تفسیر نمونه جلد 14

اين تفسير نتيجه تلاش مستمر پانزده ساله معظم له با همكارى جمعى از نويسندگان حوزه علميه مى باشد. اين كتاب به زبان عربى و اردو نيز ترجمه و چاپ شده است.

تعداد جلد: 27 جلد

زبان: فارسى

تعداد صفحات:

قطع: وزيرى

نوع جلد: گالينگور

نوبت چاپ: سى و دوم

▲هدف هائى كه در اين تفسير تعقيب مى شود

چشم ها از سراسر جهان به اسلام دوخته شده، مى خواهند اسلام را از نو بشناسند...حتى خود مسلمانان!. و اين به دلايل مختلفى است كه از جمله «انقلاب اسلامى كشور ما» و «جنبش هاى اسلامى در نقاط مختلف ديگر جهان» را مى توان نام برد، كه افكار همه، مخصوصاً نسل جوان را تشنه شناخت هر چه بيشتر اسلام ساخته است.

و براى شناخت اسلام هر كس مى داند نزديك ترين راه و مطمئن ترين وسيله، غور و بررسى بيشتر در متن قرآن مجيد كتاب بزرگ آسمانى ما است.

اما از سوى ديگر قرآن اين كتاب عظيم و پرمحتوا، همانند كتب عادى، داراى يك بعد نيست، و به اصطلاح «بطون» مختلفى دارد، و در درون هر بطنى، بطن ديگر نهفته است.

و به تعبير ديگر هر كس به مقدار عمق فكر خويش و به اندازه فهم و آگاهى و شايستگى اش از قرآن استفاده مى كند، بى آن كه عمق كرانه هاى آن بر كسى ـ جز ائمه معصومين(عليهم السلام) ـ آشكار باشد، ولى مسلماً هيچ كس از كنار چشمه قرآن محروم باز نمى گردد!

با توجه به آنچه گفته شد نياز به تفسيرهائى كه مركز پيوند افكار دانشمندان و محققان اسلامى است، و مى تواند راه گشاى اسرار مختلف قرآن گردد، كاملاً روشن است.

اما كدام تفسير؟ و كدام مفسّر؟... آن تفسير كه آنچه قرآن مى گويد بازگو كند، نه آنچه خود مى خواهد و مى پسندد.

مفسّرى كه خود را در اختيار قرآن بگذارد، و از مكتبش درس فرا گيرد نه آن كس كه «نا آگاه» و يا «آگاهانه» با پيش داورى هايش مى كوشد در برابر قرآن «استاد» باشد و نه «شاگرد».

* * *

البته مفسران بزرگ و محققان عالى قدر اسلام از نخستين قرون اسلامى تا كنون تلاش ها و كوشش هاى بسيار ارزنده و شايان تقديرى در اين زمينه كرده اند و در عربى و فارسى و زبان هاى ديگر تفسيرهاى فراوانى نگاشته اند كه در پرتو آن به گوشه اى از شگفتى هاى اين كتاب بزرگ آسمانى مى توان راه يافت (شَكَرَ اللّه سَعْيَهُمْ).

اين نكته نيز قابل ملاحظه است كه با گذشت زمان «مسائل تازه اى» براى مردم حق طلب و حقيقت جو مطرح مى شود، و «سؤالاتى» از برخورد و تضاد مكتب ها، و گاه از وسوسه هاى منافقان و مخالفان، و زمانى در چگونگى تطبيق تعليمات اين كتاب بزرگ و آسمانى بر نيازهاى زمان، پيش مى آيد كه بايد تفسيرهاى امروز پاسخ گوى آنها باشند.

و از سوى ديگر تفسيرها همه نبايد مجموعه اى از اقوال گوناگون و بحث هاى پيچيده و غيرقابل درك براى عموم باشد بلكه امروز تفسيرهائى لازم است كه همچون خود قرآن جنبه همگانى داشته باشد و تمام قشرها اعم از «فضلاء» و «توده مردم» بتوانند از آن استفاده كنند(بى آن كه از ارزش و عمق بحث ها كاسته شود).

* * *

توجه به اين امور سبب شد كه گروهى از ما بخواهند كه به نوبه خود دست به تأليف تفسيرى بزنيم به اين اميد كه اين نيازها را برطرف سازد، و چون اين كار سنگين بود جمعى از اهل فضل را كه همسفران خوبى در اين راه طولانى و پرفراز و نشيب بوده و هستند به كمك و همكارى دعوت شدند تا با تشريك مساعى اين

مشكل حل شود، اين كار بحمد اللّه قرين موفقيت شد، و محصولى داد كه با استقبال فوق العاده همه قشرها مواجه گرديد، به طورى كه در اكثر نقاط، مردم در سطوح مختلف به اين تفسير روى آوردند و مجلدات آن كه تا كنون به سيزده جلد رسيده (و اين چهاردهمين جلد آن است) كراراً چاپ و منتشر شده است «و خدا را بر اين موفقيت سپاس مى گوئيم».

* * *

در مقدمه اين جلد لازم است نظر خوانندگان عزيز را به چند نكته جلب كنم:

1 ـ كراراً سؤال مى كنند: مجموع اين تفسير در چند جلد تمام خواهد شد؟ در جواب بايد بگويم: ظاهراً از بيست جلد كمتر و از بيست و چهار جلد بيشتر نخواهد بود!

2 ـ كراراً مى گويند: چرا مجلدات تفسير با فاصله زياد زمانى منتشر مى شود؟

بايد توجه داشت ما نهايت كوشش رادر سرعت بخشيدن به كار داريم و حتى در سفر وحضر، گاهى در تبعيدگاه، و گاهى در بستر بيمارى، آن را ادامه داده ايم، اما از آنجا كه نمى توان نظم و عمق مباحث را فداى سرعت عمل نمود، بايد كارى كرد كه ميان اين هر دو تا آنجا كه ممكن است جمع شود، و از سوى ديگر مشكلات فوق العاده چاپ و تهيه كاغذ و مانند آن را(مخصوصاً در زمان جنگ) نبايد از نظر دور داشت كه آن هم يك عامل مهم تأخير بوده است.

3 ـ گاهى مى پرسند: اگر اين تفسير به قلم افراد مختلف تهيه گردد هماهنگ نمى تواند باشد.

در پاسخ مى گويم: در آغاز كار تا اندازه اى چنين بود، ولى به زودى براى تأمين همين هدف، بر آن شديم كه قلم تفسير همه جا از اينجانب باشد و دوستان در جمع آورى مطالب كمك كنند. آنها نيز هر كدام كار خود را قبلاً به طور انفرادى انجام مى دهند و يادداشت هاى لازم را تهيه مى كنند ولى بعداً در جلسات دسته جمعى كه

با هم داريم هماهنگى لازم ايجاد مى گردد تا هيچگونه نوسانى در بحث ها و طرح مسائل گوناگون و سبك تفسير پيدا نشود و همه يكدست و يكپارچه و منسجم باشد.

اميدوارم بتوانيم براى تعميم منفعت بيشتر، اين تفسير را به زبان عربى و حتى زبان هاى ديگر ترجمه كنيم تا ديگران نيز بتوانند از آن بهره گيرند (اين پيشنهاد از سوى خوانندگان عزيز نيز مطرح شده است).

* * *

خداوندا! چشم ما را بينا و گوشمان را شنوا و فكرمان را صائب و زاينده و كارساز فرما، تا بتوانيم به عمق تعليمات كتابت، راه يابيم و از آن چراغ پرفروغى براى خود و ديگران فراهم سازيم.

خداوندا! آتش هائى كه دشمنان انقلاب ما خصوصاً، و دشمنان اسلام عموماً پيرامون ما برافروخته اند و فكر ما را دائماً به خود مشغول داشته است، در پرتو مجاهدت هاى پيگير و سعى و تلاش بى امان اين امت اسلامى، خاموش بگردان تا يك جا دل را به تو بنديم و در راه تو و خدمت به بندگان مستضعف تو گام برداريم.

بار الها! به ما توفيق و عمر مرحمت فرما كه بتوانيم اين تفسير را به پايان بريم و اين خدمت ناچيز را به آخر برسانيم و يك جا به پيشگاهت تقديم داريم. (اِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْء قَدِيْرٌ)

قم حوزه علميه ـ ناصر مكارم شيرازى

شهريور 1362

▲سوره حج

اين سوره، در «مدينه» نازل شده و داراى 78 آيه است

▲محتواى سوره حج

اين سوره كه به خاطر بخشى از آياتش پيرامون حج به نام سوره «حج» ناميده شده است از سوره هائى است كه در ميان مفسران و نويسندگان تاريخ قرآن در «مكّى» يا «مدنى» بودنش گفتگو است، جمعى آن را ـ جز چند آيه ـ «مكّى» مى دانند.

در حالى كه، جمع ديگرى معتقدند: همه آن ـ جز چند آيه ـ در «مدينه» نازل شده است، بعضى نيز آن را تركيبى از آيات «مكّى» و «مدنى» مى دانند.

اما با توجه به برداشتى كه از سوره هاى مكّى و مدنى و به تعبير ديگر، جوّ مدينه و مكّه و نيازمندى هاى مسلمانان و چگونگى تعليمات پيامبر(صلى الله عليه وآله) نسبت به آنها در اين دو منطقه داريم، آيات اين سوره از جهاتى شبيه سوره هاى مدنى است; چرا كه دستور حج آن هم با ذكر قسمتى از جزئيات آن، و همچنين دستور جهاد، تناسب با وضع مسلمانان در «مدينه» دارد، هر چند تأكيد آيات اين سوره روى مساله مبدأ و معاد بى تناسب با سوره هاى مكّى نيست.

نويسنده «تاريخ القرآن» بر اساس تاريخ «فهرست ابن نديم» و «نظم الدّرر» مى گويد: سوره «حج» مگر چند آيه، در «مدينه» نازل شده، آن چند آيه نيز در ميان مكّه و مدينه نازل گرديده است.

وى اضافه مى كند: اين سوره صد و ششمين سوره اى است كه بر پيامبر(صلى الله عليه وآله)نازل شده، و بر حسب ترتيب، بعد از سوره «نور» و قبل از سوره «منافقون» است.

به هر حال، در مجموع، «مدنى» بودن سوره قوى تر به نظر مى رسد.

از نظر محتوا مطالب اين سوره را به چند بخش مى توان تقسيم كرد:

1 ـ آيات فراوانى كه در زمينه «معاد» و دلائل منطقى آن، و انذار مردم غافل

از صحنه هاى قيامت، و مانند آن است كه از آغاز اين سوره شروع مى شود، و بخش مهمى از آن را در بر مى گيرد.

2 ـ بخش قابل ملاحظه اى نيز از مبارزه با شرك و مشركان، سخن مى گويد و با توجه دادن به آيات پروردگار در عالم هستى انسان ها را متوجه عظمت آفريدگار مى سازد.

3 ـ بخشى از اين سوره نيز، مردم را به بررسى سرنوشت عبرت انگيز گذشتگان و عذاب هاى دردناك الهى كه بر آنها نازل شد، دعوت كرده، از جمله سرنوشت قوم نوح و عاد و ثمود، و قوم ابراهيم و لوط، و قوم شعيب و موسى را يادآور مى شود.

4 ـ بخش ديگرى از آن، پيرامون مسأله حج و سابقه تاريخى آن از زمان ابراهيم(عليه السلام) و سپس مسأله قربانى و طواف و مانند آن است.

5 ـ بخشى از آن هم پيرامون مبارزه در برابر ظالمان و پيكار با دشمنان مهاجم، است.

6 ـ و سرانجام قسمتى از آن پند و اندرزهائى است در زمينه هاى مختلف زندگى و تشويق به نماز، زكات، امر به معروف، نهى از منكر، توكل و توجه به خداوند.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در حديثى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْحَجِّ أُعْطِيَ مِنَ الأَجْرِ كَحَجَّة حَجَّهَا، وَ عُمْرَة اعْتَمَرَهَا، بِعَدَدِ مَنْ حَجَّ وَ اعْتَمَرَ فِيمَا مَضَى وَ فِيمَا بَقِيَ!:

«هر كس سوره حج را بخواند، پاداش حج و عمره را خدا به او مى دهد به تعداد تمام كسانى كه در گذشته و آينده حج و عمره به جا آورده يا خواهند آورد»!.(1)

بدون شك، اين ثواب و فضيلت عظيم، تنها براى تلاوت لفظى نيست، تلاوتى است انديشه ساز، و انديشه اى است عمل پرور.

در حقيقت كسى كه اين سوره و محتواى آن را از مبدأ و معاد گرفته، تا دستورات عبادى، اخلاقى، و مسائل مربوط به جهاد و مبارزه با ستمگران، در اعماق جان خود قرار دهد، و برنامه عملى خود سازد، پيوندى با تمام مؤمنان گذشته و آينده از نظر معنوى و روحانى پيدا مى كند، پيوندى كه او را در اعمال آنها شريك، و آنها را نيز در اعمال او شريك و سهيم مى سازد، بى آن كه از پاداش آنان چيزى كاسته شود، و حلقه اتصالى خواهد بود بين همه افراد با ايمان در تمام قرون و اعصار.

و با اين اوصاف و شرايط، ثواب و پاداشى كه در حديث فوق آمده عجيب به نظر نمى رسد.

* * *

1يا أَيُّهَا النّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ

2يَوْمَ تَرَوْنَها تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَة عَمّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ كُلُّ ذاتِ حَمْل حَمْلَها وَ تَرَى النّاسَ سُكارى وَ ما هُمْ بِسُكارى وَ لكِنَّ عَذابَ اللّهِ شَدِيدٌ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ اى مردم! از (عذاب) پروردگارتان بترسيد، كه زلزله رستاخيز امر عظيمى است!

2 ـ روزى كه آن را مى بينيد، (آنچنان وحشت سراپاى همه را فرا مى گيرد كه) هر مادر شيردهى، كودك شيرخوارش را فراموش مى كند; و هر باردارى جنين خود را بر زمين مى نهد; مردم را مست مى بينى، در حالى كه مست نيستند; ولى عذاب خدا شديد است!

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 68، آغاز سوره حج.

▲زلزله عظيم رستاخيز

اين سوره با دو آيه تكان دهنده و هيجان انگيز پيرامون رستاخيز و مقدمات آن شروع مى شود، آياتى كه بى اختيار انسان را از اين زندگى گذراى مادى بيرون مى برد، و به آينده هول انگيزى كه در انتظار او است، متوجه مى سازد.

آينده اى كه اگر امروز به فكر آن، و آمادگى بر آن نباشد، به راستى

وحشتناك است و اگر باشد، دل انگيز و روح افزا است.

نخست، عموم مردم را بدون استثناء، مخاطب ساخته، مى گويد: «اى مردم! از پروردگارتان بترسيد، و پرهيز كارى پيشه كنيد كه زلزله رستاخيز، جريان مهم و عظيمى است» (يا أَيُّهَا النّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ).

خطاب «يا أَيُّهَا النّاسُ»، دليل روشنى است بر اين كه: هيچگونه تفاوت و تبعيضى از نظر نژاد، زبان، اعصار، قرون، مكان ها و مناطق جغرافيائى و طوائف و قبائل در آن نيست، و مؤمن و كافر، كوچك و بزرگ، پير و جوان، مرد و زن امروز و آينده، همه در آن شريكند.

جمله «اتَّقُوا رَبَّكُمْ» عصاره تمام برنامه هاى سعادت بخش است; چرا كه از يكسو، «توحيد» را بيان مى كند (رَبَّكُمْ) و از سوى ديگر، «تقوا» را، و به اين ترتيب، برنامه هاى عقيدتى و عملى در آن جمع است.

و با ذكر جمله «إِنَّ زَلْزَلَةَ السّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ» حقيقتى را كه در بسيارى از آيات قرآن آمده است، به طور سربسته بازگو مى كند، و آن اين كه: رستاخيز با يك انقلاب و تحول شديد در سازمان عالم هستى بر پا مى گردد:

كوه ها از جا كنده مى شوند، درياها به هم مى ريزند، زمين و آسمان در هم كوبيده مى شوند، و جهانى نو با زندگانى نو آغاز مى گردد، مردم در آستانه قيامت در وحشت عظيمى فرو مى روند، و سر از پا نمى شناسند.

* * *

آيه بعد، نمونه هائى از بازتاب اين وحشت عظيم را در چند جمله بيان كرده مى گويد: «روزى كه زلزله رستاخيز را مشاهده كنيد، آنچنان وحشت سر تا پاى همه را فرا مى گيرد كه مادران شيرده از كودك شيرخوارشان غافل مى شوند» (يَوْمَ تَرَوْنَها تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَة عَمّا أَرْضَعَتْ).

«و هر باردارى (در آن صحنه باشد) جنين خود را سقط مى كند» (وَ تَضَعُ كُلُّ ذاتِ حَمْل حَمْلَها).

سومين بازتاب اين كه: «مردم را به صورت مستان مى بينى، در حالى كه مست نيستند»! (وَ تَرَى النّاسَ سُكارى وَ ما هُمْ بِسُكارى).

«ولى عذاب خدا شديد است» كه اين چنين هول و وحشت به دل ها افكنده و انسان ها را از خود بى خود ساخته است (وَ لكِنَّ عَذابَ اللّهِ شَدِيدٌ).

* * *

نكته ها:

1 ـ در زلزله هاى دنيا، و حوادث وحشتناك نيز، گاهى اين پديده ها به صورت جزئى پيدا مى شود، يعنى مادران كودكان خود را فراموش كرده، و بارداران جنين خود را ساقط مى كنند، و بعضى همچون افراد مست از خود بى خود مى شوند، ولى، جنبه عمومى و همگانى ندارد، اما زلزله رستاخيز چنان است كه از مشاهده آن همه مردم به اين حالات گرفتار مى شوند.

* * *

2 ـ اين آيات ممكن است اشاره به پايان جهان كه مقدمه رستاخيز است، باشد. در اين صورت، «زنان باردار، يا كودكان شير خوار» مفهوم اصلى خود را خواهد داشت، ولى اين احتمال نيز وجود دارد كه اشاره به زلزله روز قيامت باشد (به قرينه جمله وَ لكِنَّ عَذابَ اللّهِ شَدِيدٌ) در اين صورت، ذكر جمله هاى فوق جنبه مثال پيدا مى كند.

يعنى آن قدر، صحنه وحشتناك است كه اگر زنان باردارى وجود داشته باشند، همگى سقط جنين مى كنند، و اگر كودكان شيرخوارى باشند مادرها آنها را به كلى فراموش خواهند كرد.

* * *

3 ـ مى دانيم: معمولاً در ادبيات عرب، از زنى كه كودك خود را شير مى دهد تعبير به «مرضع» مى كنند(1) ولى همان گونه كه جمعى از مفسران و بعضى از ارباب لغت نوشته اند، گاه اين كلمه به صورت مؤنث (مرضعة) آورده مى شود تا اشاره اى باشد به همان لحظه شير دادن، و به تعبير ديگر مرضع به زنى مى گويند كه مى تواند بچه خود را شير دهد، اما مرضعه، مخصوص زنى است كه پستان خود را به دهان كودك شيرخوارش نهاده و در حال شير دادن است!.(2)

بنابراين، تعبير فوق در آيه، نكته خاصى دارد; زيرا مى گويد: شدت وحشت زلزله رستاخيز آن قدر زياد است كه حتى اگر مادر پستان در دهان كودك شير خوارش داشته باشد، چنان متوحش مى گردد كه بى اختيار، پستان از دهانش بيرون كشيده، فراموشش مى كند!

* * *

4 ـ جمله تَرَى النّاسَ سُكارى: «مردم را به صورت مستان مى بينى» اشاره به اين است كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) مخاطب اين جمله (و احتمالاً مؤمنان بسيار قوى الايمان كه قدم جاى قدم هاى او نهاده اند) از اين وحشت عظيم در امانند; زيرا مى گويد: مردم را به اين حالت مى بينى، يعنى خودت چنين نيستى.

* * *

5 ـ بسيارى از مفسران و روات حديث، در ذيل آيات مورد بحث، روايتى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل كرده اند كه، ذكر آن در اينجا به مورد است و آن اين   كه: «دو آيه آغاز اين سوره در يكى از شب هاى غزوه «بنى المصطلق»(3) نازل شد، در حالى كه مردم در حال حركت به سوى ميدان جنگ بودند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) مردم را صدا زد، آنها توقف كردند و گرداگردش حلقه زدند، حضرت اين آيات را بر آنها خواند، صداى گريه از مردم بلند شد، و در آن شب، مسلمانان بسيار گريستند، هنگام صبح به قدرى نسبت به دنيا و زندگى دنيا بى اعتنا شده بودند كه حتى زين به روى مركب ها ننهادند و خيمه اى بر پا نساختند، گروهى گريه مى كردند و گروهى نشسته در فكر فرو رفته بودند. رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود: آيا مى دانيد اين چه روزى است؟ عرض كردند: خدا و پيامبرش آگاه ترند فرمود: روزى است كه از هر هزارنفر 999 نفر بسوى دوزخ روان مى شوند و تنها يكنفر به سوى بهشت!

اين امر بر مسلمانان سخت آمد و شديداً گريستند؟ و عرض كردند: پس چه كسى نجات خواهد يافت؟ پيامبر فرمود: گنهكارانى غير از شما هستند كه اكثريت را تشكيل مى دهند، من اميدوارم شما حداقل يك چهارم اهل بهشت باشيد (مسلمانان تكبير گفتند) بعد فرمود: اميدوارم يك سوم اهل بهشت باشيد (باز هم تكبير گفتند) بعد اضافه فرمود: اميدوارم دو سوم اهل بهشت از شما باشد; چرا كه اهل بهشت 120 صفند كه 80 صف آنها از امت من هستند...».(4)

3وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللّهِ بِغَيْرِ عِلْم وَ يَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطان مَرِيد

4كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلاّهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ وَ يَهْدِيهِ إِلى عَذابِ السَّعِيرِ

ترجمه:

3 ـ گروهى از مردم، بدون هيچ علم و دانشى، به مجادله درباره خدا برمى خيزند; و از هر شيطان سركشى پيروى مى كنند.

4 ـ بر او نوشته شده كه هر كس ولايتش را بر گردن نهد، به طور مسلّم گمراهش مى سازد، و به آتش سوزان راهنمائيش مى كند.

1 ـ «علامت تأنيث» در مواردى مى آورند كه مذكر و مؤنث در آن وجود داشته باشد اما مثل مسأله باردارى و يا شيردادن كه مخصوص زنان است و در مردان وجود ندارد نياز به تاء تأنيث و مانند آن نيست.

2 ـ به «قاموس اللغة»، تفسير «كشاف»، تفسير «كبير فخر رازى» و تفسير «الميزان» مراجعه شود.

3 ـ اين غزوه در شعبان سال ششم هجرى واقع گرديد. در اين ماه به رسول خدا(صلى الله عليه وآله) خبر رسيد كه «بنى المصطلق» به رهبرى «حارث بن ابى ضرار» مهياى حمله شده اند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) پيش از آن كه آنها تحركى به خرج دهند به آنان حمله بُرد، در ناحيه «قديد» به جنب آبى كه «مريسيع» نام داشت با آنان درگير شد، مشركان شكست خوردند، اسيران بسيارى نصيب مسلمانان شد، از جمله «جويريه» دختر «حارث بن ابى ضرار» بود، كه سهم «ثابت بن قيس بن شماس» يا پسر عموى او شد، «جويريه» با او قرارداد بست كه قيمت خود را بپردازد و آزاد گردد، پس از آن خدمت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آمد تا با كمك گرفتن از آن حضرت بهاى خود را به «قيس» بپردازد، رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به او كمك كرد، پس از آن با او ازدواج نمود، پس از ازدواج مسلمانان گفتند: طائفه «جويريه» خويشاوند رسول خدا(صلى الله عليه وآله) شده اند، لذا اسيران خود را آزاد كردند، لذا گفته اند: زنى از «جويريه» با بركت تر براى قوم خود نبوده است (كامل ابن اثير، جلد 2، صفحه 192).

4 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 70 و تفسير «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 469، و تفسيرهاى ديگر.

▲پيروان شيطان!

از آنجا كه در آيات گذشته ترسيمى از وحشت عمومى مردم به هنگام وقوع زلزله قيامت بود، در آيات مورد بحث، حال گروهى از بى خبران را منعكس مى كند كه: چگونه از چنين حادثه عظيمى غافلند.

مى گويد: «گروهى از مردم بدون هيچ علم و دانشى درباره خدا به مجادله برمى خيزند» (وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللّهِ بِغَيْرِ عِلْم).

گاه، در اصل توحيد و يگانگى حق و نفى هر گونه شريك، جدال مى كنند، و گاه، در قدرت خدا نسبت به مسأله احياى مردگان و بعث و نشور، و در هر صورت هيچگونه دليلى بر گفته هاى خود ندارند.

جمعى از مفسران گفته اند: اين آيه در مورد «نضر بن حارث» نازل شده كه: از مشركان متعصب، لجوج و پشت هم انداز بود، او اصرار داشت كه: ملائكه دختران خدا هستند!، و قرآن مجموعه اى از افسانه هاى پيشينيان است كه به خدا

نسبت داده شده!، و زندگى بعد از مرگ را منكر بود.

بعضى ديگر: آن را اشاره به همه مشركان دانسته اند كه: در مسأله توحيد و قدرت خدا به مجادله برمى خاستند.

ولى با توجه به اين كه شأن نزول ها هرگز مفهوم آيه را محدود نمى كند نتيجه اين دو قول يكى است، و همه كسانى را كه به نوعى، از روى تقليد كوركورانه يا تعصب، يا پيروى از خرافات و هوا و هوس ها، به جدال در برابر حق برمى خيزند شامل مى شود.

آن گاه اضافه مى كند: «اين گونه افراد كه تابع هيچگونه منطق و دانشى نيستند از هر شيطان سر كش و متمردى تبعيت مى كنند» (وَ يَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطان مَرِيد).

نه از يك شيطان، كه از همه شيطان ها! اعم از شياطين انس و جن كه هر يك از آنها براى خود نقشه و برنامه و حيله و دامى دارند.

واژه «مريد» از ماده «مرد» (بر وزن سرد) در اصل، به معنى سرزمين بلندى است كه خالى از هر گونه گياه باشد، و به درختى كه از برگ خالى شود «امرد» مى گويند، و روى همين جهت، به نوجوانانى كه مو در صورتشان نروئيده نيز، «امرد» گفته مى شود.

در اينجا منظور از «مريد» كسى است كه عارى از هر گونه خير و سعادت و نقطه قوت است، و طبعاً چنين كسى، سركش، متمرد، ظالم و عصيانگر خواهد بود.

روشن است: پيروى از «شيطان بى همه چيز» انسان را به چه سرنوشتى مبتلا مى سازد.

* * *

لذا در آيه بعد، مى گويد: «بر او نوشته و مقرر شده است كه هر كس حلقه

اطاعت و ولايتش را بر گردن نهد به طور مسلّم گمراهش مى سازد و به آتش سوزان راهنمائيش مى كند» (كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلاّهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ وَ يَهْدِيهِ إِلى عَذابِ السَّعِيرِ).(1)

* * *

1 ـ «سَعِير» از ماده «سعر» (بر وزن قعر) به معنى شعلهور شدن آتش است، در اينجا منظور آتش سوزان دوزخ است كه از هر آتشى سوزنده تر مى باشد.

▲1 ـ مجادله در برابر حق و باطل

گرچه در واژه «مجادله» در عرف، مفهوم جر و بحث بى اساس و غير منطقى افتاده است ولى در اصل لغت چنين نيست بلكه به معنى هر گونه بحث و گفتگو است كه گاه به حق و گاه به ناحق است و لذا قرآن به پيامبر دستور مى دهد: وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ: «با مخالفان خود با روشى كه بهتر است مجادله كن».(1)

* * *

1 ـ نحل، آيه 125.

▲2 ـ مجادله به باطل راه شيطان است

بعضى از مفسران بزرگ معتقدند: جمله «يُجادِلُ فِي اللّهِ بِغَيْرِ عِلْم» اشاره به گفتگوهاى بى اساس مشركان است، و جمله «وَ يَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطان مَرِيد» اشاره به برنامه هاى عملى نادرست آنها است.

بعضى ديگر جمله اول را اشاره به اعتقادات فاسد و خرافى آنها دانسته و جمله دوم را به برنامه هاى عملى غلط و انحرافى آنان.

ولى از آنجا كه آيات قبل و بعد از آن، پيرامون مبانى اعتقادى و اصول عقائد است، بعيد نيست هر دو جمله، اشاره به يك حقيقت باشد، و به تعبير ديگر،  طرفين نفى و اثبات يك موضوع است.

در جمله اول مى گويد: آنها بدون علم و دانش و صرفاً از روى تقليد و تعصب و هوا پرستى به مجادله درباره خدا و قدرت او برمى خيزند.

و جمله دوم مى گويد: كسى كه دنبال علم و دانشى نيست طبيعى است كه از هر شيطان طغيانگرى پيروى مى كند.

* * *

▲3 ـ چرا از هر شيطان؟

جالب اين كه نمى فرمايد: چنين كسى از شيطان پيروى مى كند، بلكه مى گويد: از هر شيطان متمردى، و اين اشاره به آن است كه شياطين همه يك خط واحد و برنامه مشترك ندارند، بلكه، هر يك براى خود راهى و دامى انتخاب كرده اند، آنچنان اين دام ها متنوع است كه انسان در تشخيص آنها گم مى شود، مگر آنها كه به خاطر ايمان و توكل بر خدا در سايه حمايت او قرار گرفته اند، و مشمول جمله «اِلاّ عِبادِكَ مِنهُمُ الْمُخْلَصِيْن»(1) هستند.

ذكر اين نكته نيز لازم است كه: تمرد، سركشى و خالى بودن از خير و بركت، در مفهوم كلمه شيطان افتاده است ولى در اينجا مخصوصاً كلمه «مريد» (فاقد هر گونه خير و سعادت بودن) را به عنوان تأكيد پشت سر آن ذكر مى كند تا سرنوشت كسانى كه از چنين رهبرانى پيروى مى كنند، كاملاً روشن گردد.

* * *

1 ـ حجر، آيه 40.

▲4 ـ تفسير جمله «كُتِبَ عَلَيْهِ»

مى دانيم اين تعبير، به معنى مقرر و ملزم داشتن است خواه در عالم تكوين و آفرينش باشد، و يا در عالم تشريع، احكام و قوانين.  ولى نبايد توهم كرد كه: اين جمله بوى «جبر» مى دهد، و شياطين مجبورند پيروان خود را گمراه سازند، و به دار البوار بفرستند، بلكه، اين نتيجه حتمى برنامه اى است كه آنها با ميل خود انتخاب كرده اند، مثلاً هنگامى كه «ابليس» رئيس و سر سلسله شياطين، در برابر فرمان خدا سرپيچى كرد و با ميل و اراده خود راه طغيان و حتى اعتراض به ذات پاك خدا را پيش گرفت، چنين كسى جز اين كه: گمراه و گمراه كننده باشد، سرنوشتى نخواهد داشت و همچنين شيطان هاى ديگر از انس و جن.

اين درست به آن مى ماند كه بگوئيم: هر كس معتاد به مواد مخدر شد، بدبختى و سيه روزى در پيشانيش نوشته مى شود، آيا اين دليل جبر است؟.(1)

* * *

5يا أَيُّهَا النّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْب مِنَ الْبَعْثِ فَإِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ تُراب ثُمَّ مِنْ نُطْفَة ثُمَّ مِنْ عَلَقَة ثُمَّ مِنْ مُضْغَة مُخَلَّقَة وَ غَيْرِ مُخَلَّقَة لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَ نُقِرُّ فِي الأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلى أَجَل مُسَمّىً ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّى وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْم شَيْئاً وَ تَرَى الأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَيْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْج بَهِيج

6ذلِكَ بِأَنَّ اللّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّهُ يُحْيِ الْمَوْتى وَ أَنَّهُ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ

7وَ أَنَّ السّاعَةَ آتِيَةٌ لا رَيْبَ فِيها وَ أَنَّ اللّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ

ترجمه:

5 ـ اى مردم! اگر در رستاخيز شك داريد، (به اين نكته توجه كنيد كه:) ما شما را از خاك آفريديم، سپس از نطفه، و بعد از خون بسته شده، سپس از «مضغه» (چيزى شبيه گوشت جويده شده)، كه بعضى داراى شكل است و بعضى بدون شكل; تا براى شما روشن سازيم (كه بر هر چيز قادريم)! و جنين هائى را كه بخواهيم تا مدت معينى در رحم مادران (قرار مى دهيم); بعد شما را به صورت طفل بيرون مى آوريم; سپس هدف اين است كه به حدّ رشد و بلوغ خويش برسيد. در اين ميان بعضى از شما مى ميرند; و بعضى آن قدر عمر مى كنند كه به بدترين مرحله زندگى (و پيرى) مى رسند; آنچنان كه بعد از علم و آگاهى، چيزى نمى دانند. (از سوى ديگر،) زمين را (در فصل زمستان) خشك و مرده مى بينى، اما هنگامى كه آب باران بر آن فرو مى فرستيم، به حركت در مى آيد و مى رويد; و از هر نوع گياهان زيبا مى روياند!

6 ـ اين به خاطر آن است كه (بدانيد) خداوند حق است; و اوست كه مردگان را زنده

مى كند; و بر هر چيزى تواناست.

7 ـ و اين كه رستاخيز آمدنى است، و شكى در آن نيست; و خداوند تمام كسانى را كه در قبرها هستند زنده مى كند.

1 ـ در مورد مرجع ضمير «عليه» بعضى گفته اند: به شيطان باز مى گردد.

و بعضى به پيروان شيطان كه از جمله «و من الناس...» استفاده مى شود، ولى ظاهر اين است كه به شيطان باز مى گردد، به خصوص اين كه ضمير نزديك به آن (ضمير مَن تَوَلاّه) نيز به شيطان باز مى گردد.

▲دلائل معاد در عالم جنين و گياهان

از آنجا كه در آيات گذشته، گفتگو از ترديد مخالفان در «مبدأ» و «معاد» بود، در آيات مورد بحث به دو دليل محكم و منطقى براى اثبات معاد جسمانى استدلال شده است: يكى از طريق توجه به تحولات دوران جنينى، و ديگرى از طريق تحولات زمين به هنگام نمو گياهان.

در حقيقت قرآن مى خواهد، صحنه هاى معاد را كه مردم در همين زندگى دنيا با آن سر و كار دارند، پيوسته با چشم خود مى بينند و از آن غافلند، براى آنها تشريح كند، تا بدانند زندگى بعد از مرگ، نه تنها امر غير ممكنى نيست، بلكه دائماً صحنه هاى مشابه آن را در زندگى روزمره با چشم خود مشاهده مى كنند.

نخست، همه انسان ها را مخاطب ساخته مى گويد: «اى مردم! اگر در رستاخيز ترديد داريد به اين نكته توجه كنيد كه ما شما را از خاك آفريديم، سپس از نطفه، و بعد از خون بسته شده، و پس از آن از چيزى شبيه به گوشت جويده كه بعضى داراى شكل و خلقت است و بعضى بدون شكل» (يا أَيُّهَا النّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْب مِنَ الْبَعْثِ فَإِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ تُراب ثُمَّ مِنْ نُطْفَة ثُمَّ مِنْ عَلَقَة ثُمَّ مِنْ مُضْغَة مُخَلَّقَة وَ غَيْرِ مُخَلَّقَة).(1)

«همه اينها به خاطر آن است كه: اين حقيقت را براى شما آشكار سازيم كه ما بر هر كار قادر و توانا هستيم» (لِنُبَيِّنَ لَكُمْ).

«و جنين هائى را كه بخواهيم تا مدت معينى در رحم مادران قرار مى دهيم» تا دوران تكاملى خود را طى كنند، و آنچه را بخواهيم ساقط مى كنيم و از نيمه راه از مدار خارجش مى سازيم (وَ نُقِرُّ فِي الأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلى أَجَل مُسَمّىً).

از آن پس يك دوران انقلابى جديد آغاز مى شود «و ما شما را به صورت طفل از شكم مادر بيرون مى فرستيم» (ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلاً).

به اين ترتيب، دوران زندگى محدود و وابسته شما در شكم مادر پايان مى پذيرد، و قدم به محيطى وسيع تر، مملوّ از نور و صفا و امكانات بسيار فزون تر مى گذاريد.

باز چرخ هاى حركت تكاملى شما متوقف نمى شود، و همچنان سريع در اين راه به پيشروى ادامه مى دهيد «سپس هدف اين است كه به حد رشد و بلوغ و كمال جسم و عقل برسيد» (ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ).

در اينجا جهل تبديل به دانائى، و ضعف و ناتوانى تبديل به قدرت و توانائى، و وابستگى مبدل به استقلال مى شود.

ولى اين چرخ باز متوقف نمى گردد، هر چند «گروهى از شما در اين ميان از دنيا چشم فرو مى بندند اما گروه ديگرى سير نزولى حيات را بعد از تكامل شروع مى كنند، تا به بدترين مرحله زندگى يعنى نهايت پيرى برسند» (وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّى وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلى أَرْذَلِ الْعُمُرِ).

آرى، به مرحله اى مى رسد «كه چيزى از علوم خود را به خاطر نخواهد داشت» پرده هاى نسيان و فراموشى صفحه عقل و فكر او را مى پوشاند، و در واقع حالتى شبيه حال كودكى به او دست مى دهد! (لِكَيْلا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْم شَيْئاً).

اين ضعف، ناتوانى و پژمردگى دليل بر فرا رسيدن يك مرحله انتقالى جديد است، همان گونه كه سستى پيوند ميوه با درخت، دليل بر رسيدگى آن و وصول به مرحله جدائى است.

اين دگر گونى هاى عجيب و پى در پى كه حاكى از قدرت بى پايان پروردگار است روشنگر اين حقيقت است كه: همه چيز حتى احياى مردگان، براى او سهل و آسان است.

البته، در مورد اين مراحل مختلف حيات، بحث هاى فراوانى است كه در نكته ها خواهد آمد.

سپس، به بيان دليل دوم كه زندگى و حيات گياهان است پرداخته، مى گويد: «در فصل زمستان به زمين نگاه مى كنى، آن را خشك و مرده مى بينى، اما هنگامى كه قطره هاى حيات بخش باران را بر آن فرو فرستاديم، و فصل بهار فرا رسيد، حركت و جنبشى سراسر آن را فرا مى گيرد، و نمو مى كند، و انواع گياهان زيبا را مى روياند» (وَ تَرَى الأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَيْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْج بَهِيج).(2)

* * *

در دو آيه بعد، به عنوان جمع بندى و نتيجه گيرى كلى، هدف اصلى از بيان اين دو دليل را ضمن باز گوئى پنج نكته تشريح مى كند:

1 ـ نخست، مى گويد: «آنچه در آيات قبل، از مراحل مختلف حيات، در مورد انسان ها و جهان گياهان بازگو شد، براى اين است كه بدانيد: خداوند حق است» (ذلِكَ بِأَنَّ اللّهَ هُوَ الْحَقُّ).

