوْ أُظْلِمَ، أَوْ أَجْهَلَ أَوْ يُجْهِلَ عَلَىَّ».

و هنگامى كه وارد مسجد مى شد، مى فرمود: «أَعُوذُ بِاللّهِ الْعِظِيْمِ وَ بِوَجْهِهِ الْكَرِيْمِ وَ سُلْطانِهِ الْقَدِيْمِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيْمِ».

و هنگامى كه لباس نوى در تن مى كرد، عرض مى كرد: «أَللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ أَنْتَ كَسَوْتَنِيْهِ أَسْئَلُكَ خَيْرَهُ وَ خَيْرَ ما صُنِعَ لَهُ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهِ وَ شَرِّ ما صُنِعَ لَهُ».

و هنگامى كه به خانه باز مى گشت، مى فرمود: «أَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِىْ كَفانِى وَ آوانِى وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى أَطْعَمَنِى وَ سَقانِى».

و به همين ترتيب، تمام زندگى او با ياد خدا، نام خدا و تقاضاى الطاف خداوند عجين و آميخته بود.(1)

* * *

6كَلاّ إِنَّ الإِنْسانَ لَيَطْغى

7أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى

8إِنَّ إِلى رَبِّكَ الرُّجْعى

9أَ رَأَيْتَ الَّذي يَنْهى

10عَبْداً إِذا صَلّى

11أَ رَأَيْتَ إِنْ كانَ عَلَى الْهُدى

12أَوْ أَمَرَ بِالتَّقْوى

13أَ رَأَيْتَ إِنْ كَذَّبَ وَ تَوَلّى

14أَ لَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللّهَ يَرى

ترجمه:

6 ـ به يقين انسان طغيان مى كند.

7 ـ از اين كه خود را بى نياز ببيند.

8 ـ و به يقين بازگشت (همه) به سوى پروردگار توست!

9 ـ به من خبر ده كسى كه نهى مى كند.

10 ـ بنده اى را كه نماز مى خواند.

11 ـ به من خبر ده اگر او به راه هدايت باشد،

12 ـ يا (مردم را) به تقوا فرمان دهد (آيا نهى او سزاوار است)؟!

13 ـ به من خبر ده اگر حق را انكار كند و به آن پشت نمايد؟!

14 ـ آيا ندانست كه خداوند مى بيند؟!

1 ـ «فى ظلال القرآن»، جلد 8، صفحه 619 به بعد (با تلخيص فراوان).

▲آيا نمى دانى خدا همه اعمالت را مى بيند؟

در تعقيب آيات گذشته، كه در آن اشاره به نعمت هاى مادى و معنوى پروردگار نسبت به انسان شده بود، و لازمه يك چنين نعمت گسترده اى، سپاسگزارى انسان و تسليم او در برابر خداوند است، در آيات مورد بحث، مى فرمايد: «چنين نيست كه نعمت هاى الهى روح شكرگزارى را هميشه در انسان زنده كند، بلكه او مسلماً طغيان مى كند»... (كَلاّ إِنَّ الإِنْسانَ لَيَطْغى).(1)

* * *

«به خاطر اين كه خود را مستغنى و بى نياز مى بيند» (أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى).(2)

اين طبيعت غالب انسان ها است، طبيعت كسانى است كه در مكتب عقل و وحى پرورش نيافته اند، كه وقتى خود را مستغنى مى پندارند، شروع به سركشى و طغيان مى كنند.

نه، خدا را بنده اند، نه احكام او را به رسميت مى شناسند، نه به نداى وجدان گوش فرا مى دهند، و نه حق و عدالت را رعايت مى كنند.

انسان و هيچ مخلوق ديگر، هرگز بى نياز و مستغنى نخواهند شد، بلكه موجودات ممكنه، هميشه نيازمند به لطف و نعمت هاى خدا هستند، و اگر لحظه اى فيض او قطع شود، درست در همان لحظه، همه نابود مى گردند، منتها انسان گاهى به غلط خود را بى نياز مى پندارد، و تعبير لطيف آيه نيز اشاره به همين معنى است كه مى گويد: «خود را بى نياز مى بيند» نمى گويد: «بى نياز مى شود».

بعضى معتقدند: منظور از «انسان» در آيه مورد بحث، خصوص «ابو جهل» است، كه از آغاز دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله) به مخالفت برخاست، ولى مسلماً «انسان» در اينجا مفهوم كلى دارد، و امثال «ابو جهل» مصداق هائى از آن مى باشند.

به هر حال، چنين به نظر مى رسد: هدف آيه اين است: پيغمبر(صلى الله عليه وآله) انتظار نداشته باشد مردم به زودى دعوتش را پذيرا شوند، بلكه بايد خود را براى انكار و مخالفت مستكبرانِ طغيانگر، آماده سازد، و بداند راهى پر فراز و نشيب در پيش روى او است.

* * *

پس از آن، اين طاغيان مستكبر را مورد تهديد قرار داده، مى فرمايد: «مسلماً بازگشت همه به سوى پروردگار تو است» (إِنَّ إِلى رَبِّكَ الرُّجْعى).

و او است كه طغيانگران را به كيفر اعمالشان مى رساند.

اصولاً، همان گونه كه بازگشت همه چيز به سوى او است، و همه مى ميرند و ميراث آسمان و زمين براى ذات پاك او مى ماند: «وَ لِلّهِ مِيْراثُ السَّمواتِ وَ الأَرْضِ»(3) در آغاز نيز، همه چيز از ناحيه او بوده، و جاى اين نيست كه انسان خود را بى نياز بشمرد و مغرور گردد، و طغيان كند.

* * *

سپس، به قسمتى از كارهاى طغيانگران مغرور، ممانعت آنها از سلوك راه حق و پيمودن طريق هدايت و تقوا، پرداخته، مى افزايد: «به من خبر ده آيا كسى كه نهى مى كند»... (أَ رَأَيْتَ الَّذي يَنْهى).

* * *

«بنده اى را هنگامى كه نماز مى خواند» (عَبْداً إِذا صَلّى).

آيا چنين كسى مستحق عذاب و كيفر الهى نيست؟!

در احاديث آمده است: «ابو جهل» از اطرافيان خود سؤال كرد: آيا محمّد در ميان شما نيز (براى سجده) صورت به خاك مى گذارد؟ گفتند: آرى.

گفت: سوگند به آنچه ما به آن سوگند ياد مى كنيم، اگر او را در چنين حالى ببينم، با پاى خود گردن او را له مى كنم! به او گفتند: ببين، او در آنجا مشغول نماز است!.

«ابو جهل» حركت كرد تا گردن پيامبر(صلى الله عليه وآله) را زير پاى خود بفشارد، ولى هنگامى كه نزديك آمد، عقب نشينى كرده و با دستش گوئى چيزى را از خود دور مى كرد!.

به او گفتند: اين چه وضعى است در تو مى بينيم؟ گفت: ناگهان ميان خودم و او خندقى از آتش ديدم و منظره وحشتناك و همچنين بال و پرهائى مشاهده كردم!

در اينجا پيغمبر خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود: قسم به كسى كه جانم در دست او است، اگر به من نزديك شده بود، فرشتگان خدا بدن او را قطعه قطعه مى كردند و عضو عضو او را مى ربودند!

اينجا بود كه آيات فوق نازل شد.(4)

طبق اين روايات، آيات فوق در آغاز بعثت نازل نشده، بلكه وقتى نازل شد كه دعوت اسلام برملا شده بود، و لذا عده اى معتقدند: تنها پنج آيه نخستين اين سوره در آغاز بعثت نازل شده و بقيه با فاصله قابل ملاحظه اى بوده است.

ولى به هر حال، اين شأن نزول هرگز مانع گستردگى مفهوم آيه نيست.

* * *

در آيه بعد، براى تأكيد بيشتر مى افزايد: «به من خبر ده اگر اين بنده نمازگزار بر طريق هدايت باشد»... (أَ رَأَيْتَ إِنْ كانَ عَلَى الْهُدى).

* * *

«يا مردم را به تقوا دستور دهد»... (أَوْ أَمَرَ بِالتَّقْوى).

آيا نهى كردن او سزاوار است؟ و آيا مجازات چنين كسى، جز آتش دوزخ مى تواند باشد؟!

* * *

«به من خبر ده اگر اين شخص طغيانگر كه رهروان راه حق را از نماز و هدايت و تقوا باز مى دارد، اگر تكذيب حق كند و از آن روى گرداند چه سرنوشت دردناكى خواهد داشت»؟! (أَ رَأَيْتَ إِنْ كَذَّبَ وَ تَوَلّى).(5)

* * *

«آيا او نمى داند كه خداوند همه اعمال او را مى بيند و همه را براى حساب و جزا ثبت و ضبط مى كند»؟! (أَ لَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللّهَ يَرى).

تعبير به «قضيه شرطيه» در آيات فوق، اشاره به اين است كه: اين طغيانگر مغرور، لااقل اين احتمال را بايد بدهد كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) بر طريق هدايت است، و دعوتش دعوت به سوى تقوا است، همين احتمال براى اين كه جلو طغيان او را بگيرد كافى است.

بنابراين، مفهوم اين آيات ترديد در هدايت و دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله) به سوى تقوا نمى باشد، بلكه اشاره به نكته ظريف بالاست.

بعضى از مفسران ضمير در «كانَ» و «أَمَرَ» را به همان شخص نهى كننده مانند «ابو جهل» باز گردانده اند، بنابراين، مفهوم آيات چنين مى شود: اگر او هدايت را بپذيرد و به جاى منع از نماز، دعوت به تقوا كند، چقدر به حال او مفيد است؟

ولى تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد.

* * *

 

1 ـ طبق آنچه در بالا آورده ايم «كلاّ» براى ردع است نسبت به چيزى كه لازمه مضمون آيات گذشته مى باشد، بعضى نيز آن را به معنى «حقاً» گرفته اند، كه براى تأكيد مى باشد.

2 ـ جمله «أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى» مفعول لاجله است، و در تقدير «لاِ َنَّ...» مى باشد، و رؤيت در اينجا به معنى علم است و لذا دو مفعول گرفته، اين احتمال نيز وجود دارد كه به معنى رؤيت حسى باشد، و «اسْتَغْنى» به منزله «حال» بوده باشد.

3 ـ آل عمران، آيه 180.

4 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 515.

5 ـ جمله هاى «رَأَيْتَ» در سه آيه بالا به گفته بسيارى از مفسران به معنى «أَخْبِرْنِى» است كه ما آن را در فارسى به «به من بگو» ترجمه كرده ايم، و جواب شرط هائى كه در اين آيات آمده محذوف است، و در تقدير چنين است: كَيْفَ يَكُونُ حالُهُ وَ مُجازاتُهُ وَ عَذابُهُ؟: «سرنوشت چنين انسانى و مجازات و عذاب او چگونه خواهد بود»؟!

▲عالم هستى محضر خدا است

توجه به اين واقعيت، كه هر كارى را انسان انجام مى دهد در پيشگاه خدا است، و اصولاً «تمام عالم هستى محضر خدا است»، و چيزى از اعمال و حتى نيات آدمى از او پنهان نيست، مى تواند روى برنامه زندگى انسان اثر زياد بگذارد، و او را از خلافكارى ها باز دارد، مشروط بر اين كه ايمان به اين مطلب، واقعاً در دل او جاى گيرد و به صورت يك باور قطعى در آيد.

در حديثى مى خوانيم: أُعْبُدِ اللّهُ كَأَنَّكَ تَراهُ فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَراهُ فَإِنَّهُ يَراكَ: «خدا را آن چنان عبادت كن كه گوئى او را مى بينى و اگر تو او را نمى بينى، او تو را به خوبى مى بيند».(1)

نقل مى كنند: بيدار دلى بعد از گناهى، توبه كرده بود، و پيوسته مى گريست، گفتند: چرا اين قدر گريه مى كنى؟ مگر نمى دانى خداوند متعال غفور است؟ گفت: آرى، ممكن است او عفو كند، ولى اين خجلت و شرمسارى كه او مرا ديده، چگونه از خود دور سازم؟!

گيرم كه تو از سرِ گنه درگذرى *** زان شرم كه ديدى كه چه كردم، چه كنم؟!

15كَلاّ لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ لَنَسْفَعاً بِالنّاصِيَةِ

16ناصِيَة كاذِبَة خاطِئَة

17فَلْيَدْعُ نادِيَهُ

18سَنَدْعُ الزَّبانِيَةَ

19كَلاّ لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ

ترجمه:

15 ـ زنهار، اگر دست از كار خود بر ندارد، موى پيش سرش را گرفته.

16 ـ همان موى پيش سر دروغگوى خطا كار را!

17 ـ سپس هر كه را مى خواهد صدا بزند!

18 ـ ما هم به زودى مأموران دوزخ را صدا مى زنيم!

19 ـ هرگز او را اطاعت مكن، و سجده نما (و به خدا) تقرب جوى!

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 25، صفحه 204، حديث 16.

▲سجده كن و تقرب جوى!

به دنبال بحثى كه در آيات گذشته پيرامون طغيانگران كافر و مزاحمت آنها نسبت به پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و نمازگزاران آمده بود، در اين آيات آنها را زير رگبار شديدترين تهديدها گرفته، مى فرمايد:

«چنان نيست كه او مى پندارد» (گمان مى كند مى تواند پا بر گردن پيغمبر به هنگام سجده بگذارد و او را از اين برنامه الهى باز دارد) (كَلاّ).

«اگر دست از اين جهل و غرور خود برندارد، موى جلو سر او را گرفته و به سوى عذاب مى كشانيم» (لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ لَنَسْفَعاً بِالنّاصِيَةِ).

* * *

«همان پيش سر دروغگوى خطا كار»! (ناصِيَة كاذِبَة خاطِئَة).

«لَنَسْفَعاً» از ماده «سفع» (بر وزن عفو) به گفته بعضى از مفسران، معانى مختلفى دارد: گرفتن و به شدت كشيدن، سيلى به صورت زدن، چهره را سياه كردن (آن سه قطعه سنگى را كه به هنگام گذاردن ديگ بر روى آتش پايه هاى ديگ را تشكيل مى دهد نيز «سفع» مى نامند; چرا كه سياه و دود آلوده است) و بالاخره، علامت گذاردن و خوار كردن.(1)

و از همه مناسب تر در اينجا همان معنى اول است، هر چند در آيه مورد بحث، معانى ديگر نيز احتمال دارد.