و چون او حق است نظامى را كه آفريده، نيز حق است، بنابراين، نمى تواند بيهوده و بى هدف باشد، همان گونه كه در جاى ديگر مى خوانيم: وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلاً ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا:

«ما آسمان، زمين و آنچه را در ميان اين دو است، بيهوده و باطل نيافريديم، اين گمان و پندار كافران است».(3)

و چون اين جهان بى هدف نيست، و از سوى ديگر هدف اصلى را در خود آن نمى يابيم، يقين پيدا مى كنيم: معاد و رستاخيزى در كار است.

2 ـ اين نظام حاكم بر جهان حيات به ما مى گويد: «او است كه مردگان را زنده مى كند» (وَ أَنَّهُ يُحْيِ الْمَوْتى).

همان كسى كه لباس حيات بر تن خاك مى پوشاند، و نطفه بى ارزش را به انسان كاملى مبدل مى سازد، و زمين هاى مرده را جان مى دهد، او مردگان را حيات نوين مى بخشد، آيا با اين برنامه حيات آفرين مستمر او در اين جهان، باز مى توان در امكان معاد ترديد كرد؟.(4)

3 ـ هدف ديگر اين است كه: بدانيد «خدا بر هر چيز توانا است و چيزى در برابر قدرت او غير ممكن نيست» (وَ أَنَّهُ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ). آيا كسى كه: مى تواند خاك بى جان را تبديل به نطفه كند، و نطفه بى ارزش را در مراحل حيات پيش ببرد، و هر روز لباس تازه اى از زندگى بر او بپوشاند، و زمين هاى خشكيده و افسرده بى روح را چنان سر سبز و خرم سازد كه، قهقهه حيات از سر تا سر آن برخيزد، آيا چنين كسى قادر نيست كه انسان را بعد از مرگ به زندگى جديد باز گرداند؟!

* * *

4 ـ و باز همه اينها براى اين است كه: بدانيد «ساعت پايان اين جهان و آغاز جهان ديگر، جاى شك و ترديد ندارد» (وَ أَنَّ السّاعَةَ آتِيَةٌ لا رَيْبَ فِيها).

5 ـ و اينها همه مقدمه اى است براى آخرين نتيجه، و آن اين كه: «خداوند تمام كسانى را كه در قبرها آرميده اند زنده مى كند» (وَ أَنَّ اللّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ).

البته اين نتائج پنجگانه كه بعضى، مقدمه، و بعضى، ذى المقدمه، بعضى اشاره به امكان، و بعضى اشاره به وقوع است، مكمل يكديگرند، و همگى به يك نقطه منتهى مى شوند، و آن اين كه: رستاخيز و بعث مردگان نه تنها امكان پذير است بلكه قطعاً تحقق خواهد يافت.

آنها كه در امكان زندگى بعد از مرگ، ترديد دارند، صحنه مشابه آن در زندگى انسان ها و گياهان دائماً در برابر چشمشان و همه سال و همه روز تكرار مى شود.

و اگر در قدرت خدا شك دارند، اين چيزى است كه نمونه هاى بارز آن را با چشم خود مى بينند.

مگر، انسان ها در آغاز از خاك آفريده نشدند؟ بنابراين، چه جاى تعجب كه بار ديگر از خاك برخيزند؟

مگر، همه سال زمين هاى مرده در برابر چشمان ما زنده نمى شوند؟ چه جاى تعجب كه انسان هاى مرده، پس از سال ها، جان گيرند و از خاك برخيزند؟!

و اگر در وقوع چنين چيزى ترديد دارند، بايد بدانند نظام حاكم بر آفرينش اين جهان، نشان مى دهد: هدفى از آن در كار است، و گر نه، همه باطل و بيهوده بوده، در حالى كه اين زندگى چند روزه و آميخته با اين همه ناملايمات و ناكامى ها چيزى نيست كه ارزش اين را داشته باشد كه هدف نهائى عالم آفرينش را تشكيل دهد.

بنابراين، بايد عالم ديگرى وجود داشته باشد، عالمى وسيع و جاودانه كه شايسته است هدف آفرينش محسوب گردد.

* * *

1 ـ «مضغه» از ماده «مضغ» به معنى جويدن است، و اين واژه به معنى مقدار كمى گوشت است كه    2انسان در يك لقمه مى تواند آن را بجود و اين تشبيه جالبى است براى جنين در دوران بعد از «علقه» بودن.

2 ـ «هامِدَة» در اصل، به معنى آتشى است كه خاموش شده، و به زمينى كه گياهانش خشكيده و بى حركت مانده، «هامدة» گفته مى شود (مفردات راغب). بعضى ديگر گفته اند: «هامدة» به حالتى گفته مى شود كه حدّ فاصل ميان مرگ و حيات است

3 ـ ص، آيه 27.

4 ـ بعضى از مفسران جمله «أَنَّهُ يُحْيِ الْمَوْتى» را اشاره به حيات انسان ها در قيامت دانسته اند، هر چند اين معنى در جمله «وَ أَنَّ اللّهَ يُبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ» نيز آمده است، اما با اين تفاوت كه جمله اول، اشاره به اصل حيات است و جمله دوم، اشاره به چگونگى زنده شدن مردگان. ولى تفسير ديگرى كه در بالا بيشتر روى آن تكيه كرده ايم اين است كه: جمله «وَ أَنَّهُ يُحْيِ الْمَوْتى»، اشاره به حيات آفرينى مستمر خداوند در اين دنيا باشد، تا دليلى بر امكان آن در رستاخيز گردد.  (تفسير فى ظلال). «اهتزت» از ماده «هز» به معنى تحريك شديد است. «ربت» از ماده «ربوّ» (بر وزن عُلوّ) به معنى افزايش و نمو است و «ربا» نيز از همين ماده است. «بهيج» به معنى زيبا، چشمگير و سرور آفرين مى باشد.

▲1 ـ مراحل هفتگانه زندگى انسان

در آيات فوق، براى تشريح مسأله رستاخيز و امكان آن، حركت انسان را در يك مسير هفت مرحله اى تشريح كرده است:

نخست زمانى كه خاك بود، ممكن است منظور از خاك در اينجا خاكى باشد كه: آدم از آن آفريده شد، و نيز امكان دارد، اشاره به اين باشد كه: همه انسان ها قطع نظر از اين، نيز از خاكند; چرا كه تمام مواد غذائى كه نطفه را تشكيل مى دهد، و سپس مواد تغذيه كننده آن، همه از خاك گرفته مى شوند.

البته، بدون شك قسمت قابل توجهى از بدن انسان را «آب» و قسمتى را «اكسيژن» و «كربن» تشكيل مى دهند كه از خاك گرفته نشده، ولى از آنجا كه ستون اصلى تمام اعضاى بدن را موادى كه از خاك گرفته شده تشكيل مى دهد، اين تعبير، كاملاً صحيح است كه: انسان از خاك است.

مرحله دوم، مرحله «نطفه» است، خاك اين موجود ساده و پيش پا افتاده و خالى از حس و حركت و حيات، تبديل به نطفه مى شود، نطفه اى كه از موجودات زنده ذره بينى اسرارانگيزى تشكيل يافته كه در مرد «اسپرم» و در زن «اوول» ناميده مى شود، اين موجودات ذره بينى شناور، به قدرى كوچكند كه در نطفه يك مرد، ممكن است ميليون ها «اسپرم» وجود داشته باشد!.

جالب اين كه: انسان بعد از تولد، معمولاً يك حركت آرام و تدريجى را كه بيشتر شكل «تكامل كمّى» دارد تعقيب مى كند، در حالى كه حركت او در محيط رحم همراه با جهش هاى سريع و دگرگون كننده كيفى است.

تحولات پى در پى و شگفت انگيز جنين در عالم رحم، به همان اندازه عجيب است كه فى المثل سنجاق كوچك ساده اى با گذشت چند ماه، تبديل به يك هواپيما گردد!.

امروز «جنين شناسى» به صورت يك علم گسترده در آمده، و دانشمندان اين علم موفق شده اند جنين را در مراحل مختلف، مورد بررسى قرار داده، پرده از روى اسرار شگرف اين پديده اسرار آميز جهان هستى را بردارند و عجائب بسيارى درباره آن ارائه دهند.

در مرحله سوم، نطفه به مرحله «علقه» مى رسد و سلول هاى آن همچون يك دانه «توت» بدون شكل (به صورت يك قطعه خون بسته) در كنار هم قرار مى گيرند كه آن را در زبان علمى «مورولا» مى نامند.

بعد از گذشتن مدت كوتاهى حفره تقسيم، كه سر آغاز تقسيم نواحى جنين است پيدا مى شود (و جنين را در اين مرحله «لاستولا» مى نامند).

در مرحله چهارم، كم كم جنين، شكل يك قطعه گوشت جويده شده به خود مى گيرد، بى آن كه اعضاى مختلف بدن در آن مشخص باشد.

اما ناگهان در پوسته «جنين»، تغييراتى پيدا مى شود، و شكل آن متناسب با كارى كه بايد انجام دهد، تغيير مى يابد و اعضاى بدن كم كم ظاهر مى شود، اما جنين هائى كه از اين مرحله نگذرند، و همچنان به صورت سابق و يا ناقص بمانند، ساقط مى شوند، و از رده خارج مى گردند، جمله «مُخَلَّقَة وَ غَيْرِ مُخَلَّقَة» ممكن است اشاره به اين مرحله باشد يعنى «كامل الخلقه» و «غير كامل الخلقه».

جالب اين كه: قرآن مجيد، بعد از ذكر اين چهار مرحله، جمله «لِنُبَيِّنَ لَكُمْ» را آورده است، اشاره به اين كه: اين دگرگونى هاى سريع و شگفت انگيز كه سبب مى شود يك قطره كوچك آب، به يك انسان كامل تبديل گردد، دليل روشنى است بر قدرت خداوند بر همه چيز.

سپس، به مراحل سه گانه پنجم و ششم و هفتم جنين كه بعد از تولد صورت مى گيرد، يعنى «طفوليت»، «بلوغ» و «پيرى» اشاره كرده است.(1)

اين نكته نيز لازم به ياد آورى است كه: تولد انسان از خاك به صورت يك موجود زنده، خود يك جهش بزرگ است، و مراحل گوناگون جنين، همه جهش هاى پى در پى محسوب مى شوند، و نيز تولد انسان از مادر، خود جهش بسيار مهمى است، و مراحل بلوغ و كهولت نيز جهش محسوب مى شوند.

تعبير قرآن در آيه بالا از «قيامت» به «بعث» گويا اشاره به همين مفهوم جهش باشد كه در رستاخيز نيز صورت مى گيرد.

به اين نكته، نيز بايد توجه كرد كه: سخن گفتن قرآن از اين مراحل مختلف  اين تعبير، ممكن است به خاطر آن باشد كه: طفل معنى مصدرى دارد، و در آن مفرد و جمع يكسان است، و يا از اين جهت باشد كه: هدف، بيان جنس است نه خصوصيات و ويژگى هاى اطفال كه در اين مرحله تفاوت انسان ها مستور و مكتوم است و در مراحل بعد ظهور و بروز مى كند.

جنين، در آن روز كه نه علم جنين شناسى به وجود آمده بود و نه مردم اطلاع قابل ملاحظه اى درباره دوران جنينى انسان داشتند، خود گواه زنده اى است بر اين كه: اين كتاب بزرگ از جهان وحى و ماوراء طبيعت سرچشمه مى گيرد.

* * *

1 ـ قابل توجه اين كه: در مورد تولد انسان، تعبير به «ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلاً» مى كند، در حالى كه، قاعدتاً بايد به صورت جمع (اطفال) ذكر شود.

▲2 ـ معاد جسمانى

بدون شك هر جا قرآن سخن از بازگشت انسان ها و رستاخيز به ميان آورده، منظور، بازگشت اين انسان با روح و جسم، در آن جهان است، و آنها كه معاد را منحصر به جنبه «روحانى» آن كرده اند و تنها قائل به بقاى ارواحند، به هيچ وجه آيات قرآن را مورد بررسى قرار نداده اند.

مثلاً روشن است آياتى همچون آيه فوق، با صراحت سخن از معاد جسمانى مى گويد و گر نه معاد روحانى چه شباهتى به دوران جنينى و زنده شدن زمين هاى مرده به وسيله نمو گياهان دارد؟

مخصوصاً آخرين جمله آيات مورد بحث، كه به صورت نتيجه نهائى آمده، به وضوح اين مطلب را ثابت مى كند، آنجا كه مى گويد: وَ أَنَّ اللّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ: «و خداوند كسانى را كه در قبرها هستند برمى انگيزاند»; چرا كه قبر جايگاه جسم است، نه روح.

اصولاً، تمام تعجب مشركان از همين مسأله بوده است كه: چگونه انسانى كه تبديل به خاك شد، بار ديگر به زندگى باز مى گردد، و الاّ مسأله بقاى روح، نه تنها چيز عجيبى نبوده، كه مورد قبول اقوام جاهلى نيز بوده است (دقت كنيد).

* * *

▲3 ـ «ارذل العمر» چيست؟

«ارذل» از ماده «رذل» به معنى چيز پست و نامطلوب است، و منظور از ارذل العمر، نامطلوب ترين دوران هاى عمر انسان مى باشد كه به نهايت پيرى مى رسد، و به گفته قرآن علوم و دانش هاى خود را به كلى فراموش مى كند، و درست همانند يك كودك مى شود.

از نظر معلومات، همچون كودك است.

از نظر تدبير امور، شبيه كودك است.

از چيز جزئى همانند يك كودك ناراحت مى شود.

و با امر مختصرى خوشحال و راضى مى گردد.

ظرفيت و حوصله خود را از دست مى دهد.

و گاه حركات او كودكانه مى شود.

با اين تفاوت كه، مردم از كودك انتظارى ندارند و از او دارند، به علاوه در مورد كودكان اين اميدوارى هست كه با رشد و نمو جسم و روحشان، همه اين حالات بر طرف مى گردد، اما در مورد پيران فرتوت و كهنسال، چنين اميدى وجود ندارد.

و با اين تفاوت كه، يك كودك چيزى نداشته كه از دست بدهد، اما اين پير كهنسال همه سرمايه هاى حياتى خود را از دست داده.

روى اين جهات، حال پيران سالخورده در مقايسه با حال كودكان، بسيار رقت بارتر و ناگوارتر است.

در بعضى از روايات «ارذل العمر» به سن يك صد سالگى به بالا تفسير شده است.(1)

و اين ممكن است ناظر به نوع افراد باشد و گر نه كسانى هستند كه در سنين  پائينتر از يك صد سالگى، به اين مرحله مى رسند همان گونه كه اشخاصى يافت مى شوند كه در سنين بالاتر از صد، نيز كاملاً هوشيار و آگاهند.

مخصوصاً در علماء و دانشمندان بزرگ كه دائماً به مباحث علمى اشتغال دارند كمتر ديده مى شود كه: چنين وضعى دست دهد.

و در هر حال، بايد در مورد اين بخش از عمر، به خدا پناه بريم، ضمناً، يادآورى اين سال ها كافى است كه ما را از غرور و غفلت بيرون آورد كه: در آغاز چه بوديم؟ و اكنون چه هستيم؟ و در آينده چه خواهيم شد؟!

* * *

8وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللّهِ بِغَيْرِ عِلْم وَ لا هُدىً وَ لا كِتاب مُنِير

9ثانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ لَهُ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ نُذِيقُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ عَذابَ الْحَرِيقِ

10ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ يَداكَ وَ أَنَّ اللّهَ لَيْسَ بِظَلاّم لِلْعَبِيدِ

ترجمه:

8 ـ و گروهى از مردم، بدون هيچ دانش و هيچ هدايت و كتاب روشنى بخشى، درباره خدا مجادله مى كنند!

9 ـ آنها با تكبر و بى اعتنائى (نسبت به سخنان الهى)، مى خواهند مردم را از راه خدا گمراه سازند! براى آنان در دنيا رسوائى است; و در قيامت، عذاب سوزان به آنها مى چشانيم!

10 ـ (و به آنان مى گوئيم:) اين در برابر چيزى است كه دستهايتان از پيش براى شما فرستاده; و خداوند هرگز به بندگان ظلم نمى كند!

1 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 472.

▲باز هم مجادله به باطل

در اين آيات، نيز سخن از مجادله كنندگانى است كه پيرامون مبدأ و معاد به جدال بى پايه و بى اساس مى پردازند.

نخست مى گويد: «گروهى از مردم، كسانى هستند كه درباره خدا بدون هيچ علم و دانش و هدايت و كتاب روشنى به مجادله برمى خيزند» (وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللّهِ بِغَيْرِ عِلْم وَ لا هُدىً وَ لا كِتاب مُنِير).

جمله «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللّهِ بِغَيْرِ عِلْم» درست، همان تعبيرى  است كه در چند آيه قبل، گذشت و تكرار آن نشان مى دهد: جمله اول اشاره به گروهى است، و جمله دوم اشاره به گروهى ديگر.

جمعى از مفسران، فرق اين دو گروه را در اين دانسته اند كه: آيه گذشته ناظر به حال پيروان گمراه و بى خبر است، در حالى كه اين آيه، ناظر به رهبران اين گروه گمراه مى باشد.(1)

جمله «لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ» نشان مى دهد: برنامه اين گروه، اضلال و گمراه ساختن ديگران است و قرينه روشنى بر اين تفاوت، محسوب مى شود، همان گونه كه جمله «يَتْبَعُ كُلّ شيْطان مَرِيد» در آيات گذشته، كه سخن از پيروى شياطين مى گويد نيز، اين معنى را روشن تر مى سازد.

در اين كه: فرق ميان «علم» و «هدى» و «كتاب منير» چيست؟ نيز مفسران بحث هائى دارند، آنچه نزديك تر به نظر مى رسد اين است كه: «علم» اشاره به استدلالات عقلى است، «هدى» به هدايت و راهنمائى رهبران الهى، و «كتاب منير» اشاره به كتب آسمانى مى باشد.

به تعبير ساده تر، همان دلائل سه گانه معروف «كتاب»، «سنت» و «دليل عقل» را بازگو مى كند، و با توجه به اين كه: «اجماع» نيز طبق تحقيقات دانشمندان، به «سنت» باز مى گردد، همه دلائل اربعه در اين عبارت جمع است.

بعضى از مفسران نيز احتمال داده اند: «هدى» اشاره به هدايت هاى معنوى است كه در پرتو خودسازى، تقوا و تهذيب نفس براى انسان حاصل مى گردد (البته اين معنى با آنچه در بالا گفتيم قابل جمع است).

در حقيقت، بحث و جدال علمى در صورتى مى تواند ثمر بخش باشد كه متكى به يكى از اين دلائل گردد، دليل عقل، يا كتاب، يا سنت.

* * *

پس از آن، در يك عبارت كوتاه و پر معنى، به يكى از علل انحراف و گمراهى اين رهبران ضلالت، پرداخته مى گويد: «آنها با تكبر و بى اعتنائى نسبت به سخنان الهى و دلائل روشن عقلى، مى خواهند مردم را از راه خدا گمراه سازند» (ثانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ).

«ثانى» از ماده «ثنى» به معنى پيچيدن است و «عطف» به معنى پهلو است، و پيچيدن پهلو كنايه از بى اعتنائى و اعراض از چيزى است.

جمله «لِيُضِلَّ» ممكن است هدف اين اعراض و روى گردانى باشد، يعنى آنها براى گمراه ساختن مردم آيات و هدايت هاى الهى را به هيچ مى گيرند.

و ممكن است نتيجه آن گردد ، يعنى محصول بى اعتنائى آنها اين است كه: مردم را از راه حق باز مى دارند.

به هر حال، سپس كيفر شديد آنها را در دنيا و آخرت به اين صورت تشريح مى كند: «بهره آنها در اين دنيا رسوائى و بدبختى است، و در قيامت عذاب سوزنده را به آنها مى چشانيم» (لَهُ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ نُذِيقُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ عَذابَ الْحَرِيقِ).

* * *

و به او مى گوئيم: «اين نتيجه چيزى است كه دستهايت از پيش براى تو فرستاده است» (ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ يَداكَ).

«و خداوند هرگز به بندگان ظلم و ستم نمى كند» (وَ أَنَّ اللّهَ لَيْسَ بِظَلاّم لِلْعَبِيدِ).

نه كسى را بى جهت كيفر مى دهد، و نه بر ميزان مجازات كسى بدون دليل  مى افزايد، و برنامه او عدالت محض، و محض عدالت است.(2)

اين آيه از آياتى است كه: هم مذهب جبريون را نفى مى كند، و هم اصل عدالت را در مورد افعال خدا اثبات مى نمايد.(3)

* * *

11وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّهَ عَلى حَرْف فَإِنْ أَصابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيا وَ الآخِرَةَ ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ

12يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللّهِ ما لا يَضُرُّهُ وَ ما لا يَنْفَعُهُ ذلِكَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِيدُ

13يَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ لَبِئْسَ الْمَوْلى وَ لَبِئْسَ الْعَشِيرُ

14إِنَّ اللّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ إِنَّ اللّهَ يَفْعَلُ ما يُرِيدُ

ترجمه:

11 ـ بعضى از مردم خدا را تنها با زبان مى پرستند; همين كه (دنيا به او رو كند و) خيرى به آنان برسد، حالت اطمينان پيدا مى كنند; اما اگر مصيبتى براى امتحان به آنها برسد، دگرگون مى شوند (و به كفر رو مى آورند)! (و به اين ترتيب) هم دنيا را از دست داده اند، و هم آخرت را; و اين همان خسران و زيان آشكار است!

12 ـ او جز خدا كسى را مى خواند كه نه زيانى به او مى رساند، و نه سودى; اين همان گمراهى بسيار عميق است.

13 ـ او كسى را مى خواند كه زيانش از نفعش نزديك تر است; چه بد مولا و ياورى، و چه بد مونس و معاشرى!

14 ـ خداوند كسانى را كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند، در باغ هائى از بهشت وارد مى كند كه نهرها زير درختانش جارى است; (آرى) خدا هر چه را اراده كند انجام مى دهد!

1 ـ تفسير «الميزان»، و تفسير «كبير فخر رازى»، جلد 23، صفحه 5، ذيل آيات مورد بحث.

2 ـ «ظَلاّم» صيغه مبالغه به معنى بسيار ظلم كننده است، مسلماً خداوند مطلقاً ظلم نمى كند، نه بسيار و نه كم، و انتخاب اين تعبير در اينجا ممكن است اشاره به اين باشد كه: مجازات بدون دليل از سوى خداوند بزرگ، هميشه مصداق ظلم بسيار است.

3 ـ براى توضيح بيشتر به جلد سوم تفسير «نمونه»، صفحه 195، ذيل آيه 182 «آل عمران»، مراجعه كنيد.

▲آنها كه بر لب پرتگاه كفرند!

در آيات گذشته، سخن از دو گروه در ميان بود: گروه پيروان گمراه، و رهبران گمراه كننده، اما در آيات مورد بحث، سخن از گروه سومى است كه همان افراد ضعيف الايمان هستند.

قرآن در توصيف اين گروه، چنين مى گويد: «بعضى از مردم خدا را تنها با زبان مى پرستند، اما ايمان قلبى شان بسيار سطحى و ضعيف است» (وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّهَ عَلى حَرْف).

تعبير به «عَلى حَرْف»، ممكن است اشاره به اين باشد كه: ايمان آنها بيشتر بر زبانشان است، و در قلبشان جز نور ضعيف بسيار كم رنگى از ايمان نتابيده است.

و ممكن است، اشاره به اين باشد كه آنها در متن ايمان و اسلام قرار ندارند، بلكه در كنار و لبه آنند; زيرا يكى از معانى «حرف» لبه كوه و كناره اشياء است.

و مى دانيم: كسانى كه در لبه چيزى قرار گرفته اند مستقر و پا بر جا نيستند، و با تكان مختصرى از مسير خارج مى شوند، چنين است حال افراد ضعيف الايمان كه با كوچكترين چيزى ايمانشان بر باد فنا مى رود.

آن گاه قرآن به تشريح تزلزل ايمان آنها پرداخته مى گويد: «آنها چنانند كه اگر دنيا به آنها رو كند و نفع و خيرى به آنان برسد، حالت اطمينان پيدا مى كنند! و آن را دليل بر حقانيت اسلام مى گيرند، اما اگر به وسيله گرفتارى ها و پريشانى و سلب نعمت مورد آزمايش قرار گيرند دگرگون مى شوند و به كفر رو مى آورند»! (فَإِنْ أَصابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلى وَجْهِهِ).(1)

گوئى آنها دين و ايمان را به عنوان يك وسيله نيل به ماديات پذيرفته اند كه: اگر اين هدف تأمين شد، دين را حق مى دانند و گر نه بى اساس!.

«ابن عباس» و جمعى ديگر از مفسران پيشين، در شأن نزول اين آيه، چنين نقل كرده اند: گاهى گروهى از باديه نشينان خدمت پيامبر مى آمدند.

اگر حال جسمانى آنها خوب مى شد، اسب آنها بچه خوبى مى آورد، زن آنها پسر مى زائيد و اموال و چهار پايان آنان فزونى مى گرفت، خشنود مى شدند و به اسلام و پيامبر(صلى الله عليه وآله) عقيده پيدا مى كردند!.

اما اگر بيمار مى شدند، همسرشان دختر مى آورد و اموالشان رو به نقصان مى گذاشت، وسوسه هاى شيطانى قلبشان را فرا مى گرفت و به آنها مى گفت: تمام اين بدبختى ها به خاطر اين آئينى است كه پذيرفته اى و آنها هم روى گردان مى شدند!.(2)

قابل توجه اين كه: قرآن در مورد روى آوردن دنيا به اين اشخاص، تعبير به «خير» مى كند، و در مورد پشت كردن دنيا تعبير به «فتنه» (وسيله آزمايش) نه «شرّ»، اشاره به اين كه: اين حوادث ناگوار، شرّ و بدى نيست، بلكه وسيله اى است براى آزمايش.

و در پايان آيه اضافه مى كند: «و به اين ترتيب آنها هم دنيا را از دست داده اند و هم آخرت را» (خَسِرَ الدُّنْيا وَ الآخِرَةَ).

«و اين روشن ترين خسران و زيان است كه انسان هم دينش بر باد رود و هم دنيايش» (ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ).

در حقيقت، اين گونه افراد دين را تنها از دريچه منافع مادى خود مى نگريستند و معيار و محك حقانيت آن را روى آوردن دنيا مى پنداشتند.

اين گروه كه در عصر و زمان ما نيز تعدادشان كم نيست، و در هر جامعه اى وجود دارند، ايمانى آلوده به شرك و بت پرستى دارند، منتها بت آنها همسر، فرزند، مال، ثروت، گاو و گوسفند آنها است، بديهى است چنين ايمان و اعتقادى سست تر از تار عنكبوت است!.

البته، بعضى از مفسران اين آيه را اشاره به منافقان دانسته اند، اگر منظور منافقى باشد كه به هيچ وجه، ايمان در دل او نيست، اين بر خلاف ظاهر آيه است; زيرا جمله «يَعْبُدُ اللّه» و همچنين، «اطْمَأَنَّ بِهِ» و جمله «انْقَلَبَ عَلى وَجْهِهِ» نشان مى دهد: قبلاً ايمان ضعيفى داشته است، و اگر منظور منافقانى است كه بهره بسيار كمى از ايمان دارند، با آنچه گفتيم، منافاتى ندارد و قابل قبول است.

* * *

آيه بعد، به عقيده شرك آلود اين گروه، مخصوصاً بعد از انحراف از توحيد و ايمان به خدا اشاره كرده، مى گويد: «او جز خدا كسى را مى خواند كه نه زيانى مى تواند به او برساند، و نه سودى» (يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللّهِ ما لا يَضُرُّهُ وَ ما لا يَنْفَعُهُ).

اگر به راستى او خواهان منافع مادى و گريزان از زيان است، و به همين دليل، معيار حقانيت دين را اقبال و ادبار دنيا مى گيرد، پس چرا به سراغ بت هائى مى رود كه نه اميدى به نفعشان است، نه ترسى از زيانشان؟ موجوداتى بى خاصيت و فاقد هر گونه اثر در سرنوشت انسان ها؟!

آرى، «اين گمراهى بسيار عميقى است» (ذلِكَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِيدُ).

فاصله آن از خط صراط مستقيم آنچنان زياد است كه اميد بازگشتشان به سوى حق بسيار كم است.

* * *

باز مطلب را از اين فراتر برده، مى گويد: «او كسى را مى خواند كه زيانش از نفعش نزديك تر است»! (يَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ).

چرا كه اين معبودهاى ساختگى در دنيا، فكر آنها را به انحطاط، پستى و خرافات سوق مى دهند، و در آخرت آتش سوزان را براى آنها به ارمغان مى آورند بلكه، آن گونه كه در آيه 98 سوره «انبياء» خوانديم: «اين بت ها خود آتشگيره ها و هيزم جهنم اند»! (إِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ).

و در پايان آيه، اضافه مى كند: «چه بد مولا و ياورى هستند اين بت ها، و چه بد مونس و معاشرى» (لَبِئْسَ الْمَوْلى وَ لَبِئْسَ الْعَشِيرُ).

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه: در آيه قبل، هر گونه سود و زيان بت ها را نفى مى كند، اما در اين آيه مى گويد: زيانش از نفعش نزديك تر است آيا اين دو با يكديگر سازگار است؟

در پاسخ بايد گفت: در گفتگوها معمول است، گاه در يك مرحله موجودى را بى خاصيت مى شمرند، پس از آن ترقى كرده آن را منشأ زيان مى دانند، درست مثل اين كه مى گوئيم: با فلان شخص معاشرت نكن كه نه به درد دين تو مى خورد نه به درد دنيا، و بعد ترقى مى كنيم و مى گوئيم: بلكه مايه بدبختى و رسوائى تو است، به علاوه زيانى كه نفى شده، زيان به دشمنان آنهاست; زيرا آنها قادر نيستند ضررى به مخالفان بزنند، اما زيانى كه اثبات شده، يك زيان قهرى است كه دامان عابدان آنها را مى گيرد.

ضمناً، صيغه «افعل تفضيل» (كلمه اقرب) چنان كه در جاى ديگر هم گفته ايم: الزاماً به معنى وجود صفتى در طرفين مورد مقايسه نيست، و اى بسا طرف ضعيف تر اصلاً فاقد آن باشد، مثلاً مى گوئيم:

يك ساعت صبر و شكيبائى در برابر گناه بهتر از آتش دوزخ است (هرگز  مفهوم اين سخن آن نيست كه آتش دوزخ خوب است ولى صبر و شكيبائى از آن بهتر است، بلكه آتش دوزخ اصلاً فاقد هر گونه خوبى است).

اين تفسير را جمعى از مفسران بزرگ مانند «شيخ طوسى» در «تبيان» و «طبرسى» در «مجمع البيان» انتخاب كرده اند.

در حالى كه، بعضى ديگر همچون «فخر رازى» اين احتمال را نيز در تفسير آيه داده اند كه: هر يك از اين دو آيه، اشاره به گروهى از بت ها است، آيه نخست، بت هاى سنگى و چوبى بى جان را مى گويد، و آيه دوم، طاغوت ها و انسان هاى بت گونه، گروه اول نه سودى دارند و نه زيانى، بلكه كاملاً بى خاصيتند، ولى گروه دوم، يعنى «ائمه ضلال» زيان دارند و خيرى در آنها نيست، و به فرض كه خير اندكى داشته باشند زيانشان به مراتب بيشتر است (جمله «لَبِئْسَ الْمَوْلى وَ لَبِئْسَ الْعَشِيرُ» را نيز گواه اين معنى گرفته اند) و به اين ترتيب تضادى باقى نمى ماند.(3)

* * *

و از آنجا كه، روش قرآن اين است: مسائل نيك و بد را در مقايسه با هم بيان كند، تا نتيجه گيرى آن كامل تر و روشن تر باشد، در آخرين آيه مورد بحث، مى فرمايد: «خداوند كسانى را كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند در باغ هائى از بهشت وارد مى كند كه نهرها زير درختانش جارى است» (إِنَّ اللّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ).

برنامه آنها روشن، خط فكرى و عملى آنها مشخص، مولاى آنها خدا، و همدم و مونسشان انبياء، شهداء، صالحان و فرشتگان خواهند بود.  آرى «خدا هر چه را اراده كند انجام مى دهد» (إِنَّ اللّهَ يَفْعَلُ ما يُرِيدُ).

اين پاداش هاى بزرگ براى او سهل و آسان است، همان گونه كه مجازات مشركان لجوج و رهبران گمراهشان براى او ساده است.

در اين مقايسه، در حقيقت گروهى كه تنها ايمان بر زبانشان قرار دارد در كناره دين قرار گرفته اند، و با جزئى وسوسه منحرف مى شوند و عمل صالحى نيز ندارند، اما مؤمنان صالح در متن اسلامند و سخت ترين طوفان ها تكانشان نمى دهد، درخت ايمانشان ريشه دار، و ميوه اعمال صالح بر شاخسار آن آشكار است، اين از يكسو.

از سوى ديگر، معبودهاى گروه اول، بى خاصيت اند بلكه زيانشان بيشتر است، اما مولا و سرپرست گروه دوم بر همه چيز قدرت دارد و برترين نعمت ها را براى آنها فراهم ساخته است.

* * *

15مَنْ كانَ يَظُنُّ أَنْ لَنْ يَنْصُرَهُ اللّهُ فِي الدُّنْيا وَ الآخِرَةِ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَب إِلَى السَّماءِ ثُمَّ لْيَقْطَعْ فَلْيَنْظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ ما يَغِيظُ

16وَ كَذلِكَ أَنْزَلْناهُ آيات بَيِّنات وَ أَنَّ اللّهَ يَهْدِي مَنْ يُرِيدُ

17إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هادُوا وَ الصّابِئِينَ وَ النَّصارى وَ الْمَجُوسَ وَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْء شَهِيدٌ

ترجمه:

15 ـ هر كس گمان مى كند كه خدا پيامبرش را در دنيا و آخرت يارى نخواهد كرد (هر كارى از دستش ساخته است بكند)، ريسمانى به سقف خانه خود بياويزد، و خود را حلق آويز و نفس خود را قطع كند (و تا لبه پرتگاه مرگ پيش رود); ببيند آيا اين كار خشم او را فرو مى نشاند؟!

16 ـ اين گونه ما =] قرآن[ را به صورت آيات روشنى نازل كرديم; و خداوند هر كس را بخواهد هدايت مى كند.

17 ـ مسلماً كسانى كه ايمان آورده اند، و يهود و صابئان =] ستاره پرستان [و نصارى و مجوس و مشركان، خداوند در ميان آنان روز قيامت داورى مى كند; (و حق را از باطل جدا مى سازد;) خداوند بر هر چيز گواه (و از همه چيز آگاه) است.

شأن نزول:

بعضى از مفسران، در شأن نزول نخستين آيه از آيات فوق، چنين نقل كرده اند: گروهى از قبيله «بنى اسد» و «بنى غطفان» كه با پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) پيمان  بسته بودند، گفتند: ما مى ترسيم خدا سرانجام محمد(صلى الله عليه وآله) را يارى نكند و در نتيجه رابطه ما با هم پيمان هايمان از يهود قطع شود، و آنها به ما مواد غذائى ندهند، آيه فوق نازل شده، به آنها اخطار كرد و آنها را سخت مذمت نمود.

بعضى ديگر گفته اند: گروهى از مسلمانان به خاطر شدت غضب بر كفار، براى پيروزى پيغمبر(صلى الله عليه وآله) بيقرارى و بيتابى مى كردند، و مى گفتند:

چرا وعده خدا در اين زمينه تحقق نمى يابد؟ آيه نازل شد و آنها را بر اين بى صبرى ملامت كرد.(4)

* * *

1 ـ جمله «انْقَلَبَ عَلى وَجْهِهِ» با توجه به اين كه «انْقَلَبَ» در اينجا به معنى بازگشت كردن است، ممكن 2است اشاره به اين باشد كه: او به كلى به ايمان پشت مى كند، حتى صورت خود را به عقب نيز بر نمى گرداند، گوئى هميشه از ايمان بيگانه بوده است.

2 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 23، صفحه 13 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 6، صفحه 4409.

3 ـ بعضى از مفسران مانند مؤلف محترم «الميزان» جمله «يَدْعُوا» را به معنى «يَقُول» گرفته اند كه از ظاهر آيه بعيد است.

4 ـ «ابوالفتوح رازى»، و همچنين تفسير «فخر رازى»، جلد 23، صفحه 15، ذيل آيات مورد بحث.

▲رستاخيز پايان همه اختلافات

از آنجا كه در آيات گذشته سخن از گروه ضعيف الايمان بود، در آيات مورد بحث، نيز چهره ديگرى از آنها را ترسيم كرده، مى گويد: «كسى كه گمان مى كند خدا پيامبرش را در دنيا و آخرت يارى نخواهد كرد، و در خشم و غيظ فرو رفته، هر كارى از دستش ساخته است انجام دهد، ريسمانى به سقف خانه خود بياويزد و خود را از آن آويزان كند، و نفس خود را قطع نمايد و تا سر حدّ مرگ پيش رود ببيند آيا اين كار، خشم او را فرو مى نشاند» (مَنْ كانَ يَظُنُّ أَنْ لَنْ يَنْصُرَهُ اللّهُ فِي الدُّنْيا وَ الآخِرَةِ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَب إِلَى السَّماءِ ثُمَّ لْيَقْطَعْ فَلْيَنْظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ ما يَغِيظُ).

اين تفسير را گروه كثيرى از مفسران برگزيده، يا به عنوان يك احتمال قابل ملاحظه ذكر كرده اند.(1) طبق اين تفسير، ضمير «لَنْ يَنْصُرَهُ اللّهُ» به پيامبر(صلى الله عليه وآله) باز مى گردد، و «سماء» به معنى سقف خانه است (چون «سماء» به هر چيزى كه در جهت فوق قرار داشته باشد اطلاق مى گردد) و جمله «ليَقْطَع» به معنى خفقان و قطع نفس و پيش رفتن تا سر حدّ مرگ است.

احتمالات مختلف ديگرى نيز در تفسير اين آيه داده شده است كه، ذكر همه آنها لزومى ندارد، ولى از ميان آنها دو تفسير قابل ملاحظه است:

1 ـ منظور از «سماء» همان «آسمان» است، يعنى: «اين گونه اشخاصى كه تصور مى كنند خدا پيامبرش را يارى نخواهد كرد، به آسمان بروند، طنابى به آن آويزان كنند، و خود را در ميان زمين و آسمان به دار كشند، تا نفسشان بريده شود (يا طنابى را كه به آن آويزان شده اند، قطع كنند تا از همانجا سقوط نمايند) ببينند آيا اين كار، خشمشان را فرو مى نشاند»؟!

2 ـ ضمير مذكور، به خود اين اشخاص باز گردد (نه پيامبر(صلى الله عليه وآله) يعنى:) «كسانى كه فكر مى كنند خدا آنها را يارى نمى كند، و روزيشان بر اثر ايمان آوردن قطع مى گردد، هر كارى از دستشان ساخته است انجام دهند، به آسمان بروند، خود را با ريسمانى آويزان نمايند، سپس اين ريسمان را قطع كرده تا سقوط كنند، آيا اين كارها خشمشان را فرو مى نشاند»؟.

مطلب قابل توجه اين كه: تمام اين تفسيرها به يك نكته روانى در ارتباط با افراد كم حوصله، عصبانى و ضعيف الايمان اشاره مى كند كه: آنها وقتى كارشان ظاهراً به بن بست مى رسد، فوراً دستپاچه مى شوند و تصميم هاى جنون آميز مى گيرند:

گاه مشت بر در و ديوار مى كوبند.

گاه مى خواهند زمين را بشكافند و زير آن پنهان شوند.

و سر انجام براى خاموش كردن آتش خشم خويش تصميم به انتحار و خودكشى مى گيرند، در حالى كه هيچ يك از اين اعمال جنون آميز، مشكل آنها را حل نمى كند، اگر كمى خونسرد باشند، صبر و حوصله به خرج دهند، و با نيروى ايمان به خدا و اعتماد به نفس و شكيبائى و استقامت، به جنگ مشكلات بر خيزند حل آن قطعاً ممكن است.

* * *

آيه بعد، اشاره به يك جمع بندى در آيات گذشته كرده، مى گويد: «اين گونه ما قرآن را به صورت آيات بينات و نشانه هاى روشن نازل كرديم» (وَ كَذلِكَ أَنْزَلْناهُ آيات بَيِّنات).

دلائلى براى معاد و رستاخيز، همچون بررسى دوران جنينى انسان، رشد گياهان، و زنده شدن زمين هاى مرده، كه همگان را با مسأله معاد آشنا مى سازد و دلائلى همچون بى خاصيت بودن بت ها، و سرانجام، كار كسانى كه دين را وسيله جلب منافع مادى قرار مى دهند.

ولى با اين همه، داشتن دلائل روشن به تنهائى كافى نيست، بلكه آمادگى پذيرش حق نيز لازم است، به همين دليل، در پايان آيه مى گويد: «و خداوند هر كس را بخواهد هدايت مى كند» (وَ أَنَّ اللّهَ يَهْدِي مَنْ يُرِيدُ).

بارها گفته ايم: خواست خدا بى حساب نيست، او حكيم است و همه كارهايش داراى حساب، هر كس كه در راه او به مجاهده بر خيزد، و از اعماق جان خواستار هدايت باشد، خدا به وسيله آيات بيناتش او را راهنمائى مى كند.(2)

* * *

آخرين آيه مورد بحث، به شش گروه از پيروان مذاهب مختلف كه يك گروه مسلم و مؤمن اند، و پنج گروه غير مسلمان اشاره كرده، مى فرمايد: «كسانى كه ايمان آورده اند، و يهود ، و صابئان، و نصارا، و مجوس، و مشركان، خداوند در ميان آنها روز قيامت داورى مى كند، و حق را از باطل جدا مى سازد» (إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هادُوا وَ الصّابِئِينَ وَ النَّصارى وَ الْمَجُوسَ وَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ).

مگر نه اين است كه: يكى از نام هاى قيامت يوم الفصل، روز جدائى حق از باطل، و يوم البروز روز آشكار شدن مكتوم ها، و روز پايان گرفتن اختلافات است.

آرى، خدا در آن روز، به همه اين اختلافات پايان مى دهد; چرا كه «او از همه چيز آگاه و با خبر است» (إِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْء شَهِيدٌ).

* * *

1 ـ به تفسيرهاى «مجمع البيان»، «تبيان»، «الميزان»، «فخر رازى»، «ابوالفتوح رازى»، تفسير «صافى»، و «قرطبى»، ذيل آيه مورد بحث مراجعه شود.

2 ـ در تركيب جمله «أَنَّ اللّهَ يَهْدِي مَنْ يُرِيدُ» معروف اين است كه: مبتداى محذوفى دارد و در تقدير چنين است: «الأَمْرُ أَنَّ اللّهَ يَهْدِي مَنْ يُرِيدُ».

اين احتمال نيز وجود دارد كه «أَنَّ» (به فتح) به معنى «اِنَّ» (به كسر) بوده باشد، و محذوفى در كار نيست.

▲1 ـ پيوند آيات

پيوند اين آيه، با آيات قبل، از اين نظر است كه: در آيه قبل، سخن از هدايت الهى در دل هاى آماده بود، ولى از آنجا كه همه دل ها آماده نيست، تعصبها، لجاجتها و تقليدهاى كوركورانه سدّ محكمى در برابر پذيرش هدايت است، مى گويد: اين گروه بندى ها و اختلافات در ميان عده اى، همچنان تا دامنه قيامت باقى خواهد ماند، و تنها در آن روز، همه خفايا آشكار مى گردد و اختلافات، برچيده خواهد شد.

به علاوه، در آيات گذشته، سخن از گروه هاى سه گانه اى بود كه بعضى بى دليل درباره خدا و رستاخيز به مجادله برمى خيزند، و بعضى كارشان اغواگرى است، و گروهى افراد سست ايمانى هستند كه گاه به اين سو و گاه به آن سو پرتاب مى شوند آيه مورد بحث، به نمونه هاى اين گروه ها كه در برابر مؤمنان قرار گرفته اند اشاره مى كند.

از همه اينها گذشته، بحث درباره معاد در آيات پيشين اين سؤال را مطرح مى كند، كه هدف از معاد چيست؟ در آيه مورد بحث يكى از اهداف آن كه پايان گرفتن اختلافات و بازگشت به وحدت است بيان شده.

* * *

▲2 ـ مجوس كيانند؟

واژه «مجوس» فقط يك بار در قرآن مجيد در همين آيات مطرح شده، و با توجه به اين كه: در برابر مشركان و در صف اديان آسمانى قرار گرفته اند، چنين برمى آيد كه: آنها داراى دين، كتاب و پيامبرى بوده اند.

ترديدى نيست كه امروز «مجوس» به پيروان «زردشت» گفته مى شود، و يا لااقل، پيروان زردشت بخش مهمى از آنان را تشكيل مى دهند، ولى تاريخ خود زردشت نيز به هيچ وجه روشن نمى باشد، تا آنجا كه بعضى ظهور او را در قرن يازدهم قبل از ميلاد دانسته اند و بعضى در قرن ششم يا هفتم!.(1)

اين تفاوت و اختلاف عجيب يعنى پنج قرن! نشان مى دهد: تا چه اندازه تاريخ زردشت تاريك و مبهم است.

معروف اين است او كتابى به نام «اوستا» داشته كه در سلطه «اسكندر» بر ايران از بين رفته است، و بعداً در زمان بعضى از پادشاهان ساسانى، بازنويسى شده.(2)

از عقائد آنها مطالب زيادى در دست نداريم، ولى چيزى كه امروز بيش از  همه شهرت دارد مسأله اعتقاد به دو مبدأ خير و شرّ يا نور و ظلمت است.

به اين ترتيب كه: خداى نيكى ها و نور را «اهورا مزدا» و خداى شرّ و ظلمت را «اهريمن» مى دانند، و به عناصر چهار گانه، مخصوصاً «آتش» احترام مى گذارند تا آنجا كه آنها را «آتش پرست» مى خوانند و هر جا آنها هستند آتشكده اى كوچك يا بزرگ نيز، وجود دارد.

بعضى واژه «مجوس» را از ماده «مغ» كه به پيشوايان و روحانيين اين مذهب مى گفتند، مشتق مى دانند، و «مُؤْبَد» كه اكنون به روحانيين آنها گفته مى شود در اصل از ريشه «مغود» بوده.

در روايات اسلامى آنها را از پيروان يكى از انبياى بر حق شمرده شده اند (كه بعداً از اصل توحيد منحرف گشته و به افكار و عقائد شرك آلود روى آورده اند).

در بعضى از روايات مى خوانيم: مشركان «مكّه» از پيامبر(صلى الله عليه وآله) تقاضا كردند از آنها جزيه بگيرد، و اجازه بت پرستى به آنها بدهد! پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: من جز از اهل كتاب جزيه نمى گيرم، آنها در پاسخ نوشتند: تو چگونه چنين مى گوئى در حالى كه از مجوس منطقه «هَجَر» جزيه گرفته اى؟!

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: أِنَّ الْمَجُوسَ كَانَ لَهُمْ نَبِيٌّ فَقَتَلُوهُ وَ كِتَابٌ أَحْرَقُوهُ: «مجوس پيامبرى داشتند و كتاب آسمانى، پيامبرشان را به قتل رساندند، و كتاب او را آتش زدند»!.(3)

در حديث ديگرى از «اصبغ بن نباته» مى خوانيم: على(عليه السلام) بر فراز منبر فرمود: سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي: «از من سؤال كنيد پيش از آن كه مرا نيابيد».  «اشعث بن قيس» (منافق معروف) برخاسته، گفت: اى امير مؤمنان! چگونه از «مجوس» جزيه گرفته مى شود، در حالى كه كتاب آسمانى بر آنها نازل نشده و پيامبرى نداشته اند؟

على(عليه السلام) فرمود: آرى اى اشعث، قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ كِتَاباً وَ بَعَثَ إِلَيْهِمْ نَبِيّاً: «خداوند كتابى بر آنها نازل كرده و پيامبرى مبعوث نموده است».(4)

و در حديثى از امام سجاد على بن الحسين(عليه السلام) مى خوانيم پيامبر فرمود: سَنُّوا بِهِمْ سُنَّةَ أَهْلِ الْكِتَابِ يَعْنِي الْمَجُوسَ: «با آنها طبق سنت اهل كتاب رفتار كنيد، منظور پيامبر اسلام مجوس بود».(5)

ضمناً، بايد توجه داشت: واژه «مجوس» جمع است و مفرد آن «مجوسى» است.

* * *

1 ـ «اعلام القرآن»، صفحه 550.

2 ـ «الميزان»، جلد 14، صفحه 392.

3 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 11، ابواب جهاد العدوّ، باب 49، صفحه 96 (جلد 15، صفحه 126، چاپ آل البيت).

4 و 5 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 11، ابواب جهاد العدو، باب 49، صفحه 96. (جلد 15، صفحه 128، چاپ آل البيت).

▲3 ـ صابئان چه كسانى هستند؟

از آيه فوق اجمالاً استفاده مى شود كه: آنها نيز پيرو بعضى از مذاهب آسمانى بوده اند، به خصوص كه در آيه، ميان طائفه يهود و نصارا قرار گرفته اند.

بعضى آنها را از پيروان «يحيى بن زكريا» مى دانند كه مسيحيان او را «يحيى تعميد دهنده» مى نامند.

بعضى معتقدند: آنها برخى از عقائد يهود و برخى از عقائد مسيحيان را گرفته و به هم آميخته اند، و لذا مذهب آنها را برزخى ميان اين دو مذهب مى دانند.

«صابئان» براى آب جارى اهميت زيادى قائلند، و لذا بسيارى از آنها در  كنار نهرهاى بزرگ زندگى مى كنند.

مى گويند: به بعضى از ستارگان نيز احترام مى گذارند، و به همين جهت، متهم به «ستاره پرستى» شده اند، هر چند ظاهر آيه فوق اين است كه آنها در صف مشركان نيستند.(1)

* * *

▲4 ـ گروه منحرفان از توحيد

در آيات فوق، به پنج گروه از مذاهب تحريف يافته اشاره شده كه شايد ترتيب آنها در اينجا بر حسب انحرافشان از اصل توحيد است، يهود كمترين انحراف را نسبت به ديگران از توحيد دارند، و صابئان كه گروه برزخى در ميان يهود و نصارا هستند در مرحله دومند.

سپس نصارا با پذيرش تثليث و خدايان سه گانه انحراف بيشترى يافته، و مجوس با تقسيم كردن كل عالم به دو بخش خير و شرّ و قائل شدن به دو مبدأ در سراسر جهان هستى در مرحله چهارم قرار دارند.

و اما مشركان و بت پرستان كه گرفتار بيشترين انحرافند، در آخر ذكر شده اند.

* * *

18أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ كَثِيرٌ  مِنَ النّاسِ وَ كَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذابُ وَ مَنْ يُهِنِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ مُكْرِم إِنَّ اللّهَ يَفْعَلُ ما يَشاءُ

ترجمه:

18 ـ آيا نديدى كه تمام كسانى كه در آسمان ها و كسانى كه در زمينند براى خدا سجده مى كنند؟! و (همچنين) خورشيد و ماه و ستارگان و كوه ها و درختان و جنبندگان، و بسيارى از مردم! اما بسيارى (ابا دارند، و) فرمان عذاب درباره آنان حتمى است; و هر كس را خدا خوار كند، كسى او را گرامى نخواهد داشت! خداوند هر كار را بخواهد انجام مى دهد!

1 ـ براى توضيح بيشتر به جلد اول تفسير «نمونه»، ذيل آيه 62 سوره «بقره» مراجعه كنيد.

▲همه موجودات جهان در پيشگاه او سجده مى كنند

از آنجا كه در آيات گذشته سخن از مبدأ و معاد بود، آيه مورد بحث، با طرح مسأله توحيد و خداشناسى، حلقه مبدأ و معاد را تكميل مى كند، پيامبر(صلى الله عليه وآله)را مخاطب ساخته مى گويد: «آيا نديدى تمام كسانى كه در آسمان ها و تمام كسانى كه در زمين هستند براى خدا سجده مى كنند، و خورشيد و ماه و ستارگان و كوه ها و درختان و جنبندگان»؟! (أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ).

«و نيز بسيارى از مردم براى او سجده مى كنند، در حالى كه بسيارى ديگر ابا دارند و مستحق عذابند» (وَ كَثِيرٌ مِنَ النّاسِ وَ كَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذابُ).

سپس، اضافه مى كند: «اينها نزد پروردگار بى ارزشند و هر كس را خدا بى ارزش سازد هيچ كس نمى تواند او را گرامى دارد و مشمول سعادت و ثواب كند»  (وَ مَنْ يُهِنِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ مُكْرِم).

آرى، «خداوند هر كارى را بخواهد و مصلحت بداند انجام مى دهد» مؤمنان را گرامى و منكران را خوار مى سازد (إِنَّ اللّهَ يَفْعَلُ ما يَشاءُ).

* * *

▲1 ـ سجود همگانى چگونه است؟

در قرآن مجيد، در آيات مختلف سخن از «سجود» عمومى موجودات جهان و همچنين «تسبيح»، «حمد» و «صلوة» (نماز) به ميان آمده و تأكيد شده: اين عبادات چهار گانه مخصوص انسان ها نيست، حتى موجودات ظاهراً بى جان نيز در آن شركت دارند.

گر چه، در ذيل آيه 44 سوره «اسراء» (در جلد دوازدهم) پيرامون حمد و تسبيح عمومى موجودات عالم به طور مشروح بحث كرده ايم، و همچنين در جلد دهم ذيل آيه 15 سوره «رعد» از سجده عمومى موجودات عالم سخن گفته ايم، باز در اينجا لازم است اشاره اى به اين مسأله مهم بشود:

با توجه به آنچه در آيه مورد بحث آمده، موجودات عالم داراى دو گونه سجودند، «سجود تكوينى» و «سجود تشريعى».

خضوع و تسليم بى قيد و شرط آنها در برابر اراده حق، قوانين آفرينش و نظام حاكم بر اين جهان، همان سجود تكوينى آنها است كه تمام ذرات موجودات را شامل مى شود، حتى سلول هاى مغز فرعون ها و نمرودها و منكران لجوج، و تمام ذرات وجود آنها مشمول اين سجود تكوينى هستند.

به گفته جمعى از محققان، تمامى ذرات جهان داراى نوعى درك و شعورند، و به موازات آن، در عالم خود، حمد و تسبيح خدا مى گويند، و سجود و صلات  دارند.(1)

و اگر اين نوع درك و شعور را نپذيريم لااقل تسليم و خضوع آنها در برابر همه نظامات هستى به هيچ وجه قابل انكار نيست.

اما «سجود تشريعى» همان نهايت خضوعى است كه از صاحبان عقل، شعور، درك و معرفت در برابر پروردگار تحقق مى يابد.

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد: اگر برنامه سجود عمومى موجودات، همه انسان ها را در بر مى گيرد; چرا در آيه فوق به گروهى از انسان ها تخصيص داده شده است؟.

اما با توجه به اين كه «سجده» در اين آيه، در يك مفهوم جامع ميان «تشريع» و «تكوين» استعمال شده، پاسخ اين سؤال روشن مى شود; زيرا فرد تكوينى سجده در مورد انسان ها، خورشيد، ماه، ستارگان، كوه ها، درختان و جنبندگان، همه را شامل مى شود، اما فرد تشريعى آن، بسيارى از انسان ها آن را انجام مى دهند و گروهى سرپيچى كرده و مصداق «كَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذابُ» هستند، و مى دانيم استعمال يك لفظ در مفهوم جامع و عام، با حفظ مصاديق مختلف، هيچ مانعى ندارد، حتى نزد آنها كه استعمال لفظ را در بيشتر از يك معنى جايز نمى دانند، چه رسد به ما كه استعمال لفظ مشترك را در معانى متعدد مجاز مى دانيم (دقت كنيد).

* * *

1 ـ شرح اين سخن را در ذيل آيه 44 سوره «اسراء» آورديم.

▲2 ـ آيا سجود فرشتگان تشريعى است؟

بى شك در جمله «يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ» فرشتگان داخلند، ولى آيا سجده آنها تكوينى است يا تشريعى؟  با توجه به اين كه: آنها داراى عقل، شعور، معرفت و اراده اند، سجود آنها جنبه تشريعى دارد يعنى عبادت و خضوعى است كه با اراده و اختيار انجام مى گيرد قرآن درباره فرشتگان مى گويد: لا يَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ: «آنها هيچ يك از فرمان هاى الهى را عصيان نمى كنند و آنچه را كه او دستور داده انجام مى دهند».(1)

و از نظر سجود تكوينى، فرشتگان چون ديگر موجودات هستند.

* * *

1 ـ تحريم، آيه 6.

▲3 ـ پاسخ به چند سؤال

1 ـ با توجه به اين كه: «مَنْ فِى الأَرْض»، شامل همه انسان ها مى شود، چرا بعد از آن جمله «كَثِيْرٌ مِنَ النّاس» آمده است؟

در پاسخ مى توان گفت: اين جمله، در حقيقت توضيحى است براى «مَنْ فِى الأَرْض» يعنى ساكنان زمين دو گروهند، گروهى مؤمن و خاضع در برابر خدا و گروهى كافر و متمرد و سركش.

اين احتمال را نيز بعضى از مفسران داده اند كه: تعبير «مَنْ فِى الأَرْض» كه جنبه عمومى دارد، اشاره به سجود تكوينى است كه همه انسان ها حتى كافران جزء، جزء وجودشان در آن شركت دارند، ولى جمله ««كَثِيْرٌ مِنَ النّاس»...» اشاره به سجود تشريعى است كه در آن با هم مختلفند. (چنان كه پيشتر گفته شد).

اين احتمال نيز وجود دارد كه: «مَنْ فِى الأَرْض» اشاره به فرشتگان ساكن زمين باشد مانند ««مَنْ فِى السَّماء» كه اشاره به فرشتگان ساكن آسمان ها است، در حالى كه جمله بعد، از انسان هاى ساكن زمين سخن مى گويد.

2 ـ چرا در اين آيه از ساكنان آسمان و زمين، سخن به ميان آمده نه از خود آسمان و زمين؟.

در پاسخ مى گوئيم: آسمان ها همان ستارگانند كه در كلمه «نجوم» جمعند، و ذكر «جبال» (كوه ها) كه قسمت مهمى از كره زمين را تشكيل مى دهند اشاره به خود زمين است.

3 ـ بالاخره، آخرين سؤال اين است: چرا «أَ لَمْ تَرَ» (آيا نمى بينى) فرموده، با اين كه: سجده عمومى موجودات چيزى نيست كه با چشم ديده شود؟

اما با توجه به اين كه: «رؤيت» در لسان عرب، گاهى به معنى «علم» مى آيد پاسخ اين سؤال نيز روشن مى شود.

به علاوه، گاه از مسائل بسيار روشن تعبير به مشاهده مى كنيم، مثلاً مى گويند: آيا نمى بينى كه فلان انسان، حسود و بخيل است، يا فلان انسان عالم و عادل است (در حالى كه اين صفات جنبه حسى ندارد) منظور درك قطعى است.

* * *

19هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيابٌ مِنْ نار يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِيمُ

20يُصْهَرُ بِهِ ما فِي بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ

21وَ لَهُمْ مَقامِعُ مِنْ حَدِيد

22كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمّ أُعِيدُوا فِيها وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِيقِ

23إِنَّ اللّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَب وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِيها حَرِيرٌ

24وَ هُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلى صِراطِ الْحَمِيدِ

ترجمه:

19 ـ اينان دو گروهند كه درباره پروردگارشان به مخاصمه و جدال پرداختند; كسانى كه كافر شدند، لباس هائى از آتش براى آنها بريده شده، و مايع سوزان و جوشان بر سرشان ريخته مى شود.

20 ـ آنچنان كه هم درونشان با آن آب مى شود، و هم پوست هايشان.

21 ـ و براى آنان گرزهائى از آهن (سوزان) است.

22 ـ هر گاه بخواهند از غم و اندوه هاى دوزخ خارج شوند، آنها را به آن باز مى گردانند; و (به آنان گفته مى شود:) بچشيد عذاب سوزان را!

23 ـ خداوند كسانى را كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند، در باغ هائى از بهشت وارد مى كند كه از زير درختانش نهرها جارى است; آنان با دستبندهائى از طلا و مرواريد زينت مى شوند; و در آنجا لباس هايشان از حرير است.

24 ـ و به سوى سخنان پاكيزه هدايت مى شوند، و به راه خداوند شايسته ستايش، راهنمائى مى گردند.

شأن نزول:

جمعى از مفسران شيعه و اهل تسنن، شأن نزولى براى نخستين آيه از آيات فوق نقل كرده اند كه فشرده اش اين است:

«روز جنگ بدر، سه نفر از مسلمانان (على(عليه السلام)، حمزه، و عبيدة بن حارث بن عبدالمطلب) به ميدان نبرد آمدند، و به ترتيب «وليد بن عتبه» و «عتبة بن ربيعه» و «شيبة بن ربيعه» را از پاى در آوردند، آيه فوق نازل شد، و سرنوشت اين مبارزان را بيان كرد.

و نيز نقل كرده اند: «ابوذر» سوگند ياد مى كرد: اين آيه درباره مردان فوق نازل شده».(1)

ولى همان گونه كه بارها گفته ايم وجود شأن نزول خاص، هرگز مانع عموميت مفهوم آيه نمى شود.

* * *

1 ـ اين شأن نزول را «طبرسى» در «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 77، و «فخر رازى» در تفسير «كبير»، جلد 23، صفحه 21 و «آلوسى» در «روح المعانى» و «سيوطى» در «اسباب النزول»، و «قرطبى» در تفسير خود آورده اند.

▲دو گروه متخاصم در برابر هم!

در آيات گذشته، به گروه مؤمنان و طوائف مختلفى از كفار اشاره شده بود، و مخصوصاً آنها را به صورت شش گروه تقسيم نمود، در اينجا مى فرمايد: «اين دو دسته ـ مؤمنان و غير مؤمنان ـ درباره پروردگارشان به مخاصمه و جدال  پرداختند» (هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ).(1)

طوائف پنجگانه كفار از يكسو، و مؤمنان راستين از سوى ديگر، و اگر درست دقت كنيم مى بينيم: اساس اختلافات همه اديان به اختلاف درباره ذات و صفات خدا باز مى گردد و نتيجه آن به مسأله نبوت و معاد كشيده مى شود.

بنابراين، لزومى ندارد ما در اينجا كلمه «دين» را در تقدير بگيريم و بگوئيم مخاصمه آنها در دين پروردگارشان است بلكه واقعاً ريشه اختلافات به اختلاف در توحيد باز مى گردد.

و اصولاً، تمام اديان تحريف يافته و باطل، به نوعى از شرك گرفتارند كه آثارش در همه عقائد آنها ظاهر مى شود.

پس از آن، چهار نوع مجازات براى كافرانى كه دانسته و آگاهانه، حق را انكار كردند بيان مى كند:

نخست از لباس آنها شروع كرده مى گويد: «كسانى كه كافر شدند لباس هائى از آتش براى آنها بريده مى شود» (فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيابٌ مِنْ نار).

اين جمله، ممكن است اشاره به آن باشد كه : واقعاً قطعاتى از آتش به صورت لباس براى آنها بريده و دوخته مى شود!، و يا كنايه از اين باشد كه آتش دوزخ از هر سو آنها را مانند لباس احاطه مى كند.

ديگر اين كه: «مايع سوزان و جوشان «حميم دوزخ» بر سر آنها ريخته مى شود» (يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِيمُ).(2)

* * *

اما اين آب سوزان و جوشان، در بدن آنها آنچنان نفوذ مى كند كه «هم درونشان را ذوب مى نمايد و هم برونشان را»! (يُصْهَرُ بِهِ ما فِي بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ).(3)

* * *

سوم اين كه: «تازيانه ها يا گرزهائى از آهن سوزان براى آنها آماده است» (وَ لَهُمْ مَقامِعُ مِنْ حَدِيد).(4)

* * *

«و هر گاه بخواهند از دوزخ و غم و اندوه هاى آن خارج شوند آنها را به آن باز مى گردانند، و به آنان گفته مى شود: بچشيد عذاب سوزان را»! (كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمّ أُعِيدُوا فِيها وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِيقِ).

و اين چهارمين مجازات آنها است.

* * *

در آيات بعد، با استفاده از «روش مقابله» حال مؤمنان صالح را بيان مى كند تا از طريق مقايسه، وضع هر دو گروه كاملاً مشخص شود، و در اينجا پنج نوع پاداش آنها را بازگو مى كند:

نخست مى گويد: «خداوند كسانى را كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند در باغ هائى از بهشت وارد مى كند كه از زير درختانش نهرها جارى است» (إِنَّ اللّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ).

 گروه اول، در شعله هاى آتش سوزان غوطهورند و اينها در باغ هاى بهشت در كنار نهرهاى جارى آرميده اند.

آن گاه به زينت و لباس آنها پرداخته، مى گويد: «آنها با دستبندهائى از طلا و مرواريد زينت مى يابند و لباسشان در آنجا از حرير است» (يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَب وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِيها حَرِيرٌ).(5)

و اين دو پاداش ديگر آنها است.

به اين ترتيب، در بهشت، زيباترين لباس هائى را كه در دنيا از آن محروم بودند در تن مى كنند و دستبندهاى جواهر نشان در دست دارند، اگر در اين جهان از پوشيدن اين گونه لباس ها و زينت ها ممنوع بودند، به خاطر آن بود كه مايه غرور و غفلت مى شد، و سبب محروميت گروه ديگر مى گشت، ولى در آنجا كه اين مسائل مطرح نيست اين ممنوعيت ها برداشته مى شود و جبران مى گردد.

البته با توجه به اين كه: الفباى زندگى در آن جهان با اينجا متفاوت است اين الفاظ مفاهيمى برتر و بالاتر از آنچه ما در اين جهان مى انديشيم خواهد داشت (دقت كنيد).

* * *

و بالاخره چهارمين و پنجمين موهبتى كه خدا به آنها ارزانى مى دارد و صرفاً جنبه روحانى دارد اين است كه: آنها «به سخنان پاكيزه هدايت مى شوند» (وَ هُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ).

سخنانى روح پرور، جمله ها و الفاظى نشاط آفرين و كلماتى پر از صفا و  معنويت كه روح را در مدارج كمال سير مى دهد، و جان و دل انسان را مى نوازد و پرورش مى دهد.

و همچنين «به سوى راه خداوند حميد و شايسته ستايش هدايت مى گردند» (وَ هُدُوا إِلى صِراطِ الْحَمِيدِ).(6)

راه شناسائى خدا و نزديك شدن معنوى و روحانى به قرب جوار او، راه عشق و عرفان.

آرى، خداوند مؤمنان را با هدايت كردن به سوى اين معانى، به آخرين درجه لذات روحانى سوق مى دهد.

در حديثى كه «على بن ابراهيم» مفسر معروف، در تفسير خود آورده است چنين مى خوانيم: منظور از «طَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ» توحيد و اخلاص است، و منظور از «صِراطِ الْحَمِيدِ» ولايت و قبول رهبرى رهبران الهى است (البته اين يكى از مصاديق روشن آيه است).

ضمناً، از تعبيرات مختلفى كه در آيات فوق، و همچنين در شأن نزول آنها وارد شده، چنين بر مى آيد كه آن عذاب هاى سخت و سنگين براى گروه خاصى از كافران است كه به مخاصمه درباره پروردگار برمى خيزند، و براى گمراهى ديگران كوشش دارند، آنها افرادى هستند از سردمداران كفر، همچون كسانى كه در ميدان جنگ بدر به مقاتله با على(عليه السلام)، حمزة بن عبدالمطلب و عبيدة بن حارث برخاستند.

* * *

25إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِي جَعَلْناهُ لِلنّاسِ سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحاد بِظُلْم نُذِقْهُ مِنْ عَذاب أَلِيم

ترجمه:

25 ـ كسانى كه كافر شدند، و مؤمنان را از راه خدا باز داشتند، و (همچنين) از مسجد الحرام، كه آن را براى همه مردم، برابر قرار داديم، چه كسانى كه در آنجا زندگى مى كنند يا از نقاط دور وارد مى شوند; و (نيز) هر كس بخواهد در اين سرزمين از راه حق منحرف گردد و دست به ستم زند، ما از عذابى دردناك به او مى چشانيم!

1 ـ كلمه «خَصْمان» تثنيه است در حالى كه «اخْتَصَمُوا» كه فعل آن است به صورت جمع آمده، اين به خاطر آن است كه: اين دو خصم، دو نفر نيستند، بلكه دو گروه اند، به علاوه، اين دو گروه در دو صف قرار ندارند بلكه در صفوف مختلف قرار گرفته و هر گروه به مبارزه با سايرين بر مى خيزد.

2 ـ «حَمِيْم» آب گرم و سوزان است.

3 ـ «يُصْهَرُ» از ماده «صَهر» (بر وزن قهر) به معنى آب كردن «پيه» است، و «صِهر» (بر وزن فكر) به معنى داماد است.

4 ـ «مَقامِعُ» جمع «مقمع» (بر وزن منبر) به معنى تازيانه يا عمود آهنينى است كه براى جلوگيرى يا مجازات كسى بر او مى كوبند.

5 ـ «أَساوِرَ» جمع «اسورة» (بر وزن مَشْوِرَة) و آن هم به نوبه خود جمع «سوار» (بر وزن كتاب) به معنى دستبند است و در اصل، فارسى بوده (دستوار) كه بعداً در عربى به صورت فوق تغيير شكل يافته.

6 ـ واژه «حَمِيد» به معنى «محمود»، به كسى مى گويند كه، در خور ستايش است و در اينجا منظور خدا است، بنابراين، «صِراطِ الْحَمِيدِ» به معنى راه وصول به مقام قرب و خشنودى پروردگار است.

بعضى نيز احتمال داده اند: «حميد» در اينجا معنى وصفى براى صراط دارد و از قبيل «اضافه بيانيه» است، بنابراين، معنى چنين مى شود: آنها به سوى راهى هدايت مى شوند كه شايسته هرگونه ستايش است (آلوسى در روح البيان) ولى معنى اول صحيح تر به نظر مى رسد.

▲مانعان خانه خدا!

در آيات گذشته سخن از كفار به طور مطلق در ميان بود، ولى در آيه مورد بحث، اشاره به گروه خاصى از آنان شده است كه داراى تخلفات و گناهان سنگين مخصوصاً در رابطه با «مسجد الحرام» و «مراسم پرشكوه حج» هستند.

نخست مى گويد: «كسانى كه كافر شدند و مردم را از راه خدا، جلوگيرى مى كنند...» (إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ).

«همچنين مردم با ايمان را از كانون بزرگ توحيد، مسجد الحرام باز مى دارند، همان مركزى كه آن را براى همه مردم يكسان قرار داده ايم، چه آنها كه در آن سرزمين زندگى مى كنند و چه آنها كه از نقاط دور به سوى آن مى آيند مستحق عذابى دردناكند» (وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِي جَعَلْناهُ لِلنّاسِ سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ).

«و هر كس بخواهد در اين سرزمين از طريق حق، منحرف گردد، دست به ظلم و ستم بيالايد ما از عذاب دردناك به او مى چشانيم» (وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحاد بِظُلْم نُذِقْهُ مِنْ عَذاب أَلِيم).

در واقع اين گروه از كافران، علاوه بر انكار حق، مرتكب سه جنايت بزرگ شده اند:

1 ـ جلوگيرى از راه خدا و ايمان و طاعت او.

2 ـ جلوگيرى از عبادت كنندگان و زوار خانه خدا و قرار دادن امتيازى براى خود.

3 ـ در اين سرزمين مقدس دست به ظلم و گناه و الحاد مى زنند.

خداوند اين گروه را كه مستحق عذاب اليم اند، كيفر مى دهد.

* * *

نكته ها:

1 ـ در اين آيه، «كفر» اين گروه به صورت «فعل ماضى»، و «جلوگيرى از طريق خدا» به صورت «فعل مضارع» آمده، اشاره به اين كه: كفر آنها قديمى است و اما تلاش و كوشششان براى گمراه ساختن مردم، هميشگى و مستمر است.

به تعبير ديگر، جمله اول از اعتقاد باطل آنها كه يك امر ثابت است سخن مى گويد، و جمله دوم، از عمل آنها كه تكرار «صَدِّ عَنْ سَبِيْلِ اللّه» است.

* * *

2 ـ منظور از «صَدِّ عَنْ سَبِيْلِ اللّه»، هر گونه تلاش و كوشش براى جلوگيرى مردم از ايمان و اعمال صالح است، و تمام برنامه هاى تبليغاتى و عملى كه در جهت تخريب اعتقادات و انحراف آنها از راه هاى صحيح و اعمال پاك انجام مى گيرد، در اين مفهوم وسيع جمع است.

* * *

▲3 ـ همه مردم در اين مركز عبادت يكسانند

در تفسير جمله «سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ» مفسران بيانات گوناگونى دارند:

بعضى گفته اند: منظور اين است كه: همه مردم در مراسم عبادت در اين كانون توحيد يكسانند، و هيچ كس حق مزاحمت به ديگرى در امر حج و عبادت در كنار خانه خدا ندارد.

در حالى كه بعضى معنى وسيع ترى براى اين جمله قائل شده اند و گفته اند: نه تنها در مراسم عبادت، مردم يكسانند، كه در استفاده كردن از زمين و خانه هاى اطراف «مكّه» براى استراحت و ساير نيازهاى خود نيز بايد مساوات باشد.

به همين جهت، جمعى از فقهاء خريد، فروش و اجاره خانه هاى «مكّه» را تحريم كرده اند و آيه فوق را شاهد بر آن مى دانند.

در روايات اسلامى نيز تأكيد شده: نبايد زوار خانه خدا را از سكونت در خانه ها و منازل «مكّه» جلوگيرى كرد كه: بعضى به صورت تحريم و بعضى به صورت كراهت است.

در «نهج البلاغه» در نامه اى كه على(عليه السلام) به «قثم بن عباس» فرماندار «مكّه» نگاشت، چنين مى خوانيم: وَ مُرْ أَهْلَ مَكَّةَ أَلاّ يَأْخُذُوا مِنْ سَاكِن أَجْراً، فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ يَقُولُ: «سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ» فَالْعَاكِفُ الْمُقِيمُ بِهِ، وَ الْبَادِي الَّذِي يَحُجُّ إِلَيْهِ مِنْ غَيْرِ أَهْلِهِ:

«به مردم مكّه دستور ده، تا از كسانى كه در اين شهر سكنى مى كنند اجاره بها نگيرند; زيرا خداوند مى فرمايد: در اين سرزمين كسانى كه مقيم اند يا از بيرون مى آيند يكسانند، منظور از «عاكف» كسى است كه در آنجا اقامت دارد، و از «بادى» كسى است كه از نقاط ديگر به قصد حج مى آيد».(1)

در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) در تفسير همين آيه، مى خوانيم: كانَتْ  مَكَّةُ لَيْسَ عَلى شَيْء مِنْها بابٌ، وَ كانَ أَوَّلُ مَنْ عَلَّقَ عَلى بابِهِ الْمِصْرَاعَيْنِ، مُعَاوِيَةَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ، وَ لَيْسَ يَنْبَغِي لاِ َحَد أَنْ يَمْنَعَ الْحَاجَّ شَيْئاً مِنَ الدُّورِ وَ مَنَازِلِها:

«در آغاز خانه هاى مكّه، در نداشت، نخستين كسى كه براى خانه خود در گذاشت معاويه بود، و سزاوار نيست هيچ كس حجاج را از خانه ها و منازل مكّه منع كند».(2)

از بعضى از روايات نيز استفاده مى شود كه: زوار خانه خدا حق دارند از حياط خانه ها تا پايان مناسك حج استفاده كنند.

البته، اين حكم تا حدود زيادى با بحث آينده ارتباط دارد كه: منظور از مسجد الحرام در اين آيه، خصوص آن مسجد است، يا تمام «مكّه» را شامل مى شود، در صورتى كه قول اول را بپذيريم، نوبت به خانه هاى «مكّه» نمى رسد، ولى در صورتى كه تمام «مكّه» را در مفهوم آيه داخل بدانيم، تحريم خريد و فروش و يا اجاره گرفتن از خانه هاى «مكّه» براى حجاج مطرح مى شود.

و از آنجا كه اين مطلب از نظر منابع فقهى و روايات و تفسير، مسلّم نيست، حكم به تحريم مشكل است.

ولى بدون شك سزاوار است اهل «مكّه» هر گونه تسهيلاتى براى زوّار خانه خدا قائل شوند و هيچگونه اولويت و امتيازى براى خود نسبت به آنها حتى در خانه ها قائل نشوند، و روايات «نهج البلاغه» و مانند آن نيز، ظاهراً اشاره به همين است.