به هر حال، آيا منظور اين است كه اين ماجرا در قيامت واقع مى شود، كه موى پيش سر امثال «ابو جهل» را مى گيرند و به سوى آتش دوزخ مى كشانند، يا در دنيا تحقق مى يابد، و يا هر دو؟!

بعيد نيست هر دو باشد، و شاهدش روايت زير است.

در روايتى مى خوانيم: هنگامى كه سوره «الرحمن» نازل شد، پيغمبر(صلى الله عليه وآله) به يارانش فرمود: چه كسى از شما اين سوره را بر رؤساى قريش مى خواند؟

حاضران در پاسخ كمى سكوت كردند; چرا كه از آزار سران قريش بيمناك بودند.

«عبداللّه بن مسعود» برخاست و گفت: اى رسول خدا! من اين كار را مى كنم...

«ابن مسعود» جثه اى كوچك داشت و از نظر جسمانى ضعيف بود، برخاست و نزد سران قريش آمد، آنها را در گرد كعبه جمع ديد، تلاوت سوره «الرحمن» را آغاز كرد.

«ابو جهل» برخاست و چنان سيلى به صورت او زد كه گوش او پاره شد، و خون جارى گشت!

«ابن مسعود» گريان به خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمد، هنگامى كه چشم پيامبر(صلى الله عليه وآله) بر او افتاد، ناراحت شد، سر را به زير انداخت و در غم و اندوه عميقى فرو رفت.

ناگهان «جبرئيل» نازل شد، در حالى كه خندان و مسرور بود، فرمود: اى جبرئيل! چرا مى خندى؟ در حالى كه «ابن مسعود» گريان است؟

عرض كرد: به زودى دليل آن را خواهى دانست.

اين ماجرا گذشت، هنگامى كه مسلمانان روز جنگ «بدر» پيروز شدند، «ابن مسعود» در ميان كشته هاى مشركان گردش مى كرد، چشمش به «ابو جهل» افتاد، در حالى كه آخرين نفس هاى خود را مى كشيد.

«ابن مسعود» روى سينه او قرار گرفت، هنگامى كه چشمش به او افتاد، گفت: اى چوپان ناچيز! بر جايگاه بلندى قرار گرفته اى!

«ابن مسعود» گفت: اَلإِسْلامُ يَعْلُو وَ لا يُعْلى عَلَيْهِ: «اسلام برترى مى گيرد و چيزى بر اسلام برترى نخواهد گرفت».

«ابو جهل» به او گفت: به دوستت محمّد بگو: احدى در زندگى در نظر من از او مبغوض تر نبود و حتى در حال مرگم!

هنگامى كه اين سخن به گوش پيغمبر(صلى الله عليه وآله) رسيد، فرمود: فرعون زمان من، از فرعون موسى(عليه السلام) بدتر بود; چرا كه او در واپسين لحظات عمر گفت: من ايمان آوردم، ولى، اين طغيانش بيشتر شد!

سپس «ابو جهل» رو به «ابن مسعود» كرده، گفت: سر مرا با اين شمشير قطع كن كه تيزتر است.

هنگامى كه «ابن مسعود» سرش را جدا كرد، نمى توانست آن را بردارد و به خدمت رسول خدا آورد (موى پيش سر او را گرفت، روى زمين كشيد و خدمت پيامبر آورد، و مضمون آيه در اين دنيا نيز تحقق يافت).(2)

«ناصِيَة» موى پيش سر است، و گرفتن «ناصيه» در جائى گفته مى شود، كه بخواهند كسى را با ذلت و خوارى به سوى كارى برند; زيرا هنگامى كه موى پيش سر كسى را مى گيرند، قدرت هر گونه حركت از او سلب مى شود، و چاره اى جز تسليم ندارد.

البته، كلمه «ناصِيَه» هم در مورد افراد، و هم اشياء نفيس، به كار مى رود، همان گونه كه در فارسى تعبير به «پيشانى جمعيت» يا «پيشانى ساختمان» مى كنيم.

تعبير به «ناصِيَة كاذِبَة خاطِئَة» اشاره به شخصى است كه صاحب اين «ناصيه» است كه هم دروغگو بود و هم خطا كار، همچون «ابو جهل».

* * *

در روايتى از «ابن عباس» آمده است: روزى «ابو جهل» نزد رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آمد، در حالى كه حضرت نزديك مقام ابراهيم(عليه السلام) مشغول نماز بود، صدا زد: مگر من تو را از اين كار نهى نكردم؟ حضرت(صلى الله عليه وآله) بر او بانگ زد و او را از خود راند.

«ابو جهل» گفت: اى محمّد! بر من بانگ مى زنى، و مرا مى رانى؟ تو نمى دانى قوم و عشيره من در اين سرزمين از همه بيشتر است.(3)

در اينجا اين آيه نازل شد: «بگذار اين جاهل مغرور تمام قوم و عشيره خود را صدا زند و از آنها يارى بطلبد» (فَلْيَدْعُ نادِيَهُ).

* * *

«ما هم مأموران دوزخ را صدا مى زنيم» (سَنَدْعُ الزَّبانِيَةَ).

تا معلوم شود كارى از اين غافل بى خبر، ساخته نيست، و در چنگال مأموران عذاب، همچون پر كاهى در وسط يك طوفان سهمگين است!

«نادِى» از ماده «ندا» (صدا زدن) به معنى مجلس عمومى است، و گاه به مركز تفريح نيز «نادِىْ» گفته مى شود، چون در آنجا افراد يكديگر را صدا مى زنند و ندا مى كنند.

بعضى گفته اند: از «ندا» به معنى بخشش گرفته شده، چون در آنجا از يكديگر پذيرائى مى كنند.

«دار النّدوة» كه به مجلس مشورتى معروف «قريش» گفته مى شد نيز، از همين معنى گرفته شده.

ولى، در اينجا منظور از «نادى» جماعتى است كه در آن مجلس جمع مى شوند، يا به تعبير ديگر، قوم و عشيره و دوستانى است كه امثال «ابو جهل» در كارهاى خود، بر نيروى آنها تكيه مى كردند.

«زَبانِيَة» جمع «زِبنيه» (به كسر زا) در اصل، به معنى مأمورين انتظامى، از ماده «زَبْن» (بر وزن متن) به معنى دفع كردن، صدمه زدن و دور ساختن است، و در اينجا به معنى فرشتگان عذاب و مأموران دوزخ است.

* * *

در آخرين آيه اين سوره كه آيه سجده است مى فرمايد: «چنان نيست كه او مى پندارد و اصرار بر ترك سجده تو دارد» (كَلاّ).

«هرگز او را اطاعت مكن و به درگاه پروردگارت سجده كن و به او تقرب جوى» (لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ).

ابو جهل ها كوچك تر از آنند كه بتوانند مانع سجده تو شوند، و يا در راه پيشرفت آئينت، سنگ بيندازند و مانع ايجاد كنند، تو با توكل بر پروردگار و نيايش و عبادت و سجده، در اين مسير گام بردار و هر روز به خداى خود نزديك و نزديك تر شو.

ضمناً، از اين آيه، به خوبى استفاده مى شود كه «سجده» باعث قرب انسان در درگاه خدا است، و لذا در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: أَقْرَبُ ما يَكُونُ الْعَبْدُ مِنَ اللّه إِذا كانَ ساجِداً: «نزديك ترين حالت بنده به خداوند زمانى است كه در سجده باشد».(4)

البته، مى دانيم: طبق روايات اهل بيت عصمت(عليهم السلام) چهار سجده واجب در قرآن داريم رد «الم سجده» (آيه 15)، «فصلت» (آيه 37)، «النجم» (آيه 62) و در اينجا (سوره علق، آيه 19) و بقيه سجده هاى قرآن مستحب است.(5)

* * *

1 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 32، صفحه 23.

2 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 32، صفحه 23 (با تلخيص).

3 ـ «فى ظلال القرآن»، جلد 8، صفحه 624.

4 ـ «بحار الانوار»، جلد 79، صفحه 161.

5 ـ منظور اين است: هر كدام از آيات سجده اين چهار سوره را كه قرائت نموديم و يا از ديگرى شنيديم مى بايست به سجد رويم، درست مانند سجده نماز، اصل اين عمل واجب است و خواندن ذكر مستحب، معمولاً در سجده واجب قرآن اين ذكر خوانده مى شود: «لا اِلهَ اِلاَّ اللُّه حَقّاً حَقّاً، لا اِلهَ اِلاَّ اللُّه اِيْماناً وَ تَصْدِيْقاً، لا اِلهَ اِلاَّ اللُّه عُبُودِيَّةً وَ رِقّاً، سَجَدْتُ لَكَ يا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً، لا مُسْتَنْكِفاً وَ لا مُسْتَكْبِراً، بَلْ أَنَا عَبْدٌ ضَعِيْفٌ ذَلِيْلٌ، خائِفٌ مُسْتَجِيْرٌ».

▲طغيان و احساس بى نيازى

غالب مفاسد دنيا از قشرهاى مرفه و مستكبر سرچشمه مى گيرد، و هميشه در صف اول مبارزه در مقابل انبياء آنها بوده اند، همان ها كه گاه، قرآن از آنان به «مَلأ» تعبير كرده(1) گاه، به «مترفين»(2) و گاه، به «مستكبرين»(3) كه اولى اشاره به جمعيت اشرافى است كه ظاهرشان چشم ها را پر مى كند و درونشان تهى و خالى است، دومى اشاره به كسانى است كه در ناز و نعمت به سر مى برند و مست و مغرورند و از درد و رنج ديگران بى خبر، و سومى به آنها كه بر مركب كبر و غرور سوار و از خدا و خلق دورند.

و سرچشمه همه اينها، احساس بى نيازى و غنا است، و اين از ويژگى هاى افراد كم ظرفيت است، كه وقتى به نعمت، مال و مقامى مى رسند، چنان مست مى شوند و احساس بى نيازى مى كنند، كه خدا را هم به دست فراموشى مى سپارند.

در حالى كه مى دانيم: از نسيمى، دفتر ايام بر هم مى خورد و تمام اموال انسان در كمتر از يك ساعت، ممكن است نابود شود، يا سيل و زلزله و صاعقه اى همه را بر باد دهد، و سلامت او نيز با گلوگير شدن يك جرعه آب، چنان به خطر بيفتد كه، مرگ را با چشم خود ببيند.

اين، چه غفلتى است كه دامن گروهى را مى گيرد، خود را بى نياز مى پندارند، و بر مركب سركش غرور سوار شده، صحنه اجتماع را جولانگاه خود قرار مى دهند.

پناه بر خدا از اين جهل و نادانى! و از اين بى خبرى و خيره سرى!

براى از ميان رفتن چنين حالتى، كافى است انسان كمى به ضعف بى حساب خود، و قدرت عظيم پروردگار، بينديشد، كمى تاريخ گذشتگان را ورق بزند و سرگذشت اقوامى را كه از او قوى تر و نيرومندتر بودند ببيند، تا از مركب غرور پياده شود.

* * *

خداوندا! ما را از كبر و غرور كه عامل اصلى دورى از تو است حفظ كن!

پروردگارا! لحظه اى در دنيا و آخرت ما را به خودمان وامگذار!

بارالها! به ما چنان قدرتى مرحمت كن كه بينى اين مستكبران مغرور كه سد راه تواند بر خاك بماليم و نقشه هايشان را نقش بر آب كنيم!

آمِيْنَ يا رَبَّ الْعالَمِيْنَ

پايان سوره علق(4)

1 ـ اعراف، آيه 60.

2 ـ سبأ، آيه 34.

3 ـ مؤمنون، آيه 67.

4 ـ پايان تصحيح: 7 / 3 / 1383.

▲سوره قـدر

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 5 آيه است

▲محتواى سوره قدر

محتواى اين سوره، چنان كه از نامش نيز پيدا است، بيان نزول قرآن مجيد در «شب قدر» است، و سپس بيان اهميت «شب قدر» و بركات و آثار آن.

در اين كه: اين سوره در «مكّه» نازل شده، يا «مدينه»؟ مشهور ميان مفسران «مكّى» بودن آن است، ولى بعضى احتمال داده اند: در «مدينه» نازل شده است، زيرا در روايتى آمده كه پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در خواب ديد «بنى اميه» از منبر او بالا رفته اند، اين امر بر پيامبر گران آمد و ناراحت شد، سوره «قدر» نازل گرديد و پيامبر را تسلّى دارد (لذا بعضى «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْر» را ناظر به مدت حكومت «بنى اميه» كه حدود يك هزار ماه بود مى دانند) و مى دانيم: مسجد و منبر در «مدينه» تشكيل شد، نه در «مكّه».(1)

اما، معروف ـ چنان كه گفتيم: ـ «مكّى» بودن است، و اين روايت ممكن است از قبيل تطبيق باشد، نه شأن نزول.

* * *

1 ـ «روح المعانى»، جلد 30، صفحه 188 و «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 371.

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در فضيلت تلاوت اين سوره همين بس كه، از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده: مَنْ قَرَأَها أُعْطِيَ مِنَ الأَجْرِ كَمَنْ صامَ رَمَضانَ وَ أَحْيا لَيْلَةَ الْقَدْرِ: «هر كس آن را تلاوت كند، مانند كسى است كه ماه رمضان را روزه گرفته، و شب قدر را احيا داشته است».(1)

در حديث ديگرى، از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ اِنّا أَنْزَلْناهُ بِجَهْر كانَ كَشاهِرِ سَيْفِهِ فِى سَبِيْلِ اللّهِ، وَ مَنْ قَرَأَها سِرّاً كانَ كَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِى سَبِيْلِ اللّهِ:

«كسى كه سوره «انا انزلناه» را بلند و آشكار بخواند، مانند كسى است كه در راه خدا شمشير كشيده و جهاد مى كند، و كسى كه به طور پنهان بخواند، مانند كسى است كه در راه خدا به خون آغشته شده است».(2)

واضح است، اين همه فضيلت از آنِ كسى نيست كه آن را مى خواند و حقيقتش را درك نمى كند، بلكه از آنِ كسى است كه، مى خواند، مى فهمد و به محتوايش جامه عمل مى پوشاند، قرآن را بزرگ مى شمرد و آياتش را در زندگى پياده مى كند.

* * *

1 و 2 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 516.

 

1إِنّا أَنْزَلْناهُ في لَيْلَةِ الْقَدْرِ

2وَ ما أَدْراكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْرِ

3لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْر

4تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْر

5سَلامٌ هِيَ حَتّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ ما آن (قرآن) را در شب قدر نازل كرديم!