و به هر حال، قول به تحريم در ميان فقهاى شيعه و اهل تسنن، طرفداران  زيادى ندارد.(3)

اين معنى نيز مسلّم است كه: هيچ كس حق ندارد به عنوان متولى خانه خدا يا عناوين ديگر، كمترين مزاحمتى براى زائر اين خانه ايجاد كند، و يا آن را به يك پايگاه اختصاصى براى تبليغات و برنامه هاى خود تبديل نمايد.

* * *

1 ـ «نهج البلاغه»، نامه 67.

2ـ «تهذيب»، جلد 5، صفحه 420.

3ـ براى توضيح بيشتر به جلد 20 «جواهر الكلام»، صفحه 48 به بعد، در احكام «منى» مراجعه شود.

▲4 ـ منظور از مسجد الحرام در اين آيه چيست؟

بعضى گفته اند: منظور همان ظاهر آن است، يعنى خانه كعبه و كل مسجد الحرام، ولى بعضى آن را اشاره به «تمام مكّه» مى دانند، و آيه اول سوره «اسراء» را كه درباره معراج پيامبر(صلى الله عليه وآله) است دليل بر آن مى دانند; زيرا در اين آيه تصريح شده كه آغاز معراج از مسجد الحرام بود، در حالى كه تاريخ مى گويد: از «خانه خديجه» يا «شعب ابيطالب» يا «خانه ام هانى» بوده است، معلوم مى شود، منظور از مسجد الحرام كل «مكّه» است.(1)

ولى از آنجا كه شروع معراج پيامبر(صلى الله عليه وآله) از بيرون مسجد الحرام مسلّم نيست، و احتمال دارد كه: از خود مسجد، صورت گرفته باشد، ما دليلى نداريم كه آيه مورد بحث را از ظاهرش بازگردانيم، بنابراين، موضوع بحث در اين آيه خود مسجد الحرام است.

و اگر در روايات فوق خوانديم كه به همين آيه، براى مساوات مردم در خانه هاى «مكّه» استدلال شده است، به خاطر اين است كه: حكم مزبور ظاهراً يك حكم استحبابى است، و در يك حكم استحبابى، توسعه موضوع روى تناسب ها مانعى ندارد (دقت كنيد).

* * *

1 ـ «كنز العرفان»، جلد 1، صفحه 335.

▲5 ـ «الحاد به ظلم» چيست؟

«الحاد» در لغت به معنى انحراف از حدّ اعتدال است و «لحد» را از اين جهت لحد گويند كه حفره اى در كنار قبر و خارج از حد وسط آن است.

بنابراين، منظور از جمله فوق، كسانى است كه با توسل به ظلم از حدّ اعتدال خارج مى شوند، و در آن سرزمين مرتكب خلاف مى گردند، منتهى بعضى ظلم را در اينجا منحصراً به معنى «شرك» تفسير كرده اند.

و بعضى حلال شمردن محرمات، در حالى كه بعضى ديگر از مفسران، آن را به معنى وسيع كلمه يعنى هر گونه گناه و ارتكاب حرام حتى دشنام و بد گوئى به زير دستان را در مفهوم آن داخل مى دانند، و مى گويند: ارتكاب هر گونه گناه در آن سرزمين مقدس كيفرش شديدتر و سنگين تر است.

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: يكى از يارانش از تفسير اين آيه سؤال كرد، امام فرمود: كُلُّ ظُلْم يَظْلِمُ الرَّجُلُ نَفْسَهُ بِمِكَّةِ مِنْ سِرْقَة أَوْ ظُلْمِ أَحَد أَوْ شَىْء مِنَ الظُّلْمِ فَأِنِّى أَراهُ اِلْحاداً، وَ لِذلِكَ كانَ يَنْهى أَنْ يَسْكُنَ الْحَرَمَ:

«هر گونه ستمى كه انسان به خودش در سرزمين مكّه كند، اعم از سرقت و ظلم به ديگران و هر گونه ستم، من همه اينها را الحاد (و مشمول اين آيه) مى دانم، و لذا امام افراد را از اين كه: مكّه را مسكن خود سازند، نهى مى كرد (چرا كه گناه در اين سرزمين مسئوليت سنگين ترى دارد)».(1)

روايات ديگرى نيز به همين معنى نقل شده، و با اطلاق ظاهر آيه نيز هماهنگ است.

به همين دليل، بعضى از فقهاء احتمال داده اند: اگر كسى در حرم «مكّه»  مرتكب گناهى شود كه، در اسلام حدّ براى آن تعيين شده است بايد علاوه بر حدّ تعزير و مجازات اضافى نيز بشود، و به جمله «نُذِقْهُ مِنْ عَذاب أَلِيم» استدلال كرده اند.(2)

از آنچه گفتيم، روشن مى شود: كسانى كه آيه فوق را منحصراً به معنى نهى از احتكار، يا داخل شدن در منطقه حرم، بدون احرام، تفسير كرده اند، منظورشان بيان يك مصداق روشن بوده است، و گر نه هيچ دليلى بر محدود كردن مفهوم وسيع آيه، در دست نيست.

* * *

26وَ إِذْ بَوَّأْنا لاِ ِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ أَنْ لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ  لِلطّائِفِينَ وَ الْقائِمِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ

27وَ أَذِّنْ فِي النّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَ عَلى كُلِّ ضامِر يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِيق

28لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللّهِ فِي أَيّام مَعْلُومات عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الأَنْعامِ فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِيرَ

ترجمه:

26 ـ (به خاطر بياور) زمانى را كه جاى خانه (كعبه) را براى ابراهيم آماده ساختيم (تا خانه را بنا كند; و به او گفتيم:) چيزى را همتاى من قرار مده! و خانه ام را براى طواف كنندگان و قيام كنندگان و ركوع كنندگان و سجودكنندگان (از آلودگى بت ها و از هر گونه آلودگى) پاك ساز!

27 ـ و مردم را دعوت عمومى به حج كن; تا پياده و سواره و بر مركب هاى لاغر از هر راه دور به سوى تو بيايند.

28 ـ تا شاهد منافع گوناگون خويش (در اين برنامه حيات بخش) باشند; و در ايام معينى نام خدا را، بر چهار پايانى كه به آنان داده است، (به هنگام قربانى كردن) ببرند; پس از گوشت آنها بخوريد; و بينواى فقير را نيز اطعام نمائيد!

1 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 483، ذيل آيه مورد بحث.

2 ـ «كنز العرفان»، جلد 1، صفحه 335.

▲دعوت عام براى حج!

به تناسب بحثى كه در آيه گذشته پيرامون مسجد الحرام و زائران خانه خدا آمد، در آيات مورد بحث، نخست به تاريخچه بناى «كعبه» به دست ابراهيم خليل(عليه السلام) و سپس مسأله وجوب حج، و فلسفه آن، و بخشى از احكام اين عبادت بزرگ اشاره مى كند، و يا به تعبير ديگر، آيه گذشته مقدمه اى بود براى بحث هاى گوناگون اين آيات.

ابتدا از داستان تجديد بناى «كعبه» شروع كرده، مى گويد: «به خاطر بياور زمانى را كه محل خانه كعبه را براى ابراهيم آماده ساختيم تا در آن مكان اقدام به بناى خانه كعبه كند» (وَ إِذْ بَوَّأْنا لاِ ِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ).

«بَوَّأ» در اصل از ماده «بواء» به معنى مساوات اجزاى يك مكان و مسطح بودن آن است، سپس به هر گونه آماده ساختن مكان اطلاق شده است.

منظور از اين جمله، در آيه فوق ـ طبق روايات مفسران ـ اين است كه: خداوند مكان خانه كعبه را كه در زمان آدم ساخته شده بود، و در طوفان نوح ويران و آثارش محو گشته بود، به ابراهيم(عليه السلام) نشان داد، طوفانى وزيد و خاك ها را به عقب برد و پايه هاى خانه آشكار گشت، يا قطعه ابرى آمد و در آنجا سايه افكند، و يا به هر وسيله ديگر، خداوند محل اصلى خانه را براى ابراهيم(عليه السلام)معلوم و آماده ساخت، و او با هميارى فرزندش «اسماعيل» آن را تجديد بنا نمود.(1)

آن گاه اضافه مى كند: هنگامى كه خانه آماده شد، به ابراهيم(عليه السلام) خطاب كرديم: اين خانه را كانون توحيد كن، و «چيزى را شريك من قرار مده، و خانه ام را براى طواف كنندگان، قيام كنندگان، ركوع كنندگان و سجود كنندگان پاك كن» (أَنْ لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ وَ الْقائِمِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ).(2)

در حقيقت، ابراهيم(عليه السلام) مأمور بود خانه «كعبه» و اطراف آن را از هر گونه آلودگى ظاهرى، معنوى و هر گونه بت و مظاهر شرك پاك و پاكيزه دارد، تا بندگان خدا در اين مكان پاك، جز به خدا نينديشند، و مهمترين عبادت اين سرزمين را كه طواف و نماز است در محيطى پيراسته از هر گونه آلودگى انجام دهند.

از ميان اركان نماز در آيه فوق، به سه ركن عمده كه «قيام»، «ركوع» و «سجود» است به ترتيب اشاره شده; چرا كه بقيه در شعاع آن قرار دارد هر چند جمعى از مفسران «قائمين» را در اينجا به معنى «مقيمين در مكّه» تفسير كرده اند.

ولى با توجه به مسأله طواف و ركوع و سجود كه قبل و بعد از آن آمده است، شك نيست كه قيام در اينجا به معنى قيام نماز است و اين معنى را بسيارى از مفسران شيعه و اهل تسنن برگزيده يا به عنوان يك تفسير نقل كرده اند.(3)

ضمناً، بايد توجه داشت: «رُكَّع» جمع «راكع» (ركوع كننده) و «سجود» جمع «ساجد» (سجده كننده) مى باشد و اين كه در ميان اين دو (الركع السجود) واو عطف نيامده، بلكه به صورت توصيف ذكر شده، به خاطر نزديكى اين دو عبادت به يكديگر است.

* * *

بعد از آماده شدن خانه كعبه، براى عبادت كنندگان، خدا به ابراهيم(عليه السلام)دستور مى دهد: «در ميان مردم براى حج اعلام كن، تا پياده و سوار بر مركب هاى لاغر، از هر راه دور، قصد خانه خدا كنند» (وَ أَذِّنْ فِي النّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَ عَلى كُلِّ ضامِر يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِيق).  «أَذِّن» از ماده «اذان» به معنى «اعلام» و «رجال» جمع «راجل» به معنى «پياده»، و «ضامر» به معنى حيوان لاغر، و «فج» در اصل به معنى فاصله ميان دو كوه و سپس به جاده هاى وسيع اطلاق شده و «عميق» در اينجا به معنى دور است.

در روايتى در تفسير «على بن ابراهيم» آمده: «هنگامى كه ابراهيم(عليه السلام) چنين دستورى را دريافت داشت عرض كرد: خداوندا، صداى من به گوش مردم نمى رسد، اما خدا به او فرمود: عَلَيْكَ الأَذانُ وَ عَلَىَّ الْبَلاغُ!: «تو اعلام كن و من به گوش آنها مى رسانم»!.

«ابراهيم»(عليه السلام) بر محل «مقام» بر آمد، و انگشت در گوش گذارد و رو به سوى شرق و غرب كرده، صدا زد، گفت: أَيُّهَا النّاسُ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْحَجُّ اِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيْقِ فَأَجِيْبُوا رَبَّكُم:

«اى مردم حج خانه كعبه بر شما نوشته شده، دعوت پروردگارتان را اجابت كنيد».

و خداوند صداى او را به گوش همگان ـ حتى كسانى كه در پشت پدران و رحم مادران بودند ـ رسانيد، و آنها در پاسخ گفتند: «لَبَّيْكَ اللّهُمَّ لَبَّيْكَ!...» و تمام كسانى كه از آن روز تا روز قيامت در مراسم شركت مى كنند از كسانى هستند كه در آن روز دعوت ابراهيم(عليه السلام) را اجابت كردند.(4)

و اگر حج پياده را مقدم بر سواره ذكر كرده، به خاطر اين است كه: مقام آنها در پيشگاه خدا افضل است; چرا كه رنج اين سفر را بيشتر تحمل مى كنند، و به همين دليل، در روايتى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «كسى كه پياده حج مى كند در هر  گام هفتصد حسنه دارد در حالى كه سواره ها در هر گام هفتاد حسنه دارند».(5)

و يا به خاطر اين است كه: اهميت زيارت خانه خدا را مشخص كند، كه بايد با استفاده از هر گونه امكانات به سوى او آيند و هميشه در انتظار مركب سوارى ننشينند.

تعبير به «ضامر» (حيوان لاغر) اشاره به اين است كه: اين راه، راهى است كه حيوانات را لاغر مى كند; چرا كه از بيابان هاى سوزان، خشك و بى آب و علف مى گذرد، و هشدارى است براى تحمل مشكلات اين راه.

و يا اين كه: حيواناتى را انتخاب كنند، ورزيده، چابك و پر تحمل، حيواناتى كه در ميدان تمرين، لاغر شده و عضلاتى سفت و محكم دارند كه در اين گونه راه ها حيوانات پروارى به كار نمى آيد (و انسان هاى پرورش يافته در ناز و نعمت نيز مرد اين راه نيستند).

تعبير به «مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِيْق» اشاره به اين است كه: نه فقط از راه هاى نزديك بلكه از راه هاى دور نيز، بايد به سوى اين مقصد حركت كنند (كلمه «كُل» در اينجا به معنى استقراء و فراگيرى نيست بلكه به معنى كثرت است).

مفسر معروف «ابوالفتوح رازى» در ذيل اين آيه، سرگذشت جالبى را از مردى به نام «ابوالقاسم، بشر بن محمد» نقل مى كند مى گويد:

«در حال طواف، پير مردى را ديدم در نهايت ضعف و ناتوانى كه آثار رنج سفر در چهره او نمايان بود، عصا به دست گرفته طواف مى كرد، نزديك او رفتم و از او پرسيدم: از كجا مى آئى؟

گفت: از راهى بسيار دور، پنج سال است كه راه سپرده ام تا به اينجا رسيده ام! از رنج سفر، پير و ناتوان شده ام. گفتم: به خدا سوگند اين مشقتى بزرگ و در عين حال اطاعتى نيكو و محبتى صادقانه در پيشگاه حق است.

از شنيدن اين سخن شاد شد، لبخندى بر روى من زد و اين دو بيت را قرائت كرد:

زُرْ مَنْ هَوَيْتَ وَ اِنْ شَطَّتْ بِكَ الدّارُ *** وَ حالَ مِنْ دُونِهِ حُجُبٌ وَ أَسْتارٌ!

لا يَمْنَعَنَّكَ بُعْدٌ مِنْ زِيارَتِهِ *** اِنَّ الْمُحِبَّ لِمَنْ يَهْواهُ زُوّارٌ!

«آن كس را كه دل به او بسته اى زيارت كن، هر چند خانه تو دور افتاده باشد و حجاب ها و پرده ها ميان تو و او جدائى بيفكند.

دورى راه هرگز نبايد مانع تو از زيارتش گردد; چرا كه دوست و عاشق به هر حال بايد به زيارت محبوبش رود»!(6)

آرى، جاذبه خانه خدا آن قدر زياد است كه دل هاى سرشار از ايمان را از تمام نقاط دور و نزديك به سوى خود جلب و جذب مى كند، پير و جوان، كوچك و بزرگ، از هر نژاد و قبيله، از راه دور و نزديك لبيك گويان، عاشقانه به سوى او مى آيند، تا جلوه هاى ذات پاك خدا را در آن سرزمين مقدس، با چشم جان تماشا كنند، و رحمت بى دريغش را در روح خود لمس نمايند.(7)

* * *

در آيه بعد، در يك عبارت بسيار فشرده و پر معنى به فلسفه هاى مختلف حج پرداخته، مى فرمايد: آنها به اين سرزمين مقدس بيايند «تا منافع خويش را با  چشم خود ببيند» (لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ).

مفسران در تفسير كلمه «منافع» در اينجا سخن بسيار گفته اند، ولى كاملاً روشن است كه هيچگونه محدوديتى در اين لفظ نيست ،تمام منافع، بركات معنوى و نتائج مادى، فوائد فردى و اجتماعى، فلسفه هاى سياسى، اقتصادى و اخلاقى، همه را شامل مى شود.

آرى، بايد مسلمانان از همه نقاط جهان از ميان تمام قشرها به آنجا رو آورند تا شاهد و ناظر اين منافع باشند، چه تعبير زيبائى؟ شاهد و ناظر باشند، و آنچه را با گوش شنيده اند با چشم ببينند!.

لذا، در كتاب «كافى» از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «ربيع بن خثيم» از امام، تفسير اين كلمه را خواست، امام در پاسخ فرمود: «منافع» دنيا و «منافع» آخرت هر دو را در بر مى گيرد.(8)

به خواست خدا در نكات آيه، از اين منافع گوناگون به طور مشروح سخن خواهيم گفت.

سپس اضافه مى كند: «و آنها بيايند، قربانى كنند و نام خدا را در ايام معينى بر چهار پايانى كه به آنها روزى داده است (به هنگام ذبح) ببرند» (وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللّهِ فِي أَيّام مَعْلُومات عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الأَنْعامِ).

از آنجا كه توجه اصلى در مراسم حج، به جنبه هائى است كه با خدا ارتباط پيدا مى كند، و روح اين عبادت بزرگ را منعكس مى سازد، در آيه فوق از مراسم قربانى، تنها مسأله بردن نام خدا را كه يكى از شرائط است بيان مى نمايد، اشاره به اين كه آنها به هنگام ذبح قربانى، تمام توجهشان به خدا و قبول در گاه او است و استفاده از گوشت آن، تحت الشعاع آن قرار دارد.   قربانى كردن حيوانات، در حقيقت رمزى است براى آمادگى براى قربانى شدن در راه خدا، همان گونه كه در سر گذشت ابراهيم(عليه السلام) و اسماعيل(عليه السلام) و قربانى او آمده است، آنها با اين عمل، اعلام مى كنند: در راه او آماده هر گونه ايثارند حتى بذل جان!.

به هر حال، قرآن با اين گفتار، برنامه شرك آلود بت پرستان را نفى مى كند كه به هنگام قربانى نام بت ها را مى بردند، و اين مراسم توحيدى را به شرك آلوده مى ساختند.

اين احتمال در تفسير آيه نيز وجود دارد كه: منظور از بردن نام خدا در «ايام معلومات» تكبير و حمد و ثناى الهى در اين ايام است به خاطر نعمت هاى بى پايانش، مخصوصاً به خاطر چهار پايانى كه روزى انسان ها كرده كه از تمام اجزاى بدن آنها در زندگى خود بهره مى گيرند.(9)

و در پايان آيه مى فرمايد: «از گوشت حيوانات قربانى، هم خودتان بخوريد و هم بينوايان فقير را اطعام نمائيد» (فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِيرَ).

* * *

1 ـ پيرامون چگونگى بناى خانه كعبه، ذيل آيه 127 سوره «بقره» (جلد اول تفسير نمونه) و همچنين در جلد سوم، ذيل آيه 96 سوره «آل عمران» مشروحاً بحث كرده ايم.

2 ـ در آيه فوق، جمله اى در تقدير است كه بسيارى از مفسران به آن اشاره كرده اند و آن جمله «أَوْحَيْنا» است.

3 ـ تفسير «الميزان»، تفسير «فى ظلال»، تفسير «تبيان»، تفسير «مجمع البيان»، و تفسير «كبير فخر رازى»، ذيل آيه مورد بحث.

4 ـ نقل با تلخيص از تفسير «على بن ابراهيم»، طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 488، «آلوسى» نيزدر «روح المعانى» و «فخر رازى» در تفسير «كبير»، جلد 23، صفحه 27، ذيل آيه مورد بحث، نظير آن را با كمى تفاوت نقل كرده اند.

5 ـ تفسير «روح المعانى»، و «مجمع البيان»، و «فخر رازى».

6 ـ تفسير «ابوالفتوح رازى»، ذيل آيات مورد بحث.

7 ـ عالم و دانشمند ارجمند «مرحوم شعرانى» مى گويد: براى كسانى كه از «اندلس» يا «مراكش» يا نقاط دور دست «چين» يا «اقيانوسيه» به سوى مكّه مى آيند چنين مدت طولانى با توجه به وسائل آن روز و ناامنى راه ها كه گاه چندين ماه آنها را متوقف مى ساخت، عجيب نيست، (علاوه بر اين، گاهى بعضى از عاشقان بيقرار خانه خدا، در وسط راه اموالشان به وسيله سارقان از بين مى رفت، و ناچار بودند مدتى بمانند، كار كنند و وسائل ادامه راه را فراهم سازند).

8 ـ «كافى»، به نقل تفسير «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 488.

9 ـ مطابق تفسير اول (بردن نام خدا به هنگام ذبح كردن و قربانى) «على» به معنى «استعلاء» است، و مطابق تفسير دوم (منظور ذكر مطلق در اين ايام) «على» به معنى «براى» مى باشد و ميان اين دو تفسير، فرق بسيارى است كه در نكات به آن اشاره خواهد شد.

▲1 ـ ايام معلومات چيست؟

در آيات فوق، خداوند دستور مى دهد در «ايام معلومات» ياد او كنيد، و در آيه 203 سوره «بقره» همين امر به صورت ديگرى آمده است: وَ اذْكُرُوا اللّهَ فِى أَيّام مَعْدُودات: «خدا را در ايام معدودى ياد كنيد».

در اين كه «ايام معلومات» چيست؟ و آيا با «ايام معدودات» كه در سوره  «بقره» آمده يكى است يا متفاوت مى باشد؟ ميان مفسران گفتگو است و روايات نيز در اين زمينه متفاوت است:

گروهى از مفسران، طبق بعضى از روايات اسلامى، معتقدند: منظور از ايام معلومات ده روز آغاز ذيحجه است، و ايام معدودات، «ايام التشريق» يعنى روزهاى يازدهم، دوازدهم و سيزدهم ذيحجه مى باشد، روزهائى كه نورانى و روشنى بخش همه دل ها است.

در حالى كه گروهى ديگر، طبق بعضى ديگر از روايات، گفته اند: هر دو اشاره به ايام التشريق است، و ايام تشريق را گاهى همان سه روز گرفته اند و گاهى روز دهم يعنى عيد قربان را نيز بر آن افزوده اند.

جمله: فَمَنْ تَعَجَّلَ فِى يَوْمَيْنِ فَلا اِثْمَ عَلَيْهِ: «كسى كه در دو روز مراسم ذكر خدا را به جا آورد گناهى بر او نيست» كه در سوره «بقره» آمده نشان مى دهد: ايام تشريق بيش از سه روز نيست; زيرا تعجيل در آن، سبب مى شود: يك روز از آن كاسته و تبديل به دو روز گردد.

ولى با توجه به اين كه: در آيات مورد بحث، بعد از ذكر «ايام معلومات» مسأله قربانى آمده، و مى دانيم قربانى معمولاً در روز دهم انجام مى گيرد، اين موضوع تأييد مى شود كه ايام معلومات ده روز آغاز ذى الحجه است كه به روز دهم، روز قربانى ختم مى گردد، و به اين ترتيب، تفسير اول كه دوگانگى مفهوم ايام معلومات با ايام معدودات باشد، تقويت مى گردد.

اما با توجه به وحدت تعبيرهائى كه در دو آيه وارد شده، بيشتر اين مسأله به ذهن مى رسد كه هر دو اشاره به يك مطلب است، هدف در هر دو توجه به ياد خدا و نام خدا در ايام معينى است كه از دهم ذى الحجه شروع مى شود و به سيزدهم پايان مى يابد.   البته، يكى از موارد ذكر نام خدا، ذكر نام او به هنگام قربانى است.(1)

* * *

1 ـ و به اين ترتيب، تضادى كه در ميان دو قول در تفسير «و يذكر اسم اللّه» وجود داشت كه بعضى آن را به ذكر نام خدا به هنگام ذبح قربانى و بعضى آن را به ذكر نام خدا به طور مطلق تفسير كرده اند بر طرف مى شود، و در حقيقت تفسير اول مصداقى براى تفسير دوم خواهد بود، و تفسير دوم يك مفهوم كلى و وسيع است.

▲2 ـ ذكر خدا در سرزمين منى

در روايات متعددى مى خوانيم: منظور از ذكر خداوند در اين ايام، تكبير مخصوصى است كه بعد از نماز ظهر روز عيد قربان، گفته مى شود، و تا پانزده نماز ادامه دارد (يعنى بعد از نماز صبح سيزدهم خاتمه مى يابد) و آن ذكر اين است: «اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ، لا إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ، اللَّهُ أَكْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ، اللَّهُ أَكْبَرُ عَلَى مَا هَدَانَا، اللَّهُ أَكْبَرُ عَلَى مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِيمَةِ الأَنْعَامِ».(1)

ضمناً، در پاره اى از روايات تصريح شده: تكبير در اين پانزده نوبت مخصوص كسانى است كه در سرزمين «منى» و ايام حج باشند، اما كسانى كه در ساير بلادند اين تكبيرات را تنها بعد از ده نماز مى خوانند (از نماز ظهر روز عيد شروع مى شود و به نماز صبح روز دوازدهم ختم مى گردد).(2)

قابل توجه اين كه: روايات تكبير، شاهد ديگرى است بر اين كه «ذكر» در آيات فوق، جنبه كلى دارد و مخصوص ذكر خدا به هنگام «قربانى كردن» نيست هر چند اين مفهوم كلى شامل آن مصداق نيز مى شود (دقت كنيد).

* * *

1 ـ در «بحار الانوار»، جلد 99، صفحه 306 حديث فوق از امام موسى بن جعفر(عليه السلام) نقل شده است.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 99، صفحه 307.

▲3 ـ فلسفه و اسرار عميق حج!

مراسم پرشكوه حج ـ همچون عبادات ديگر ـ داراى بركات و آثار فراوانى  در فرد و جامعه اسلامى است كه اگر طبق برنامه صحيح انجام پذيرد، و از آن بهره بردارى درستى شود، مى تواند هر سال منشأ تحول تازه اى در جوامع اسلامى گردد.

اين مناسك بزرگ، در حقيقت داراى چهار بُعد است كه هر يك از ديگرى ريشه دارتر و پر سودتر است:

1 ـ بعد اخلاقى حج ـ مهمترين فلسفه حج، همان دگرگونى اخلاقى است كه در انسان ها به وجود مى آورد، مراسم «احرام» انسان را به كلى از تعينات مادى و امتيازات ظاهرى و لباس هاى رنگارنگ و زر و زيور بيرون مى برد، و با تحريم لذائذ و پرداختن به خودسازى كه از وظائف محرم است او را از جهان ماده جدا كرده و در عالمى از نور، روحانيت و صفا فرو مى برد، و آنها را كه در حال عادى بار سنگين امتيازات موهوم، درجه ها و مدال ها را بر دوش خود احساس مى كنند، يك مرتبه سبك بار، راحت و آسوده مى كند.

پس از آن مراسم ديگر حج، يكى پس از ديگرى انجام مى گيرد، مراسمى كه علاقه هاى معنوى انسان را لحظه به لحظه با خدايش محكم تر و رابطه او را نزديك تر و قوى تر مى سازد، او را از گذشته تاريك و گناه آلودش بريده و به آينده اى روشن و پر از صفا و نور پيوند مى دهد.

مخصوصاً توجه به اين حقيقت كه مراسم حج در هر قدم، ياد آور خاطرات ابراهيم بت شكن، اسماعيل ذبيح اللّه، و مادرش هاجر است، و مجاهدت ها، گذشت ها و ايثارگرى آنها را لحظه به لحظه در برابر چشمان انسان مجسم مى كند.

و نيز توجه به اين كه: سرزمين «مكّه» عموماً، مسجد الحرام و خانه كعبه و محل طواف خصوصاً، ياد آور خاطرات پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و پيشوايان بزرگ و  مجاهدت هاى مسلمانان صدر اول است، اين انقلاب اخلاقى عميق تر مى گردد، به گونه اى كه در هر گوشه اى از مسجد الحرام و سرزمين مكّه، انسان، چهره پيامبر(صلى الله عليه وآله) و على(عليه السلام) و ساير پيشوايان بزرگ را مى بيند، و صداى آواى حماسه هاى آنها را مى شنود.

آرى، اينها همه دست به دست هم مى دهند و زمينه يك انقلاب اخلاقى را در دل هاى آماده فراهم مى سازند، به گونه اى توصيف ناشدنى ورق زندگانى انسان را بر مى گردانند، و صفحه نوينى در حيات او آغاز مى كنند.

بى جهت نيست كه در روايات اسلامى مى خوانيم: كسى كه حج را به طور كامل انجام دهد، يَخْرُجُ مِنْ ذُنُوبِهِ كَهَيْئَةِ يَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ !: «از گناهان خود بيرون مى آيد، همانند روزى كه از مادر متولد شده».(1)

آرى، حج، براى مسلمانان يك تولد ثانوى است، تولدى كه آغازگر يك زندگى نوين انسانى مى باشد.

احتياج به يادآورى ندارد كه اين بركات و آثار ـ و آنچه بعداً به آن اشاره خواهيم كرد ـ نه براى كسانى است كه از حج تنها به پوسته اى از آن قناعت كرده، و مغز آن را بدور افكنده اند، و نه براى آنها كه حج را وسيله تفريح، سير و سياحت و يا تظاهر و ريا و تهيه وسائل مادى شخصى قرار داده، و هرگز به روح آن واقف نشده اند، سهم آنها همان است كه به آن رسيده اند!

* * *

2 ـ بعد سياسى حج ـ به گفته يكى از بزرگان فقهاى اسلام، مراسم حج در عين اين كه خالص ترين و عميق ترين عبادات را عرضه مى كند، مؤثرترين وسيله براى پيشبرد اهداف سياسى اسلام است.

 روح عبادت، توجه به خدا، و روح سياست، توجه به خلق خدا است، اين دو در حج آنچنان به هم آميخته اند كه تار و پود يك پارچه!.

حج عامل مؤثرى براى وحدت صفوف مسلمانان است.

حج عامل مبارزه با تعصبات ملى و نژاد پرستى و محدود شدن در حصار مرزهاى جغرافيائى است.

حج وسيله اى است براى شكستن سانسورها و از بين بردن خفقان هاى نظام هاى ظالمانه اى كه در كشورهاى اسلامى حكم فرما مى شود.

حج وسيله اى است براى انتقال اخبار سياسى كشورهاى اسلامى از هر نقطه به نقطه ديگر.

و بالاخره حج، عامل مؤثرى است براى شكستن زنجيرهاى اسارت و استعمار و آزاد ساختن مسلمين.

و به همين دليل، در آن ايام كه حاكمان جبار همچون بنى اميه و بنى عباس بر سرزمين هاى مقدس اسلامى حكومت مى كردند، و هر گونه تماس ميان قشرهاى مسلمان را زير نظر مى گرفتند، تا هر حركت آزادى بخش را سركوب كنند، فرا رسيدن موسم حج دريچه اى بود، به سوى آزادى و تماس قشرهاى جامعه بزرگ اسلامى با يكديگر و طرح مسائل مختلف سياسى.

روى همين جهت، امير مؤمنان على(عليه السلام) به هنگامى كه فلسفه فرائض و عبادات را مى شمرد، درباره حج مى گويد: اَلْحَجُّ تَقْوِيَةٌ لِلْدِّيْنِ: «خداوند مراسم حج را براى تقويت آئين اسلام تشريع كرد».(2)

بى جهت نيست كه يكى از سياستمداران معروف بيگانه در گفتار پر معنى خود مى گويد: «واى به حال مسلمانان! اگر معنى حج را نفهمند، و واى به  حال دشمنانشان اگر معنى حج را درك كنند»!.

و حتى در روايات اسلامى، حج به عنوان جهاد افراد ضعيف شمرده شده، جهادى كه حتى پير مردان و پير زنان ناتوان با حضور در صحنه آن مى توانند شكوه و عظمت امت اسلامى را منعكس سازند، و با حلقه هاى تو در توى نمازگزاران گرد خانه خدا و سر دادن آواى وحدت و تكبير، پشت دشمنان اسلام را بلرزانند.

* * *

3 ـ بعد فرهنگى ـ ارتباط قشرهاى مسلمانان در ايام حج، مى تواند به عنوان مؤثرترين عامل مبادله فرهنگى و انتقال فكرها در آيد.

مخصوصاً با توجه به اين نكته كه اجتماع شكوهمند حج، نماينده طبيعى و واقعى همه قشرهاى مسلمانان جهان است (چرا كه در انتخاب افراد براى رفتن به زيارت خانه خدا، هيچ عامل مصنوعى مؤثر نيست و زوّار كعبه از ميان تمام گروه ها، نژادها، زبان هائى كه مسلمانان به آن تكلم مى كنند، بر خاسته و در آنجا جمع مى شوند).

لذا در روايات اسلامى مى خوانيم: يكى از فوائد حج نشر اخبار و آثار رسول الله(صلى الله عليه وآله) به تمام جهان اسلامى است.

«هشام بن حكم» كه از دوستان دانشمند امام صادق(عليه السلام) است مى گويد: از آن حضرت درباره فلسفه حج و طواف كعبه سؤال كردم، فرمود:

إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْخَلْقَ... وَ أَمَرَهُمْ بِمَا يَكُونُ مِنْ أَمْرِ الطّاعَةِ فِي الدِّينِ وَ مَصْلَحَتِهِمْ مِنْ أَمْرِ دُنْيَاهُمْ فَجَعَلَ فِيهِ الاِجْتِمَاعَ مِنَ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ لِيَتَعَارَفُوا وَ لِيَنْزِعَ كُلُّ قَوْم مِنَ التِّجَارَاتِ مِنْ بَلَد إِلَى بَلَد... وَ لِتُعْرَفَ آثَارُ رَسُولِ اللَّهِ(صلى الله عليه وآله) وَ تُعْرَفَ أَخْبَارُهُ وَ يُذْكَرَ وَ لا يُنْسَى:

 «خداوند اين بندگان را آفريد... و فرمان هائى در طريق مصلحت دين و دنيا به آنها داد، از جمله اجتماع مردم شرق و غرب را (در آئين حج) مقرر داشت تا مسلمانان به خوبى يكديگر را بشناسند، از حال هم آگاه شوند، و هر گروهى سرمايه هاى تجارى را از شهرى به شهر ديگر منتقل كنند... و براى اين كه آثار پيامبر(صلى الله عليه وآله) و اخبار او شناخته شود، مردم آنها را به خاطر آوردند و هرگز فراموش نكنند».(3)

به همين دليل، در دوران هاى خفقان بارى كه خلفا و سلاطين جور، اجازه نشر اين احكام را به مسلمانان نمى دادند، آنها با استفاده از اين فرصت، مشكلات خود را حل مى كردند و با تماس گرفتن با ائمه هدى(عليهم السلام) و علماى بزرگ دين، پرده از چهره قوانين اسلام و سنت پيامبر(صلى الله عليه وآله) بر مى داشتند.

از سوى ديگر، حج مى تواند، مبدل به يك كنگره عظيم فرهنگى شود، و انديشمندان جهان اسلام در ايامى كه در مكّه هستند گرد هم آيند و افكار و ابتكارات خويش را به ديگران عرضه كنند.

اصولاً يكى از بدبختى هاى بزرگ اين است كه مرزهاى كشور اسلامى سبب جدائى فرهنگى آنها شود، مسلمانان هر كشور تنها به خود بينديشند، كه در اين صورت، جامعه واحد اسلامى پاره پاره و نابود مى گردد، آرى، حج مى تواند جلو اين سرنوشت شوم را بگيرد.

و چه جالب مى فرمايد: امام صادق(عليه السلام) در ذيل همان روايت «هشام بن حكم»: وَ لَوْ كَانَ كُلُّ قَوْم إِنَّمَا يَتَّكِلُونَ عَلَى بِلادِهِمْ وَ مَا فِيهَا هَلَكُوا، وَ خَرِبَتِ الْبِلادُ، وَ سَقَطَتِ الْجَلَبُ وَ الأَرْبَاحُ وَ عَمِيَتِ الأَخْبَارُ...: «اگر هر قوم و ملتى تنها از كشور و بلاد خويش سخن بگويند و تنها به مسائلى كه در آن است بينديشند  همگى نابود مى گردند و كشورهايشان ويران مى شود، منافع آنها ساقط مى گردد و اخبار واقعى در پشت پرده قرار مى گيرد».(4)

* * *

4 ـ بعد اقتصادى حج ـ بر خلاف آنچه بعضى فكر مى كنند، استفاده از كنگره عظيم حج، براى تقويت پايه هاى اقتصادى كشورهاى اسلامى نه تنها با روح حج منافات ندارد، كه طبق روايات اسلامى، يكى از فلسفه آن را تشكيل مى دهد.

چه مانعى دارد مسلمانان در آن اجتماع بزرگ، پايه يك بازار مشترك اسلامى را بگذارند، و زمينه هاى مبادلاتى و تجارى را در ميان خود به گونه اى فراهم سازند كه نه منافعشان به جيب دشمنانشان بريزد، و نه اقتصادشان وابسته به اجانب باشد؟! كه اين دنيا پرستى نيست، عين عبادت است و جهاد.

و لذا در همان روايت «هشام بن حكم» از امام صادق(عليه السلام) ضمن بيان فلسفه هاى حج، صريحاً به اين موضوع اشاره شده كه، يكى از اهداف حج، تقويت تجارت مسلمانان و تسهيل روابط اقتصادى است.

و در حديث ديگرى از همان امام(عليه السلام) در تفسير آيه «لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّكُمْ»(5) مى خوانيم كه فرمود: منظور از اين آيه، كسب روزى است: إِذَا أَحَلَّ الرَّجُلُ مِنْ إِحْرَامِهِ وَ قَضَى نُسُكَهُ فَلْيَشْتَرِ وَ لْيَبِعْ فِي الْمَوْسِمِ: «هنگامى كه انسان از احرام بيرون آمد و مناسك حج را به جا آورد در همان موسم حج خريد و فروش كند» (و اين موضوع نه تنها گناه ندارد، كه داراى ثواب است).(6)

 همين معنى در ذيل حديثى كه از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) به طور مشروح در بيان فلسفه هاى حج وارد شده است آمده، و در پايان آن مى فرمايد: «لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُم».(7)

اشاره به اين كه :آيه «لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ» هم منافع معنوى را شامل مى شود، و هم منافع مادى را كه از يك نظر، همه معنوى است.