2 ـ و تو چه مى دانى شب قدر چيست؟!

3 ـ شب قدر بهتر از هزار ماه است!

4 ـ فرشتگان و «روح» در آن شب به اذن پروردگارشان براى (تقدير) هر كارى نازل مى شوند.

5 ـ شبى است سرشار از سلامت (و بركت و رحمت) تا طلوع سپيده!

▲شب قدر شب نزول قرآن!

از آيات قرآن به خوبى استفاده مى شود: قرآن مجيد در ماه مبارك «رمضان» نازل شده است: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ»(1) و ظاهر اين تعبير آن است كه: تمام قرآن در اين ماه نازل گرديد.

در نخستين آيه سوره «قدر» مى افزايد: «ما آن را در شب قدر نازل كرديم» (إِنّا أَنْزَلْناهُ في لَيْلَةِ الْقَدْرِ).

گر چه، در اين آيه صريحاً نام قرآن ذكر نشده، ولى مسلّم است كه ضمير «إِنّا أَنْزَلْناهُ» به «قرآن» باز مى گردد و ابهام ظاهرى آن براى بيان عظمت و اهميت آن است.

تعبير به إِنّا أَنْزَلْناهُ: «ما آن را نازل كرديم» نيز اشاره ديگرى به عظمت اين كتاب بزرگ آسمانى است، كه خداوند نزول آن را به خودش نسبت داده، مخصوصاً با صيغه «متكلم مع الغير» كه مفهوم جمعى دارد و دليل بر عظمت است.

نزول آن در شب «قدر»، همان شبى كه مقدرات و سرنوشت انسان ها تعيين مى شود، دليل ديگرى بر سرنوشت ساز بودن اين كتاب بزرگ آسمانى است.

از ضميمه كردن اين آيه با آيه سوره «بقره»، نتيجه گيرى مى شود كه شب قدر در ماه مبارك «رمضان» است، اما كدام شب است؟ از قرآن چيزى در اين مورد استفاده نمى شود، ولى روايات در اين باره بحث فراوان كرده اند، كه در پايان تفسير اين سوره، به خواست خدا، در اين زمينه و مسائل ديگر سخن خواهيم گفت.

در اينجا سؤالى مطرح است و آن اين كه: هم از نظر تاريخى و هم از نظر ارتباط محتواى قرآن با حوادث زندگى پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)، مسلّم است اين كتاب آسمانى به طور تدريجى و طى 23 سال نازل گرديد، اين امر چگونه با آيات فوق كه مى گويد: در ماه رمضان و شب قدر نازل شده، سازگار مى باشد؟

پاسخ اين سؤال ـ به گونه اى كه بسيارى از محققان گفته اند ـ اين است كه: قرآن داراى دو نزول بوده است.

نزول دفعى، كه در يك شب تمام آن، بر قلب پاك پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله) يا «بيت المعمور» يا از «لوح محفوظ» به آسمان دنيا، نازل گرديد.

و نزول تدريجى، كه در طول بيست و سه سال دوران نبوت انجام گرفت.(2)

بعضى نيز گفته اند: آغاز نزول قرآن در «ليلة القدر» بوده نه تمام آن، ولى اين بر خلاف ظاهر آيه است كه مى گويد: ما قرآن را در شب قدر نازل كرديم.

قابل توجه اين كه: درباره نازل شدن قرآن در بعضى از آيات، تعبير به «انزال» و در بعضى تعبير به «تنزيل» شده است، و از پاره اى از متون لغت استفاده مى شود: «تنزيل» معمولاً در جائى گفته مى شود كه چيزى تدريجاً نازل گردد، ولى «انزال» مفهوم وسيعترى دارد، كه نزول دفعى را نيز شامل مى گردد.(3)

اين تفاوت تعبير كه در آيات قرآن آمده، مى تواند اشاره به دو نزول فوق باشد.

* * *

در آيه بعد، براى بيان عظمت شب قدر مى فرمايد: «تو چه مى دانى شب قدر چيست»؟ (وَ ما أَدْراكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْرِ).

* * *

و بلافاصله مى گويد: «شب قدر شبى است كه از هزار ماه بهتر است» (لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْر).

اين تعبير نشان مى دهد: عظمت اين شب به قدرى است كه حتى پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) با آن علم وسيع و گسترده اش قبل از نزول اين آيات، به آن واقف نبود.

مى دانيم: هزار ماه بيش از هشتاد سال است، به راستى، چه شب با عظمتى است كه به اندازه يك عمر طولانى پر بركت ارزش دارد.

در بعضى از تفاسير آمده است: پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: يكى از بنى اسرائيل لباس جنگ در تن كرده بود و هزار ماه از تن بيرون نياورد و پيوسته مشغول (يا آماده) جهاد فى سبيل اللّه بود، اصحاب و ياران تعجب كردند و آرزو داشتند چنان فضيلت و افتخارى براى آنها نيز ميسر مى شد، آيه فوق نازل گشت و بيان كرد كه: «شب قدر از هزار ماه برتر است».(4)

در حديث ديگرى نيز آمده است: پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) از چهار نفر از بنى اسرائيل كه هشتاد سال عبادت خدا را بدون عصيان انجام داده بودند سخن به ميان آورد، اصحاب آرزو كردند: اى كاش آنها هم چنين توفيقى پيدا مى كردند، آيه فوق در اين زمينه نازل شد.(5)

در اين كه: عدد «هزار» در اينجا براى «تعداد» است يا «تكثير»؟ بعضى گفته اند: براى تكثير است، و ارزش شب قدر از هزاران ماه نيز برتر مى باشد، ولى رواياتى كه در بالا نقل كرديم نشان مى دهد: عدد مزبور، براى تعداد است، و اصولاً عدد، هميشه براى تعداد است، مگر اين كه قرينه روشنى بر تكثير باشد.

* * *

سپس، به توصيف بيشترى از آن شب بزرگ پرداخته، مى افزايد: «فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان براى تقدير هر كار نازل مى شوند» (تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْر).

با توجه به اين كه «تَنَزَّلُ» فعل مضارع است، و دلالت بر استمرار دارد (در اصل «تَتَنَزَّلُ» بوده) روشن مى شود: شب قدر مخصوص به زمان پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)و نزول قرآن مجيد نبوده، بلكه امرى است مستمر و شبى است مداوم، كه در همه سال تكرار مى شود.

در اين كه: منظور از روح كيست؟ بعضى گفته اند: «جبرئيل امين» است كه «روح الامين» نيز ناميده مى شود.

بعضى «روح» را به معنى «وحى» تفسير كرده اند، به قرينه آيه 52 سوره «شورى»: وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا: «همان گونه كه بر پيامبران پيش وحى فرستاديم، بر تو نيز «وحى» را به فرمان خود وحى كرديم».

بنابراين، مفهوم آيه چنين مى شود: «فرشتگان با وحى الهى در زمينه تعيين مقدرات در آن شب نازل مى شوند».

در اينجا تفسير سومى وجود دارد كه از همه نزديك تر به نظر مى رسد، و آن اين كه: «روح» مخلوق عظيمى است، ما فوق فرشتگان، چنان كه در حديثى از امام صادق(عليه السلام) نقل شده است: شخصى از آن حضرت سؤال كرد: «آيا روح همان جبرئيل است»؟ امام(عليه السلام) در پاسخ فرمود: جَبْرَئِيْلُ مِنَ الْمَلائِكَةِ، وَ الرُّوحُ أَعْظَمُ مِنَ الْمَلائِكَةِ، أَ لَيْسَ أَنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ: تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ؟:

«جبرئيل از ملائكه است، و روح اعظم از ملائكه است، مگر خداوند متعال نمى فرمايد: ملائكه و روح نازل مى شوند»؟.(6)

يعنى، به قرينه مقابله، اين دو با هم متفاوتند، تفسيرهاى ديگرى نيز براى كلمه «روح» در اينجا ذكر شده، چون دليلى براى آنها نبود از آن صرف نظر گرديد.

منظور از «مِنْ كُلِّ أَمْر» اين است كه: فرشتگان براى تقدير و تعيين سرنوشت ها و آوردن هر خير و بركتى در آن شب نازل مى شوند، و هدف از نزول آنها انجام اين امور است.

يا اين كه: هر امر خير و هر سرنوشت و تقديرى را با خود مى آورند.(7)

بعضى نيز گفته اند: منظور اين است كه، آنها به امر و فرمان خدا نازل مى شوند، ولى مناسب همان معنى اول است.

تعبير به «رَبِّهِم» كه در آن تكيه روى مسأله ربوبيت و تدبير جهان شده است، تناسب نزديكى با كار اين فرشتگان دارد، كه آنها براى تدبير و تقدير امور نازل مى شوند و كار آنها نيز گوشه اى از ربوبيت پروردگار است.

* * *

و در آخرين آيه مى فرمايد: «شبى است آكنده از سلامت و خير و رحمت تا طلوع صبح» (سَلامٌ هِيَ حَتّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ).

هم، قرآن در آن نازل شده، هم عبادت و احياء آن معادل هزار ماه است، هم خيرات و بركات الهى در آن شب نازل مى شود، هم رحمت خاصش شامل حال بندگان مى گردد، و هم فرشتگان و روح در آن شب نازل مى گردند.

بنابراين، شبى است سرتاسر سلامت، از آغاز تا پايان، حتى طبق بعضى از روايات، در آن شب، شيطان در زنجير است و از اين نظر نيز شبى است سالم و توأم با سلامت.

بنابراين، اطلاق «سلام» كه به معنى سلامت است بر آن شب، (به جاى اطلاق سالم) در حقيقت نوعى از تأكيد است، همان گونه كه گاه مى گوئيم: فلان كس عين عدالت است.

بعضى نيز گفته اند: اطلاق «سلام» بر آن شب، به خاطر اين است كه:

فرشتگان پيوسته به يكديگر يا به مؤمنان سلام مى كنند، يا به حضور پيامبر(صلى الله عليه وآله) و جانشين معصومش مى رسند و سلام عرضه مى دارند.

جمع ميان اين تفسيرها نيز امكان پذير است.

به هر حال، شبى است سراسر نور و رحمت و خير و بركت و سلامت و سعادت و بى نظير از هر جهت.

در حديثى آمده است: از امام باقر(عليه السلام) سؤال شد: «آيا شما مى دانيد شب قدر كدام شب است»؟ فرمود: كَيْفَ لا نَعْرِفُ وَ الْمَلائِكَةُ تَطُوفُ بِنا فِيْها:

«چگونه نمى دانيم، در حالى كه فرشتگان در آن شب در گرد ما دور مى زنند»!.(8)

در داستان ابراهيم(عليه السلام) آمده است: چند نفر از فرشتگان الهى نزد او آمدند و بشارت تولد فرزند براى او آوردند و بر او سلام كردند(9)، مى گويند: لذتى كه ابراهيم(عليه السلام) از سلام اين فرشتگان برد، با تمام دنيا برابرى نداشت، اكنون بايد فكر كرد، وقتى گروه، گروه فرشتگان در شب قدر نازل مى شوند و بر مؤمنان سلام مى كنند، چه لذت و لطف و بركتى دارد؟!

وقتى ابراهيم(عليه السلام) را در آتش نمرودى افكندند، فرشتگان آمدند و بر او سلام كردند، و آتش بر او گلستان شد، آيا آتش دوزخ به بركت سلام فرشتگان بر مؤمنان در شب قدر «برد» و «سلام» نمى شود؟

آرى، اين نشانه عظمت امت محمّد(صلى الله عليه وآله) است، كه در آنجا بر خليل(عليه السلام) نازل مى شوند و در اينجا بر اين امت اسلام.(10)

* * *

1 ـ بقره، آيه 185.

2 ـ شرح اين مطلب را ذيل آيه 3 سوره «دخان»، جلد 21 تفسير «نمونه»، صفحه 148 به بعد بيان كرده ايم.

3 ـ «مفردات راغب»، ماده نزل.

4 و 5 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 371.

6 ـ تفسير «برهان»، جلد 4، صفحه 481.

7 ـ طبق تفسير اول «مِن» به معنى «لام» است، و مفهوم «مِنْ كُلِّ أَمْر» «لاَِجْلِ كُلِّ أَمْر» مى باشد، و بنابر تفسير دوم «مِن» به معنى «باء مصاحبت» مى باشد.

8 ـ تفسير «برهان»، جلد 4، صفحه 488، حديث 29.

9 ـ هود، آيه 69.

10 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 32، صفحه 36.

▲1 ـ چه امورى در شب قدر مقدر مى شود؟

در پاسخ اين سؤال، كه چرا اين شب، شب قدر ناميده شده؟ سخن بسيار گفته اند، از جمله اين كه:

1 ـ شب قدر به اين جهت «قدر» ناميده شده، كه جميع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعيين مى شود، شاهد اين معنى در آيات 3 و 4 سوره «دخان» است كه مى فرمايد: إِنّا أَنْزَلْناهُ في لَيْلَة مُبارَكَة إِنّا كُنّا مُنْذِرينَ * فيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْر حَكيم:

«ما اين كتاب مبين را در شبى پر بركت نازل كرديم، و ما همواره انذار كننده بوده ايم * در آن شب كه هر امرى بر طبق حكمت خداوند تنظيم و تعيين مى گردد».

اين بيان، هماهنگ با روايات متعددى است كه مى گويد: در آن شب، مقدرات يك سال انسان ها تعيين مى گردد، و ارزاق و سرآمد عمرها، و امور ديگر، در آن ليله مباركه، تفريق و تبيين مى شود.

البته، اين امر هيچگونه تضادى با آزادى اراده انسان و مسأله اختيار ندارد، چرا كه تقدير الهى به وسيله فرشتگان بر طبق شايستگى ها و لياقت هاى افراد، و ميزان ايمان، تقوا، پاكى نيت و اعمال آنها است.

يعنى: براى هر كس آن مقدر مى كنند كه لايق آن است، يا به تعبير ديگر: زمينه هايش از ناحيه خود او فراهم شده، و اين نه تنها منافاتى با اختيار ندارد، كه تأكيدى بر آن است.

2 ـ بعضى نيز گفته اند: آن شب را از اين جهت شب قدر ناميده اند كه: داراى قدر و شرافت عظيمى است (نظير آنچه در آيه 74 سوره «حج» آمده است: ما قَدَرُوا اللّه حَقَّ قَدْرِهِ: «آنها قدر خداوند را نشناختند»).