كوتاه سخن اين كه: اين عبادت بزرگ اگر به طور صحيح و كامل مورد بهره بردارى قرار گيرد، و زوّار خانه خدا در آن ايام كه در آن سرزمين مقدس حضور فعال دارند، و دل هايشان آماده است از اين فرصت بزرگ براى حل مشكلات گوناگون جامعه اسلامى با تشكيل كنگره هاى مختلف سياسى، فرهنگى و اقتصادى استفاده كنند، اين عبادت، مى تواند از هر نظر مشكل گشا باشد، و شايد به همين دليل است كه امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: لا يَزَالُ الدِّينُ قَائِماً مَا قَامَتِ الْكَعْبَةُ: «مادام كه خانه كعبه بر پا است اسلام هم بر پا است».(8)

و نيز على(عليه السلام) فرمود: خانه خدا را فراموش نكنيد كه اگر فراموش كنيد هلاك خواهيد شد: اللَّهَ اللَّهَ فِي بَيْتِ رَبِّكُمْ لا تُخَلُّوهُ ما بَقِيتُمْ فَإِنَّهُ إِنْ تُرِكَ لَمْ تُنَاظَرُوا: «خدا را خدا را، در مورد خانه پروردگارتان، هرگز آن را خالى نگذاريد كه اگر آن را ترك گوئيد، مهلت الهى از شما برداشته مى شود»!.(9)

و نيز به خاطر اهميت اين موضوع است كه، فصلى در روايات اسلامى تحت اين عنوان گشوده شده است كه اگر يك سال مسلمانان بخواهند حج را تعطيل كنند بر حكومت اسلامى واجب است با زور آنها را به مكّه بفرستد.(10)

* * *

1ـ «بحار الانوار»، جلد 99، صفحه 26.

2 ـ «نهج البلاغه»، كلمات قصار، شماره 252 ـ «شرح نهج البلاغه»، جلد 19، صفحه 86.

3 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 8، صفحه 9 (جلد 11، صفحه 14، چاپ آل البيت).

4 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 8، صفحه 9 (جلد 11، صفحه 14، چاپ آل البيت).

5 ـ بقره، آيه 198.

6 ـ تفسير «عياشى»، طبق نقل تفسير «الميزان»، جلد 2، صفحه 86.

7 ـ «بحار الانوار»، جلد 99، صفحه 32.

8 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 8، صفحه 14 (جلد 11، صفحه 21، چاپ آل البيت).

9 ـ «نهج البلاغه»، بخش نامه ها، وصيت 47.

10 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 8، صفحه 15 (جلد 11، صفحه 24، چاپ آل البيت).

▲4 ـ تكليف گوشت هاى قربانى در عصر ما

از آيات فوق، به خوبى اين معنى استفاده مى شود كه: هدف از قربانى كردن علاوه بر جنبه هاى معنوى، روحانى و تقرب به درگاه خداوند، اين است كه گوشت آن به مصرف هاى لازم برسد، هم قربانى كننده از آن استفاده كند و هم قسمتى را به فقيران نيازمند برساند.

از سوى ديگر، تحريم اسراف در اسلام، چيزى نيست كه بر كسى پوشيده باشد; چرا كه قرآن و روايات اسلامى و دليل عقل آن را اثبات كرده است.

از مجموع اين سخن، چنين نتيجه مى گيريم: مسلمانان مجاز نيستند گوشت هاى قربانى را در سرزمين منى بر روى زمين بيندازند، تا گنديده شود و يا در زير خاك ها مدفون كنند، و وجوب قربانى براى حجاج، دليل بر چنين عملى نمى تواند باشد،بلكه اگر نيازمندانى در آن روز و در آن سرزمين پيدا نشوند، بايد آن را به مناطق ديگر حمل كنند و به مصرف برسانند و اين است: مقتضاى جمع ميان ادله (دقت كنيد).

اما متأسفانه! در عصر و زمان ما، بسيارى از مسلمانان به حكم اول، عمل كرده، و حكم دوم را به دست فراموشهزاران هزار، قربانى كه گوشت هاى آنها مى تواند نيازمندى تغذيه گروه عظيمى از محرومان را تا مدتى طولانى بر طرف گرداند، در آن سرزمين مقدس به وضع بسيار زننده و نامطلوبى نابود مى شود، و تاكنون بسيارى از علماء، متفكران و قشرهاى ديگر اسلامى در اين زمينه با مقامات دولت حجاز صحبت كرده اند، و حتى داوطلب پرداخت هزينه هاى مؤسساتى كه براى نگاهدارى و حمل و نقل آنها لازم است شده اند، اما جمود و خشكى  روحانيين وهابى از يكسو، و بى اعتنائى مقامات دولت «سعودى» از سوى ديگر، هنوز مانع انجام اين كار است.

قطع نظر از مسأله تحريم اسراف، كه يك امر مسلّم اسلامى است، اصولاً صحنه قربانگاه در روز عيد قربان، در حال حاضر به قدرى زننده و غير منطقى به نظر مى رسد كه افراد ضعيف الايمان را به ترديد در اصل اين برنامه مى اندازد، و به دشمنان دستاويز محكمى مى دهد، بى آن كه بدانند اين نتيجه ندانم كارى هاى روحانيون آن منطقه، و نظام حاكم بر آن سرزمين است.

بنابراين، حفظ عظمت اسلام، و اصالت مناسك حج، ايجاب مى كند: مسلمانان جهان از همه نقاط، مقامات اين كشور را تحت فشار قرار دهند تا به اين وضع وحشتناك پايان دهد و حكم اسلام را اجرا كند.

و اگر در روايات اسلامى مى خوانيم كه بيرون بردن گوشت قربانى، از سرزمين منى يا از حرم مكّه ممنوع است، اين مربوط به زمان هائى بوده كه مصرف كننده در آنجا به قدر كافى وجود داشته است.

لذا در روايت صحيح كه در منابع معتبر از امام صادق(عليه السلام) نقل شده، چنين مى خوانيم: يكى از ياران امام(عليه السلام) از همين موضوع سؤال كرد، امام فرمود: كُنّا نَقُولُ لا يُخْرَجُ مِنْها بِشَيْء لِحَاجَةِ النَّاسِ إِلَيْهِ، فَأَمَّا الْيَوْمُ فَقَدْ كَثُرَ النَّاسُ فَلا بَأْسَ بِإِخْرَاجِهِ:

«ما سابقاً دستور مى داديم چيزى از آن را از سرزمين منى بيرون نبرند; چرا كه مردم به آن نياز داشتند اما امروز چون مردم (و قربانيان آنها) فزونى يافته اند، بيرون بردن آنها بى مانع است».(1)-(2)

29ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ

30ذلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ حُرُماتِ اللّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ أُحِلَّتْ لَكُمُ الأَنْعامُ إِلاّ ما يُتْلى عَلَيْكُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الأَوْثانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ

ترجمه:

29 ـ سپس، بايد آلودگى هايشان را بر طرف سازند; و به نذرهاى خود وفا كنند; و بر گرد خانه گرامى كعبه، طواف كنند.

30 ـ (مناسك حج) اين است! و هر كس برنامه هاى الهى را بزرگ دارد، نزد پروردگارش براى او بهتر است. و چهار پايان براى شما حلال شده، مگر آنچه (ممنوع بودنش) بر شما خوانده مى شود. از بت هاى پليد اجتناب كنيد! و از سخن باطل بپرهيزيد!

1 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 10، صفحه 150، ابواب الذبح، باب 42، حديث 5 (جلد 14، صفحه 172، چاپ آل البيت).

2 ـ خوشبختانه استاد گرانقدر امروز به آرزوى بالا رسيده است; زيرا فتوائى كه در چند سال پيش صادر كردند كه: «حجاج قربانيان خود را در بلاد خويش قربانى كنند»مورد استقبال بسيار قرار گرفت
ـ گر چه تلاش هائى نيز در خنثى سازى آن گرديد ـ اما اقبال مردم سبب شد دولت ها از جمله «سعودى» به فكر تهيه دستگاه هائى براى جمع، بسته بندى، نگهدارى و انتقال به نيازمندان بيفتد، در آغاز، فعاليت كمى در اين راه صورت گرفت و از ايشان خواستند اكنون كه قربانى از آن وضع خارج شده، فتوا را تغيير دهد ولى پس از تحقيق دريافتند كه نسبت به قسمتى از قربانى ها وسائل آماده است، لذا از فتوا باز نگشتند.

سرانجام دولت حجاز وسائلى را فراهم ساخت كه كليه قربانى ها را ذبح، آماده، بسته بندى، نگهدارى و سرانجام به نيازمندان رساند، و اين آرزوى ديرينه استاد كه در راه دستيابى به آن گام برداشت اكنون تحقق يافته است (وَ الْحَمْدُ لِلّهِ).

رمى جمرات

دومين فتوائى كه استاد صادر كرده اند، درباره رمى جمرات است كه هر ساله در اثر ازدحام زياد جمعى كشته مى شوند، فتواى مذكور ـ كه در جزوه هائى منتشر شده ـ چنين است: پرتاب سنگ و افتادن آن در محل جمرات كافى است، خواه به ستون ها اصابت كند يا خير، واين فتوا در حج امسال براى مقلدان معظم له بسيار مؤثر بوده است، پيشنهادهائى نيز استاد در تنظيم امر رمى جمرات به مسئولان نموده، كه اگر مورد عمل واقع شود از مشكلات و ضايعات اين عمل بسيار خواهد كاست. به اميد آن روز.

2 / 1 / 1383 ـ مشهد مقدس

▲بخش مهم ديگرى از مناسك حج

در تعقيب بحث هائى كه پيرامون مناسك حج در آيات پيشين گذشت، در آيات مورد بحث، به بخش ديگرى از اين مناسك اشاره كرده، نخست، چنين مى گويد: «بعد از آن بايد آلودگى ها و زوائد بدن را بر طرف سازند» (ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ).

«و به نذرهاى خود وفا كنند» (وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ).

«و طواف خانه كعبه، خانه اى كه خدا آن را از گزند حوادث مصون داشته و آزاد كرده است به جا آورند» (وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ).

«تَفَثَ» به گفته بسيارى از ارباب لغت و مفسران معروف، به معنى چرك، كثافت و زوائد بدن همچون ناخن و موهاى اضافى است و به گفته بعضى در اصل به چرك هاى زير ناخن و مانند آن گفته مى شود.(1)

گر چه، بعضى از ارباب لغت منكر وجود چنين ريشه اى در لغت عرب شده اند، ولى گفته اى را كه «راغب» در «مفردات» آورده كه: يك عرب بيابانى به مخاطب خود كه بسيار كثيف و آلوده بود گفت: ما أَتْفَثَكَ وَ أَدْرَنَكَ؟: «چقدر كثيف و آلوده اى»؟ دليل بر اين است كه اين واژه عربى است و ريشه در لغت عرب دارد.

در روايات اسلامى نيز كراراً اين جمله، به گرفتن ناخن، پاكيزه كردن بدن و كنار گذاشتن احرام تفسير شده است، و به تعبير ديگر، اين جمله اشاره به برنامه «تقصير» است كه از مناسك حج محسوب مى شود.

در بعضى از روايات نيز به «تراشيدن سر» كه يكى ديگر از طرق تقصير است تفسير شده.

در «كنز العرفان» از «ابن عباس» نقل شده كه در تفسير اين آيه مى گفت: «منظور انجام تمام مناسك حج است».(2)

ولى هيچگونه دليلى بر گفته «ابن عباس» در اينجا نداريم.

جالب اين كه: در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: آن حضرت، جمله «ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ» را تفسير به ملاقات امام(عليه السلام) كرد، و هنگامى كه راوى توضيح خواست و اشاره به تفسير اين آيه در مورد گرفتن ناخن و مانند آن كرد، امام(عليه السلام)فرمود: «قرآن، ظاهر و باطنى دارد».

يعنى مسأله ملاقات امام در اينجا مربوط به باطن آيه است.(3)

اين حديث، ممكن است اشاره به يك نكته لطيف باشد كه زوّار خانه خدا  بعد از انجام مناسك حج، همان گونه كه آلودگى هاى بدن را برطرف مى سازند، بايد آلودگى هاى روح و جان خود را با ملاقات امام(عليه السلام) و پيشواى خود بر طرف نمايند، به خصوص كه در بسيارى از اعصار، خلفاى جبار اجازه چنين ملاقاتى را در شرائط عادى نمى دادند، و مراسم حج، بهترين فرصت براى رسيدن به اين هدف بود.

و به همين مناسبت، در حديث ديگرى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: تَمامُ الْحَجِّ لِقاءُ الاِمامِ: «تكميل حج به آن است كه انسان امام را ملاقات كند».(4)

در واقع هر دو تطهير است يكى تطهير ظاهر از چرك ها و آلودگى ها، و ديگرى تطهير باطن از نا آگاهى و مفاسد اخلاقى.

و اما منظور از وفاى به نذر، آن است كه بسيارى از مردم نذر مى كردند: در صورت توفيق براى حج، علاوه بر مناسك حج، قربانى هاى اضافى و صدقات يا كارهاى خيرى انجام دهند، و گاه مى شد كه بعد از رسيدن به مقصد، نذرهاى خود را به دست فراموشى مى سپردند، قرآن تأكيد مى كند: در وفاى به نذر كوتاهى نكنند.(5)

اما اين كه: چرا «كعبه» را «بيت العتيق» گفته اند؟ با توجه به اين كه «عتيق» از ماده «عتق» به معنى آزاد شدن از بند رقيت است، ممكن است از اين نظر باشد كه خانه كعبه از قيد ملكيت بندگان آزاد است، و در هيچ زمانى جز خدا، مالكى نداشته است و نيز از قيد سيطره جبارانى همچون «ابرهه»ها آزاد شده است.

يكى از معانى «عتيق» گرامى و گرانب ها است كه اين مفهوم نيز در خانه  كعبه به وضوح ديده مى شود.

ديگر از معانى «عتيق»، «قديم» است، چنان كه «راغب» در «مفردات» مى گويد: اَلْعَتِيْقُ الْمُتَقَدَّمُ فِى الزَّمانِ أَوِ الْمَكانِ أَوِ الرُّتْبَهِ: «عتيق چيزى است كه از نظر زمان يا مكان و يا مرتبه متقدم باشد».

اين نيز روشن است كه خانه كعبه قديمى ترين كانون توحيد است و به گفته قرآن اولين خانه اى است كه براى انسان ها بر پا شده.(6)

به هر حال، هيچ مانعى ندارد كه اطلاق اين كلمه، بر خانه خدا به ملاحظه تمام اين امتيازات در آن باشد، هر چند، هر يك از مفسران به بخشى از آن اشاره كرده اند و يا در روايات مختلف در هر يك به نكته اى اشاره شده است.

و اما اين كه: منظور از «طواف» در آخرين جمله آيه فوق، كدام طواف است در ميان مفسران گفتگو است (مى دانيم بعد از مراسم عيد قربان در منى، حجاج بايد دو طواف به جا آورند كه طواف اول را معمولاً «طواف زيارت» و طواف دوم را «طواف نساء» مى نامند).

بعضى از فقهاء و مفسران معتقدند چون لفظ آيه قيد و شرطى ندارد، مفهوم آن عام است و شامل طواف زيارت و طواف نساء و حتى طواف عمره هم مى شود.(7)

در حالى كه بعضى ديگر عقيده دارند: منظور از آن تنها «طواف زيارت» است كه بعد از بيرون آمدن از احرام حج واجب مى شود.(8)

ولى در روايات متعددى كه از طرق اهلبيت(عليهم السلام) به ما رسيده، تصريح شده كه منظور، از آن: «طواف نساء» است: امام صادق(عليه السلام) در تفسير «وَ لْيُوفُوا  نُذُورَهُمْ وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ» فرمود: «منظور طواف نساء است».(9)

همين معنى از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) نيز نقل شده است.(10)

اين همان طوافى است كه اهل سنت آن را «طواف وداع» مى نامند.

به هر حال، تفسير اخير، با توجه به احاديث فوق قوى تر به نظر مى رسد به خصوص اين كه: ممكن است از جمله «ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ» اين معنى نيز استفاده شود كه: علاوه بر پاك كردن بدن از چرك و موهاى زائد، براى تكميل آن بايد از بوى خوش نيز استفاده شود، و مى دانيم استفاده از بوى خوش در حج تنها بعد از طواف و سعى جائز است، و طبعاً در اين حال طواف ديگرى جز «طواف نساء» بر ذمه او نمانده است (دقت كنيد).

* * *

آيه بعد، به عنوان يك جمع بندى اشاره به بحث هاى آيات گذشته كرده مى گويد: «برنامه حج و مناسك آن چنين است كه گفته شد» (ذلِكَ).(11)

بعد براى تأكيد بر اهميت وظائفى كه بيان گرديد، اضافه مى كند: «و هر كس برنامه هاى الهى را بزرگ بشمرد، و احترام آنها را حفظ كند براى او نزد پروردگارش بهتر است» (وَ مَنْ يُعَظِّمْ حُرُماتِ اللّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ).

روشن است «حرمات» در اينجا اشاره به «اعمال و مناسك حج» است و ممكن است احترام خانه كعبه خصوصاً و حرم مكّه عموماً نيز بر آن افزوده شود.

بنابراين، تفسير آن به خصوص «محرمات» يعنى آنچه از آن نهى شده به طور كلى، يا تمام واجبات، خلاف ظاهر آيات است.

ضمناً، بايد توجه داشت «حرمات» جمع «حرمة» در اصل به معنى چيزى  است كه بايد احترام آن حفظ شود و در برابر آن بى حرمتى نگردد.

پس از آن به تناسب احكام احرام، به حلال بودن چهار پايان اشاره كرده مى گويد: «چهار پايان (همچون شتر، گاو و گوسفند) بر شما حلال شده است، مگر آنچه بر شما خوانده مى شود و دستور منعش صادر خواهد گشت» (وَ أُحِلَّتْ لَكُمُ الأَنْعامُ إِلاّ ما يُتْلى عَلَيْكُمْ).

جمله «إِلاّ ما يُتْلى عَلَيْكُمْ» ممكن است اشاره به تحريم صيد بر مُحرِم، بوده باشد كه در آيه 95 سوره «مائده» كه بعداً نازل گرديده، به آن اشاره شده است: يا أَيُّهَا الَّذِيْنَ آمَنُوا لاْ تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد در حال احرام كشتار صيد نكنيد».

و نيز ممكن است اشاره به جمله اى باشد كه در ذيل آيه مورد بحث، راجع به تحريم قربانيانى كه براى بت ها ذبح مى كردند، آمده است; زيرا مى دانيم: حلال بودن حيوان تنها در صورتى است كه به هنگام ذبح آنها نام خدا گفته شود، نه نام بت ها و نه هيچ نام ديگر.

در پايان اين آيه، دو دستور ديگر در رابطه با مراسم حج و مبارزه با سنت هاى جاهليت بيان مى كند:

نخست مى گويد: «از پليدى ها، از بت ها اجتناب كنيد» (فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الأَوْثانِ).

«أوثان» جمع «وثن» (بر وزن كفن) به معنى سنگ هائى است كه مورد پرستش اقوام جاهلى قرار مى گرفت، و در اينجا «أوثان» توضيح كلمه «رجس» است كه قبلاً ذكر شده، به اين ترتيب، مى گويد: از پليدى اجتناب كنيد، بعد مى گويد: پليدى همان بت ها هستند.

اين نكته نيز قابل توجه است كه: بت پرستان عصر جاهليت، خون هاى  حيوانات قربانى را بر سر و روى بت هاشان مى ريختند، و منظره اى بسيار زشت، پليد و تنفر آميز پيدا مى كرد كه تعبير فوق، ممكن است اشاره به آن نيز باشد.

دستور دوم اين است: «از سخن باطل و بى اساس بپرهيزيد» (وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ).

* * *

1 ـ اقتباس از «قاموس اللغة»، «مفردات راغب»، «كنز العرفان»، تفسير «مجمع البيان» و تفاسير ديگر.

2 ـ «كنز العرفان»، جلد 1، صفحه 270.

3 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 292.

4 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 10، صفحه 255، ابواب المزار، باب 2، حديث 12 (جلد 14، صفحه 324، چاپ آل البيت).

5 ـ بعضى از مفسران احتمال داده اند: منظور از «نذور» انجام مناسك حج است، ولى با مراجعه به موارد استعمال كلمه «نذر» در قرآن مجيد، روشن مى شود كه به هنگام اطلاق كلمه نذر، همان معنى معروف و معهود از آن اراده مى شود، بنابراين، استعمال آن در «مناسك حج» بدون قرينه خلاف ظاهر است.

6 ـ آل عمران، آيه 96.

7 ـ «كنز العرفان»، جلد 1، صفحه 271.

8 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 82، اين تفسير را ذيل آيه مورد بحث از بعضى از مفسران ـ بى آن كه نام ببرد ـ نقل كرده است.

9 و 10 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 9، صفحه 390، ابواب الطواف، باب 2 (جلد 12، صفحه 465، چاپ آل البيت).

11 ـ اين كلمه جمله محذوفى دارد و در تقدير چنين است: «كذلك امر الحج و المناسك».

▲«قول زور» چيست؟

بعضى از مفسران اين را اشاره به كيفيت «لبيك» گفتن مشركان در مراسم حج در جاهليت دانسته اند، زيرا آنها «لبيك» را كه آئينه تمام نماى توحيد و يگانه پرستى است آنچنان تحريف كرده بودند كه مشتمل بر زننده ترين تعبيرات شرك آلود شده بود، مى گفتند: لَبَّيْكَ لا شَرِيْكَ لَكَ، اِلاّ شَرِيْكاً هُوَ لَكَ! تَمْلِكُهُ وَ ما مَلَكَ: «دعوتت را اجابت كرديم و به سويت آمديم، اى خدائى كه شريكى ندارى، جز شريكى كه مخصوص تو است، تو مالك او و هر چه او در اختيار دارد هستى».

اين جمله، مسلماً سخنى باطل و بيهوده بوده، و مصداق قول زور است كه در اصل، به معنى سخن دروغ، باطل و خارج از حدّ اعتدال مى باشد.

با اين حال، توجه آيه به اعمال مشركان در عصر جاهليت در مراسم حج، مانع از كلى بودن مفهوم آن كه پرهيز از هر گونه بت در هر شكل و صورت، و پرهيز از هر گفتار باطل به هر نوع و كيفيت است نمى باشد.

لذا در بعضى از روايات «أوثان» تفسير به «شطرنج» (نوعى از قمار) و «قول زور» تفسير به «خوانندگى حرام» (غنا) و «شهادت به باطل» شده است كه در واقع از قبيل بيان بعضى از افراد اين كلى مى باشد، نه به معنى انحصار مفهوم آيه  در خصوص اين امور.

در حديثى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: روزى حضرت برخاست و در ميان مردم خطبه خواند و در ضمن آن فرمود: أَيُّهَا النّاسُ عَدَلَتْ شَهادَةُ الزُّورِ بِالشِّرْكِ بِاللّهِ، ثُمَّ قَرَأَ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الأَوْثانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ: «اى مردم شهادت به باطل همطراز شرك با خدا است سپس اين آيه را تلاوت فرمود: فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الأَوْثانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ».

اين حديث نيز اشاره به وسعت مفهوم اين آيه است.

* * *

31حُنَفاءَ لِلّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَكَأَنَّما خَرَّ مِنَ السَّماءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكان سَحِيق

32ذلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ

33لَكُمْ فِيها مَنافِعُ إِلى أَجَل مُسَمّىً ثُمَّ مَحِلُّها إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ

ترجمه:

31 ـ (مناسك حج را انجام دهيد) در حالى كه همگى براى خدا باشد! همتائى براى او قائل نشويد! و هر كس همتائى براى خدا قرار دهد، گوئى از آسمان سقوط كرده، و پرندگان او را مى ربايند; و يا باد او را به جاى دورى پرتاب مى كند!

32 ـ اين است (مناسك حج)! و هر كس شعائر الهى را بزرگ دارد، اين كار نشانه تقواى دل هاست.

33 ـ در آن (حيوانات قربانى)، منافعى براى شماست تا زمان معينى (روز ذبح آنها;) سپس محل آن، خانه قديمى و گرامى (كعبه) است.

▲تعظيم شعائر الهى نشانه تقواى دل ها است

از آنجا كه در آخرين آيات بحث گذشته، تأكيد روى مسأله توحيد و اجتناب از هر گونه بت و بت پرستى شده بود، آيات مورد بحث نيز، همين مسأله مهم را دنبال كرده مى گويد:

«مراسم حج و گفتن لبيك را در حالى انجام دهيد كه قصد و برنامه شما خالص براى خدا باشد، و هيچگونه شركى در آن راه نيابد» (حُنَفاءَ لِلّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ).(1)

حنفاء» جمع «حنيف» به معنى كسى است كه از گمراهى و انحراف به استقامت و اعتدال تمايل پيدا كند، و به تعبير ديگر، بر صراط مستقيم گام بردارد;  زيرا «حنف» (بر وزن صدف) به معنى تمايل است، و تمايل از هر گونه انحراف نتيجه اش قرار گرفتن بر صراط مستقيم است.

و به اين ترتيب، آيه فوق مسأله اخلاص و قصد قربت را به عنوان محرك اصلى در حج و عبادات به طور كلى يادآور مى شود; چرا كه روح عبادت همان اخلاص است و اخلاص در صورتى است كه هيچگونه انگيزه غير خدائى و شرك در آن نباشد.

در حديثى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: در پاسخ سؤال از تفسير «حنيف» فرمود: هِيَ الْفِطْرَةُ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا، لا تَبْدِيْلَ لِخَلْقِ اللّهِ قالَ فَطَرَهُمُ اللّهُ عَلَى الْمَعْرِفَةِ: «حنيف آن فطرت الهى است كه مردم را بر آن آفريده و دگرگونى در آفرينش خدا نيست سپس فرمود: خدا توحيد را در سرشت انسان ها قرار داده است».(2)

تفسيرى كه در اين روايت وارد شده، در واقع اشاره به ريشه اصلى اخلاص يعنى فطرت توحيدى است، كه قصد قربت و محرك الهى نيز از آن سرچشمه مى گيرد.

سپس ترسيم بسيار گويا و زنده اى از وضع حال مشركان، سقوط، بدبختى و نابودى آنها مى كند و چنين مى گويد: «كسى كه شريك براى خدا قرار دهد گوئى از آسمان به زمين سقوط كرده، و در اين ميان پرندگان شكارى او را در وسط زمين و آسمان مى ربايند (و هر قطعه از گوشت او در منقار پرنده مردار خوارى مى افتد) و يا (اگر از چنگال آنها به سلامت بگذرد) تندباد او را به مكان دورى پرتاب مى كند» (وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَكَأَنَّما خَرَّ مِنَ السَّماءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي  بِهِ الرِّيحُ فِي مَكان سَحِيق).(3)

در حقيقت، آسمان كنايه از «توحيد» است و شرك سبب سقوط از اين آسمان مى گردد، طبيعى است در اين آسمان ستارگان مى درخشند و ماه و خورشيد مى تابند و خوشا به حال كسى كه اگر در اين آسمان همچون آفتاب و ماه نيست، لااقل همانند ستاره درخشانى است اما هنگامى كه انسان از اين علو و رفعت سقوط كند، گرفتار يكى از دو سرنوشت دردناك مى شود:

يا در وسط راه قبل از آن كه به زمين سقوط كند طعمه پرندگان لاشخور مى گردد، و به تعبير ديگر، با از دست دادن اين پايگاه مطمئن در چنگال هوا و هوس هاى سركش گرفتار مى شود كه هر يك از آنها بخشى از هستى او را مى ربايند و نابود مى كنند.

و يا اگر از دست آنها جان به سلامت ببرد، به دست طوفان مرگبارى مى افتد كه او را در گوشه اى دور دست آنچنان بر زمين مى كوبد كه بدنش متلاشى و هر ذره اى از آن به نقطه اى پرتاب مى شود، و اين طوفان گويا كنايه از شيطان است كه در كمين نشسته!.

مسلماً كسى كه از آسمان سقوط مى كند، قدرت تصميم گيرى را از دست مى دهد، با سرعت و شتابى كه هر لحظه فزونى مى گيرد به سوى نيستى پيش مى رود و سرانجام محو و نابود مى گردد.

آرى، كسى كه پايگاه آسمان توحيد را از دست داد، ديگر نمى تواند زمام سرنوشت خود را به دست گيرد، و هر چه در اين مسير جلوتر مى رود، شتابش در سقوط فزونى مى يابد، و سرانجام، تمام سرمايه هاى انسانى خود را از دست  خواهد داد.

راستى تشبيهى گوياتر و زنده تر از اين تشبيه، براى «شرك» پيدا مى شود؟!

اين نكته، نيز قابل توجه است كه: امروز ثابت شده: انسان در حال «سقوط آزاد» هيچگونه وزنى ندارد، و لذا براى تمرين حالت بىوزنى براى مسافران فضائى، از سقوط آزاد استفاده مى كنند، حالت اضطراب فوق العاده اى كه انسان در لحظات سقوط پيدا مى كند، به علت همين مسأله بىوزنى است.

آرى، كسى كه از ايمان به سوى شرك روى مى آورد، و تكيه گاه مستقر و ثابت خود را از دست مى دهد، گرفتار چنين حالت بىوزنى در درون روح و جان خود مى شود، و به دنبال آن اضطراب فوق العاده اى بر وجود او حاكم مى گردد.

* * *

آيه بعد، بار ديگر يك جمع بندى روى مسائل حج و تعظيم شعائر الهى كرده مى گويد: «مطلب چنين است كه گفته شد» (ذلِكَ).

«و هر كس شعائر الهى را بزرگ دارد و به نشانه هاى آئين خدا و پرچم هاى اطاعت او، احترام بگذارد اين از تقواى دل ها است» (وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ).

«شعائر» جمع «شعيره» به معنى علامت و نشانه است، بنابراين «شعائر اللّه» به معنى «نشانه هاى پروردگار» است كه شامل سر فصل هاى آئين الهى، برنامه هاى كلى و آنچه در نخستين بر خورد با اين آئين چشمگير است ـ و از جمله مناسك حج ـ مى باشد كه انسان را به ياد خدا مى اندازد.

گر چه، بدون شك «مناسك حج» از جمله شعائرى است كه در اين آيه مقصود بوده است، مخصوصاً مسأله قربانى كه در آيه 36 همين سوره، صريحاً جزء شعائر محسوب گرديده جزء آن است، ولى روشن است: با اين حال  عموميت مفهوم آيه نسبت به تمام شعائر اسلامى به قوت خود باقى است و هيچگونه دليلى بر تخصيص آن به خصوص قربانى، يا همه مناسك حج، وجود ندارد، به خصوص اين كه: قرآن در مورد قربانى حج با ذكر كلمه «مِن» كه براى «تبعيض» است اين حقيقت را گوشزد كرده كه: قربانى يكى از آن شعائر است، همان گونه كه در مورد «صفا و مروه» نيز در آيه 158 سوره «بقره» مى خوانيم كه: «آن هم از شعائر الهى است» (إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللّهِ).

كوتاه سخن اين كه: تمام آنچه در برنامه هاى دينى وارد شده و انسان را به ياد خدا و عظمت آئين او مى اندازد، شعائر الهى است و بزرگداشت آن، نشانه تقواى دل ها است.

اين نكته نيز، قابل توجه است كه: منظور از «بزرگداشت» ـ آنچنان كه بعضى از مفسران ظاهر بين گفته اند ـ بزرگى جسمانى قربانى و مانند آن نيست، بلكه، حقيقت تعظيم، آن است كه: مقام و موقعيت اين شعائر را در افكار، اذهان، ظاهر و باطن بالا ببرند و آنچه درخور احترام و عظمت آنها است به جاى آورند.

ارتباط اين عمل با تقواى دل ها نيز روشن است; زيرا علاوه بر اين كه «تعظيم» جزء عناوين قصديه است، بسيار مى شود كه افراد متظاهر، يا منافق تظاهر به تعظيم شعائر مى كنند، ولى چون از تقواى قلب آنها سرچشمه نمى گيرد، بى ارزش است تعظيم و بزرگداشت حقيقى از آن كسانى است كه تقواى دل دارند. و مى دانيم تقوا، روح پرهيزگارى و احساس مسئوليت در برابر فرمان هاى الهى چيزى است كه كانون آن قلب و روح آدمى است، و از آنجا است كه به جسم سرايت مى كند، لذا مى توان گفت: احترام و بزرگداشت شعائر الهى از نشانه هاى تقواى دل است.(4) در حديثى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم كه اشاره به سينه مبارك خود كرده، فرمود: التَّقْوى هاهُنا: «حقيقت تقوا اينجا است»!.(5)

* * *

از بعضى از روايات چنين استفاده مى شود: گروهى از مسلمانان عقيده داشتند هنگامى كه شترى يا يكى ديگر از چهار پايان به عنوان قربانى تعيين مى شد، و از راه هاى دور و نزديك آن را با خود به سوى احرامگاه، و از آنجا به سوى سرزمين مكّه مى آوردند، نبايد بر آن مركب سوار شد، و نبايد شير آن را بدوشند و از آن استفاده كنند، و به كلى آن را از خود جدا مى پنداشتند، قرآن اين تفكر خرافى را نفى كرده، مى گويد: «از براى شما در اين حيوانات قربانى منافع و سودهائى است تا زمان معين (يعنى تا روز ذبح آنها) فرا رسد» (لَكُمْ فِيها مَنافِعُ إِلى أَجَل مُسَمّىً).

در حديثى مى خوانيم: پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در طريق مكّه از كنار مردى عبور كرد كه با نهايت زحمت گام بر مى داشت در حالى كه شترى همراه داشت و كسى بر آن سوار نبود، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: اِرْكَبْها: «بر آن سوار شو»! عرض كرد: يا رَسُولَ اللّهِ اِنَّها هَدْىٌ!: «اى پيامبر خدا اين قربانى است»!.

فرمود: اِرْكَبْها وَيْلَكَ!: «واى بر تو مى گويم سوار شو»!.(6)

در روايات متعددى كه از طرق اهلبيت(عليهم السلام) رسيده نيز روى همين مطلب تأكيد شده است از جمله «ابوبصير» از امام صادق(عليه السلام) نقل مى كند كه در تفسير آيه  فوق فرمود: إِنِ احْتَاجَ إِلَى ظَهْرِهَا رَكِبَهَا، مِنْ غَيْرِ أَنْ يَعْنُفَ عَلَيْهَا وَ إِنْ كَانَ لَهَا لَبَنٌ حَلَبَهَا حِلاباً لا يَنْهَكُهَا:

«اگر نياز به سوارى دارد بر آن سوار شود، ولى آن حيوان را به زحمت نيفكند، و اگر شير دارد، شيرش را بدوشد، اما براى دوشيدن شير آن را در فشار قرار ندهد».(1)

در واقع دستور فوق، دستورى است معتدل و حدّ وسط در ميان دو كار افراطى و خارج از رويه، از يكسو، بعضى احترام حيوانات قربانى را اصلاً نگاه نمى داشتند و گاه قبل از محل آنها را ذبح كرده و از گوشتشان استفاده مى نمودند كه در آيه دوم سوره «مائده» از آن نهى شده (لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّهِ وَ لاَ الشَّهْرَ الْحَرامِ وَ لاَ الْهُدى وَ لاَ الْقَلائِدَ).

و از سوى ديگر، بعضى آنچنان راه افراط را پيش مى گرفتند كه: به مجرد اين كه نام قربانى بر حيوان گذارده مى شد، نه از شير آن استفاده مى كردند و نه بر آن سوار مى شدند، ـ هر چند از راه دور به سوى مكّه مى آمدند ـ كه در آيه مورد بحث اين معنى مجاز شمرده شده است.

تنها ايرادى كه ممكن است بر تفسير فوق گرفته شود اين است كه: در آيات گذشته سخن از حيوانات قربانى در ميان نبود، چگونه ضمير به آن باز مى گردد؟

اما با توجه به اين كه: حيوانات قربانى مسلماً يكى از مصداق هاى «شعائر اللّه» است كه در آيه قبل به آن اشاره شده، و بعداً نيز خواهد آمد، پاسخ اين ايراد روشن مى شود.(2)

1 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 497.

2 ـ آنچه در بالا گفتيم تفسير روشن آيه است، و در اينجا دو تفسير ديگر نيز ذكر كرده اند:

نخست اين كه: ضمير در «فيها» به تمام مناسك حج بر مى گردد، بنابراين، مفهوم آيه چنين مى شود: «براى شما در مجموع مناسك حج منافعى است تا زمان معين (زمان پايان حج يا زمان پايان دنيا) سپس، آخرين مراسم حج كه شخص مُحرم از احرام بيرون آمده و مُحِلّ مى شود و در كنار خانه كعبه و پس از انجام طواف زيارت و نساء است» بنابراين آيه فوق شبيه آيه «ليشهدوا منافع لهم» مى شود كه سابقاً تفسير شد.

دوم اين كه: ضمير «فيها» به همه شعائر الهى و برنامه هاى چشمگير اسلام باز مى گردد در اين صورت معنى آيه چنين مى شود: «براى شما پاداش ها و منافع پرارزشى است در مجموع برنامه هاى اسلامى و شعائر الهى تا پايان جهان، سپس پاداش شما بر آفريننده بيت العتيق خانه كعبه است».

ولى تفسيرى كه در متن آورديم از اين دو مناسب تر و نزديك تر و هماهنگ تر با ساير آيات و روايات اسلامى مى باشد.

به هر حال، در پايان آيه در مورد سرانجام كار قربانى، چنين مى گويد: «سپس محل آن خانه كعبه، آن خانه قديمى و گرامى است» (ثُمَّ مَحِلُّها إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ ).

و به اين ترتيب، مادام كه حيوانات مخصوص قربانى به محل قربانگاه نرسيده اند مى توان از آنها بهره گرفت، و پس از وصول به قربانگاه، بايد وظيفه قربانى كردن را درباره آنها انجام داد.

البته، طبق آنچه فقها بر اساس مدارك اسلامى گفته اند، اگر قربانى مربوط به حج باشد، در سرزمين «منى» بايد ذبح شود، و اگر براى «عمره مفرده» باشد در سرزمين «مكّه».

و از آنجا كه آيات مورد بحث از «مراسم حج» سخن مى گويد بايد «بيت العتيق» (خانه كعبه) در اينجا به معنى وسيع كلمه باشد تا اطراف مكّه (منى) را نيز شامل گردد (دقت كنيد).

* * *

34وَ لِكُلِّ أُمَّة جَعَلْنا مَنْسَكاً لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللّهِ عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الأَنْعامِ فَإِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ

35الَّذِينَ إِذا ذُكِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ الصّابِرِينَ عَلى ما أَصابَهُمْ وَ الْمُقِيمِي الصَّلاةِ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ

ترجمه:

34 ـ براى هر امتى قربانگاهى قرار داديم، تا نام خدا را (به هنگام قربانى) بر چهار پايانى كه به آنان روزى داده ايم ببرند، و خداى شما معبود واحدى است; در برابر (فرمان) او تسليم شويد. و متواضعان و تسليم شوندگان را بشارت ده.

35 ـ همانها كه چون نام خدا برده مى شود، دل هايشان پر از خوف (پروردگار) مى گردد; و شكيبايان در برابر مصيبت هائى كه به آنان مى رسد; و آنها كه نماز را بر پا مى دارند، و از آنچه به آنان روزى داده ايم انفاق مى كنند.