3 ـ گاه نيز گفته اند: به خاطر آن است كه، قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والا قدر، و به وسيله فرشته صاحب قدر نازل گرديد.

4 ـ يا اين كه: شبى است كه مقدر شده قرآن در آن نازل گردد.

5 ـ يا اين كه: كسى كه آن شب را احيا بدارد، صاحب قدر و مقام و منزلت مى شود.

6 ـ يا اين كه: در آن شب، آن قدر فرشتگان نازل مى شوند، كه عرصه زمين بر آنها تنگ مى شود ـ چون تقدير به معنى تنگ گرفتن نيز آمده است ـ مانند: «وَ مَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُه».(1)

جمع ميان تمام اين تفسيرها در مفهوم گسترده «ليلة القدر» كاملاً ممكن است، هر چند تفسير اول از همه مناسب تر و معروف تر است.

* * *

1 ـ طلاق، آيه 7.

▲2 ـ شب قدر كدام شب است؟

در اين كه «ليلة القدر» در ماه «رمضان» است ترديدى نيست; چرا كه جمع ميان آيات قرآن، همين معنى را اقتضا مى كند.

از يكسو مى گويد: «قرآن در ماه رمضان نازل شده»(1) و از سوى ديگر مى فرمايد: «در شب قدر نازل گرديده» (آيات مورد بحث).

ولى، در اين كه كدام شب از شب هاى ماه رمضان است؟ گفتگو بسيار است، و در اين زمينه، تفسيرهاى زيادى شده، از جمله: شب اول، شب هفدهم، شب نوزدهم، شب بيست و يكم، شب بيست و سوم، شب بيست و هفتم، و شب بيست و نهم.

اما، مشهور و معروف در روايات اين است: در دهه آخر ماه رمضان و شب بيست و يكم يا بيست و سوم است، لذا در روايتى مى خوانيم: در دهه آخر ماه مبارك، پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) تمام شب ها را احيا مى داشت و مشغول عبادت بود.

و در روايتى، از امام صادق(عليه السلام) آمده است: شب قدر، شب بيست و يكم يا بيست و سوم است، حتى هنگامى كه راوى اصرار كرد كداميك از اين دو شب است و پرسيد: اگر من نتوانم هر دو شب را عبادت كنم كداميك را انتخاب نمايم؟! امام(عليه السلام) تعيين نفرمود، و افزود: مَا أَيْسَرَ لَيْلَتَيْنِ فِيما تَطْلُبُ: «چه آسان است دو شب براى آنچه مى خواهى»!.(2)

ولى، در روايات متعددى كه از طرق اهل بيت(عليهم السلام) رسيده است، بيشتر روى شب بيست و سوم تكيه شده، در حالى كه روايات اهل سنت بيشتر روى «شب بيست و هفتم» دور مى زند.

در روايتى، از امام صادق(عليه السلام) نيز نقل شده كه فرمود:

أَلتَّقْدِيْرُ فِى لَيْلَةِ الْقَدْرِ تِسْعَةُ عَشَرَ، وَ الاِبْرامُ فِى لَيْلَةِ اِحْدى وَ عِشْرِيْنَ وَ الاِمْضاءُ فِى لَيْلَةِ ثَلاثُ وَ عِشْرِيْنَ:

«تقدير مقدرات، در شب نوزدهم، تحكيم آن در شب بيست و يكم، و امضاء در شب بيست و سوم است»(3) و به اين ترتيب بين روايات جمع مى شود.

ولى به هر حال، هاله اى از ابهام، شب قدر را به خاطر جهتى كه بعداً به آن اشاره مى شود، فرا گرفته است.

* * *

1 ـ بقره، آيه 185.

2 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 625، حديث 58.

3 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 626، حديث 62.

▲3 ـ چرا شب قدر مخفى است؟

بسيارى معتقدند: مخفى بودن شب قدر در ميان شب هاى سال، يا در ميان شب هاى ماه مبارك رمضان، براى اين است كه: مردم به همه اين شب ها اهميت دهند، همان گونه كه خداوند:

رضاى خود را در ميان انواع طاعات پنهان كرده، تا مردم به همه طاعات روى آورند.

غضبش را در ميان معاصى پنهان كرده، تا از همه بپرهيزند.

دوستانش را در ميان مردم مخفى كرده، تا همه را احترام كنند.

اجابت را در ميان دعاها پنهان كرده، تا به همه دعاها رو آورند.

اسم اعظم را در ميان اسمائش مخفى ساخته، تا همه را بزرگ دارند.

و وقت مرگ را مخفى ساخته، تا در همه حال آماده باشند.

و اين، فلسفه مناسبى به نظر مى رسد.

* * *

▲4 ـ آيا شب قدر در امت هاى پيشين نيز بوده است؟

ظاهر آيات اين سوره، نشان مى دهد: شب قدر مخصوص زمان نزول قرآن و عصر پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نيست، بلكه، همه سال تا پايان جهان تكرار مى شود.

تعبير به فعل مضارع (تَنَزَّلُ) كه دلالت بر استمرار دارد، و همچنين تعبير به جمله اسميه «سَلامٌ هِيَ حَتّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ» كه نشانه دوام است نيز، گواه بر اين معنى است.

به علاوه، روايات بسيارى كه شايد در حدّ تواتر باشد نيز، اين معنى را تأييد مى كند (اين نسبت به آينده).

ولى، آيا در امتهاى پيشين نيز بوده است، يا نه؟.

صريح روايات متعددى اين است: اين از مواهب الهى بر اين امت مى باشد، چنان كه در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) آمده است: اِنَّ اللّهَ وَهَبَ لاُِمَّتِى لَيْلَةَ الْقَدْرِ لَمْ يُعْطِها مَنْ كانَ قَبْلَهُمْ: «خداوند شب قدر را به امت من بخشيده، و احدى از امت هاى پيشين از اين موهبت برخوردار نبودند».(1)

در تفسير آيات فوق نيز، بعضى از روايات دلالت بر اين مطلب دارد.

* * *

1 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 371.

▲5 ـ چگونه شب قدر برتر از هزار ماه است؟

ظاهر اين است: بهتر بودن اين شب از هزار ماه، به خاطر ارزش عبادت و احياى آن شب است، و روايات فضيلت «ليلة القدر» و فضيلت عبادت آن كه در كتب شيعه و اهل سنت فراوان است، اين معنى را كاملاً تأييد مى كند.

علاوه بر اين، نزول قرآن در اين شب، و نزول بركات و رحمت الهى در آن، سبب مى شود كه از هزار ماه برتر و بالاتر باشد.

در حديثى، از امام صادق(عليه السلام) آمده است: به «على بن ابى حمزه ثمالى» فرمود: «فضيلت شب قدر را در شب بيست و يكم و بيست و سوم بطلب، و در هر كدام از اين دو، يك صد ركعت نماز به جاى آور، و اگر بتوانى هر دو شب را تا طلوع صبح احيا بدار و در آن شب غسل كن».

راوى مى گويد: عرض كردم: اگر نتوانم اين همه نماز را ايستاده بخوانم؟

فرمود: نشسته بخوان.

عرض كردم: اگر نتوانم؟

فرمود: در بستر بخوان، و مانعى ندارد در آغاز شب، خواب مختصرى بكنى و بعد مشغول عبادت شوى، درهاى آسمان در ماه رمضان گشوده است، شياطين در غل و زنجيرند، و اعمال مؤمنين مقبول است و چه ماه خوبى است ماه رمضان»؟!(1)

* * *

1 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 625، حديث 58 (با تلخيص).

▲6 ـ چرا قرآن در شب قدر نازل شد؟

از آنجا كه در شب قدر سرنوشت انسان ها براى يك سال، بر طبق لياقت ها و شايستگى هاى آنها، تعيين مى شود، بايد آن شب را بيدار بود، توبه كرد و خودسازى نمود، به درگاه خدا رفت و لياقتى بيشتر و بهتر براى رحمت او پيدا كرد.

آرى، در لحظاتى كه سرنوشت ما تعيين مى شود، نبايد انسان در خواب باشد، و از همه چيز غافل و بى خبر، كه در اين صورت، سرنوشت غم انگيزى خواهد داشت!

قرآن، چون يك كتاب سرنوشت ساز است، و خط سعادت، خوشبختى و هدايت انسان ها در آن مشخص شده است، بايد در شب قدر ـ شب تعيين سرنوشت ها ـ نازل گردد، و چه زيبا است رابطه ميان «قرآن» و «شب قدر»؟ و چه پر معنى است پيوند اين دو با يكديگر؟

* * *

▲7 ـ آيا شب قدر در مناطق مختلف، يكى است؟

مى دانيم: آغاز ماه هاى قمرى، در همه بلاد يكسان نيست، و ممكن است در منطقه اى امروز اول ماه باشد و در منطقه ديگرى دوم ماه، بنابراين، شب قدر نمى تواند يك شب معين در سال بوده باشد، چرا كه فى المثل: شب بيست و سوم در «مكّه» ممكن است شب بيست و دوم در «ايران» و «عراق» باشد، و به اين

ترتيب، قاعدتاً هر كدام بايد براى خود شب قدرى داشته باشند.

آيا اين با آنچه از آيات و روايات استفاده مى شود كه: شب قدر يك شب معين است، سازگار است؟!

پاسخ اين سؤال با توجه به يك نكته روشن مى شود و آن اين كه:

شب، همان سايه نيم كره زمين است كه بر نيم كره ديگر مى افتد، و مى دانيم: اين سايه همراه گردش زمين در حركت است، و يك دوره كامل آن در بيست و چهار ساعت انجام مى شود، بنابراين ممكن است شب قدر يك دوره كامل شب به دور زمين باشد، يعنى مدت بيست و چهار ساعت تاريكى كه تمام نقاط زمين را زير پوشش خود قرار مى دهد، شب قدر است، كه آغاز آن از يك نقطه شروع مى شود و در نقطه ديگر پايان مى گيرد (دقت كنيد).

* * *

خداوندا! به ما آن چنان بيدارى و آگاهى عطا كن كه از فضيلت ليلة القدر بهره كافى گيريم!

پروردگارا! چشم اميد ما به لطفت دوخته است مقدرات ما را بر وفق آن تعيين فرما!

بارالها! ما را از محرومان اين ماه قرار مده كه محروميتى از آن بالاتر نيست!

آمِيْنَ يا رَبَّ الْعالَمِيْنَ

پايان سوره قدر(1)

آخر ماه مبارك رمضان 1407

1 ـ تصحيح: 11 / 3 / 1383.

▲سوره بيّنـه

اين سوره، در «مدينه» نازل شده و داراى 8 آيه است

▲محتواى سوره بيّنه

مشهور اين است: اين سوره در «مدينه» نازل شده است، و محتواى آن نيز گواه بر همين معنى است; چرا كه در آن مكرر از اهل كتاب بحث شده، و مى دانيم سر و كار مسلمانان با اهل كتاب، بيشتر در «مدينه» بود.

از اين گذشته، سخن از نماز و زكات هر دو به ميان آمده، درست است كه زكات در «مكّه» تشريع شده بود، ولى رسميت و گسترش آن در «مدينه» بود.

به هر حال، اين سوره، به رسالت جهانى پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و آميخته بودن آن با دلائل و نشانه هاى روشن، اشاره مى كند، رسالتى كه قبلاً آن را انتظار مى كشيدند، ولى هنگامى كه به سراغشان آمد، گروهى به خاطر اين كه: منافع ماديشان به خطر مى افتاد، به آن پشت كردند.

در ضمن، اين حقيقت را نيز در بردارد كه: اصول دعوت انبياء، مانند ايمان و توحيد و نماز و روزه، اصولى است ثابت و جاودانى كه در همه اديان آسمانى وجود داشته است.

و در بخش ديگرى از اين سوره، موضعگيرى هاى مختلف اهل كتاب و مشركان را در برابر اسلام مشخص مى كند: آن گروه كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، بهترين مخلوقاتند.

و آن گروه كه راه كفر و شرك و گناه پيش گرفتند، بدترين مخلوقات محسوب مى شوند.

اين سوره، داراى نام هاى متعددى است كه به تناسب الفاظ آن انتخاب شده، اما از همه معروف تر سوره «بيّنه»، «لم يكن» و «قيّمة» است.

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در فضيلت تلاوت اين سوره چنين نقل شده: «اگر مردم مى دانستند اين سوره چه بركاتى دارد، خانواده و اموال را رها كرده، به فرا گرفتن آن مى پرداختند»!

مردى از قبيله «خزاعه» عرض كرد: «اى رسول خدا! تلاوت آن چه اجر و پاداشى دارد»؟

فرمود: «نه هيچ منافقى آن را قرائت مى كند، و نه كسانى كه شك و ترديد در دلشان است، به خدا سوگند، فرشتگان مقرب از آن روز كه آسمان ها و زمين آفريده شده است آن را مى خوانند، و لحظه اى در تلاوت آن سستى نمى كنند، هر كس آن را در شب بخواند، خداوند فرشتگانى را مأمور مى كند كه دين و دنياى او را حفظ كنند، و آمرزش و رحمت براى او بطلبند، و اگر در روز بخواند، به اندازه آنچه روز آن را روشن مى كند و شب آن را تاريك مى سازد، ثواب به او مى دهند».(1)

* * *

1لَمْ يَكُنِ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ وَ الْمُشْرِكينَ مُنْفَكِّينَ حَتّى تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ

2رَسُولٌ مِنَ اللّهِ يَتْلُوا صُحُفاً مُطَهَّرَةً

3فيها كُتُبٌ قَيِّمَةٌ

4وَ ما تَفَرَّقَ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ إِلاّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّنَةُ

5وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِيَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفاءَ وَ يُقيمُوا الصَّلاةَ وَ يُؤْتُوا الزَّكاةَ وَ ذلِكَ دينُ الْقَيِّمَةِ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ كافران از اهل كتاب و مشركان (مى گفتند:) دست از آئين خود بر نمى دارند تا دليل روشنى براى آنها بيايد.

2 ـ پيامبرى از سوى خدا كه صحيفه هاى پاكى را بخواند.

3 ـ و در آن نوشته هاى پر ارزشى باشد (ولى هنگامى كه آمد ايمان نياوردند، مانند اهل كتاب).

4 ـ اهل كتاب اختلاف نكردند مگر بعد از آن كه دليل روشن براى آنان آمد!

5 ـ و به آنها دستورى داده نشده بود جز اين كه خدا را بپرستند در حالى كه دين خود را براى او خالص كنند و به توحيد باز گردند، و نماز را بر پا دارند و زكات را بپردازند; و اين است آئين مستقيم و پايدار!

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 521.

▲اين است آئين جاويدان

در آغاز سوره، به وضع اهل كتاب (يهود و نصارى) و مشركان عرب قبل از ظهور اسلام پرداخته، مى گويد: «آنها مدعى بودند: ما دست از آئين خود بر نمى داريم، تا دليل روشنى و پيامبر مسلّمى براى ما بيايد» (لَمْ يَكُنِ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ وَ الْمُشْرِكينَ مُنْفَكِّينَ حَتّى تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ).

* * *

«پيامبرى كه از سوى خدا باشد، و صحيفه هاى پاك و پاكيزه اى را بر ما بخواند» (رَسُولٌ مِنَ اللّهِ يَتْلُوا صُحُفاً مُطَهَّرَةً).

* * *

«صحيفه هائى كه در آن نوشته هاى درست و موزون و ثابت و پر ارزش باشد» (فيها كُتُبٌ قَيِّمَةٌ).

* * *

آرى، آنها قبل از ظهور پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) چنين ادعائى را داشتند، ولى بعد از ظهور او و نزول كتاب آسمانيش، صحنه عوض شد، و آنها در دين خدا اختلاف كردند «و اهل كتاب اختلاف نكردند، مگر بعد از آن كه دليل روشن و پيامبر راستين و آشكار براى آنها آمد» (وَ ما تَفَرَّقَ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ إِلاّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّنَةُ).

به اين ترتيب، آيات فوق، ادعاى اهل كتاب و مشركان را بازگو مى كند، كه در آغاز، اصرار داشتند: اگر پيامبرى با دلائل روشن براى دعوت ما بيايد، پذيرا مى شويم.

ولى، بعد از آمدنش، از اين قول خود سرباز زدند، و با او به مقابله و ستيز برخاستند، جز گروهى كه طريق ايمان را پيش گرفتند.

بنابراين، آيه فوق شبيه چيزى است كه در سوره «بقره» آيه 89 آمده است: وَ لَمّا جاءَهُمْ كِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللّه مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ كانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذينَ كَفَرُوا فَلَمّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللّه عَلَى الْكافِرين:

«هنگامى كه از طرف خداوند كتابى براى آنها آمد كه موافق نشانه هائى بود كه با خود داشتند، و پيش از آن به خود نويد فتح مى دادند، هنگامى كه اين كتاب و پيامبرى را كه از قبل شناخته بودند نزد آنها آمد، كافر شدند، پس لعنت خدا بر كافران باد».

مى دانيم: اهل كتاب، انتظار چنين ظهورى را داشتند، و قاعدتاً مشركان عرب كه اهل كتاب را از خود عالم تر و آگاه تر مى دانستند نيز، در اين برنامه با آنها هم صدا بودند، ولى بعد از تحقق آرزوهايشان، مسير خود را تغيير دادند و به صف مخالفان پيوستند.

جمعى از مفسران، اعتقاد ديگرى در تفسير اين آيات دارند، و آن اين كه: آنها واقعاً، ـ نه بر حسب ادعا ـ از آئين خود دست بر نمى داشتند و منفك و جدا نمى شدند، تا دليل روشنى به سراغشان آيد.

ولى، مفهوم اين سخن آن است كه: بعد از آمدن چنين دليل روشنى، ايمان آوردند، در حالى كه آيات بعد نشان مى دهد، اين مطلب چنين نبود، مگر اين كه گفته شود: منظور ايمان آوردن گروهى از آنها است، هر چند در اقليت باشند، و به اصطلاح از قبيل «موجبه جزئيه» است.

اما، اين تفسير بعيد به نظر مى رسد، و شايد به همين دليل «فخر رازى» در تفسير خود، آيه نخست را از پيچيده ترين آيات قرآن مى شمرد، كه در تضاد با آيات بعد است، و بعد براى حل مشكل، طرقى ذكر مى كند كه بهترين آن همان است كه در بالا آورديم.

در اينجا تفسير سومى نيز وجود دارد و آن اين كه: خداوند مشركان و اهل كتاب را به حال خود رها نمى كند، تا زمانى كه به آنان اتمام حجت نمايد، بينه اى بفرستد، و راه را به آنان نشان دهد، و لذا پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را براى هدايت آنها فرستاد.

در حقيقت، اين آيه اشاره به «قاعده لطف» در «علم كلام» است، كه خداوند براى هر قوم و ملتى دلائل روشن را براى اتمام حجت خواهد فرستاد.(1)

به هر حال، منظور از «بيّنه» در اينجا دليل روشن است، كه مصداق آن طبق آيه دوم، شخص «رسول اللّه» است، در حالى كه قرآن مجيد را تلاوت مى فرمود.

«صُحُف» جمع «صحيفه» به معنى اوراقى است كه چيزى بر آن مى نويسند، و منظور از آن، در اينجا، محتواى اوراق است; زيرا مى دانيم پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)هرگز چيزى را از روى اوراق نمى خواند.

و منظور از «مُطَهَّرَه» پاك بودن آن از هر گونه شرك، كذب، دروغ و باطل است، و مطهّر از اين كه شياطينِ جنّ و انس در آن دخالت كنند.

همان گونه كه در آيه 42 «فصلت» آمده است: لا يَأْتيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِه: «هيچگونه باطلى نه از پيش رو، و نه از پشت سر، به سراغ آن نمى آيد».

جمله «فِيْها كُتُبٌ قَيِّمَة» اشاره به اين است كه: در اين صحف آسمانى، مطالبى نوشته شده كه از هر گونه انحراف، اعوجاج و كجى بركنار است.

بنابراين، «كتب» به معنى «مكتوبات» است و يا به معنى احكام و مقرراتى كه از ناحيه خداوند تعيين شده است; زيرا كتابت به معنى تعيين حكم، نيز آمده، چنان كه مى فرمايد: كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُم: «روزه بر شما مقرر شد همان گونه كه بر پيشينيان مقرر گرديد».(2)

و به اين ترتيب، «قيّمة» به معنى صاف و مستقيم، يا محكم و پابرجا، يا ارزشمند و پربها، و يا همه اين مفاهيم در آن جمع است.

اين احتمال نيز داده شده: چون قرآن تمام محتواى كتب پيشين را با اضافات فراوانى در بر دارد، لذا گفته شده: در آن، كتب قيّمه گذشته است.

قابل توجه اين كه: در آيه اول، «اهل كتاب» مقدم بر «مشركان» ذكر شده اند، و در آيه چهارم، تنها سخن از اهل كتاب است و از مشركان سخنى به ميان نيامده، در حالى كه آيه ناظر به هر دو است.

اين تعبيرات ظاهراً به خاطر آن است كه: اهل كتاب در اين برنامه ها اصل و اساس بودند، و مشركان تابع آنها، و يا به خاطر آن است كه: اهل كتاب در خور مذمت بيشترى بودند; چرا كه آنها علما و دانشمندان فراوانى داشتند، و از اين نظر در سطحى بالاتر از مشركان قرار گرفته بودند، بنابراين مخالفت آنها زشت تر و ناپسندتر بود و در خور سرزنش فراوان.

* * *

پس از آن، «اهل كتاب»، و به تبع آنها «مشركان» را مورد ملامت قرار داده، مى گويد: چرا در اين آئين جديد اختلاف كردند؟ بعضى مؤمن و بعضى كافر شدند، «در حالى كه در اين آئين دستورى به آنها داده نشده است، جز اين كه خدا را پرستش كنند، عبادت او را از عبادت غير او خالص سازند، از هر گونه شرك باز گردند و متمايل به توحيد شوند، نماز را بر پا دارند و زكات را ادا كنند» (وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِيَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفاءَ وَ يُقيمُوا الصَّلاةَ وَ يُؤْتُوا الزَّكاةَ).(3)

سپس، مى افزايد: «و اين است آئين مستقيم و پايدار» (وَ ذلِكَ دينُ الْقَيِّمَةِ).

در اين كه: منظور از «وَ ما أُمِرُِوا...» در اينجا چيست؟ جمعى گفته اند: منظور اين است كه اهل كتاب در آئين خودشان، مسأله توحيد، نماز و زكات وجود داشته، اينها مسائلى است ثابت، ولى آنها به اين دستورات نيز وفادار نمانده اند.

ديگر اين كه: در آئين اسلام، دستورى جز توحيد خالص، نماز و زكات و مانند آن نيامده، و اينها امورى هستند، شناخته شده، چرا از قبول آن سر باز مى زنند؟ و در پذيرش آن اختلاف مى كنند؟.

معنى دوم نزديك تر به نظر مى رسد; زيرا به دنبال آيه قبل كه سخن از اختلاف آنها در پذيرش آئين جديد مى گفت، مناسب همين است كه «أُمِرُوا» ناظر به آئين جديد باشد.

از اين گذشته، معنى اول تنها درباره اهل كتاب صادق است و مشركان را شامل نمى شود، در حالى كه معنى دوم همگان را شامل مى شود.

منظور از «دين» كه بايد آن را براى خدا خالص كنند، به عقيده بعضى از مفسران، همان «عبادت» است، و جمله «اِلاّ لِيَعْبُدُوا اللّهَ» كه قبل از آن ذكر شده نيز، همين معنى را تأييد مى كند.

ولى، اين احتمال وجود دارد كه: منظور، مجموعه دين و شريعت باشد، يعنى آنها مأمور شده بودند خدا را پرستش كنند، دين و آئين خود را در تمام جهات خالص گردانند، اين معنى با گستردگى مفهوم «دين» سازگارتر است، و جمله بعد «وَ ذلِكَ دِيْنُ الْقَيِّمَة» كه دين را به معنى وسيع مطرح كرده، همين معنى را تأييد مى كند.

«حُنَفاء» جمع «حنيف» از ماده «حنف» (بر وزن كنف) به گفته «راغب» در «مفردات» به معنى تمايل يافتن از گمراهى به سوى راه مستقيم است، و عرب تمام كسانى را كه «حج» به جا مى آوردند يا «ختنه» مى كردند، «حنيف» مى ناميد، اشاره به اين كه: آنها بر آئين ابراهيم بوده اند، و «أحنف» به كسى گفته مى شود كه پاى او كج باشد.

روى هم رفته، از كتب مختلف لغت چنين به دست مى آيد: اين واژه در اصل، به معنى انحراف و كجى بوده، منتها در قرآن و اخبار اسلامى به معنى انحراف از شرك به سوى توحيد و هدايت به كار رفته است.

انتخاب اين تعبير ممكن است در اصل به اين دليل باشد كه، جامعه هاى بت پرست، هر كسى كه آئين آنها را رها مى كرد و به سوى توحيد گام برمى داشت، او را «حنيف» (منحرف) مى شمردند، و تدريجاً اين تعبير براى پويندگان راه توحيد به عنوان يك تعبير رائج شناخته شد، كه در حقيقت مفهومش انحراف از «ضلالت» به «هدايت» بود، و لازمه آن، همان توحيد خالص، اعتدال كامل و اجتناب از هر گونه افراط و تفريط است، ولى نبايد فراموش كرد كه اينها معانى ثانوى اين كلمه است.

جمله «وَ ذلِكَ دِيْنُ الْقَيِّمَة»(4) اشاره به آن است كه اين اصول، يعنى توحيد خالص و نماز (توجه به خالق) و زكات (توجه به خلق) از اصول ثابت و پابرجاى همه اديان است، بلكه مى توان گفت: اينها در متن فطرت آدمى قرار دارد; زيرا از يكسو سرشت انسان بر مسأله توحيد است.

از سوى ديگر، فطرتش او را دعوت به شكر منعم، معرفت و شناخت او مى كند.

و از سوى سوم، روح اجتماعى و مدنيت انسان، او را به سوى كمك به محرومان فرا مى خواند.

بنابراين، ريشه اين دستورات به صورت كلى در اعماق همه فطرت ها جاى دارد، لذا در متن تعليمات همه انبياى پيشين و پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) قرار گرفته است.

* * *

6إِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ وَ الْمُشْرِكينَ في نارِ جَهَنَّمَ خالِدينَ فيها أُولئِكَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ

7إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ

8جَزاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنّاتُ عَدْن تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ خالِدينَ فيها أَبَداً رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ

ترجمه:

6 ـ كافران از اهل كتاب و مشركان در دوزخند، جاودانه در آن مى مانند; آنها بدترين مخلوقاتند!

7 ـ (اما) كسانى كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، بهترين مخلوقات (خدا)يند!

8 ـ پاداش آنها نزد پروردگارشان باغ هاى بهشت جاويدان است كه نهرها از زير درختانش جارى است; هميشه در آن مى مانند; (هم) خدا از آنها خشنود است و (هم) آنها از خدا خشنودند; و اين (مقام والا) براى كسى است كه از پروردگارش بترسد!

1 ـ بايد توجه داشت: «منفكّين» جمع «مُنْفَكّ» ممكن است اسم فاعل باشد يا اسم مفعول، بنابر تفسير اول و دوم معنى اسم فاعلى دارد، و بنابر تفسير سوم معنى اسم مفعولى (دقت كنيد).

2 ـ بقره، آيه 183.

3 ـ جمله «وَ ما أُمِرُوا» ممكن است «جمله حاليه» يا «استينافيه» باشد و «لام» در «لِيَعْبُدُوا» «لام غرض» است، و منظور در اينجا هدف و نتيجه اى است كه به بندگان باز مى گردد نه هدف و نتيجه اى كه به خدا برگردد، آن چنان كه بعضى از مفسران پنداشته اند، و به خاطر آن، «لام غرض» را منكر شده اند.

اصولاً تمام افعال خدا معلل بالأغراض است، اما اغراضى كه به بندگان بر مى گردد.و بعضى «لام» را در اينجا به معنى «أَنْ» دانسته اند مانند: «يُريدُ اللّه لِيُبَيِّنَ لَكُمْ» (نساء، آيه 26) يعنى أَنْ يُبَيِّنَ لَكُمْ.

4 ـ بايد توجه داشت: «دين القيّمة» به صورت اضافه است، نه وصف، و مفهومش اين است كه اين دينى است كه در كتب قيّمه (مستقيم و پر ارزش) پيشين آمده، يا دينى است كه در آن احكام مستقيم و پر ارزش اسلام منعكس شده، بنابراين مؤنث بودن قيّمه به خاطر آن است كه وصف «كتب» يا «ملة» و شريعت مى باشد (دقت كنيد).