▲مخبتان را بشارت ده

در ارتباط با آيات گذشته، و از جمله دستور قربانى، ممكن است اين سؤال پيش آيد: اين چگونه عبادتى است در اسلام تشريع شده كه براى خدا و براى جلب رضاى او حيوانات را قربانى كنند، مگر خداوند نياز به «قربانى» دارد؟

و آيا اين كار در اديان ديگر نيز بوده يا مخصوص مشركان بوده است؟

قرآن براى روشن ساختن اين مطلب در نخستين آيه مورد بحث، مى گويد: اين منحصر به شما نيست كه مراسم ذبح و قربانى براى خدا داريد «ما براى هر امتى قربانگاهى قرار داديم تا نام خدا را بر چهار پايانى كه به آنها روزى داده ايم ببرند» (وَ لِكُلِّ أُمَّة جَعَلْنا مَنْسَكاً لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللّهِ عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الأَنْعامِ).

 «راغب» در «مفردات» مى گويد: «نُسُك» (بر وزن شتر) به معنى «عبادت» و «ناسك» به معنى «عابد» است، و مناسك حج يعنى مواقفى كه اين عبادت در آنجا انجام مى شود، يا به معنى خود اين اعمال است.

ولى طبق گفته «طبرسى» در «مجمع البيان» و «ابوالفتوح رازى» در «روح الجنان» منسك (بر وزن منصب) طبق احتمالى، به معنى خصوص قربانى كردن از ميان عبادات است.(7)

بنابراين «منسك» هر چند مفهوم عامى دارد كه عبادات ديگر مخصوصاً مراسم حج را شامل مى شود، ولى در آيه مورد بحث، به قرينه لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللّهِ...: «تا نام خدا را بر آن ببرند» به معنى خصوص قربانى است.

به هر حال، مسأله «قربانى» هميشه سؤال انگيز بوده است، البته اين سؤالات بيشتر به خاطر مسائل خرافى پيش مى آمد كه با اين عبادت آميخته شده، مانند قربانى كردن مشركان براى بت ها با برنامه هاى خاصى كه داشتند، اما ذبح حيوان به نام خدا و براى جلب رضاى او كه سمبلى براى آمادگى انسان براى فداكارى و قربانى شدن در راه او است، سپس استفاده كردن از گوشت آن براى اطعام فقراء و مانند آن امرى است، منطقى و كاملاً قابل درك.

و لذا در پايان آيه مى فرمايد: «خداى شما معبود واحدى است» (و برنامه او هم برنامه واحدى است) (فَإِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ).

اكنون كه چنين است: «در برابر فرمان او تسليم شويد» (فَلَهُ أَسْلِمُوا).

«ومتواضعان در برابر فرمان هاى پروردگار را بشارت ده» (وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ).(8)

* * *

و در آيه بعد صفات «مخبتين» (تواضع كنندگان) را به چهار قسمت كرده كه دو قسمت جنبه معنوى و روانى دارد، و دو قسمت جنبه جسمانى:

نخست مى گويد: «آنها كسانى هستند كه وقتى نام خدا برده مى شود دل هايشان مملوّ از خوف پروردگار مى گردد» (الَّذِينَ إِذا ذُكِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ).

نه اين كه از غضب او بى جهت بترسند، و نه اين كه در رحمت او شك و ترديد داشته باشند، بلكه اين ترس به خاطر مسئوليت هائى است كه بر دوش داشتند و شايد در انجام آن كوتاهى كرده اند، اين ترس به خاطر درك مقام با عظمت خدا است كه انسان در مقابل عظمت، خائف مى گردد.(9)

ديگر اين كه: «آنها در برابر حوادث دردناكى كه در زندگيشان رخ مى دهد صبر و شكيبائى پيش مى گيرند» (وَ الصّابِرِينَ عَلى ما أَصابَهُمْ).

عظمت حادثه، هر قدر زياد و ناراحتى آن هر قدر سنگين باشد، در برابر آن زانو نمى زنند، خونسردى خود را از دست نمى دهند، از ميدان فرار نمى كنند، مأيوس نمى شوند، لب به كفران نمى گشايند، و خلاصه ايستادگى مى كنند، پيش مى روند و پيروز مى شوند.

سوم و چهارم اين كه: «آنها نماز را بر پا مى دارند و از آنچه به آنها روزى داده ايم انفاق مى كنند» (وَ الْمُقِيمِي الصَّلاةِ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ).

از يكسو، ارتباطشان با خالق جهان محكم است و از سوى ديگر، پيوندشان با خلق خدا مستحكم.  و از اين توضيح به خوبى روشن مى شود كه: مسأله اخبات و تسليم و تواضع كه از صفات ويژه مؤمنان است، تنها جنبه درونى ندارد بلكه بايد آثار آن در همه اعمال ظاهر و آشكار شود.

* * *

36وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّهِ لَكُمْ فِيها خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللّهِ عَلَيْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ كَذلِكَ سَخَّرْناها لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

37لَنْ يَنالَ اللّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لكِنْ يَنالُهُ التَّقْوى مِنْكُمْ كَذلِكَ سَخَّرَها لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللّهَ عَلى ما هَداكُمْ وَ بَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ

38إِنَّ اللّهَ يُدافِعُ عَنِ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ اللّهَ لا يُحِبُّ كُلَّ خَوّان كَفُور

ترجمه:

36 ـ و شترهاى فربه را (در حج) براى شما از شعائر الهى قرار داديم; در آنها براى شما خير است; نام خدا را (هنگام قربانى كردن) در حالى كه به صف ايستاده اند بر آنها ببريد; و هنگامى كه پهلويشان آرام گرفت (و جان دادند)، از گوشت آنها بخوريد، و مستمندان قانع و فقيران را نيز از آن اطعام كنيد! اين گونه ما آنها را مسخرتان ساختيم، تا شكر خدا را به جا آوريد.

37 ـ نه گوشت ها و نه خون هاى آنها، هرگز به خدا نمى رسد. آنچه به او مى رسد، تقوا و پرهيزگارى شماست. اين گونه خداوند آنها را مسخر شما ساخته، تا او را به خاطر آن كه شما را هدايت كرده است بزرگ بشمريد; و بشارت ده نيكوكاران را!

38 ـ خداوند از كسانى كه ايمان آورده اند دفاع مى كند; خداوند هيچ خيانتكار ناسپاسى را دوست ندارد!

1 ـ «حُنَفاء» و «غَيْرَ مُشْرِكِينَ» هر دو حال هستند از براى ضمير «فَاجْتَنِبُوا» و «اِجْتَنِبُوا» در آيه قبل.

2 ـ «توحيد صدوق»، صفحه 330.

3 ـ «تَخْطَفُهُ» از ماده «خطف» (بر وزن عطف) به معنى ربودن با سرعت است و «سَحِيق» به معنى دور و «سحوق» به درخت نخل بلند گفته مى شود كه شاخه هاى آن تا نقطه هاى دور دست آسمان، پيشرفته است.

4 ـ از اين نظر كه بايد ميان «شرط» و «جزا» ارتباطى وجود داشته باشد و هر دو حكم، بر يك موضوع قرار گيرد، در آيه فوق محذوفى وجود دارد و در تقدير چنين بوده: «وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّهِ فَاِنَّ تَعْظِيْمِها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ».

اين احتمال نيز قريب به نظر مى رسد كه: جزا به كلى محذوف باشد و جمله «فَاِنَّها مِنْ تَقْوى» علتى است كه جانشين معلول شده و در تقدير چنين بوده: «وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ فَاِنَّ تَعْظِيْمِها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ».

5 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 7، صفحه 4448.

6 ـ تفسير «كبير فخر رازى»، جلد 23، صفحه 33.

7 ـ به همين جهت «نَسَكْتُ الشّاةَ» مفهومش اين است كه: گوسفند را ذبح كردم.

8 ـ «مُخْبِتِين» از ماده «اخبات» از ريشه «خبت» (بر وزن ثبت) گرفته شده كه به معنى زمين صاف و وسيع است كه انسان به راحتى در آن گام بر مى دارد، بعداً اين ماده به معنى اطمينان و خضوع آمده; چرا كه راه رفتن در چنين زمينى توأم با اطمينان است و زير پاى راهروان خاضع و تسليم!.

9 ـ در زمينه انگيزه هاى ترس و خوف از خدا در جلد هفتم، صفحه 86، ذيل آيه دوم سوره «انفال» مشروحاً بحث كرده ايم.

▲قربانى براى چيست؟

باز در آيات مورد بحث، سخن از مراسم حج، شعائر الهى و مسأله قربانى است، نخست مى گويد: «شترهاى چاق و فربه را براى شما از شعائر الهى قرار داديم» (وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّهِ).

آنها از يكسو، به شما تعلق دارند، و از سوى ديگر، از شعائر و نشانه هاى خداوند در اين عبادت بزرگ هستند; چرا كه قربانى حج يكى از مظاهر روشن اين عبادت است كه به فلسفه آن سابقاً اشاره كرده ايم.

«بُدْن» (بر وزن قدس) جمع «بدنة» (بر وزن عجله) به معنى شتر بزرگ و چاق و گوشت دار است.

و از آنجا كه چنين حيوانى براى مراسم قربانى، اطعام فقرا و نيازمندان مناسب تر است مخصوصاً روى آن تكيه شده، و گرنه مى دانيم چاق بودن حيوان قربانى از شرائط الزامى نيست. همين مقدار كافى است كه لاغر نبوده باشد.

آن گاه اضافه مى كند: «براى شما در چنين حيواناتى خير و بركت است» (لَكُمْ فِيها خَيْرٌ).

از يكسو از گوشت آنها استفاده مى كنيد و ديگران را اطعام مى نمائيد و از سوى ديگر، به خاطر اين ايثار، گذشت و عبادت پروردگار، از نتائج معنوى آن بهره مند خواهيد شد و به پيشگاه او تقرب مى جوئيد.

سپس كيفيت قربانى كردن را در يك جمله كوتاه چنين بيان مى كند: «نام خدا را به هنگام قربانى كردن آنها در حالى كه به صف ايستاده اند ببريد» (فَاذْكُرُوا اسْمَ اللّهِ عَلَيْها صَوافَّ).

بدون شك، ذكر نام خدا به هنگام ذبح حيوانات، يا نحر كردن شتر، كيفيت خاصى ندارد و هر گونه نام خدا را ببرند كافى است، چنان كه ظاهر آيه همان است ولى، در بعضى از روايات ذكر مخصوصى در اينجا ذكر شده كه در واقع بيان فرد كامل است، مفسران از «ابن عباس» آن را نقل كرده اند: «اَللّهُ أَكْبَرُ، لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ أَكْبَرُ، أَللّهُمَّ مِنْكَ وَ لَكَ».(1)

 اما در روايتى از امام صادق(عليه السلام) جمله هاى رساترى نقل شده است فرمود: «هنگامى كه قربانى را خريدى آن را رو به قبله كن و به هنگام ذبح يا نحر بگو: «وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَوَاتِ وَ الأَرْضَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ إِنَّ صَلاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيَايَ وَ مَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ لا شَرِيكَ لَهُ وَ بِذَلِكَ أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ، اللَّهُمَّ مِنْكَ وَ لَكَ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللّهِ وَ اللّهُ أَكْبَرُ، أَللّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنِّى».(2)

واژه «صوّاف» جمع «صافّه» به معنى «صف كشيده» است و به طورى كه در روايات وارد شده، منظور اين است كه: دو دست شتر قربانى را از مچ تا زانو در حالى كه ايستاده باشد، با هم ببندند تا به هنگام نحر زياد تكان به خود ندهد و فرار نكند.

طبيعى است هنگامى كه مقدارى خون از تن او مى رود دستهايش سست مى شود، و به روى زمين مى خوابد، و لذا در ذيل آيه مى فرمايد:

«هنگامى كه پهلوى آن آرام گرفت (كنايه از جان دادن است) از آن بخوريد و فقير قانع وسائل معترض را نيز اطعام كنيد» (فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ).

فرق ميان «قانع» و «معتر» اين است: «قانع» به كسى مى گويند كه اگر چيزى به او بدهند قناعت مى كند، راضى و خشنود مى شود و اعتراض و ايراد و خشمى ندارد اما «معترّ» كسى است كه به سراغ تو مى آيد و سؤال و تقاضا مى كند و اى بسا به آنچه مى دهى راضى نشود و اعتراض كند.

«قانع» از ماده «قناعت» و «معترّ» از ماده «عَرّ» (بر وزن شرّ و بر وزن حُرّ) در  اصل، به معنى بيمارى جَرَب است كه عارض بر پوست بدن انسان مى شود.

سپس به سؤال كننده اى كه به سراغ انسان مى آيد و تقاضاى كمك مى كند (و اى بسا زبان به اعتراض مى گشايد) «معترّ» گفته شده است.

مقدم داشتن «قانع» بر «معترّ» نشانه اين است كه آن دسته از محرومانى كه عفيف النفس و خويشتن دارند، بايد بيشتر مورد توجه قرار گيرند.

اين نكته نيز قابل توجه است كه: جمله: كُلُوا مِنْها: «از آن بخوريد» ظاهر در اين است كه واجب است «حُجّاج» چيزى از قربانى خود را نيز بخورند، و شايد اين براى رعايت مساوات ميان آنها و مستمندان است.

و بالاخره آيه را چنين پايان مى دهد: «اين گونه ما آنها را مسخر شما ساختيم تا شكر خدا را به جا آوريد» (كَذلِكَ سَخَّرْناها لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ).

و راستى اين عجيب است حيوانى با آن بزرگى و قدرت و زور آنچنان تسليم است كه اجازه مى دهد كودكى پاهاى او را محكم ببندد، و او را نحر كند (طريقه نحر كردن اين است كه: كاردى در گودى گردن او فرو مى برند، خونريزى شروع مى شود و حيوان به زودى جان مى دهد).

گاهى خداوند براى نشان دادن اهميت اين تسخير، فرمان اطاعت و تسليم را از اين حيوانات بر مى دارد، و ديده ايم يك شتر خشمگين و عصبانى كه در حال عادى كودك خردسال مهار او را مى كشيد، تبديل به موجود خطرناكى مى شود كه چندين انسان نيرومند از عهده او بر نمى آيند.

* * *

آيه بعد، در واقع پاسخى است به اين سؤال كه: خدا چه نيازى به قربانى دارد؟

و اصولاً فلسفه قربانى كردن چيست؟

مگر اين كار نفعى به حال خدا دارد مى فرمايد: «گوشت ها و خون هاى اين قربانيان هرگز به خدا نمى رسد» (لَنْ يَنالَ اللّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها).

اصولاً، خدا نيازى به گوشت قربانى ندارد، او نه جسم است و نه نيازمند، او وجودى است كامل و بى انتها از هر جهت.

«بلكه آنچه به خدا مى رسد تقوا، پرهيزگاى و پاكى اعمال شما بندگان است» (وَ لكِنْ يَنالُهُ التَّقْوى مِنْكُمْ).

به تعبير ديگر: هدف آن است كه شما با پيمودن مدارج تقوا در مسير يك انسان كامل قرار گيريد و روز به روز، به خدا نزديك تر شويد، همه عبادات، كلاس هاى تربيت براى شما انسان ها است، قربانى، درس ايثار، فداكارى، گذشت و آمادگى براى شهادت در راه خدا به شما مى آموزد، و درس كمك به نيازمندان و مستمندان.

اين تعبير، كه خون آنها نيز به خدا نمى رسد، با اين كه خون قابل استفاده نيست، ظاهراً اشاره به اعمال زشت اعراب جاهلى است كه هر گاه حيوانى را قربانى مى كردند، خون آن را بر سر بت ها و گاه بر در و ديوار «كعبه» مى پاشيدند، و بعضى از مسلمانان نا آگاه بى ميل نبودند كه در اين برنامه خرافى از آنها تبعيت كنند، آيه فوق نازل شد و آنها را نهى كرد.(3)

متأسفانه! هنوز اين رسم جاهلى در بعضى از مناطق وجود دارد كه: هر گاه قربانى به خاطر ساختن خانه اى مى كنند خون آن را بر سقف و ديوار آن خانه مى پاشند، و حتى در ساختمان بعضى از مساجد نيز، اين عمل زشت و خرافى را كه مايه آلودگى مسجد است انجام مى دهند كه بايد مسلمانان بيدار شديداً با آن مبارزه كنند.

 سپس بار ديگر به نعمت تسخير حيوانات اشاره كرده مى گويد: «اين گونه، خداوند چارپايان را مسخر شما كرد تا خدا را به خاطر اين كه شما را هدايت كرده بزرگ بشمريد و تكبير گوئيد» (كَذلِكَ سَخَّرَها لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللّهَ عَلى ما هَداكُمْ).

هدف نهائى اين است كه: به عظمت خدا آشنا شويد، همان خدائى كه شما را در مسير تشريع و تكوين، هدايت كرده، از يكسو، مناسك حج و آئين اطاعت و بندگى را به شما آموخت، و از سوى ديگر، اين حيوانات بزرگ و نيرومند را مطيع فرمان شما ساخت، تا از آنها در راه اطاعت خدا، قربانى كردن، نيكى به نيازمندان، و همچنين تأمين زندگى خود استفاده كنيد.

و لذا در پايان آيه، مى گويد: «بشارت ده نيكوكاران را» (وَ بَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ).

آنها كه از اين نعمت هاى الهى در طريق اطاعت او بهره مى گيرند و وظائف خود را به نيكوترين وجه انجام مى دهند، و مخصوصاً از انفاق در راه خدا كوتاهى نمى كنند.

اين نيكوكاران نه تنها به ديگران نيكى مى كنند كه، نسبت به خويشتن هم بهترين خدمت را انجام مى دهند.

* * *

و از آنجا كه مقاومت در برابر خرافات مشركان كه، در آيات قبل به آن اشاره شد، ممكن است آتش خشم اين گروه متعصب و لجوج را برانگيزد و سبب درگيرى هاى كوچك و بزرگ شود، خداوند در آخرين آيه مورد بحث، مؤمنان را به كمك خود دلگرم ساخته مى گويد: «خداوند از كسانى كه ايمان آورده اند دفاع مى كند» (إِنَّ اللّهَ يُدافِعُ عَنِ الَّذِينَ آمَنُوا).

بگذار طوائف و قبائل عرب، يهود، نصارا و مشركان شبه جزيره، دست به  دست هم بدهند تا مؤمنان را تحت فشار قرار داده و به گمان خود نابود كنند، ولى خداوند وعده دفاع از آنها را داده است، وعده بقاى اسلام تا دامنه قيامت!.

اين وعده الهى مخصوص مؤمنان عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) در برابر مشركان نبود، حكمى است جارى و سارى در تمام اعصار و قرون، مهم آن است كه: ما مصداق «الَّذِينَ آمَنُوا» باشيم كه دفاع الهى به دنبال آن، حتمى است و تخلف ناپذير، آرى، خدا از مؤمنان دفاع مى كند.

و در پايان آيه، موضع مشركان و هم مسلكان آنها را در پيشگاه خدا با اين عبارت روشن مى سازد: «خداوند هيچ خيانتكار كفران كننده اى را دوست ندارد»! (إِنَّ اللّهَ لا يُحِبُّ كُلَّ خَوّان كَفُور).

همانها كه براى خدا شريك قرار دادند، و حتى به هنگام گفتن «لبيك» تصريح به نام بت ها نمودند، و به اين ترتيب، خيانتشان مسجل است، همچنين با بردن نام بت ها بر قربانى ها و فراموش كردن نام خدا كفران نعمت هاى الهى نمودند، با اين حال، چگونه ممكن است خداوند اين خائنان كفران كننده را دوست بدارد؟.

* * *

39أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللّهَ عَلى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ

40الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بِغَيْرِ حَقّ إِلاّ أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللّهُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْض لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَواتٌ  وَ مَساجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللّهِ كَثِيراً وَ لَيَنْصُرَنَّ اللّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ

41الَّذِينَ إِنْ مَكَّنّاهُمْ فِي الأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لِلّهِ عاقِبَةُ الأُمُورِ

ترجمه:

39 ـ به كسانى كه جنگ بر آنان تحميل گرديده، اجازه جهاد داده شده است; چرا كه مورد ستم قرار گرفته اند; و خدا بر يارى آنها تواناست.

40 ـ همانها كه از خانه و شهر خود، به ناحق رانده شدند، جز اين كه مى گفتند: «پروردگار ما، خداى يكتاست»! و اگر خداوند بعضى از مردم را به وسيله بعضى ديگر دفع نكند، ديرها و صومعه ها، و معابد يهود و نصارا، و مساجدى كه نام خدا در آن بسيار برده مى شود، ويران مى گردد! و خداوند كسانى را كه يارى او كنند (و از آئينش دفاع نمايند) يارى مى كند; خداوند قوى و شكست ناپذير است.

41 ـ همان كسانى كه هر گاه در زمين به آنها قدرت بخشيديم، نماز را بر پا مى دارند، و زكات مى دهند، و امر به معروف و نهى از منكر مى كنند، و پايان همه كارها از آن خداست!

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 86، ذيل آيه مورد بحث، و «روح المعانى»، ذيل همين آيه، با مختصر تفاوتى.

2 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 10، صفحه 138، ابواب الذبح، باب 37 (جلد 14، صفحه 152، چاپ آل البيت).

3 ـ «كنز العرفان»، جلد 1، صفحه 314.

▲نخستين فرمان جهاد

در بعضى از روايات مى خوانيم هنگامى كه مسلمانان در «مكّه» بودند، مشركان پيوسته آنها را آزار مى دادند، و مرتباً مسلمانان كتك خورده با سرهاى شكسته خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى رسيدند، شكايت مى كردند (و تقاضاى اذن جهاد  داشتند) اما پيامبر(صلى الله عليه وآله) به آنها مى فرمود: صبر كنيد، هنوز دستور جهاد به من داده نشده، تا اين كه هجرت شروع شد، و مسلمين از «مكّه» به «مدينه» رفتند، خداوند آيه فوق را كه متضمن اذن جهاد است نازل كرد و اين نخستين آيه اى است كه درباره جهاد نازل شده.(1)

گر چه در ميان مفسران در اين كه اين آيه، آغاز دستور جهاد بوده باشد گفتگو است: بعضى: آن را نخستين آيه جهاد مى دانند در حالى كه بعضى ديگر آيه: «قاتِلُوا فِى سَبِيْلِ اللّهِ الَّذِيْنَ يُقاتِلُونَكُم...»(2) را نخستين آيه مى دانند و بعضى ديگر: «اِنَّ اللّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِيْنَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ...»(3) را نخستين مى شمرند.(4)

ولى لحن آيه، تناسب بيشترى براى اين موضوع دارد، چرا كه تعبير «أُذِنَ» صريحاً در آن آمده، و در آن دو آيه ديگر نيامده است، و به عبارت ديگر تعبير اين آيه منحصر به فرد است.

به هر حال، با توجه به آنچه در آخرين آيات گذشته ذكر شد كه، خداوند وعده دفاع از مؤمنان را داده، پيوند آيات مورد بحث با آن روشن مى شود.

در اين آيات، نخست مى گويد: «خداوند به كسانى كه جنگ از طرف دشمنان بر آنها تحميل شده، اجازه جهاد داده است; چرا كه آنها مورد ستم قرار گرفته اند» (أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا).

آن گاه اين اجازه را با وعده پيروزى از سوى خداوند قادر متعال، تكميل كرده مى فرمايد: «و خدا قدرت بر يارى كردن آنها دارد» (وَ إِنَّ اللّهَ عَلى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ).  اين عبارت كه متضمن وعده كمك الهى است با تعبير به «توانائى خدا»، ممكن است اشاره به اين نكته باشد: اين قدرت الهى وقتى به يارى شما مى آيد كه خود نيز به مقدار توانائيتان كسب قدرت كنيد و آمادگى دفاع داشته باشيد تا گمان نكنند مى توانند در خانه هاى خود بنشينند و منتظر يارى پروردگار باشند.

به تعبير ديگر، شما بايد آنچه در توان داريد در اين عالم اسباب به كار گيريد، و در آنجا كه قدرت شما پايان مى گيرد، در انتظار يارى خدا باشيد، و اين همان برنامه اى بود كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در تمام مبارزاتش به كار مى گرفت و پيروز مى شد.

* * *

پس از آن توضيح بيشترى درباره اين ستمديدگانى كه اذن دفاع به آنها داده شده است مى دهد، و منطق اسلام را در زمينه اين بخش از جهاد روشن تر مى سازد، مى گويد: «همان كسانى كه به ناحق از خانه و لانه خود اخراج شدند» (الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بِغَيْرِ حَقّ).

«تنها گناهشان اين بود كه مى گفتند: پروردگار ما خداوند يكتا است»! (إِلاّ أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللّهُ).

بديهى است اقرار به توحيد و يگانگى خدا افتخار است، نه گناه، اين اقرار چيزى نبود كه به مشركان حق دهد آنها را از خانه و زندگيشان بيرون كنند و مجبور به هجرت از «مكّه» به «مدينه» سازند، بلكه اين تعبير لطيفى است كه براى محكوم كردن طرف، در اين گونه موارد گفته مى شود.

فى المثل به شخصى كه در برابر خدمت و نعمت، ناسپاسى كرده مى گوئيم: گناه ما اين بود كه به تو خدمت كرديم، اين كنايه اى است از بى خبرى طرف كه در  برابر خدمت، كيفر گناه داده است.(5)

سپس، يكى از فلسفه هاى تشريع جهاد را اين چنين بازگو مى كند: «اگر خداوند از مؤمنان دفاع نكند، و از طريق اذن جهاد، بعضى را به وسيله بعضى دفع ننمايد، ديرها، صومعه ها، معبدهاى يهود و نصارا و مساجدى كه نام خدا در آن بسيار برده مى شود، ويران مى گردد» (وَ لَوْ لا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْض لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللّهِ كَثِيراً).

آرى، اگر افراد با ايمان و غيور، دست روى دست بگذارند و تماشاچى فعاليت هاى ويرانگرانه طاغوت ها، مستكبران و افراد بى ايمان و ستمگر باشند و آنها ميدان را خالى ببينند، اثرى از معابد و مراكز عبادت الهى باقى نخواهند گذارد; چرا كه معبدها جاى بيدارى است، محراب ميدان مبارزه و جنگ است، و مسجد در برابر خود كامگان سنگر است، و اصولاً هر گونه دعوت به خدا پرستى بر ضد جبارانى است كه مى خواهند مردم آنها را همچون خدا بپرستند! و لذا اگر آنها فرصت پيدا كنند، تمام اين مراكز را با خاك يكسان خواهند كرد.

اين، يكى از اهداف تشريع جهاد و اذن در مقاتله و جنگ است.

در اين كه: ميان «صوامع»، «بيع»، «صلوات» و «مساجد» چه تفاوتى است؟ مفسران بيانات گوناگونى دارند، اما آنچه صحيح تر به نظر مى رسد اين است كه:

«صوامع» جمع «صومعه» به معنى مكانى است كه معمولاً در بيرون شهرها و دور از جمعيت، براى تاركان دنيا، زهاد و عباد ساخته مى شد كه در فارسى به آن «دير» گويند (بايد توجه داشت «صومعه» در اصل به معنى بنائى است كه قسمت بالاى آن به هم پيوسته است، و ظاهراً اشاره به گلدسته هاى چهار پهلوئى  بوده كه راهبان براى صومعه خود درست مى كردند).

«بيع» جمع «بيعة» به معنى «معبد نصارا» است كه «كنيسه» يا «كليسا» نيز به آن گفته مى شود.

«صلوات» جمع «صلوة» به معنى «معبد يهود» است، و بعضى آن را معرب «صلوثا» مى دانند كه در لغت عبرانى به معنى نماز خانه است.

و «مساجد» جمع «مسجد» معبد مسلمين است.

بنابراين، «صوامع» و «بيع» گر چه هر دو متعلق به نصارا است، ولى يكى از اين دو، نام معبد عمومى است و ديگرى نام مركز تاركان دنيا.

بعضى نيز «بيع» را لفظ مشتركى دانسته اند كه هم بر معابد يهود گفته مى شود و هم بر معابد مسيحيان.

ضمناً، جمله: يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللّهِ كَثِيراً: «نام خدا در آن بسيار برده مى شود» ظاهراً توصيفى است براى خصوص مساجد; چرا كه مساجد مسلمين با توجه به نمازهاى پنجگانه كه در تمام ايام سال در آن انجام مى گيرد، پر رونق ترين مراكز عبادت در جهان است، در حالى كه بسيارى از معابد ديگر تنها يك روز در هفته و يا روزهائى در سال مورد بهره بردارى قرار مى گيرد.

در پايان آيه، بار ديگر وعده نصرت الهى را تكرار و تأكيد كرده مى گويد: «به طور مسلّم خداوند كسانى كه او را يارى كنند و از آئين و مراكز عبادتش دفاع نمايند، يارى مى كند» (وَ لَيَنْصُرَنَّ اللّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ).

و بدون شك، اين وعده خدا انجام شدنى است; چرا كه «او قوى و قادر و غير قابل شكست است» (إِنَّ اللّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ).

 تا مدافعان خط توحيد، تصور نكنند در اين ميدان مبارزه حق و باطل، و در برابر انبوه عظيم دشمنان سر سخت، تنها و بدون تكيه گاهند.  

و از پرتو همين وعده الهى بود كه مدافعان راه خدا در ميدان هاى جنگ با دشمنان با اين كه در بسيارى از صحنه ها از نظر نفرات و ساز و برگ جنگى در اقليت بودند، بر آنها پيروز مى شدند، آنچنان پيروزى كه جز از طريق نصرت و يارى الهى، قابل تفسير و توجيه نبود.

* * *

و آخرين آيه، كه تفسيرى است در مورد ياران خدا كه در آيه قبل وعده يارى به آنها داده شده است، چنين مى گويد: «آنها كسانى هستند كه هر گاه در زمين به آنها قدرت بخشيديم، نماز را بر پا مى دارند و زكات را ادا مى كنند، و امر به معروف و نهى از منكر مى نمايند» (الَّذِينَ إِنْ مَكَّنّاهُمْ فِي الأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ).

آنها هرگز پس از پيروزى، همچون خودكامگان و جباران، به عيش و نوش، و لهو و لعب نمى پردازند، و در غرور و مستى فرو نمى روند، بلكه پيروزى ها و موفقيت ها را نردبانى براى ساختن خويش و جامعه قرار مى دهند، آنها پس از قدرت يافتن، تبديل به يك طاغوت جديد نمى شوند، ارتباطشان با خدا محكم و با خلق خدا نيز مستحكم است; چرا كه «صلوة» (نماز) سمبل پيوند با خالق است، و «زكات» رمزى براى پيوند با خلق، و «امر به معروف و نهى از منكر» پايه هاى اساسى ساختن يك جامعه سالم محسوب مى شود، و همين چهار صفت براى معرفى اين افراد كافى است و در سايه آن ساير عبادات و اعمال صالح و ويژگى هاى يك جامعه با ايمان و پيشرفته فراهم است.(6)

بايد توجه داشت: «مَكَّنّا» از ماده «تمكين»، و «تمكين» به معنى فراهم  ساختن وسائل و ابزار كار است، اعم از آلات و ادوات لازم، يا علم و آگاهى كافى و توان و نيروى جسمى و فكرى.

«معروف» به معنى كارهاى خوب و حق است، و منكر به معنى زشت و باطل، چرا كه اولى براى هر انسان پاك سرشتى شناخته شده، و دومى ناشناس است، و به تعبير ديگر، اولى هماهنگ با فطرت انسانى است و دومى ناهماهنگ.

و در پايان آيه مى فرمايد: «و پايان همه كارها از آن خدا است» (وَ لِلّهِ عاقِبَةُ الأُمُورِ).

يعنى همان گونه كه آغاز هر قدرت و پيروزى از ناحيه خدا مى باشد، سرانجام نيز تمام اين ها به او باز مى گردد كه: «اِنّا لِلّهِ وَ اِنّا اِلَيْهِ راجِعُون».

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 87 و تفسير «فخر رازى»، جلد 23، صفحه 39، ذيل آيه مورد بحث.

2 ـ بقره، آيه 190.

3 ـ توبه، آيه 111.

4 ـ «الميزان»، جلد 14، صفحه 419.

5 ـ و از اينجا روشن مى شود: استثناء در آيه فوق، استثناء متصل است منتهى با معنى كنائى و ذكر فرد ادعائى (دقت كنيد).

6 ـ پيرامون اهميت «امر به معروف و نهى از منكر»، و ساير مسائل مربوط به اين دو وظيفه اسلامى، و همچنين پاسخ سؤالاتى كه در اين زمينه مى شود، مشروحاً در جلد سوم، صفحه 34 تا 42، ذيل آيه 104 سوره «آل عمران» بحث كرده ايم.

▲1 ـ فلسفه تشريع جهاد

گر چه در گذشته، پيرامون اين مسأله مهم، بحث بسيار كرده ايم(1) ولى با توجه به اين كه احتمالاً آيات مورد بحث، نخستين آياتى است كه اجازه جهاد را براى مسلمانان صادر كرده است، و محتواى آن اشاره اى به فلسفه اين حكم دارد، تذكر مجددى در اين زمينه لازم به نظر مى رسد.

در اين آيات به دو قسمت مهم، از فلسفه هاى جهاد اشاره شده است:

نخست، جهاد «مظلوم» در برابر «ظالم و ستمگر» كه حق مسلّم طبيعى، فطرى و عقلى او است كه تن به ظلم ندهد، برخيزد، فرياد كند، و دست به اسلحه برد، ظالم را بر سر جاى خود بنشاند و دست آلوده او را از حقوق خود كوتاه سازد.

 ديگر، جهاد در برابر طاغوت هائى است كه قصد محو نام خدا را از دل ها و ويران ساختن معابدى كه مركز بيدارى افكار است دارند.

در برابر اين گروه، نيز بايد به پا خاست تا نتوانند ياد الهى را از خاطره ها محو كنند، مردم را تخدير نموده، بنده و برده خويش سازند.

اين نكته، نيز قابل توجه است كه: ويران كردن معابد و مساجد، تنها به اين نيست كه با وسائل تخريب، به جان آنها بيفتند و آنها را در هم بكوبند، بلكه ممكن است از طرق غير مستقيم وارد شوند، و آن قدر سرگرمى هاى ناسالم فراهم سازند و يا تبليغات سوء كنند كه توده مردم را از معابد و مساجد، منحرف نمايند و به اين ترتيب، آنها را عملاً به ويرانه اى تبديل نمايند.

بنابراين، آنها كه مى گويند: چرا اسلام اجازه داده است مسلمانان با توسل به زور و نبرد مسلحانه، مقاصد خود را پيش ببرند؟ چرا با توسل به منطق هدف هاى اسلامى پياده نمى شود؟ پاسخشان از آنچه در بالا گفتيم به خوبى روشن مى شود.

آيا در برابر ظالم بيدادگرى كه مردم را به جرم گفتن «لا اله الا اللّه» از خانه و كاشانه شان آواره مى سازد، و هستى آنها را تملك مى كند، و پايبند به هيچ قانون و منطقى نيست، مى توان با حرف حساب ايستاد؟!.

آيا در برابر چنين ديوانگان بى منطق، جز با زبان اسلحه مى توان سخن گفت؟.

اين درست به اين مى ماند كه، بگويند: چرا شما با اسرائيل غاصب بر سر يك ميز نمى نشينيد و مذاكره نمى كنيد؟ همان اسرائيلى كه تمام قوانين بين المللى و اخطارها و تصويب نامه هاى سازمان هاى جهانى را كه مورد اتفاق تمام ملت ها است، و تمام قوانين بشرى و دينى را زير پا گذاشته است، آيا چنين كسى منطق و مذاكره مى فهمد؟!

 اسرائيلى كه هزاران هزار كودك بى گناه، پير زنان و پير مردان و حتى بيماران بيمارستان ها در زير بمب هاى آتش زايش، قطعه، قطعه شده و سوخته اند، كسى است كه بايد از در منطق با او وارد شد؟(2)

همچنين كسانى كه وجود يك معبد و مسجد را كه سبب آگاهى و حركت توده هاى مردم است، مزاحم منافع نامشروع خود مى بينند و به هر قيمتى بتوانند در هدم و محو آن مى كوشند، آيا اينها اشخاصى هستند كه بايد از طرق مسالمت آميز با آنها وارد بحث شد؟

به هر حال، اگر مسائل ذهنى را كنار بگذاريم، و به واقعيات موجود در جوامع انسانى بنگريم، يقين خواهيم كرد: در بعضى از موارد چاره اى جز توسل به اسلحه و زور نيست، و اين هم از ناتوانى منطق نيست، بلكه عدم آمادگى جباران براى پذيرش منطق صحيح است، بدون شك هر جا منطق مؤثر افتد، حق تقدم با آن است.

* * *

1 ـ درباره فلسفه جهاد در جلد دوم، صفحه 14 به بعد، ذيل آيه 193 سوره «بقره» بحث كرده ايم.

2 ـ اكنون كه تصحيح اين جلد انجام مى شود، فلسطين در آتش و خون مى سوزد، چند سال است ملت فلسطين با تكيه بر خود، قيام كرده اند، تنها با سنگ بر دشمن حمله مى كنند و دشمن از هوا و زمين مى كُشد و ويران مى كند، مسلمانان فلسطين گاه با حركتى انتحارى، تعدادى از صهيونيست ها را به دَرَك مى فرستند، اما آنها با هليكوپتر، موشك و تانك از زمين و هوا آنها را به رگبار مى بندند، خانه هايشان را با بولدوزر ويران مى كنند و مزارعشان را نابود، و اين كار و شغل روزانه مسلمانان فلسطين و جوانان آنها است و خداوندبر يارى آنها قادر است.

و متأسفانه همين امروز ترور «شيخ احمد ياسين» رهبر حماس به دست صهيونيست ها انجام يافت و موجى از خشم در جهان اسلام همراه تظاهرات به راه افتاد.(3 / 1 / 1382)

▲2 ـ خداوند به چه كسانى وعده يارى داده است؟

اين تصور اشتباه است كه وعده پيروزى و يارى خدا و دفاع از مؤمنان كه در آيات فوق و ساير آيات قرآن آمده است، خارج از سنت آفرينش و قوانين حيات مى باشد، چنين نيست، اين وعده را خداوند تنها به كسانى داده است كه: تمام  نيروهاى خود را بسيج كنند، و با همه توان به ميدان آيند، و لذا در تعبير آيات فوق مى خوانيم: «لَوْ لا دَفَعَ اللّهُ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْض».

بنابراين، دفع ظالمان را خدا تنها با نيروهاى غيبى و قدرت صاعقه و زلزله (جز در موارد استثنائى) نمى كند، بلكه به وسيله مؤمنان راستين شرّ آنها را دفع مى نمايد، تنها چنين كسانى را زير پوشش حمايت خود قرار مى دهد.

بنابراين، وعده هاى الهى نه تنها نبايد سبب سستى و برداشتن بار مسئوليت از دوش شود، بلكه بايد موجب تحرك بيشتر و فعاليت دامنه دارتر گردد، و البته در اين صورت، پيروزى از ناحيه خدا تضمين شده است.

و نيز ياد آورى مى شود: اين گروه از مؤمنان تنها قبل از پيروزى به در خانه خدا نمى روند، بلكه بعد از پيروزى هم به مقتضاى: «الَّذِينَ إِنْ مَكَّنّاهُمْ فِي الأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ...» نيز رابطه خود را با او همچنان محكم مى دارند، و پيروزى بر دشمن را وسيله اى براى نشر حق و عدالت و فضيلت قرار مى دهند.

در بعضى از روايات اسلامى آيه فوق به حضرت مهدى(عليه السلام) و يارانش، يا آل محمد(صلى الله عليه وآله) به طور عموم، تفسير شده است، چنان كه در حديثى از امام باقر(عليه السلام)مى خوانيم كه در تفسير آيه «الَّذِينَ إِنْ مَكَّنّاهُمْ فِي الأَرْضِ...» فرمود: اين آيه تا آخر از آن «آل محمّد و مهدى و ياران او» است:

يَمْلِكُهُمُ اللّهُ مَشارِقَ الأَرْضِ وَ مَغارِبَها، وَ يُظْهِرُ الدِّيْنَ، وَ يُمِيْتُ اللّهُ بِهِ وَ بِأَصْحابِهِ الْبِدَعَ وَ الْباطِلَ، كَما أَماتَ الشُّقاةُ الْحَقَّ، حَتّى لا يُرى أَيْنَ الظُّلْمُ، وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ:

«خداوند شرق و غرب زمين را در سيطره حكومت آنها قرار مى دهد، آئينش را آشكار مى سازد، و به وسيله مهدى(عليه السلام) و يارانش، بدعت و باطل را نابود مى كند آنچنان كه تبهكاران، حق را نابود كرده بودند، و آنچنان مى شود كه: بر صفحه  زمين، اثرى از ظلم ديده نمى شود (چرا كه) آنها امر به معروف و نهى از منكر مى كنند».(1)

در اين زمينه احاديث ديگرى نيز وارد شده است.

اما همان گونه كه بارها گفته ايم، اين احاديث بيان كننده مصداق هاى روشن و آشكار است و مانع عموميت مفهوم آيه نيست، بنابراين، مفهوم گسترده آيه، همه افراد با ايمان، مجاهد و مبارز را شامل مى شود.

* * *

1 ـ تفسير «على بن ابراهيم»، مطابق نقل «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 506.

▲3 ـ «محسنين»، «مخبتين» و «ياوران اللّه»

در آيات فوق و آيات قبل از آن، گاه دستور مى دهد به «محسنين» (نيكوكاران) بشارت ده، و بعد آنها را به عنوان كسانى كه ايمان آورده اند، خيانت و كفران نمى كنند، معرفى مى نمايد.

و گاه سخن از «مخبتين» (متواضعان) به ميان آورده، و آنها را به عنوان كسانى كه به هنگام ياد خدا، دل هايشان ترسان مى شود و در برابر مصائب، صابر و شكيبا و برپادارنده نماز، و انفاق كننده از همه مواهب هستند، تفسير مى نمايد.

و سرانجام ويژگى هاى «ياران اللّه» را اين مى شمرد كه: به هنگام پيروزى راه طغيان پيش نمى گيرند، نماز را بر پا مى دارند و زكات را ادا مى كنند و امر به معروف و نهى از منكر دارند.

جمع بندى اين آيات، نشان مى دهد: مؤمنان راستين كه داراى همه اين ويژگى ها هستند، از يكسو، از نظر اعتقاد و احساس مسئوليت بسيار نيرومند، و از سوى ديگر، از نظر عمل در جنبه هاى ارتباط با خالق و خلق و مبارزه با فساد قوى و پر استقامتند.

* * *

42وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوح وَ عادٌ وَ ثَمُودُ

43وَ قَوْمُ إِبْراهِيمَ وَ قَوْمُ لُوط

44وَ أَصْحابُ مَدْيَنَ وَ كُذِّبَ مُوسى فَأَمْلَيْتُ لِلْكافِرِينَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ

45فَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَة أَهْلَكْناها وَ هِيَ ظالِمَةٌ فَهِيَ خاوِيَةٌ عَلى عُرُوشِها وَ بِئْر مُعَطَّلَة وَ قَصْر مَشِيد

ترجمه:

42 ـ اگر تو را تكذيب كنند، (امر تازه اى نيست;) پيش از آنها قوم نوح و عاد و ثمود (پيامبرانشان را) تكذيب كردند.

43 ـ و همچنين قوم ابراهيم و قوم لوط.

44 ـ و اصحاب مدين (قوم شعيب); و نيز موسى (از سوى فرعونيان) تكذيب شد; اما من به كافران مهلت دادم، سپس آنها را مجازات كردم. ديدى چگونه (عمل آنها را) انكار نمودم؟!

45 ـ چه بسيار شهرها و آبادى هائى كه آنها را نابود و هلاك كرديم در حالى كه (مردمش) ستمگر بودند، به گونه اى كه بر سقف هاى خود فرو ريخت! و چه بسيار چاه پر آب كه بى صاحب ماند; و چه بسيار قصرهاى محكم و مرتفع!

▲بئر معطله و قصر مشيد!

از آنجا كه در آيات گذشته، سخن از مشكلات طاقت فرسائى بود كه دشمنان اسلام براى مؤمنان فراهم ساخته بودند، آنها را اذيت و آزار مى كردند و  از خانه و كاشانه شان ـ به جرم يكتاپرستى ـ آواره مى ساختند، لذا دستور جهاد در برابر آنها صادر شد.

در آيات مورد بحث، از يكسو به پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان دلدارى مى دهد و از سوى ديگر، عاقبت شوم كافران را روشن مى سازد.

نخست، مى گويد: «اگر تو را تكذيب كنند، غمگين مباش! چرا كه پيش از آنها قوم نوح و عاد و ثمود، پيامبرانشان را تكذيب كردند» (وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوح وَ عادٌ وَ ثَمُودُ).

* * *

«و همچنين قوم ابراهيم و قوم لوط، اين دو پيامبر بزرگ را تكذيب نمودند» (وَ قَوْمُ إِبْراهِيمَ وَ قَوْمُ لُوط).

* * *

و نيز «مردم سرزمين مدين، به تكذيب شعيب برخاستند، و موسى از سوى فرعون و فرعونيان تكذيب شد» (وَ أَصْحابُ مَدْيَنَ وَ كُذِّبَ مُوسى).

همان گونه كه اين مخالفت ها و تكذيب ها موجب سستى اين پيامبران بزرگ در دعوتشان به سوى توحيد و حق و عدالت نگشت، مسلماً در روح پاك و پر استقامت تو نيز اثر نخواهد گذارد.

ولى اين كافران كور دل تصور نكنند براى هميشه مى توانند به اين برنامه هاى ننگين ادامه دهند: «من در گذشته به كافران مهلت دادم، تا امتحان خود را كاملاً بدهند، و بر آنها اتمام حجت شود، و غرق ناز و نعمت گردند، سپس آنها را زير ضربات مجازات گرفتم» (فَأَمْلَيْتُ لِلْكافِرِينَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ).

«ديدى چگونه من شديدا عملشان را انكار كردم و زشتى آن را نشان دادم»

(فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ).(1)

نعمت هاى آنها را گرفتم و نقمت و بدبختى به آنها دادم، حياتشان را گرفتم و مرگ در عوض آن دادم.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، چگونگى مجازات خدا را كه در جمله قبل سر بسته بود، به طور گسترده بيان شده است، مى فرمايد: «چه بسيار شهرها و آبادى ها كه ما آنها را هلاك كرديم در حالى كه ظالم و ستمگر بودند» (فَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَة أَهْلَكْناها وَ هِيَ ظالِمَةٌ).

«آنها بر سقف هاى خود فرو ريختند» (فَهِيَ خاوِيَةٌ عَلى عُرُوشِها).

يعنى شدت حادثه به قدرى بود كه نخست سقف ها فرو ريختند و بعد ديوارها به روى سقف ها!.

«و چه بسيار چاه هاى پر آبى كه صاحبانش نابود و آب هايش در زمين فرو رفته بود، معطل و بى مصرف ماندند، نه كسى از آنها آبى مى كشد و نه تشنه اى از آن سيراب مى گردد» (وَ بِئْر مُعَطَّلَة).

«و چه بسيار قصرهاى پرشكوه و كاخ هاى سر به آسمان كشيده و به صورت زيبا گچكارى شده، ويران گشتند» و صاحبانش به ديار عدم شتافتند (وَ قَصْر مَشِيد).(2)

و به اين ترتيب، هم مساكن پر زرق و برق و مستحكم آنها بى صاحب ماند    و هم آب هائى كه مايه آبادى زمين هايشان بود.

* * *

نكته:

جالب است: در رواياتى كه از طرق اهلبيت(عليهم السلام) به ما رسيده جمله «وَ بِئْر مُعَطَّلَة» به علماء و دانشمندانى كه در جامعه تنها مانده اند و كسى از علومشان بهره نمى گيرد، تفسير شده است!.

از امام موسى بن جعفر(عليه السلام) در تفسير جمله وَ بِئْر مُعَطَّلَة وَ قَصْر مَشِيد» مى خوانيم: اَلْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ الاِمامُ الصّامِتُ، وَ الْقَصْرُ الْمَشِيْدُ الاِمامُ النّاطِقُ:

«چاه معطل، كه از آن بهره نمى گيرند، امام خاموش، و قصر محكم سر برافراشته امام ناطق است».

نظير همين مضمون از امام صادق(عليه السلام) نيز نقل شده است.(3)

اين تفسير در حقيقت نوعى از تشبيه است (همان گونه كه حضرت مهدى(عليه السلام) و عدالت عالمگير او در روايات به «ماء مَعِيْن» (آب جارى) تشبيه شده است.

يعنى هنگامى كه امام در مسند حكومت قرار گيرد، همچون قصر رفيع محكمى است كه از دور و نزديك ديده ها را به خود جلب مى كند، و پناهگاهى براى همگان است، اما هنگامى كه از مسند حكومت دور گردد، و مردم اطراف او را خالى كرده، نا اهلان به جاى او بنشينند به چاه پر آبى مى ماند كه به دست فراموشى سپرده شود، نه تشنه كامان از آن بهره مى گيرند، و نه درختان و گياهان با آن پرورش مى يابند.

و در همين زمينه، شاعر عرب چه جالب سروده است:  بِئْرٌ مُعَطَّلَةٌ وَ قَصْرٌ مُشْرَفٌ *** مَثَلٌ لاِ لِ مُحَمَّد مُسْتَطْرَفٌ

فَالْقَصْرُ مَجْدُهُمُ الَّذِى لا يُرْتَقى *** وَ الْبِئْرُ عِلْمُهُمُ الَّذِى لا يُنْزَفُ:

«چاه متروك و قصر برافراشته، مثال زيبائى براى آل محمّد(صلى الله عليه وآله) است.

«قصر»، مجد و عظمت آنها است كه كسى به آن نمى رسد، و «چاه»، علم و دانش آنها است كه هرگز پايان نمى گيرد».(4)

* * *

46أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ يَسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لا تَعْمَى الأَبْصارُ وَ لكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ

47وَ يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذابِ وَ لَنْ يُخْلِفَ اللّهُ وَعْدَهُ وَ إِنَّ يَوْماً عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَة مِمّا تَعُدُّونَ

48وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَة أَمْلَيْتُ لَها وَ هِيَ ظالِمَةٌ ثُمَّ أَخَذْتُها وَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ

ترجمه:

46 ـ آيا آنان در زمين سير نكردند، تا دل هائى داشته باشند كه حقيقت را با آن درك كنند; يا گوش هاى شنوائى كه با آن (نداى حق را) بشنوند؟! چرا كه چشم هاى ظاهر نابينا نمى شود، بلكه دل هائى كه در سينه هاست كور مى شود.

47 ـ آنان از تو تقاضاى شتاب در عذاب مى كنند; در حالى كه خداوند هرگز از وعده خود تخلف نخواهد كرد! و يك روز نزد پروردگارت، همانند هزار سال از سال هائى است كه شما مى شمريد!

48 ـ و چه بسيار شهرها و آبادى هائى كه به آنها مهلت دادم، در حالى كه ستمگر بودند; (اما از اين مهلت استفاده نكردند،) سپس آنها را مجازات كردم; و بازگشت، تنها به سوى من است!

1 ـ «نَكِيرِ» به معنى «انكار» و در اينجا اشاره به مجازات است.

2 ـ «مَشِيد» از ماده «شيد» (بر وزن صيد) به دو معنى آمده است: نخست، به معنى ارتفاع، و ديگرى به معنى گچ، در صورت اول، «مشيد» به معنى قصرهاى مرتفع و سر به آسمان كشيده است، و در صورت دوم، به معنى قصرهائى است كه بسيار محكم بنا مى شود تا از حوادث روزگار مصون بماند; زيرا در آن زمان بيشتر خانه ها از گِل ساخته مى شده است، و خانه هائى كه با گچ مى ساختند نسبت به خانه هاى گلين بسيار محكم تر بود.

3 ـ تفسير «برهان»، جلد 3، صفحه 30.

4 ـ تفسير «برهان»، جلد 3، صفحه 30.

▲سير در ارض و بيدارى دل ها

از آنجا كه در آيات گذشته، سخن از اقوام ظالم و ستمگرى بود كه خداوند آنها را به كيفر اعمالشان رسانيد، و شهر و ديارشان را ويران ساخت، در نخستين  آيه مورد بحث، به عنوان تأكيد روى اين مسأله مى گويد: «آيا آنها سير در زمين نكردند تا دل هائى داشته باشند كه با آن حقيقت را درك كنند؟ يا گوش هاى شنوائى كه نداى حق را بشنوند» (أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ يَسْمَعُونَ بِها).

آرى، ويرانه هاى كاخ هاى ستمگران و مساكن ويران شده جباران و دنيا پرستان، كه روزى در اوج قدرت مى زيستند، هر يك در عين خاموشى هزار زبان دارند و با هر زبانى هزاران نكته مى گويند.

اين ويرانه ها، كتاب هاى گويا و زنده اى است از سرگذشت اين اقوام، از نتائج اعمال و رفتارشان و از برنامه هاى ننگين و كيفر شومشان.

اين زمين هاى خاموش، و آثارى كه در اين ويرانه ها به چشم مى خورد، چنان نغمه هاى شورانگيزى در جان انسان مى دمند كه گاه، مطالعه يكى از آنها به اندازه مطالعه يك كتاب قطور، به انسان درس مى دهد، و با توجه به تكرار تاريخ، كه اصل اساسى زندگى انسان ها است آينده را در برابرش مجسم مى كنند آرى، مطالعه آثار گذشتگان گوش را شنوا و چشم را بينا مى سازد.

و به همين دليل، در بسيارى از آيات قرآن، دستور جهانگردى داده شده است، اما جهانگردى الهى و اخلاقى كه دل عبرت بين از ديده بيرون آيد و «ايوان مدائن» و قصرهاى فراعنه را آئينه عبرت بداند.

گاهى از راه «دجله» سرى به «مدائن» زند و گاه سيلابى از اشك همچون دجله بر خاك مدائن جارى سازد.

از دندانه هاى قصرهاى ويران شده شاهان جبار، پندهائى نو نو بشنود، و از درون اين ذرات خاك، اين نغمه را به گوش جان دريابد كه: «گامى دو سه، بر ما  نه، اشكى دو سه هم بفشان»!.(1)

آن گاه براى اين كه حقيقت اين سخن آشكارتر گردد، قرآن مى گويد: چه بسيارند كسانى كه ظاهراً چشم بينا و گوش شنوا دارند، اما در واقع كوران و كرانند، «چرا كه چشم هاى ظاهر نابينا نمى شود، بلكه دل هائى كه در سينه ها جاى دارد، بينائى را از دست مى دهد» (فَإِنَّها لا تَعْمَى الأَبْصارُ وَ لكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ).

در حقيقت، آنها كه چشم ظاهرى خويش را از دست مى دهند، كور و نابينا نيستند و گاه روشن دلانى هستند از همه آگاه تر، نابينايان واقعى كسانى هستند كه چشم قلبشان كور شده و حقيقت را درك نمى كنند!.

لذا در روايتى از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: شَرُّ الْعَمى، عَمَى الْقَلْبِ: «بدترين نابينائى نابينائى دل است»!.

وَ أَعْمَى الْعَمى، عَمَى الْقَلْبِ: «نابينائى ترين نابينائى ها نابينائى دل است».(2)

و در روايت ديگرى كه در كتاب «غوالى اللئالى» آمده، مى خوانيم: پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: اِذا أَرادَ اللّهُ بِعَبْد خَيْراً فَتَحَ عَيْنَ قَلْبِهِ فَيُشاهِدُ بِها ما كانَ غائِباً عَنْهُ:

«هنگامى كه خدا بخواهد در حق بنده اى نيكى كند، چشمان قلب او را مى گشايد تا چيزهائى را كه از او پنهان بود، مشاهده كند».3

اما اين سؤال كه: چگونه نسبت درك حقايق به قلب ها كه در سينه ها قرار دارد داده شده است، با اين كه: مى دانيم قلب جز تلمبه اى براى گردش خون نيست؟

 در جلد اول تفسير «نمونه»، ذيل آيه 7 سوره «بقره» مشروحاً به آن پاسخ داده ايم و خلاصه و فشرده اش اين است:

يكى از معانى «قلب»، «عقل» است و يكى از معانى «صدر»، ذات و سرشت انسان.

به علاوه قلب، مظهر عواطف است و هر گاه برقى از عواطف و ادراك هائى كه مايه حركت و جنبش است در روح انسان آشكار شود، نخستين اثرش، در همين قلب جسمانى، ظاهر مى گردد، ضربان قلب دگرگون مى شود، خون با سرعت، به تمام ذرات بدن انسان مى رسد، و نشاط و نيروى تازه اى به آن مى بخشد، بنابراين، اگر پديده هاى روحى به قلب نسبت داده مى شود، به خاطر آن است كه: نخستين مظهر آن در بدن انسان قلب او است (دقت كنيد).

جالب توجه اين كه: مجموعه ادراكات انسان در آيه فوق، به «قلب» (عقل) و «آذان» (گوش ها) نسبت داده شده است، اشاره به اين كه: براى درك حقايق دو راه بيشتر وجود ندارد يا بايد انسان از درون جانش جوششى داشته باشد و مسائل را شخصا تحليل كند و به نتيجه لازم برسد.

و يا گوش به سخن ناصحان مشفق، هاديان راه و پيامبران خدا و مردان حق بدهد، و يا از هر دو راه به حقايق برسد.(4)

* * *

دومين آيه مورد بحث، چهره ديگرى از جهالت و بى خبرى كوردلان بى ايمان را ترسيم مى كند، مى گويد: «آنها با عجله از تو تقاضاى عذاب مى كنند و مى گويند: اگر راست مى گوئى پس چرا مجازات الهى دامان ما را نمى گيرد»؟! (وَ يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذابِ).

 در پاسخ به آنها بگو: زياد عجله نكنيد «خداوند هرگز از وعده خود تخلف نخواهد كرد»! (وَ لَنْ يُخْلِفَ اللّهُ وَعْدَهُ).

كسى عجله مى كند كه بترسد فرصت از دستش برود و امكاناتش پايان گيرد، اما خدائى كه از ازل تا ابد بر همه چيز قادر بوده و هست، عجله براى او مطرح نيست و هميشه قادر بر انجام وعده هاى خود مى باشد.

براى او يك ساعت، يك روز و يك سال، فرق نمى كند: «چرا كه يك روز در نزد پروردگار تو همانند هزار سال از سال هائى است كه شما مى شمريد» (وَ إِنَّ يَوْماً عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَة مِمّا تَعُدُّونَ).

بنابراين، آنها چه از روى حقيقت، و چه از روى استهزاء و مسخره، اين سخن را تكرار كنند و بگويند: «چرا عذاب خدا بر سر ما نازل نمى شود»؟! بايد بدانند عذاب در انتظار آنها است، و دير، يا زود به سراغشان مى آيد، و اگر مهلتى داده شود، فرصتى است براى بيدارى و تجديد نظر، ولى آنها بايد توجه كنند كه بعد از نزول عذاب، درهاى توبه و بازگشت به كلى بسته مى شود و راهى به سوى نجات نيست.

در مورد جمله «إِنَّ يَوْماً عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَة مِمّا تَعُدُّونَ»، علاوه بر تفسير بالا (يكسان بودن يك روز و هزار سال در برابر قدرت خدا،) تفسيرهاى ديگرى نيز ذكر كرده اند.

از جمله اين كه: ممكن است شما براى انجام دادن كارى يك هزار سال وقت لازم داشته باشيد، اما خداوند در يك روز (بلكه كمتر) آن را انجام مى دهد، بنابراين مجازات او مقدمات زيادى نمى خواهد.

ديگر اين كه: يك روز از ايام آخرت، همانند يك هزار سال در دنيا است (و پاداش و كيفرش نيز به همين نسبت افزايش مى يابد) لذا در روايتى مى خوانيم:  اِنَّ الْفُقَراءَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ قَبْلَ الأَغْنِياءِ بِنِصْفَ يَوْم، خَمْسَمِأَةَ عام: «تهيدستان قبل از ثروتمندان به نصف روز ـ پانصد سال ـ وارد بهشت مى شوند»!.(5)

* * *

در آخرين آيه، بار ديگر روى همان مسأله اى كه در چند آيه قبل، تكيه شده بود تأكيد مى كند و به كافران لجوج اين چنين هشدار مى دهد: «چه بسيار شهرها و آبادى ها كه به آنها مهلت دادم در حالى كه ستمگر بودند (مهلت دادم تا اين كه بيدار شوند و هنگامى كه بيدار نشدند باز هم مهلت دادم تا در ناز و نعمت فرو روند) اما ناگهان آنها را زير ضربات مجازات گرفتم» (وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَة أَمْلَيْتُ لَها وَ هِيَ ظالِمَةٌ ثُمَّ أَخَذْتُها).

آنها نيز مثل شما از دير شدن عذاب، شكايت داشتند و مسخره مى كردند و آن را دليل بر بطلان وعده پيامبران مى گرفتند، ولى، سرانجام گرفتار شدند و هر چه فرياد كشيدند، فريادشان به جائى نرسيد.

آرى، «همه به سوى من باز مى گردند» و تمام خطوط به خدا منتهى مى شود و همه اين اموال و ثروت ها مى ماند و وارث همه او است (وَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ).

* * *

49قُلْ يا أَيُّهَا النّاسُ إِنَّما أَنَا لَكُمْ نَذِيرٌ مُبِينٌ

50فَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ  

51وَ الَّذِينَ سَعَوْا فِي آياتِنا مُعاجِزِينَ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ

ترجمه:

49 ـ بگو: «اى مردم! من براى شما بيم دهنده آشكارى هستم!

50 ـ آنها كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، آمرزش و روزى پر ارزشى براى آنهاست!

51 ـ و آنها كه در (محو) آيات ما تلاش كردند، (و چنين مى پنداشتند) كه مى توانند بر اراده حتمى ما غالب شوند، اصحاب دوزخند»!

1 ـ در زمينه بررسى تاريخ گذشتگان از طريق جهانگردى و «سير در ارض»، در جلد سوم تفسير «نمونه»، صفحه 101 به بعد، ذيل آيه 137 سوره «آل عمران» بحث مشروحى داشته ايم.

2 و 3 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 508.

4 ـ اقتباس از تفسير «الميزان»، جلد 14، صفحه 426.

5 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 90، ذيل آيه مورد بحث.

▲رزق كريم

از آنجا كه در آيات گذشته، سخن از تعجيل كافران در عذاب الهى بود و اين مسأله اى است كه تنها به مشيت ذات پاك خداوند مربوط مى شود، و حتى پيغمبر(صلى الله عليه وآله) را در آن اختيارى نيست، نخستين آيه مورد بحث، چنين مى گويد: «بگو اى مردم! من تنها براى شما انذار كننده آشكارى هستم» (قُلْ يا أَيُّهَا النّاسُ إِنَّما أَنَا لَكُمْ نَذِيرٌ مُبِينٌ).

اما اين كه: در صورت سرپيچى و تخلف از فرمان الهى، كيفر و عذابش دير يا زود دامان شما را بگيرد، اين مربوط به من نيست.

بدون شك، پيامبر(صلى الله عليه وآله) هم انذار كننده است، و هم بشارت دهنده، ولى تكيه كردن بر روى «انذار» در اينجا و عدم ذكر بشارت به خاطر تناسب با مخاطبين مورد بحث است، آنها افراد بى ايمان و لجوجى بودند كه حتى مجازات الهى را به باد استهزاء مى گرفتند.

* * *

اما در دو آيه بعد، چهره اى از مسأله بشارت و چهره اى از انذار را ترسيم مى كند، و از آنجا كه همواره رحمت واسعه خدا بر عذاب و كيفرش پيشى دارد نخست، از بشارت، سخن مى گويد: «كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، آمرزش خدا و روزى پر ارزشى در انتظار آنها است» (فَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ).

نخست، با آب آمرزش و مغفرت الهى شستشو داده و پاك مى شوند، خاطرى آسوده و وجدانى آرام از اين ناحيه پيدا مى كنند.

آن گاه مشمول انواع الطاف و نعمت هاى ارزشمند او مى گردند.

«رزق كريم» (با توجه به اين كه «كريم» به معنى هر موجود شريف و پر ارزش است) مفهوم وسيعى دارد كه تمام نعمت هاى گران بهاى معنوى و مادى را شامل مى شود.

آرى، خداى كريم در آن سراى كريم، انواع نعمت هاى كريم را به بنده هاى مؤمن و صالحش ارزانى مى دارد.

«راغب» در كتاب «مفردات» مى گويد: «كرم» معمولاً به امور نيك و پر ارزشى گفته مى شود كه بسيار قابل توجه است، بنابراين به نيكى هاى كوچك، كرم گفته نمى شود.

و اگر بعضى «رزق كريم» را به معنى روزى مستمر، بى عيب و نقص، و بعضى به معنى روزى شايسته، تفسير كرده اند، همه در آن معنى جامع و كلى كه اشياء پر ارزش و قابل توجه است جمع مى شود.

* * *

و در آيه بعد، اضافه مى كند: «اما كسانى كه براى تخريب و محو آيات الهى  كوشش كردند و چنين مى پنداشتند كه، مى توانند بر اراده حتمى پروردگار غالب شوند، آنها اصحاب دوزخند» (وَ الَّذِينَ سَعَوْا فِي آياتِنا مُعاجِزِينَ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ).(1)

«حَجِيم» از ماده «جحم» (بر وزن شرم) به معنى شدت برافروختگى آتش است و به شدت غضب نيز گفته مى شود، بنابراين، جحيم به معنى جائى است كه آتش شعلهور و برافروخته اى دارد و اشاره به دوزخ است.

* * *

52وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُول وَ لا نَبِيّ إِلاّ إِذا تَمَنّى أَلْقَى  الشَّيْطانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنْسَخُ اللّهُ ما يُلْقِي الشَّيْطانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللّهُ آياتِهِ وَ اللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ

53لِيَجْعَلَ ما يُلْقِي الشَّيْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ الظّالِمِينَ لَفِي شِقاق بَعِيد

54وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ اللّهَ لَهادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلى صِراط مُسْتَقِيم

ترجمه:

52 ـ هيچ پيامبرى را پيش از تو نفرستاديم مگر اين كه هر گاه آرزو مى كرد (و طرحى براى پيش برد اهداف الهى خود مى ريخت)، شيطان القائاتى در آن مى كرد; اما خداوند القائات شيطان را از ميان مى برد، سپس آيات خود را استحكام مى بخشيد; و خداوند عليم و حكيم است.

53 ـ هدف اين بود كه خداوند القاى شيطان را آزمونى قرار دهد براى آنها كه در دل هايشان بيمارى است، و آنها كه سنگدلند; و ظالمان در عداوت شديد دور از حق قرار گرفته اند!

54 ـ و (نيز) هدف اين بود كه آگاهان بدانند اين حقى است از سوى پروردگارت، در نتيجه به آن ايمان بياورند، و دل هايشان در برابر آن خاضع گردد; و خداوند كسانى را كه ايمان آوردند، به سوى صراط مستقيم هدايت مى كند.

1 ـ «سَعَوْا» از ماده «سعى» در اصل به معنى «دويدن» است، و منظور در اينجا تلاش و كوشش در راه ويرانگرى و تخريب و از بين بردن آيات الهى است.

و «مُعاجِزِين» از ماده «عجز» در اينجا به معنى كسى است كه مى خواهد بر نيروى بى پايان الهى پيروز گردد.

بعضى از مفسران چنين تصور كرده اند: اين احتمال درباره هيچ كس نمى رود كه بخواهد خدا را عاجز كند و بر اراده او چيره شود، و به همين دليل «مُعاجِزِين» را نسبت به پيامبر يا مؤمنان دانسته اند.

در حالى كه، اين تعبير در آيات ديگر قرآن در مورد خدا به كار رفته (سوره «جن»، آيه 12 ـ «توبه»، آيات 2 و 3) و منظور از آن اين است كه: عمل كسى در چنين چهره اى خودنمائى كند.

▲وسوسه هاى شياطين در تلاش هاى انبياء

 از آنجا كه در آيات گذشته، سخن از تلاش و كوشش مشركان و كافران براى محو آئين الهى، استهزاء و سخريه آنها نسبت به آن در ميان بود، در آيات مورد بحث، هشدار مى دهد: اين توطئه هاى مخالفان برنامه تازه اى نيست، هميشه اين القائات شيطانى در برابر انبياء بوده و هست.

نخست، چنين مى گويد: «ما هيچ رسول و پيامبرى را پيش از تو نفرستاديم مگر اين كه هر گاه آرزو مى كرد و طرحى براى پيشبرد اهداف الهى خود، مى كشيد شيطان، القائاتى در آن طرح مى كرد» (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُول وَ لا نَبِيّ إِلاّ إِذا تَمَنّى أَلْقَى الشَّيْطانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ).

اما خداوند پيامبر خود را در برابر هجوم اين القائات شيطانى تنها نمى گذاشت «خداوند القائات شيطان را از ميان مى برد، سپس آيات خود را استحكام مى بخشيد» (فَيَنْسَخُ اللّهُ ما يُلْقِي الشَّيْطانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللّهُ آياتِهِ).

و اين كار، براى خدا آسان است; چرا كه «خداوند عليم و حكيم مى باشد» و از همه اين توطئه ها و نقشه هاى شوم با خبر است و طرز خنثى كردن آنها را به خوبى مى داند (وَ اللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ).

* * *

ولى همواره اين توطئه هاى شيطانى مخالفان، ميدان آزمايشى براى آگاهان، مؤمنان و كافران تشكيل مى داد، لذا در آيه بعد، اضافه مى كند: «اين ماجراها براى اين بود كه: خداوند القاى شيطان را آزمونى براى آنها كه در قلبشان بيمارى است و آنها كه سنگدلند قرار دهد» (لِيَجْعَلَ ما يُلْقِي الشَّيْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ).

«و ظالمان بيدادگر در عداوت و مخالفت شديدى دور از حق قرار گرفته اند» (وَ إِنَّ الظّالِمِينَ لَفِي شِقاق بَعِيد).

* * *

و نيز «هدف از اين ماجرا اين بود آنها كه عالم اند و آگاه، حق را از باطل تشخيص دهند، و برنامه هاى الهى را از القائات شيطانى جدا سازند و در مقايسه با يكديگر بدانند آئين خدا حق است، و از سوى پروردگار تو است، در نتيجه به آن ايمان آوردند و دل هايشان در برابر آن خاضع گردد» (وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ).

البته خدا اين مؤمنان آگاه و حق طلب را، در اين مسير پر خطر، تنها نمى گذارد بلكه «خداوند افرادى را كه ايمان آوردند به سوى صراط مستقيم هدايت مى كند» (وَ إِنَّ اللّهَ لَهادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلى صِراط مُسْتَقِيم).

* * *

▲1 ـ القائات شيطان چيست؟

آنچه در بالا در تفسير آيات فوق گفتيم، هماهنگ با نظرات جمعى از محققين است، با اين حال، احتمالات ديگرى در تفسير آيه نيز ذكر شده:

از جمله اين كه: «تمنى» و «امنيه» به معنى تلاوت و قرائت است، چنان كه در اشعار عرب، گاه به اين معنى آمده، بنابراين، آيه «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُول...» مى گويد: «تمام پيامبران پيشين و انبياء به هنگامى كه كلمات خدا را بر مردم مى خواندند شياطين (مخصوصاً شياطين از نوع بشر) در لابلاى سخنان آنها القائاتى مى كردند و مطالبى براى انحراف افكار عمومى در لابلاى آن مى گفتند، تا اثرات هدايت بخش آنها را خنثى كنند، اما خداوند اين القائات شيطانى را محو و نابود مى كرد و آيات خود را استحكام مى بخشيد».

البته اين تفسير، با جمله «ثُمَّ يُحْكِمُ اللّهُ آياتِهِ» هماهنگى دارد، و با افسانه  «غرانيق» كه بعداً مى آيد (طبق بعضى از توجيهات) سازگار است، ولى، مهم اين است كه «تمنى» و «امنيه» كمتر به معنى تلاوت آمده تا آنجا كه در آيات قرآن در هيچ موردى در اين معنى به كار نرفته است.

ريشه اصلى «تمنى» كه از ماده «منى» (بر وزن مشى) گرفته شده، در اصل به معنى تقدير و فرض است.

اگر نطفه انسان و حيوانات را «منى» مى گويند به خاطر اين است كه: صورت بندى از طريق آن انجام مى گيرد.

اگر به مرگ «منية» گفته مى شود به خاطر آن است كه اجل مقدر انسان در آن فرا مى رسد.

آرزوها را از اين رو «تمنى» مى گويند كه انسان تقدير و تصوير آن را در ذهن خود مى گيرد.

نتيجه اين كه: ريشه اصلى اين كلمه همه جا به «تقدير و فرض و تصوير» باز مى گردد.

البته «تلاوت» را مى توان به نوعى با اين معنى ارتباط داد و گفت: تلاوت عبارت از تقدير و تصوير الفاظ مى باشد، ولى ارتباطى است بسيار دور كه كمتر در كلمات عرب اثرى از آن ديده شده است.

اما معنى گذشته كه در تفسير آيه گفتيم، (طرح ها و برنامه هاى پيامبران براى پيشبرد اهداف الهى) تناسب زيادى با معنى ريشه اى «تمنى» دارد.

سومين احتمالى كه در تفسير آيه فوق، از سوى بعضى از مفسران اظهار شده اين است: منظور اشاره به پاره اى از «خطورات و وسوسه هاى شيطانى» است كه گاه، در يك لحظه زودگذر در ميان افكار پاك و نورانى انبياء افكنده مى شد، اما چون آنها داراى مقام عصمت بودند و با نيروى غيبى و امداد الهى تقويت  مى شدند خدا اين خطورات زودگذر و القائات شيطانى را از صفحه افكارشان محو مى كرد و آنها را در همان صراط مستقيم پيش مى برد.  

اين تفسير، نيز با آيات دوم و سوم مورد بحث، چندان سازگار نيست; چرا كه قرآن اين القائات شيطانى را وسيله آزمايش كافران و آگاهى مؤمنان مى شمرد در حالى كه خطورات قلبى پيامبران كه به زودى محو مى شود چنين اثرى نمى تواند داشته باشد.

از مجموع آنچه گفتيم روشن مى شود: تفسير اول از همه مناسب تر است، كه در حقيقت اشاره به فعاليت هاى شياطين و وسوسه هاى آنها در برابر برنامه هاى سازنده انبياء است; چرا كه آنها هميشه مى خواستند با القائات خود اين برنامه ها و تقديرها را بر هم بزنند، اما خدا مانع از آن مى شد.

* * *

▲2 ـ افسانه ساختگى غرانيق!

در بعضى از كتب اهل سنت، روايات عجيبى در اينجا از «ابن عباس» نقل شده كه: پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله) در «مكّه» مشغول خواندن سوره «النجم» بود، چون به آياتى كه نام بت هاى مشركان در آن بود رسيد (أَ فَرَأَيْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّى وَ مَناتَ الثّالِثَةَ الأُخْرى) در اين هنگام شيطان اين دو جمله را بر زبان او جارى ساخت: تِلْكَ الْغَرانِيْقُ الْعُلى، وَ اِنَّ شَفاعَتُهُنَّ لَتُرْتَجى!:

«اينها پرندگان زيباى بلند مقامى هستند و از آنها اميد شفاعت است»!.(1)

در اين هنگام مشركان خوشحال شدند و گفتند محمد(صلى الله عليه وآله) تاكنون نام خدايان ما را به نيكى نبرده بود، در اين هنگام پيامبر(صلى الله عليه وآله) سجده كرد و آنها هم  سجده كردند، جبرئيل نازل شد و به پيامبر(صلى الله عليه وآله) اخطار كرد كه اين دو جمله را من براى تو نياورده بودم، اين از القائات شيطان بود، در اين موقع آيات مورد بحث (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُول...) نازل گرديد و به پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان هشدار داد!.(2)

گر چه جمعى از مخالفان اسلام، براى تضعيف برنامه هاى پيامبر(صلى الله عليه وآله) به گمان اين كه دستاويز خوبى پيدا كرده اند، اين قضيه را با آب و تاب فراوان نقل كرده و شاخ و برگ هاى زيادى به آن داده اند، ولى قرائن فراوان نشان مى دهد كه: اين يك حديث مجعول و ساختگى است كه براى بى اعتبار جلوه دادن قرآن، و كلمات پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) به وسيله شيطان صفتان جعل شده است; زيرا:

اولاً ـ به گفته محققان، راويان اين حديث، افراد ضعيف و غير موثقند، و صدور آن از «ابن عباس» نيز به هيچ وجه معلوم نيست، و به گفته «محمّد بن اسحاق» اين حديث از مجعولات «زنادقه» مى باشد و او كتابى در اين باره نگاشته است.(3)

ثانياً ـ احاديث متعددى در مورد نزول سوره «نجم» و سپس سجده كردن پيامبر و مسلمانان در كتب مختلف نقل شده، و در هيچ يك از اين احاديث سخنى از افسانه «غرانيق» نيست، و اين نشان مى دهد كه: اين جمله، بعداً به آن افزوده شده است.(4)

ثالثاً ـ آيات آغاز سوره «نجم» صريحاً اين خرافات را ابطال مى كند آنجا كه مى گويد: وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى * إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى: «پيامبر از روى هواى  نفس سخن نمى گويد * آنچه مى گويد تنها وحى الهى است»(5) اين آيه با افسانه فوق چگونه سازگار است؟

رابعاً ـ آياتى كه بعد از ذكر نام بت ها در اين سوره آمده، همه بيان مذمت بت ها و زشتى و پستى آنها است و با صراحت مى گويد: اينها اوهامى است كه شما با پندارهاى بى اساس خود ساخته ايد و هيچگونه كارى از آنها ساخته نيست (اِنْ هِىَ اِلاّ أَسْماءٌ سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آبائُكُمْ مّا أَنْزَلَ اللّهُ بِها مِنْ سُلْطان اِنْ يَتَّبِعُونَ اِلاَّ الظَّنَّ وَ ما تَهْوَى الأَنْفُسُ وَ لَقَدْ جائَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدى).(6)

با اين مذمت هاى شديد چگونه ممكن است چند جمله قبل از آن، مدح بت ها شده باشد؟.