▲بهترين و بدترين مخلوقات!

در آيات گذشته آمده بود: كفار اهل كتاب و مشركان در انتظار اين بودند كه دليل روشنى از سوى خداوند به سراغ آنها بيايد، ولى بعد از آمدن «بيّنه» متفرق و پراكنده شدند و هر كدام راهى را پيش گرفتند.

آيات مورد بحث، به دو گروه «كافران» و «مؤمنان» در برابر اين دعوت الهى، و سرانجام كار هر يك از آنها اشاره مى كند.

نخست مى فرمايد: «كسانى كه از اهل كتاب و مشركان، به اين آئين جديد كافر شدند در آتش دوزخند، جاودانه در آن مى مانند، آنها بدترين مخلوقاتند»! (إِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ وَ الْمُشْرِكينَ في نارِ جَهَنَّمَ خالِدينَ فيها أُولئِكَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ).

تعبير به «كَفَرُوا» اشاره به كفرشان در مقابل آئين اسلام است، و گر نه كفر و شرك قبلى آنها مطلب تازه اى نبود.

تعبير أُولئِكَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ: «آنها بدترين مخلوقاتند» تعبير تكاندهنده اى است كه نشان مى دهد، در ميان تمام جنبندگان و غير جنبندگان، موجودى مطرودتر از كسانى كه بعد از وضوح حق و اتمام حجت، راه راست را رها كرده، در ضلالت گام مى نهند، يافت نمى شود، و اين در حقيقت شبيه چيزى است كه در آيه 22 سوره «انفال» آمده است: إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذينَ لا يَعْقِلُونَ: «بدترين جنبندگان نزد خداوند، افرادى هستند كه نه گوش شنوا دارند، نه زبان گويا و نه انديشه بيدار»!.

و يا آنچه در سوره «اعراف» آيه 179 آمده، كه بعد از ذكر گروه دوزخيان با همين اوصاف مى فرمايد: أُولئِكَ كَالأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغافِلُون: «آنها همچون چهارپايانند، بلكه گمراه تر، آنها غافلانند».

آيه مورد بحث، مطلبى فراتر از اينها نيز دارد; چرا كه آنها را بدترين مخلوقات معرفى كرده، و اين در حقيقت به منزله بيان دليلى است براى خلود آنها در آتش دوزخ.

چرا آنها بدترين مخلوقات نباشند؟ كه تمام درهاى سعادت به رويشان گشوده شده، اما از روى كبر و غرور و عناد و لجاج، آگاهانه به مخالفت برخاستند.

مقدم داشتن «اهل كتاب» بر «مشركان» در اين آيه نيز، ممكن است به خاطر اين باشد كه، آنها داراى كتاب آسمانى، علما و دانشمندان بودند و نشانه هاى پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در كتب آنها صريحاً آمده بود، بنابراين مخالفت آنها زشت تر و بدتر بود.

* * *

در آيه بعد، به گروه دوم كه نقطه مقابل آنها هستند و در قوس صعودى قرار دارند اشاره كرده، مى فرمايد: «كسانى كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، آنها بهترين مخلوقات خدا هستند» (إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ).

* * *

آن گاه، پاداش آنها را در چند جمله كوتاه، چنين بيان مى كند: «جزاى آنها نزد پروردگارشان باغ هاى بهشت جاويدان است كه نهرها از زير درختانش پيوسته جارى است، در حالى كه هميشه در آن مى مانند» (جَزاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنّاتُ عَدْن تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ خالِدينَ فيها أَبَداً).

«هم خدا از آنها خشنود است و هم آنها از خدا خشنود» (رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ).

«و اين مقام والا و پاداش هاى مهم و بى نظير از آن كسى است كه از پروردگارش بترسد» (ذلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ).

قابل توجه اين كه: در مورد مؤمنان، سخن از انجام اعمال صالح نيز به ميان آمده، كه در حقيقت ميوه درخت ايمان است، اشاره به اين كه: ادعاى ايمان به تنهائى كافى نيست، بلكه اعمال انسان بايد گواه بر ايمان او باشد، ولى كفر به تنهائى، هر چند توأم با عمل ناصالحى نيز نباشد، مايه سقوط و بدبختى است، گذشته از اين، كفر، معمولاً مبدأ انواع گناهان، جنايات و اعمال خلاف نيز مى شود.

تعبير «أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ» به خوبى نشان مى دهد: انسان هاى مؤمن و صالح العمل، حتى از فرشتگان، برتر و بالاترند; چرا كه آيه مطلق است، و هيچ استثنائى در آن نيست، آيات ديگر قرآن نيز گواه بر اين معنى مى باشد، مانند آيات سجود فرشتگان بر آدم، و آيه: «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني آدَم».(1)

به هر حال، در اين آيه، نخست، از پاداش مادى و جسمانى آنها كه باغ هاى پر نعمت بهشتى است سخن به ميان آمده، و بعد، از پاداش معنوى و روحانى آنان، كه هم خدا از آنان راضى است و هم آنان از خدا راضى.

آنها از خدا راضى اند; چرا كه هر چه خواسته اند به آنها داده، و خدا از آنها راضى است; چرا كه هر چه او خواسته انجام داده اند، و اگر هم لغزشى بوده به لطفش صرفنظر كرده، چه لذتى از اين برتر و بالاتر كه احساس كند مورد قبول و رضاى معبود و محبوبش واقع شده، و به لقاى او واصل گرديده است.

دارند هر كس از تو مرادى و مطلبى *** مقصود ما ز دنيى و عقبى لقاى تو است!

آرى، بهشتِ جسمِ انسان، باغ هاى جاويدان آن جهان است، ولى بهشتِ جانش، رضاى خدا و لقاى محبوب است.

جمله «ذلِكَ لِمَنْ خَشِىَ رَبَّهُ» نشان مى دهد: تمام اين بركات، از «خوف، خشيت و ترس از خدا» سرچشمه مى گيرد; چرا كه همين ترس، انگيزه حركت به سوى هر گونه اطاعت و تقوا و اعمال صالح است.

بعضى از مفسران، با ضميمه كردن اين آيه، به آيه 28 سوره «فاطر»: إِنَّما يَخْشَى اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ: «تنها دانشمندان از خدا مى ترسند»، چنين نتيجه گرفته اند: بهشت در واقع حق مسلّم دانشمندان و آگاهان است.

البته، با توجه به اين كه: خشيت مراتب و مراحلى دارد و علم و دانش و آگاهى نيز داراى سلسله مراتب است، مفهوم اين سخن روشن مى شود.

ضمناً، بعضى عقيده دارند: مقام «خشيت» مقامى برتر از مقام «خوف» است; زيرا «خوف» به هر گونه ترس گفته مى شود، ولى «خشيت» ترسى است توأم با تعظيم و احترام!.

* * *

1 ـ اسراء، آيه 70.

▲1 ـ على(عليه السلام) و شيعيانش خير البريّه اند

در روايات فراوانى كه از طرق اهل سنت و منابع معروف آنها، و همچنين در منابع معروف شيعه نقل شده، آيه أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ: «آنها بهترين مخلوقات خدا هستند» به على(عليه السلام) و پيروان او تفسير شده است.

«حاكم حسكانى نيشابورى» از دانشمندان معروف اهل سنت در قرن پنجم هجرى، اين روايات را در كتاب معروفش «شواهد التنزيل» با اسناد مختلف نقل مى كند، تعداد آن بيش از بيست روايت است، كه به عنوان نمونه چند روايت را از نظر مى گذارنيم:

1 ـ «ابن عباس» مى گويد: هنگامى كه آيه «إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ» نازل شد، پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام) فرمود: هُوَ أَنْتَ وَ شِيعَتُكَ تَأْتِي أَنْتَ وَ شِيعَتُكَ يَوْمَ الْقِيامَةِ راضِيْنَ مَرْضِيِّينَ، وَ يَأْتِي

عَدُوُّكَ غَضْباناً مُقْمَحِين:

«منظور از اين آيه، تو و شيعيانت هستيد كه در روز قيامت وارد عرصه محشر مى شويد، در حالى كه هم شما از خدا راضى و هم خدا از شما راضى است و دشمنت خشمگين وارد محشر مى شود و به زور به جهنم مى رود» (در بعضى از نسخه هاى حديث «مُقْمَحِيْن» آمده است كه به معنى بالا نگاه داشتن سر به وسيله غل و زنجير مى باشد).(1)

2 ـ در حديث ديگرى از «ابو برزه» آمده است: وقتى پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) اين آيه را قرائت كرد، فرمود: هُمْ أَنْتَ وَ شِيْعَتُكَ يا عَلِىُّ، وَ مِيْعادُ ما بَيْنِى وَ بَيْنَكَ الحَوْضُ: «آنها تو و شيعيانت هستيد، اى على! و وعده من و شما كنار حوض كوثر است»!.(2)

3 ـ در حديث ديگرى از «جابر بن عبداللّه انصارى» آمده است:ما خدمت پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) كنار خانه خدا نشسته بوديم، على(عليه السلام) به سوى ما آمد، هنگامى كه چشم پيامبر(صلى الله عليه وآله) به او افتاد فرمود: قَدْ أَتاكُمْ أَخِى: «برادرم به سراغ شما مى آيد» آن گاه رو به كعبه كرده، گفت: وَ رَبِّ هذِهِ الْبُنْيَةِ! اِنَّ هذا وَ شِيْعَتِهُ هُمُ الْفائِزُونَ يَوْمَ الْقِيامَةِ: «به خداى اين كعبه قسم، كه اين مرد و شيعيانش در قيامت رستگارانند» سپس رو به سوى ما كرد و افزود:

أَما وَ اللّهِ اِنَّهُ أَوَّلُكُمْ اِيْماناً بِاللّهِ، وَ أَقْوَمُكُمْ بِأَمْرِ اللّهِ، وَ أَوْفاكُمْ بِعَهْدِ اللّهِ وَ أَقْضاكُمْ بِحُكْمِ اللّهِ وَ أَقْسَمُكُمْ بِالسَّوِيَّةِ، وَ أَعْدَلُكُمْ فِى الرَّعِيَّةِ، وَ أَعْظَمُكُمْ عِنْدَ اللّهِ مَزِيَّةً.

قالَ جابِر: فَأَنْزَلَ اللّهُ: «إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ» فَكانَ عَلِىٌّ اِذا أَقْبَلَ قالَ أَصْحابُ مُحَمَّد(صلى الله عليه وآله) قَدْ أَتاكُمْ خَيْرَ الْبَرِيَّةِ بَعْدَ رَسُولِ اللّهِ:

«به خدا سوگند او قبل از همه شما به خدا ايمان آورد، و قيام او به فرمان خدا بيش از همه شما است، وفايش به عهد الهى از همه بيشتر، قضاوتش به حكم اللّه افزون تر، و مساواتش در تقسيم (بيت المال) از همه زيادتر، عدالتش درباره رعيت از همه فزون تر، و مقامش نزد خداوند از همه بالاتر است.

«جابر» مى گويد: در اينجا خداوند آيه «إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ» را نازل فرمود و از آن به بعد، هنگامى كه على(عليه السلام)مى آمد، ياران محمّد(صلى الله عليه وآله) مى گفتند: بهترين مخلوق خدا بعد از رسول اللّه آمد»!.(3)

نزول اين آيه، در كنار خانه كعبه، منافات با «مدنى» بودن سوره ندارد، زيرا ممكن است از قبيل نزول مجدد، و يا تطبيق بوده باشد، به علاوه، بعيد نيست نزول اين آيات در سفرهائى كه پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) از «مدينه» به «مكّه» آمده است واقع شده باشد، به خصوص اين كه: راوى روايت «جابر بن عبداللّه انصارى» است كه در «مدينه» به حضرت ملحق شد، و اطلاق «مدنى» بر اين گونه آيات بعيد نيست.

بعضى از اين احاديث را «ابن حجر» در كتاب «صواعق» آورده و بعضى را «محمّد شبلنجى» در «نور الابصار».(4)

«جلال الدين سيوطى» در «درّ المنثور» نيز قسمت عمده روايت اخير را از «ابن عساكر» از «جابر بن عبداللّه» نقل كرده است.(5)

4 ـ در «درّ المنثور» از «ابن عباس» نقل شده: وقتى آيه «إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ» نازل شد، پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام)فرمود: هُوَ أَنْتَ وَ شِيْعَتُكَ يَوْمَ الْقِيامَةِ راضِيْنَ مَرْضِيِّيْنَ: «منظور تو و شيعيان تو در قيامت مى باشيد، كه هم شما از خدا خشنود هستيد و هم خدا از شما خشنود»!(6)

5 ـ نامبرده در حديث ديگرى از «ابن مردويه» از على(عليه السلام) نقل مى كند: پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به من فرمود: أَ لَمْ تَسْمَعْ قَوْلَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ؟ أَنْتَ وَ شِيعَتُكَ وَ مَوْعِدِي وَ مَوْعِدُكُمُ الْحَوْضُ، إِذا جِئْتُ الأُمَمَ لِلْحِسابِ، تُدْعَوْنَ غُرّاً مُحَجَّلِيْنَ:

«آيا اين سخن خدا را نشنيده اى كه مى فرمايد: «كسانى كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند، بهترين مخلوقاتند»؟ اين تو و شيعيانت هستيد، و وعده گاه من و شما، كنار حوض كوثر است، هنگامى كه من براى حساب امت ها مى آيم، شما دعوت مى شويد، در حالى كه پيشانى سفيد و شناخته شده ايد».(7)

بسيارى ديگر از دانشمندان اهل سنت نيز، همين مضمون را در كتب خود نقل كرده اند، از جمله «خطيب خوارزمى» در «مناقب»، «ابو نعيم اصفهانى» در «كفاية الخصام»، «علامه طبرى» در «تفسير معروفش»، «ابن صباغ مالكى» در «فصول المهمه»، «علامه شوكانى» در «فتح الغدير»، «شيخ سليمان قندوزى» در «ينابيع المودة» و «آلوسى» در «روح المعانى» ذيل آيات مورد بحث و جمعى ديگر.

كوتاه سخن اين كه: حديث فوق از احاديث بسيار معروف و مشهور است، كه از سوى غالب دانشمندان و علماى اسلام پذيرفته شده، و اين فضيلتى است بزرگ و بى نظير براى على(عليه السلام) و پيروانش.

ضمناً، از اين روايات به خوبى اين حقيقت آشكار مى شود كه، واژه «شيعه» از همان عصر رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به وسيله آن حضرت، در ميان مسلمين نشر شد، و اشاره به پيروان خاص اميرمؤمنان على(عليه السلام) است، و آنها كه گمان مى كنند تعبير «شيعه» از تعبيراتى است كه قرن ها بعد به وجود آمده، سخت در اشتباهند.

* * *

1 ـ «شواهد التنزيل»، جلد 2، صفحه 357، حديث 1126.

2 ـ «شواهد التنزيل»، جلد 2، صفحه 359، حديث 1130.

3 ـ «شواهد التنزيل»، جلد 2، صفحه 362، حديث 1139.

4 ـ «الصواعق المحرقة»، صفحه 96 ـ «نور الابصار»، صفحات 70 و 101.

5 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 379.

6 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 379.

7 ـ «بحار الانوار»، جلد 35، صفحه 344، حديث 17 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 379 (با تفاوت).

▲2 ـ لزوم اخلاص نيت در عبادت

بعضى از علماى «اصول فقه» به آيه «وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِيَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصينَ لَهُ الدِّينَ» براى لزوم «قصد قربت» در عبادات، و اين كه: اصل در اوامر، تعبدى بودن است نه توصلى، استدلال كرده اند، و اين، منوط به آن است كه «دين» در اينجا به معنى «عبادت» بوده باشد، تا دليل بر لزوم اخلاص در عبادات گردد و «امر» را در اين آيه به طور مطلق قرار دهيم، تا مفهومش لزوم قصد قربت در همه اوامر باشد (مگر مواردى كه به دليلى خارج شده) در حالى كه، مفهوم آيه ظاهراً هيچ يك از اينها نيست، بلكه مقصود، اثبات توحيد در مقابل شرك است، يعنى: آنها جز به توحيد دعوت نشده اند، با اين حال، ارتباطى با احكام فرعى ندارد.

* * *

▲3 ـ قوس عجيب صعودى و نزولى انسان

از آيات اين سوره به خوبى استفاده مى شود: هيچ مخلوقى در عالم، فاصله قوس صعودى و نزوليش به اندازه انسان نيست، اگر داراى ايمان و اعمال صالح باشد (توجه داشته باشيد كه «عَمِلُوا الصّالِحات» همه اعمال صالح را شامل مى شود نه بعضى را) برترين خلق خدا است، و اگر راه كفر و ضلالت و لجاج و عناد را بپويد، چنان سقوط مى كند كه بدترين خلق خدا مى شود!

اين فاصله عظيم ميان «قوس صعودى» و «نزولى» انسان، گر چه مسأله حساس و خطرناكى است، ولى دلالت بر عظمت مقام نوع بشر و قابليت تكامل او دارد، و طبيعى است كه در كنار چنين قابليت و استعداد فوق العاده اى، امكان تنزل و سقوط فوق العاده نيز باشد.

* * *

خداوندا! براى رسيدن به مقام شامخ خَيْرُ الْبَرِيَّة از لطف تو استمداد مى طلبيم.

پروردگارا! ما را از شيعيان و پيروان آن بزرگ مردى قرار ده كه براى اين عنوان از همه شايسته تر است.

بارالها! چنان اخلاصى مرحمت كن كه جز تو را نپرستيم و به غير تو عشق نورزيم.

آمِيْنَ يا رَبَّ الْعالَمِيْنَ

پايان سوره بيّنه(1)

1 ـ تصحيح: 11 / 3 / 1383.

▲سوره زلـزلـه

 اين سوره، در «مدينه» نازل شده و داراى 8 آيه است

▲محتواى سوره زلزله

در اين كه: اين سوره در «مكّه» نازل شده است، يا در «مدينه»؟ در ميان مفسران گفتگو است: بسيارى آن را «مدنى» مى دانند، در حالى كه بعضى معتقدند: در «مكّه» نازل شده.

لحن آيات آن كه درباره «معاد» و «اشراط الساعة» (نشانه هاى وقوع رستاخيز) سخن مى گويد، به آيات «مكّى» شبيه تر است، ولى در حديثى آمده: وقتى اين سوره نازل شد، «ابو سعيد خدرى» از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) سؤالى درباره آيه «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة...» كرد، و مى دانيم «ابو سعيد» در «مدينه» به مسلمانان ملحق شد.(1)

اما «مدنى» بودن يا «مكّى» بودن اين سوره، تأثيرى در مفاهيم و تفسير آن ندارد.

به هر حال، اين سوره عمداً بر سه محور دور مى زند:

نخست، از «اشراط الساعة» و نشانه هاى وقوع قيامت بحث مى كند.

و در دنبال آن، سخن از شهادت زمين به تمام اعمال آدمى آمده است.

در بخش سوم، از تقسيم مردم به دو گروه «نيكوكار» و «بدكار» و رسيدن هر كس به اعمال خود، سخن مى گويد.

* * *

1 ـ «روح المعانى»، جلد 30، صفحه 208.

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در فضيلت تلاوت اين سوره، تعبيرات مهمى در روايات اسلامى آمده، از جمله در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَها فَكَأَنَّمَا قَرَأَ الْبَقَرَةَ وَ أُعْطِيَ مِنَ الأَجْرِ كَمَنْ قَرَأَ رُبْعَ الْقُرْآنِ: «هر كس آن را تلاوت كند، گوئى سوره بقره را قرائت كرده، و پاداش او به اندازه كسى است كه يك چهارم قرآن را تلاوت كرده باشد».(1)

و در حديثى، از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «هرگز از تلاوت سوره «اِذا زُلْزِلَتِ الأَرْضُ» خسته نشويد; چرا كه هر كس آن را در نمازهاى نافله بخواند، هرگز به زلزله گرفتار نمى شود، و با آن نمى ميرد، و به صاعقه و آفتى از آفات دنيا تا هنگام مرگ گرفتار نخواهد شد...».(2)

* * *

1إِذا زُلْزِلَتِ الأَرْضُ زِلْزالَها

2وَ أَخْرَجَتِ الأَرْضُ أَثْقالَها

3وَ قالَ الإِنْسانُ ما لَها

4يَوْمَئِذ تُحَدِّثُ أَخْبارَها

5بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى لَها

6يَوْمَئِذ يَصْدُرُ النّاسُ أَشْتاتاً لِيُرَوْا أَعْمالَهُمْ

7فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَيْراً يَرَهُ

8وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة شَرّاً يَرَهُ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ هنگامى كه زمين شديداً به لرزه در آيد.

2 ـ و زمين بارهاى سنگينش را خارج سازد.

3 ـ و انسان مى گويد: «زمين را چه مى شود (كه اين گونه مى لرزد)»؟!

4 ـ در آن روز زمين تمام خبرهايش را بازگو مى كند.

5 ـ چرا كه پروردگارت به او وحى كرده است.

6 ـ در آن روز مردم به صورت گروه هاى پراكنده (از قبرها) خارج مى شوند تا اعمالشان به آنها نشان داده شود!

7 ـ پس هر كس هم وزن ذره اى كار خير انجام دهد آن را مى بيند!

8 ـ و هر كس هم وزن ذره اى كار بد كرده آن را مى بيند!

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 524.

2 ـ «اصول كافى»، جلد 2، صفحه 626، حديث 24، باب فضل القرآن ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 647.

▲آن روز كه انسان تمام اعمالش را مى بيند!

همان گونه كه در بيان محتواى سوره اشاره شد، آغاز اين سوره، همراه است با بيان بعضى از حوادث هول انگيز و وحشتناك پايان اين جهان و شروع رستاخيز.

نخست مى فرمايد: «هنگامى كه زمين شديدا به لرزه در آيد» (إِذا زُلْزِلَتِ الأَرْضُ زِلْزالَها).(1)

* * *

و چنان زير و رو شود كه «بارهاى سنگينى را كه در درون دارد خارج سازد» (وَ أَخْرَجَتِ الأَرْضُ أَثْقالَها).

تعبير به زِلْزالَها: «زلزله اش» يا اشاره به اين است كه: در آن روز، تمام كره زمين به لرزه در مى آيد (بر خلاف زلزله هاى معمولى كه همه آنها موضعى و مقطعى است).

و يا اشاره به زلزله معهود، يعنى زلزله رستاخيز است.(2)-(3)

در اين كه: منظور از أَثْقال: «بارهاى سنگين» چيست؟ مفسران تفسيرهاى متعددى ذكر كرده اند:

بعضى گفته اند: منظور انسان ها هستند كه با زلزله رستاخيز از درون قبرها به خارج پرتاب مى شوند، نظير آنچه در سوره «انشقاق» آيه 4 آمده است: «وَ أَلْقَتْ ما فِيْها وَ تَخَلَّتْ».

و بعضى گفته اند: گنج هاى درون خود را بيرون مى ريزد، و مايه حسرت دنياپرستان بى خبر مى گردد.(4)

اين احتمال نيز وجود دارد: منظور بيرون فرستادن مواد سنگين و مذاب درون زمين است، كه معمولاً كمى از آن به هنگام آتشفشان ها و زلزله ها بيرون مى ريزد، در پايان جهان، آنچه در درون زمين است، به دنبال آن زلزله عظيم به بيرون پرتاب مى شود.

تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد، هر چند جمع ميان اين تفاسير نيز بعيد نيست.

* * *

به هر حال، در آن روز انسان از ديدن اين صحنه بى سابقه، سخت متوحش مى شود، و مى گويد: «چه مى شود كه زمين اين گونه به لرزه در آمده است، و آنچه در درون داشته بيرون ريخته»؟ (وَ قالَ الإِنْسانُ ما لَها).

گر چه، بعضى «انسان» را در اينجا به خصوص انسان هاى كافر تفسير كرده اند، كه در مسأله معاد و رستاخيز شك و ترديد داشته اند، ولى ظاهر اين است: انسان در اينجا معنى گسترده اى دارد كه همگان را شامل مى شود; زيرا تعجب از اوضاع و احوال زمين در آن روز، مخصوص به كافران نيست.

آيا اين تعجب و سؤالِ ناشى از آن، مربوط به «نفخه اولى» است يا «دوم»؟.

ظاهر اين است: همان نفخه اولى است كه نفخه پايان جهان است; زيرا زلزله عظيم در پايان جهان رخ مى دهد.

اين احتمال نيز داده شده است: منظور نفخه رستاخيز، زنده شدن مردگان، و بيرون ريختن آنها از درون زمين مى باشد; زيرا آيات بعد نيز، همه مربوط به نفخه دوم است.

ولى از آنجا كه در آيات قرآن، كراراً حوادث اين دو نفخه با هم ذكر شده، تفسير اول با توجه به بيان زلزله وحشتناك پايان جهان مناسب تر به نظر مى رسد، و در اين صورت، منظور از «أثقال» زمين، معادن، گنج ها و مواد مذاب درون آن است.

* * *

و از آن مهمتر اين كه: «زمين در آن روز تمام خبر خود را باز مى گويد» (يَوْمَئِذ تُحَدِّثُ أَخْبارَها).

آنچه از خوبى ها، بدى ها، و اعمال خير و شرّ، بر صفحه زمين واقع شده است، همه را برملا مى سازد، و يكى از مهمترين شهود اعمال انسان در آن روز، همين زمينى است كه ما اعمال خود را بر آن انجام مى دهيم، و شاهد و ناظر ما است.

در حديثى، از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: أَ تَدْرُونَ ما أَخْبارُها؟: «آيا مى دانيد منظور از اخبار زمين در اينجا چيست»؟

قالُوا: اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ: «گفتند: خدا و پيغمبرش آگاه تر است».

فرمود: أَخْبارُها أَنْ تَشْهَدَ عَلى كُلِّ عَبْد وَ أَمَة بِما عَمِلَ عَلى ظَهْرِها، تَقُولُ عَمِلَ كَذا وَ كَذا، يَوْمَ كَذا، فَهذا أَخْبارُها:

«منظور از خبر دادن زمين اين است كه: اعمال هر مرد و زنى را كه بر روى زمين انجام داده اند خبر مى دهد، مى گويد: فلان شخص در فلان روز فلان كار را انجام داد، اين است خبر دادن زمين»!.(5)

در حديث ديگرى، از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: حافِظُوا عَلَى الْوُضُوءِ وَ خَيْرُ أَعْمالِكُمُ الصَّلاةُ، وَ تَحَفَّظُوا مِنَ الأَرْضِ فَإِنَّها أُمُّكُمْ، وَ لَيْسَ فِيها أَحَدٌ يَعْمَلُ خَيْراً أَوْ شَرّاً إِلاّ وَ هِيَ مُخْبِرَةٌ بِهِ!:

«مواظبت بر وضو كنيد، و بهترين اعمال شما نماز است، و مراقب زمين باشيد كه مادر شما است، هيچ انسانى كار خير يا شرّى به جا نمى آورد، مگر اين كه زمين از آن خبر مى دهد»!.(6)

از «ابو سعيد خدرى» نقل شده كه مى گفت: هر گاه در بيابان هستى، صدايت را به اذان بلند كن; چرا كه شنيدم از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى فرمود: لا يَسْمَعُهُ جِنٌّ وَ لا اِنْسٌ وَ لا حَجَرٌ اِلاّ يَشْهَدُ لَهُ: «هيچ جن و انس و قطعه سنگى آن را نمى شنود، مگر اين كه براى او (در قيامت) گواهى مى دهد».(7)

آيا راستى زمين به فرمان خدا زبان مى گشايد و تكلم مى كند؟

يا اين كه: منظور ظاهر شدن آثار اعمال انسان بر صفحه زمين است؟ زيرا مى دانيم: هر عملى كه انسان انجام دهد، خواه ناخواه در اطراف او آثارى به جا مى گذارد، هر چند امروز براى ما محسوس نباشد، درست همانند آثارى كه از خطوط انگشتان يك دوست يا دشمن بر روى دستگيره درمى ماند، و در آن روز، همه اين آثار ظاهر مى شود، و سخن گفتن زمين، چيزى جز اين ظهور بزرگ نيست، همان گونه كه گاه به يك شخص خواب آلود مى گوئيم: چشمان تو مى گويد ديشب نخوابيده اى، يعنى آثار بى خوابى در آن نمايان است.

به هر حال، اين موضوع عجيبى نيست; چرا كه همين امروز، با پيشرفت علم و دانش بشر، ابزار و وسائلى اختراع شده كه در همه جا، و هر لحظه، مى تواند صداى انسان را ضبط كند، يا از انسان و اعمالش عكسبردارى نمايد، و به عنوان يك سند مسلّم در دادگاه مطرح شود، به گونه اى كه قابل هيچگونه انكار نباشد.

اگر در گذشته، بعضى از شهادت زمين تعجب مى كردند، امروز يك نوار نازك يا يك دستگاه ضبط كه به صورت يك دكمه به لباس دوخته مى شود، مى تواند مسائل بسيارى را بازگو كند.

جالب اين كه: در حديثى از على(عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود: صَلُّوا مِنَ الْمَساجِدِ فِي بِقاع مُخْتَلِفَة، فَإِنَّ كُلَّ بُقْعَة تَشْهَدُ لِلْمُصَلِّي عَلَيْها يَوْمَ الْقِيامَةِ: «در قسمت هاى مختلف مساجد نماز بخوانيد، زيرا هر قطعه زمينى، در قيامت براى كسى كه روى آن نماز خوانده گواهى مى دهد».(8)

و در حديث ديگرى آمده است: اميرمؤمنان على(عليه السلام) هنگامى كه بيت المال را تقسيم مى كرد و خالى مى شد، دو ركعت نماز به جا مى آورد و مى فرمود: اِشْهَدِى أَنِّى مَلاَ ْتُكَ بِحَقٍّ، وَ فَرَّغْتُكَ بِحَقٍّ: «(روز قيامت) گواهى ده كه من تو را به حق پر كردم و به حق خالى كردم»!.(9)

* * *

در آيه بعد، مى افزايد: «اين به خاطر آن است كه پروردگار تو به زمين وحى كرده» (بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى لَها).(10)

و زمين در اجراى اين فرمان، كوتاهى نمى كند، تعبير «أَوْحى» در اينجا به خاطر آن است كه: چنين سخن گفتن اسرارآميز، بر خلاف طبيعت زمين است و اين جز از طريق يك وحى الهى ممكن نيست.

بعضى گفته اند: منظور اين است كه، به زمين وحى مى كند: آنچه در درون دارد بيرون بريزد.

ولى، تفسير اول صحيح تر و مناسب تر به نظر مى رسد.

* * *

سپس مى فرمايد: «در آن روز مردم به صورت گروه هاى مختلف از قبرها خارج شده، در عرصه محشر وارد مى شوند، تا اعمالشان به آنها نشان داده شود»! (يَوْمَئِذ يَصْدُرُ النّاسُ أَشْتاتاً لِيُرَوْا أَعْمالَهُمْ).

«أَشْتات» جمع «شَتّ» (بر وزن شط) به معنى متفرق و پراكنده است، اين اختلاف و پراكندگى، ممكن است به خاطر آن باشد كه، اهل هر مذهبى جداگانه وارد عرصه محشر مى شوند.

يا اهل هر نقطه اى از مناطق زمين جدا وارد مى شوند.

و يا اين كه: گروهى با صورت هاى زيبا و شاد و خندان، و گروهى با چهره هاى عبوس، تيره و تاريك در محشر گام مى نهند.

يا هر امتى همراه امام، رهبر و پيشوايشان هستند، همان گونه كه در آيه 71 سوره «اسراء» آمده: يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناس بِإِمامِهِم: «روزى كه هر گروهى را با پيشوايشان فرا مى خوانيم».و يا اين كه: مؤمنان، با مؤمنان، و كافران، با كافران محشور مى شوند.

جمع ميان اين تفسيرها كاملاً ممكن است; زيرا مفهوم آيه گسترده است.

«يَصْدُرُ» از ماده «صَدْر» (بر وزن صبر) به معنى خارج شدن شتران از آبگاه است كه به صورت انبوه و هيجان زده بيرون مى آيند، به عكس «ورود» كه به معنى داخل شدن آنها در آبگاه است و در اينجا كنايه از خروج اقوام مختلف از قبرها و آمدنشان در محشر براى حسابرسى است.

اين احتمال، نيز داده شده: منظور خروجشان از محشر، و حركت به سوى جايگاهشان در بهشت و دوزخ است.

معنى اول، با آيات گذشته تناسب بيشترى دارد.

منظور از جمله لِيُرَوا أَعْمالَهُمْ: «تا اعمالشان را به آنها نشان دهند» مشاهده جزاى اعمال است.

يا مشاهده نامه اعمال، كه هر نيك و بدى در آن ثبت است.

يا مشاهده باطنى، به معنى معرفت و شناخت چگونگى اعمالشان است.

و يا به معنى «تجسم اعمال» و مشاهده خود اعمال است.

تفسير اخير با ظاهر آيه از همه موافق تر است، و اين آيه، يكى از روشن ترين آيات بر مسأله تجسم اعمال محسوب مى شود، كه در آن روز اعمال آدمى به صورت هاى مناسبى تجسم مى يابد و در برابر او حضور پيدا مى كند، و همنشينى با آن مايه نشاط يا رنج و بلا است.

* * *

پس از آن، به سرانجامِ كارِ هر يك از اين دو گروه مؤمن و كافر، نيكوكار و بدكار، اشاره كرده، مى فرمايد: «پس كسى كه به اندازه سنگينى ذره اى كار خير انجام داده آن را مى بيند» (فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَيْراً يَرَهُ).

* * *

«و هر كس به اندازه سنگينى ذره اى كار بد كرده آن را مى بيند»! (وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة شَرّاً يَرَهُ).

باز در اينجا تفسيرهاى مختلفى ذكر شده كه، آيا جزاى اعمال را مى بيند؟ يا نامه اعمال را مشاهده مى كند؟ و يا خود عمل را؟.

ظاهر اين آيات نيز تأكيد مجددى است بر مسأله «تجسم اعمال» و مشاهده خود عمل، اعم از نيك و بد در روز قيامت، كه حتى اگر سر سوزنى كار نيك يا بد باشد، در برابر صاحب آن مجسم مى شود و آن را مشاهده مى كند.

«مثقال» در لغت، هم به معنى ثقل و سنگينى آمده، و هم ترازوئى كه با آن سنگينى اشياء را مى سنجند، و در اينجا به همان معنى اول است.

براى «ذرّة» نيز در لغت و كلمات مفسران، تفسيرهاى گوناگونى ذكر شده است: گاه به معنى مورچه كوچك، گاه گرد و غبارى كه وقتى دست را بر زمين بگذاريم و برداريم به آن مى چسبد، و گاه به معنى ذرات بسيار كوچك غبار كه در فضا معلق است و به هنگامى كه آفتاب از روزنه اى به اطاق تاريك مى تابد آشكار مى گردد، تفسير شده است.

مى دانيم: امروز كلمه «ذرّه» را به «اتم» نيز اطلاق مى كنند و «بمب اتمى» را «اَلْقُنْبُلَةُ الذَّرِّيَّة» مى گويند، «اتم» به قدرى كوچك است كه نه با چشم عادى، و نه با دقيق ترين ميكروسكوپ ها قابل مشاهده نيست، و تنها آثار آن را مشاهده مى كنند، و حجم و وزن آن با محاسبات علمى قابل سنجش است، و به قدرى كوچك است كه چند ميليون واحد آن، روى نوك سوزنى جاى مى گيرد!

مفهوم ذره هر چه باشد، منظور در اينجا كوچك ترين وزن ها است.

به هر حال، اين آيه از آياتى است كه پشت را مى لرزاند و نشان مى دهد: حسابرسى خداوند در آن روز، فوق العاده دقيق و حساس است، و ترازوهاى سنجش عمل در قيامت آن قدر ظريف است، كه حتى كوچك ترين اعمال انسانى را وزن مى كنند و به حساب مى آورند.

* * *

▲1 ـ دقت و سختگيرى در حسابرسى قيامت

نه تنها از آيات اخير اين سوره، كه از آيات مختلف قرآن به خوبى استفاده مى شود: در حسابرسى اعمال، در قيامت، فوق العاده دقت و موشكافى مى شود، در آيه 16 سوره «لقمان» مى خوانيم: يا بُنَيَّ إِنَّها إِنْ تَكُ مِثْقالَ حَبَّة مِنْ خَرْدَل فَتَكُنْ في صَخْرَة أَوْ فِي السَّماواتِ أَوْ فِي الأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللّه إِنَّ اللّه لَطيفٌ خَبير:

«پسرم! اگر به اندازه سنگينى دانه خردلى (عمل نيك يا بد) باشد و در دل سنگى يا در گوشه اى از آسمان ها يا زمين پنهان گردد، خداوند آن را (در قيامت) براى حسابرسى مى آورد، خداوند دقيق و آگاه است».

«خردل» دانه بسيار كوچكى از گياه معروفى است كه، در كوچكى ضرب المثل مى باشد.

اين تعبيرات نشان مى دهد: در آن حسابرسى بزرگ، كوچك ترين كارها محاسبه مى شود، ضمناً، اين آيات، هشدار مى دهد: نه گناهان كوچك را كم اهميت بشمرند، و نه اعمال خير كوچك را، چيزى كه مورد محاسبه الهى قرار مى گيرد، هر چه باشد كم اهميت نيست.

لذا، بعضى از مفسران گفته اند: اين آيات زمانى نازل شد كه بعضى از ياران پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نسبت به انفاق اموال كم بى اعتنا بودند، و مى گفتند: اجر و پاداش بر چيزهائى داده مى شود كه ما آن را دوست داريم، و اشياء كوچك چيزى نيست كه مورد علاقه ما باشد، و همچنين نسبت به گناهان كوچك بى اعتنا بودند، آيات نازل شد و آنها را به خيرات كوچك ترغيب كرد، و از گناهان كوچك بر حذر داشت.

* * *

▲2 ـ پاسخ به يك سؤال

در اينجا سؤالى مطرح است و آن اين كه: مطابق اين آيات، انسان همه اعمال خود را در قيامت اعم از نيك و بد، كوچك و بزرگ مى بيند، اين معنى چگونه با آيات «احباط»، «تكفير»، «عفو» و «توبه» سازگار است؟ زيرا آيات «احباط» مى گويد: بعضى از اعمال مانند «كفر»، تمام «حسنات» انسان را از بين مى برد: «لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ»(1) و طبق آيات «تكفير» گاهى «حسنات»، «سيئات» را از بين مى برد: «إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئات».(2)

و آيات «عفو» و «توبه» مى گويد: در سايه عفو الهى يا توبه كردن، گناهان محو مى شوند، اين مفاهيم چگونه با مسأله مشاهده تمام اعمال نيك و بد تطبيق مى كند؟

در پاسخ اين سؤال بايد به يك نكته توجه كرد و آن اين كه: دو اصل آيات فوق كه: انسان هر ذره اى از كار نيك و بد را مى بيند، به صورت يك قانون كلى است، و مى دانيم: هر قانون ممكن است استثناهائى داشته باشد، آيات «عفو»، «توبه»، «احباط» و «تكفير» در حقيقت به منزله استثناء از اين قانون كلى است.

پاسخ ديگر اين كه: در مورد «احباط» و «تكفير» در حقيقت موازنه و كسر و انكسارى رخ مى دهد، و درست مانند «مطالبات» و «بدهى ها» است، كه از يكديگر كسر مى شود، هنگامى كه انسان نتيجه اين موازنه را مى بيند در حقيقت تمام اعمال نيك و بد خود را ديده است، همين سخن در مورد «عفو» و «توبه» نيز جارى است; چرا كه عفو بدون لياقت و شايستگى صورت نمى گيرد، و توبه نيز خود يكى از اعمال نيك است.

بعضى در اينجا جواب ديگرى گفته اند، كه صحيح به نظر نمى رسد و آن اين كه: افراد كافر، نتيجه اعمال خوب خود را در اين دنيا مى بينند، همان گونه كه افراد مؤمن، كيفر اعمال بد خود را در اين جهان مى بينند.

ولى ظاهر اين است: آيات مورد بحث مربوط به قيامت است نه دنيا، به علاوه، اين كليت ندارد كه: هر مؤمن و كافرى نتيجه اعمالش را در دنيا ببيند.

* * *

1 ـ زمر، آيه 65.

2 ـ هود، آيه 114.

▲3 ـ جامع ترين آيات قرآن

از «عبداللّه بن مسعود» نقل شده است: محكم ترين آيات قرآن مجيد همين آيات «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة شَرّاً يَرَهُ» مى باشد و از آن تعبير به «جامعه» مى كرد و به راستى ايمان عميق به محتواى آن كافى است كه انسان را در مسير حق وادارد، و از هر گونه شرّ و فساد بازدارد.

لذا، در حديثى آمده است: مردى خدمت پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) آمد، عرض كرد: عَلِّمْنِى مِمّا عَلَّمَكَ اللّهُ: «از آنچه خداوند به تو تعليم داده به من بياموز».

پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) او را به مردى از يارانش سپرد، تا قرآن به او تعليم كند، و او سوره «اِذا زُلْزِلَتِ الأَرْضُ» را تا به آخر به او تعليم داد، آن مرد از جا برخاست و گفت: همين مرا كافى است (و در روايت ديگرى آمده: تَكْفِيْنِى هذِهِ الآيَةُ: «همين يك آيه مرا كفايت مى كند»)!.

پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: او را به حال خود بگذار كه مرد فقيهى شد! (و طبق روايتى فرمود رَجَعَ فَقِيْهاً: «او فقيه شد و بازگشت»!) دليل آن هم روشن است; زيرا كسى كه مى داند اعمال ما حتى به اندازه يك «ذرّه» يا يك دانه «خردل» مورد محاسبه قرار مى گيرد، امروز به حساب خود مشغول مى شود، و اين بزرگ ترين اثر تربيتى روى او دارد.(1)

با اين حال، در روايت ديگرى از «ابو سعيد خدرى» آمده است: وقتى آيه «فَمَنْ يَعْمَلْ...» نازل شد، عرض كردم: اى رسول خدا آيا من همه اعمالم را مى بينم؟

فرمود: آرى.

گفتم: آن كارهاى بزرگ را؟

فرمود: بله.

گفتم: كارهاى كوچك كوچك را؟

فرمود: بله.

عرض كردم: «اى واى بر من! مادرم بنشيند و براى من عزادارى كند»!.

فرمود: «بشارت باد بر تو اى ابو سعيد! چرا كه «حسنات» به ده برابر حساب مى شود، تا هفتصد برابر، و خدا براى هر كس بخواهد آن را هم مضاعف مى كند.