به علاوه قرآن صريحاً يادآور شده كه خدا تمامى آن را از هر گونه تحريف، انحراف و تضييع حفظ مى كند چنان كه در آيه 9 سوره «حجر» مى خوانيم: «إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ».

خامساً ـ مبارزه پيامبر(صلى الله عليه وآله) با بت و بت پرستى يك مبارزه آشتى ناپذير، پى گير و بى وقفه از آغاز تا پايان عمر او است، پيغمبر(صلى الله عليه وآله) در عمل نشان داد هيچگونه مصالحه، سازش و انعطافى در مقابل بت و بت پرستى ـ حتى در سخت ترين حالات ـ نشان نمى دهد، چگونه ممكن است چنين الفاظى بر زبان مباركش جارى شود؟.

و سادساً ـ حتى آنها كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را از سوى خدا نمى دانند و مسلمان نيستند او را انسانى متفكر، آگاه و مدبر مى دانند كه در سايه تدبيرش به بزرگترين پيروزى ها رسيد، آيا چنين كسى كه شعار اصليش «لا اِلهَ اِلاَّ اللّه» و مبارزه آشتى ناپذير با هر گونه شرك و بت پرستى بوده، و عملاً نشان داده است در ارتباط با  مسأله بت ها حاضر به هيچگونه سازشى نيست، چگونه ممكن است برنامه اصلى خود را رها كرده و از بت ها اين چنين تجليل به عمل آورد؟!

از مجموع اين بحث، به خوبى روشن مى شود: افسانه غرانيق ساخته و پرداخته دشمنان ناشى و مخالفان بيخبر است كه براى تضعيف موقعيت قرآن و پيامبر(صلى الله عليه وآله) چنين حديث بى اساسى را جعل كرده اند.

لذا تمام محققان اسلامى اعم از شيعه و اهل تسنن، اين حديث را قوياً نفى و تضعيف كرده اند و به جعل جاعلين نسبت داده اند.(7)

البته، بعضى از مفسران توجيهى براى اين حديث ذكر كرده اند كه بر فرض ثبوت اصل حديث، قابل مطالعه است و آن اين كه:

«پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) آيات قرآن را آهسته و با تأنّى مى خواند، و گاه در ميان آن لحظاتى سكوت مى كرد، تا دل هاى مردم آن را به خوبى جذب كند، هنگامى كه مشغول تلاوت آيات سوره «نجم» بود و به آيه «أَ فَرَأَيْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّى وَ مَناتَ الثّالِثَةَ الأُخْرى» رسيد، بعضى از شيطان صفتان (مشركان لجوج) از فرصت استفاده كرده و جمله: «تِلْكَ الْغَرانِيْقُ الْعُلى، وَ اِنَّ شَفاعَتُهُنَّ لَتُرْتَجى» را در اين وسط با لحن مخصوصى سر دادند، تا هم دهن كجى به سخنان پيامبر(صلى الله عليه وآله)كنند و هم كار را بر مردم مشتبه سازند، ولى آيات بعد به خوبى از آنها پاسخ گفت و بت پرستى را شديداً محكوم كرد».(8)

و از اينجا روشن مى شود اين كه: بعضى خواسته اند داستان غرانيق را نوعى انعطاف از ناحيه پيامبر(صلى الله عليه وآله) نسبت به بت پرستان به خاطر سرسختى آنها و علاقه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به جذب آنان به سوى اسلام، بدانند و از اين راه تفسير كنند، مرتكب اشتباه بزرگى شده اند، و نشان مى دهد كه :اين توجيه گران موضع اسلام و پيامبر(صلى الله عليه وآله) را در برابر بت و بت پرستى، درك نكرده اند و مدارك تاريخى كه مى گويد: دشمنان هر بهائى را حاضر شدند به پيامبر(صلى الله عليه وآله) در اين زمينه بپردازند و او قبول نكرد، و ذره اى از برنامه خود عدول ننمود، نديده اند، و يا عمداً تجاهل مى كنند.

* * *

1 ـ «غرانيق» جمع «غرنوق» (بر وزن مزدور) يك نوع پرنده آبى سفيد يا سياه رنگ است و به معانى ديگر نيز آمده (قاموس اللغة).

2 ـ در «الميزان»، ذيل آيات مورد بحث، اين حديث از جماعتى از حفاظ اهل سنت از جمله «ابن حجر» نقل شده است.

3 و 4 ـ تفسير «كبير فخر رازى»، جلد 23، صفحه 50.

5 ـ نجم، آيات 3 و 4.

6 ـ نجم، آيه 23.

7 ـ «مجمع البيان»، تفسير «فخر رازى»، «قرطبى»، «فى ظلال»، تفسير «صافى»، «روح المعانى»، «الميزان» و تفسيرهاى ديگر، ذيل آيات مورد بحث.

8 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 7، صفحه 4474 ـ مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» نيز آن را به عنوان يك احتمال آورده است.

▲3 ـ فرق «رسول» و «نبى»

در مورد فرق ميان «رسول» و «نبى» سخن بسيار است، آنچه مناسب تر به نظر مى رسد، اين است كه: «رسول» به پيامبرانى گفته مى شود كه مأمور تبليغ و دعوت به آئين خود بوده اند، و چنان كه در حالات آنها مى خوانيم از هر گونه كوشش و تلاشى در اين راه فروگذار نكردند، و انواع مشكلات را به جان خريدند.

اما «نبى» چنان كه از ماده اصلى اين لغت پيدا است كسى است كه از وحى الهى خبر مى دهد، هر چند مأمور به تبليغ گسترده نيست، و در واقع به طبيبى مى ماند كه دردمندان به سراغ او مى روند، و از او دارو و درمان مى جويند، مى دانيم شرائط محيط ها و پيامبران با هم مختلف بوده و هر كدام مأموريتى داشتند.(1)

* * *

55وَ لا يَزالُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي مِرْيَة مِنْهُ حَتّى تَأْتِيَهُمُ السّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ يَأْتِيَهُمْ عَذابُ يَوْم عَقِيم

56الْمُلْكُ يَوْمَئِذ لِلّهِ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ فِي جَنّاتِ النَّعِيمِ

57وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا فَأُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ

58وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرّازِقِينَ

59لَيُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلاً يَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللّهَ لَعَلِيمٌ حَلِيمٌ

ترجمه:

55 ـ كافران همواره درباره قرآن در شك هستند، تا آن كه روز قيامت به طور ناگهانى فرا رسد، يا عذاب روز عقيم (روزى كه قادر بر جبران گذشته نيستند) به سراغشان آيد!

56 ـ حكومت و فرمانروائى در آن روز از آن خداست; و ميان آنها داورى مى كند; كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، در باغ هاى پر نعمت بهشتند.

57 ـ و كسانى كه كافر شدند و آيات ما را تكذيب كردند، عذاب خواركننده اى براى آنهاست!

58 ـ و كسانى كه در راه خدا هجرت كردند، سپس كشته شدند يا به مرگ طبيعى از دنيا رفتند، خداوند به آنها روزى نيكوئى مى دهد; كه او بهترين روزى دهندگان است.

59 ـ خداوند آنان را در محلى وارد مى كند كه از آن خشنود خواهند بود; و خداوند دانا و بردبار است.

1 ـ در جلد اول تفسير «نمونه»، ذيل آيه 124 سوره «بقره» نيز در اين زمينه صحبت كرده ايم.

▲رزق حسن

در تعقيب آيات گذشته، كه سخن از تلاش و كوشش مخالفان براى محو آيات الهى مى گفت، در آيات مورد بحث، اشاره به ادامه اين تلاش ها از ناحيه افراد متعصب سرسخت مى كند.

نخست، مى گويد: «كافران همواره درباره قرآن و آئين توحيدى تو در شك هستند، تا (روز) قيامت ناگهان فرا رسد، يا عذاب روز عقيم، روزى كه قادر بر جبران نيستند، به سراغشان بيايد» (وَ لا يَزالُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي مِرْيَة مِنْهُ حَتّى تَأْتِيَهُمُ السّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ يَأْتِيَهُمْ عَذابُ يَوْم عَقِيم).

بديهى است منظور از «كافران» در اينجا همه آنها نيستند; چرا كه بسيارى در ادامه راه بيدار شدند، و به پيامبر(صلى الله عليه وآله) و صفوف مسلمين پيوستند، منظور سران آنها و افراد لجوج و فوق العاده متعصب و كينه توزند كه هرگز ايمان نياوردند و همواره به كارشكنى هاى خود ادامه دادند.

واژه «مِرْيَه» كه به معنى شك و ترديد است، نشان مى دهد: آنها هرگز يقين به خلاف قرآن و اسلام نداشتند، هر چند در الفاظشان چنين اظهار مى كردند بلكه، حداقل به مرحله شك تنزل كرده بودند، اما تعصب ها به آنها اجازه مطالعه بيشتر و يافتن حقيقت را نمى داد.

كلمه «ساعة» گر چه بعضى احتمال داده اند به معنى لحظه مرگ و مانند آن بوده باشد، ولى آيات بعد، نشان مى دهد: منظور از آن پايان جهان و قرار گرفتن در آستانه قيامت است كه با كلمه «بغتة» (ناگهانى) مخصوصاً همراه است.

منظور از عذاب «يوم عقيم» مجازات روز قيامت است و اين كه روز قيامت توصيف به «عقيم» (نازا) شده اشاره به اين است كه آنها روز ديگرى پشت سر ندارند تا بتوانند به جبران گذشته برخيزند و در سرنوشت خود تغييرى ايجاد  كنند.

* * *

پس از آن به حاكميت مطلقه پروردگار در روز رستاخيز، اشاره كرده مى گويد: «حكومت و فرمانروائى در آن روز مخصوص خدا است» (الْمُلْكُ يَوْمَئِذ لِلّهِ).

البته، اين اختصاص به روز قيامت ندارد، امروز و هميشه حاكم و مالك مطلق خدا است، منتهى چون در اين دنيا مالكان و حاكمان ديگرى نيز وجود دارند، هر چند قلمرو حكومتشان بسيار محدود و ضعيف است و جنبه صورى و ظاهرى دارد، اما همين امر، ممكن است موجب تداعى اين فكر شود كه حاكم و مالك ديگرى غير از خداوند وجود دارد اما، در صحنه قيامت كه همه اين مسائل بر چيده مى شود، بيش از هر زمان، اين حقيقت آشكار مى گردد كه حاكم و مالك تنها او است.

به تعبير ديگر، دو رقم حاكميت و مالكيت وجود دارد:

حاكميت حقيقى كه حاكميت خالق بر مخلوق است و حاكميت اعتبارى و قرار دادى كه ميان مردم معمول است، در دنيا اين هر دو وجود دارد، اما در سراى آخرت حكومت هاى قرار دادى و اعتبارى، همه برچيده مى شود تنها حكومت حقيقى خالق جهان باقى مى ماند.(1)

به هر حال، چون مالك حقيقى او است، حاكم حقيقى هم او خواهد بود، لذا «او در ميان همه انسان ها ـ اعم از مؤمن و كافر ـ حكومت و داورى مى كند» (يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ).

و نتيجه آن، همان است كه قرآن به دنبال اين سخن فرموده: «آنها كه ايمان  آورده اند و عمل صالح انجام داده اند در باغ هاى پر نعمت بهشت قرار دارند»، باغ هائى كه همه مواهب در آن جمع است و هر خير و بركتى كه بخواهند در آن موجود است (فَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ فِي جَنّاتِ النَّعِيمِ).

* * *

«اما آنها كه كافر شدند و آيات ما را تكذيب كردند، عذاب خوار كننده اى براى آنهاست» (وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا فَأُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ).

چه تعبير گويا و زنده اى؟ عذابى كه آنها را پست و حقير مى كند، و در برابر آن همه گردنكشى ها، خود برتربينى ها و استكبار در برابر خلق خدا، آنها را به پائين ترين مرحله ذلت مى كشاند، و مى دانيم: توصيف «عذاب» به «اليم»، «عظيم» و «مهين» كه در آيات مختلف قرآن ذكر شده، هر كدام متناسب نوع گناهى است كه از گردنكشان سر مى زده است!.

جالب توجه اين كه: درباره مؤمنان، اشاره به دو چيز مى كند: «ايمان» و «عمل صالح» و در نقطه مقابل درباره كافران اشاره به «كفر» و «تكذيب آيات الهى» است، كه در واقع هر كدام تركيبى است از اعتقاد درونى و آثار برونى و عملى آن; چرا كه اعمال انسان، غالباً از يك ريشه فكرى و اعتقاد سرچشمه مى گيرد.

* * *

و از آنجا كه در آيات گذشته، سخن از مهاجرانى به ميان آمد كه از خانه و كاشانه خود، به خاطر نام اللّه و حمايت از آئين او بيرون رانده شدند، در آيه بعد از آنها به عنوان يك گروه ممتاز ياد كرده، مى گويد: «كسانى  كه در راه خدا هجرت كردند، سپس شربت شهادت نوشيدند، و يا به مرگ طبيعى از دنيا رفتند خداوند به همه آنها روزى نيكوئى مى دهد، و از نعمت هاى ويژه اى برخوردار مى كند; چرا كه او بهترين روزى دهندگان است» (وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرّازِقِينَ).

بعضى از مفسران گفته اند: «رزق حسن»، اشاره به نعمت هائى است كه وقتى چشم انسان به آن مى افتد، چنان مجذوب مى شود كه نمى تواند ديده از آن بر گيرد، و به غير آن نگاه كند، و تنها خدا قدرت دارد كه چنين روزى را به كسى دهد.

بعضى از دانشمندان، شأن نزولى براى اين آيه ذكر كرده اند، كه خلاصه اش چنين است:

«هنگامى كه مهاجران به «مدينه» آمدند بعضى از آنها به مرگ طبيعى از دنيا رفتند، در حالى كه بعضى شربت شهادت نوشيدند، در اين هنگام گروهى تمام فضيلت را براى شهيدان قائل شدند، آيه فوق نازل شد و هر دو را مشمول بهترين نعمت هاى الهى معرفى كرد».

لذا بعضى از مفسران از اين تعبير چنين نتيجه گرفته اند كه: مهم جان دادن در راه خدا است چه از طريق شهادت باشد و چه از طريق مرگ طبيعى، هر كس براى خدا و در راه خدا بميرد مشمول ثواب شهيدان است (اِنَّ الْمَقْتُولَ فِى سَبِيْلِ اللّهِ وَ الْمَيِّتَ فِى سَبِيْلِ اللّهِ شَهِيْدٌ).(2)

* * *

و در آخرين آيه، نمونه اى از اين رزق حسن را بازگو كرده، مى گويد: «خداوند آنها را در محلى وارد مى كند كه از آن راضى و خشنود خواهند بود» (لَيُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلاً يَرْضَوْنَهُ).

اگر در اين جهان، از منزل و مأواى خود به ناراحتى تبعيد و اخراج شدند،  خداوند در جهان ديگر آنها را در منزل و مؤوائى جاى مى دهد كه از هر نظر مورد رضايت آنها است، و به اين ترتيب، ايثار و فداكارى آنان را به عالى ترين وجه جبران مى كند.

و در پايان مى فرمايد: «خداوند، عالم و آگاه است و از اعمال اين بندگانش با خبر، و در عين حال حليم است» و عجله در مجازات و كيفر نمى كند، تا مؤمنان در اين ميدان آزمايش پرورش يابند و آزموده شوند (وَ إِنَّ اللّهَ لَعَلِيمٌ حَلِيمٌ).

* * *

60ذلِكَ وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ لَيَنْصُرَنَّهُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ

61ذلِكَ بِأَنَّ اللّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ أَنَّ اللّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ

62ذلِكَ بِأَنَّ اللّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ ما يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْباطِلُ وَ أَنَّ اللّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ

ترجمه:

60 ـ (آرى، مطلب) چنين است! و هر كس به همان مقدار كه به او ستم شده مجازات كند، سپس مورد تعدى قرار گيرد، خدا او را يارى خواهد كرد; يقيناً خداوند بخشنده و آمرزنده است!

61 ـ اين (وعده نصرت الهى) به خاطر آن است (كه او بر هر چيز قادر است; خداوندى) كه شب را در روز، و روز را در شب داخل مى كند; و خداوند شنوا و بيناست!

62 ـ اين به خاطر آن است كه خداوند حق است; و آنچه را غير از او مى خوانند باطل است; و خداوند بلند مقام و بزرگ است!

شأن نزول:

در بعضى از روايات آمده است: جمعى از مشركان «مكّه» با مسلمانان روبرو شدند در حالى كه فقط دو شب به پايان ماه «محرم» باقى مانده بود، مشركان به يكديگر گفتند: ياران محمد(صلى الله عليه وآله) در ماه محرم دست به پيكار نمى زنند و جنگ را حرام مى دانند، و به همين دليل حمله را آغاز كردند.  مسلمانان نخست با اصرار از آنها خواستند: در اين ماه حرام، جنگ را آغاز نكنند، ولى آنها گوش ندادند، ناچار براى دفاع از خود وارد عمل شدند، و مردانه جنگيدند و خداوند آنها را پيروز كرد (نخستين آيه فوق در اينجا نازل گشت).(3)

* * *

1 ـ «الميزان»، جلد 14، صفحه 432.

2 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 7، صفحه 4480.

3 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 93، و «درّ المنثور»، ذيل آيات مورد بحث.

▲پيروزمندان كيانند؟

در آيات گذشته سخن از مهاجران فى سبيل اللّه بود و وعده هاى پاداش بزرگى كه خداوند در قيامت به آنها داده است.

براى اين كه: تصور نشود وعده الهى، مخصوص آخرت است در نخستين آيه مورد بحث، سخن از پيروزى آنها ـ در سايه لطف الهى ـ در اين جهان مى گويد مى فرمايد: «مسأله چنين است و هر كس در برابر ستمى كه به او شده به همان اندازه دست به مجازات زند، سپس بر او ظلم شود، خداوند او را يارى خواهد كرد» (ذلِكَ وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ لَيَنْصُرَنَّهُ اللّهُ).

اشاره به اين كه: دفاع در مقابل ظلم و ستم، يك حق طبيعى است و هر كس مجاز است به آن اقدام كند.

ولى تعبير به «مثل» تأكيدى بر اين حقيقت است كه نبايد از حدّ تجاوز كند.

جمله «ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ»، نيز اشاره به اين است كه: اگر شخص در مقام دفاع از خويشتن تحت فشار ظلم قرار گيرد، خدا وعده يارى به او داده است، و به اين ترتيب، كسى كه از آغاز سكوت كند، و تن به ظلم و ستم در  دهد، و هيچگونه گام مؤثرى در راه دفاع از خود بر ندارد، خدا به چنين كسى وعده يارى نداده است، وعده الهى مخصوص كسانى است كه: تمام نيروى خود را براى دفاع در برابر  ظالمان و ستمگران بسيج كنند، و باز هم از طرف دشمن تحت ستم قرار بگيرند.

و از آنجا كه هميشه قصاص و مجازات بايد با عفو و رحمت، آميخته شود تا افرادى كه از كار خود پشيمان گشته اند و سر تسليم فرود آورده اند، زير پوشش آن قرار گيرند در پايان آيه مى فرمايد: «خداوند بخشنده و آمرزنده است» (إِنَّ اللّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ).

اين درست به آيات قصاص مى ماند كه از يك طرف، به اولياى دم اجازه قصاص مى دهد، و از سوى ديگر، دستور عفو را به عنوان يك فضيلت (در مورد كسانى كه شايسته عفوند) در كنار آن مى گذارد.

* * *

و از آنجا كه وعده نصرت و يارى هنگامى دلگرم كننده و مؤثر است كه از شخص قادر و توانائى بوده باشد، لذا در آيه بعد، گوشه اى از قدرت بى پايان خدا را در پهنه عالم هستى چنين بازگو مى كند:

«اين به خاطر آن است كه خداوند شب را در روز، و روز را در شب داخل مى كند» (دائماً از يكى مى كاهد و طبق نظام معينى بر ديگرى مى افزايد، نظامى پايدار و كاملاً حساب شده كه هزاران بلكه مليون ها سال بر قرار است). (ذلِكَ بِأَنَّ اللّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ).

«يولج» از ماده «ايلاج» در اصل، از «ولوج» به معنى دخول است، اين تعبير همان گونه كه گفتيم، اشاره به دگرگونى هاى تدريجى و كاملاً منظم و حساب شده شب و روز در فصول مختلف سال است كه از يكى كاسته، و به ديگرى افزوده مى شود.

اما اين احتمال نيز وجود دارد كه: اشاره به مسأله طلوع و غروب آفتاب باشد كه به خاطر شرائط خاص جوّ (هواى اطراف زمين) اين امر، به صورت ناگهانى  انجام نمى گيرد، بلكه از آغاز طلوع فجر، اشعه آفتاب به طبقات بالاى هوا مى افتد و آهسته آهسته، به طبقات پائين منتقل مى شود، گوئى روز تدريجاً وارد شب مى گردد، و لشكر نور، بر سپاهيان ظلمت چيره  مى شود، و به عكس هنگام غروب آفتاب، نخست نور از قشر پائين جوّ، برچيده مى شود و هوا كمى تار مى گردد و تدريجاً از طبقات بالاتر، تا آخرين شعاع خورشيد برچيده شود، و لشگر ظلمت همه جا را تسخير كند.

و اگر اين موضوع نبود، طلوع و غروب آفتاب در يك لحظه زود گذر، انجام مى گرفت و انتقال ناگهانى از شب به روز و از روز به شب، هم از نظر جسمى و روحى براى انسان زيانبار بود، و هم از نظر نظام اجتماعى، اين تغيير سريع و بى مقدمه، مشكلات فراوان به وجود مى آورد.

هيچ مانعى ندارد كه آيه فوق، اشاره به هر دو تفسير باشد.

و در پايان آيه، مى گويد: «خداوند سميع و بصير است» (وَ أَنَّ اللّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ).

تقاضاى كمك مؤمنان را مى شنود، از حال و كار آنها آگاه است، و در موقع لزوم، لطفش به يارى آنها مى شتابد، همان گونه كه از اعمال و نيات دشمنان حق با خبر است.

* * *

آخرين آيه مورد بحث، در واقع دليلى است براى آنچه قبلاً گذشت، مى گويد: «اين به خاطر آن است كه: خداوند حق است، و آنچه را غير از او مى خوانند باطل است، و خداوند بلند مقام و بزرگ است» (ذلِكَ بِأَنَّ اللّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ ما يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْباطِلُ وَ أَنَّ اللّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ).

اگر مى بينيد لشكريان حق، پيروز مى شوند، باطل عقب نشينى مى كند، لطف  خدا به يارى مؤمنان مى شتابد، و كافران را تنها مى گذارد، به خاطر آن است كه آنها باطلند و اينان حق، آنها بر خلاف نظام عالم هستى، هستند و سرنوشتشان فنا و نيستى است و اينها هماهنگ با قوانين جهان هستى.

اصولاً، خداوند حق است و غير او باطل است و تمام انسان ها و موجوداتى كه به نحوى با خدا ارتباط دارند حقند، و به همان اندازه كه از او بيگانه اند باطلند.(1)

كلمه «عَلِىّ» كه از ماده «علوّ» گرفته شده، به معنى بلند مقام است، و نيز به كسى گفته مى شود كه: قادر و قاهر است و كسى قدرت مقاومت در برابر اراده او را ندارد.

«كبير» نيز اشاره اى است به عظمت علم و قدرت پروردگار و كسى كه داراى اين صفات است به خوبى مى تواند دوستان خود را يارى دهد، و دشمنان را در هم بشكند لذا دوستانش بايد به وعده هاى او دلگرم باشند.

* * *

63أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ

64لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الأَرْضِ وَ إِنَّ اللّهَ لَهُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ

65أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي الأَرْضِ وَ الْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ يُمْسِكُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الأَرْضِ إِلاّ بِإِذْنِهِ إِنَّ اللّهَ بِالنّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ

66وَ هُوَ الَّذِي أَحْياكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ إِنَّ الإِنْسانَ لَكَفُورٌ

ترجمه:

63 ـ آيا نديدى خداوند از آسمان، آبى فرستاد، و زمين (بر اثر آن) سر سبز و خرم مى گردد؟! و خداوند لطيف و آگاه است.

64 ـ آنچه در آسمان ها و آنچه در زمين است از آن اوست; و خداوند بى نياز، و شايسته هر گونه ستايش است!

65 ـ آيا نديدى كه خداوند آنچه را در زمين است مسخر شما كرد; و (نيز) كشتى هائى را كه به فرمان او بر صفحه اوقيانوس ها حركت مى كنند; و آسمان (كرات آسمانى) را نگه مى دارد، تا جز به فرمان او، بر زمين فرو نيفتند؟! خداوند نسبت به مردم رحيم و مهربان است!

66 ـ و او كسى است كه شما را زنده كرد، سپس مى ميراند، بار ديگر زنده مى كند، اما اين انسان بسيار ناسپاس است.

1 ـ در تفسير «الميزان» مى خوانيم: اطلاق «حق» بر خدا و «باطل» بر غير او يا به خاطر اين است كه: حقى كه به هيچ وجه با باطل آميخته نيست او است، يا به خاطر اين كه: حقى كه در حقانيتش استقلال دارد و ديگران به خاطر رابطه با او رنگ حق به خود مى گيرند، خدا است.

▲نشانه هاى خدا در صحنه هستى

در آيات گذشته، سخن از قدرت بى پايان خداوند و حقانيت او بود، در آيات مورد بحث، نشانه هاى مختلفى از اين قدرت گسترده و حقانيت مطلقه را بيان مى كند.

نخست مى گويد: «آيا نديدى كه خداوند از آسمان آبى فرستاد و زمين خشكيده و مرده به واسطه آن سبز و خرم مى گردد»؟! (أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الأَرْضُ مُخْضَرَّةً).

زمينى كه آثار حيات از او رخت بر بسته بود، و چهره اى عبوس و زشت و تيره داشت با نزول قطرات حيات بخش باران، زنده شد، آثار حيات در آن نمايان گشت و لبخند زندگى در چهره او آشكار.

آرى «خداوندى كه به اين سادگى اين همه حيات و زندگى مى آفريند لطيف و خبير است» (إِنَّ اللّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ).

«لطيف» از ماده «لطف» به معنى كار بسيار ظريف و باريك است، و اگر به رحمت هاى خاص الهى، «لطف» گفته مى شود نيز به خاطر همين ظرافت آن است.

«خبير» به معنى كسى است كه از مسائل دقيق آگاه است.

لطيف بودن خدا ايجاب مى كند كه نطفه هاى كوچك و كم ارزش گياهان را كه در درون بذرها در اعماق خاك ها نهفته است پرورش دهد، و آنها را كه در نهايت ظرافت و لطافتند از اعماق خاك تيره بر خلاف قانون جاذبه، بيرون فرستد، و در معرض تابش آفتاب، و وزش نسيم قرار دهد، و سرانجام آن را به گياهى بارور، يا درختى تنومند تبديل كند.

اگر او دانه هاى باران را نمى فرستاد، و محيط بذر و زمين اطراف آن نرم،  ملايم و «لطيف» نمى شد آنها هرگز قدرت نمو و رشد نمى داشتند، اما او با اين باران به آن محيط خشك و خشن، لطف و نرمش بخشيد تا آماده حركت و نمو گردد.

در عين حال، از تمام نيازها و احتياجات اين دانه ضعيف از آغاز حركت در زير خاك، تا هنگامى كه سر به آسمان كشيده، آگاه و خبير است.

خداوند به مقتضاى لطفش، باران را مى فرستد، و به مقتضاى خبير بودنش، اندازه اى براى آن قائل است كه اگر از حدّ بگذرد، سيل است و ويرانى، و اگر كمتر از حدّ باشد، خشكسالى و پژمردگى، و اين است معنى لطيف بودن و خبير بودن خداوند.

در آيه 18 سوره «مؤمنون» نيز مى خوانيم: وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَر فَأَسْكَنّاهُ فِي الأَرْضِ: «ما از آسمان آبى فرستاديم به اندازه معين، سپس آن را در زمين ساكن كرديم».(1)

* * *

نشانه ديگرى كه براى قدرت بى پايان و حقانيت ذات پاك او مى آورد، اين است كه مى گويد: «آنچه در آسمان ها، و آنچه در زمين است از آن خدا است» (لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الأَرْضِ).

خالق همه او است، و مالك همه نيز او است، و به همين دليل، بر همه چيز توانائى دارد.

و نيز به همين دليل «او تنها غنى و بى نياز در عالم هستى، و شايسته هر گونه حمد و ستايش است» (وَ إِنَّ اللّهَ لَهُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ).

 پيوند اين دو صفت (غنى و حميد) با هم، يك پيوند بسيار حساب شده است، چرا كه:

اولاً ـ بسيارند كسانى كه غنى هستند اما بخيلند، استثمارگر و انحصار طلب و غرق غفلت و غرور، و به همين دليل، عنوان غنى بودن گاهى تداعى اين اوصاف را مى كند، ولى غنى بودن خداوند توأم است با لطف و بخشندگى، جود و سخاى او نسبت به بندگان كه او را شايسته حمد و ستايش مى كند.

ثانياً ـ اغنياى ديگر، غنايشان ظاهرى است و اگر جود و سخائى دارند در واقع از خودشان نيست; چرا كه تمام نعمت و امكانات را خدا در اختيار آنها گذارده است، غنى بالذات و شايسته هر گونه ثنا و ستايش تنها ذات پاك او است.

ثالثاً ـ بى نيازان ديگر، اگر كارى مى كنند بالاخره سودى از آن عايد خودشان مى شود، تنها كسى كه بى حساب مى بخشد، و سودى عائد او نمى گردد، بلكه مى خواهد تا بر بندگان جودى كند، او است، و به همين دليل، از همه شايسته تر به حمد و ثنا است.

* * *

باز به نمونه ديگرى از اين قدرت بى پايان در زمينه تسخير موجودات براى انسان ها اشاره كرده، مى فرمايد: «آيا نديدى كه خداوند آنچه را در زمين است مسخر شما كرد» و همه مواهب و امكانات آن را در اختيار شما قرار داد؟ تا هر گونه بخواهيد از آن بهره بگيريد؟ (أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي الأَرْضِ).

و همچنين «كشتى ها را در حالى كه در درياها به فرمان او به حركت در مى آيند، سينه آب ها را مى شكافند و به سوى مقصدها پيش مى روند»؟ (وَ الْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ).

از اين گذشته، «خداوند آسمان را در جاى خود نگه مى دارد تا بر زمين جز  به فرمان او فرود نيفتد» (وَ يُمْسِكُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الأَرْضِ إِلاّ بِإِذْنِهِ).

از يكسو، هر يك از كرات آسمانى را در مدار خود به حركت در آورده، و نيروى «دافعه» حاصل از گريز از مركز را درست معادل نيروى «جاذبه» آنها قرار داده است، تا هر يك در مدار خود بى آن كه در فاصله هاى آنها دگرگونى حاصل بشود، به حركت در آيند، و تصادمى در ميان كرات روى ندهد.

از سوى ديگر، جوّ زمين را آنچنان آفريده كه به سنگريزه هاى سرگردان اجازه بر خورد با زمين، توليد ناراحتى و ويرانى براى اهلش ندهند.

آرى، اين رحمت و لطف او نسبت به بندگان است كه اين چنين گهواره زمين را امن، امان و خالى از هر گونه خطر آفريده، تا محل آسايش و آرامش بندگان باشد، نه سنگ هاى سرگردان آسمانى بر زمين سقوط مى كنند، نه كرات ديگر با آن تصادم مى نمايند.

لذا در پايان آيه اضافه مى كند: «خداوند نسبت به مردم مهربان و رحيم است» (إِنَّ اللّهَ بِالنّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ).

* * *

سرانجام، در آخرين آيه، از قدرت پروردگار در مهمترين مسأله جهان هستى، يعنى مسأله حيات و مرگ، سخن مى گويد، مى فرمايد: «او كسى است كه شما را زنده كرد» (خاك بى جان بوديد لباس حيات بر شما پوشانيد) (وَ هُوَ الَّذِي أَحْياكُمْ).

«سپس بعد از طى دوره حيات، شما را مى ميراند» (و به همان خاك كه از آن برخاستيد باز مى گرديد) (ثُمَّ يُمِيتُكُمْ).

«و ديگر بار، در رستاخيز حياتى نوين به شما مى بخشد» (و سر از خاك مرده بر مى آوريد و آماده حساب و جزا مى شويد) (ثُمَّ يُحْيِيكُمْ).  اما با اين حال، «اين انسان در برابر اين همه نعمت هائى كه خدا در زمين و آسمان در جسم و جان، به او ارزانى داشته، كفران كننده و ناسپاس است، و با ديدن اين همه نشانه هاى روشن، ذات پاك او را انكار مى كنند» (إِنَّ الإِنْسانَ لَكَفُورٌ).

* * *

1 ـ در جلد پنجم تفسير «نمونه»، صفحه 386، ذيل آيه 103 سوره «انعام» بحث جالبى درباره «لطيف بودن خداوند» داشتيم، به آنجا مراجعه فرمائيد.

▲1 ـ صفات ويژه پروردگار

در آيات فوق، و دو آيه قبل از آن (59 ـ 65) به ترتيب چهارده بخش، از صفات خداوند (در آخر هر آيه دو صفت) بيان شده است: عليم و حليم ـ عفو و غفور ـ سميع و بصير ـ على و كبير ـ لطيف و خبير ـ غنى و حميد ـ رئوف و رحيم، كه هر بخش، از اين صفات دو گانه، هماهنگ و مكمل يكديگرند، عفو خداوند با غفران او، سميع بودن با بصير بودن، بلند مقام بودنش با بزرگيش، لطيف بودن با آگاهيش، غنى بودن با حميد بودنش، و بالاخره رئوف بودن با مهربانيش، همه هماهنگ، و در عين حال هر كدام از آنها درست متناسب همان بحثى است كه در آن آيه مطرح شده، و چون قبلاً در ذيل خود آيات از آن سخن گفته ايم نياز به تكرار نمى بينيم.

* * *

▲2 ـ حيات و مرگ

آيات فوق، همان گونه كه دليلى بر قدرت خدا است و تأكيدى بر وعده هاى نصرت الهى نسبت به بندگان با ايمان، همچنين نشانه اى است از حقانيت ذات پاك او كه در آيات گذشته روى آن تكيه شده بود، و نيز دليلى است بر توحيد، و دليلى است بر معاد; چرا كه مسأله زنده شدن زمين هاى مرده به وسيله گياهان سر  سبز در پرتو نزول باران، و همچنين مسأله حيات و مرگ نخستين انسان، شاهد زنده اى است بر اين كه او قادر است بار ديگر انسان را زنده كند و لباس حيات بر او بپوشاند، چنان كه در بسيارى از آيات قرآن به همين امور بر مسأله معاد استدلال شده.

ضمناً، جمله «إِنَّ الإِنْسانَ لَكَفُورٌ» با توجه به اين كه «كفور» صيغه مبالغه است اشاره به كفر و انكار انسان هاى لجوج مى كند، كه حتى با مشاهده اين همه آيات عظمت خدا باز راه انكار را پيش مى گيرند، و يا اشاره به كفران و ناسپاسى اين گونه افراد است كه وجودشان غرق نعمت هاى او است و باز هم نه در مقام شكر منعم اند و نه شناخت او.

* * *

▲3 ـ تسخير موجودات زمين و آسمان

همان گونه كه سابقاً هم اشاره كرده ايم، تسخير اين امور، براى انسان از اين نظر است كه خدا آنها را خدمتگزار انسان قرار داده، و در مسير منافع او مى باشند.(1)

و اگر مى بينيم در ميان نعمت هاى زمينى، حركت كشتى ها بر صحنه اقيانوس ها بالخصوص ذكر شده، به خاطر آن است كه اين كشتى ها در گذشته و حال مهمترين وسيله ارتباطى، انتقال انسان ها و كالاها از نقطه اى به نقطه ديگر بوده و هستند، و هيچ وسيله نقليه اى تاكنون نتوانسته است جاى كشتى ها را در اين زمينه بگيرد.

به طور قطع، اگر يك روز تمام كشتى ها بر صفحه اقيانوس ها از حركت باز  ايستند، زندگى انسان ها به كلى مختل خواهد شد; چرا كه راه هاى خشكى قدرت و كشش نقل و انتقال اين همه وسائل و كالا را ندارد، مخصوصاً در عصر و زمان ما، با توجه به اين كه: مهمترين وسيله حركت زندگى صنعتى بشر نفت است، و مهمترين وسيله براى انتقال نفت از نقطه اى به نقاط ديگر، همان كشتى ها هستند، اهميت اين نعمت بزرگ الهى آشكارتر مى شود; چرا كه گاهى كار يك كشتى نفت كش غول پيكر را «ده هزار اتومبيل» هم نمى تواند انجام دهد! و انتقال نفت از طريق خطوط لوله نيز براى نقاط محدودى از دنيا امكان پذير است.

* * *

67لِكُلِّ أُمَّة جَعَلْنا مَنْسَكاً هُمْ ناسِكُوهُ فَلا يُنازِعُنَّكَ فِي الأَمْرِ وَ ادْعُ إِلى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلى هُدىً مُسْتَقِيم

68وَ إِنْ جادَلُوكَ فَقُلِ اللّهُ أَعْلَمُ بِما تَعْمَلُونَ

69اللّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ

70أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ ما فِي السَّماءِ وَ الأَرْضِ إِنَّ ذلِكَ فِي كِتاب إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيرٌ

ترجمه:

67 ـ براى هر امتى عبادتى قرار داديم، تا آن عبادت را (در پيشگاه خدا) انجام دهند; پس نبايد در اين امر با تو به نزاع برخيزند! به سوى پروردگارت دعوت كن، كه بر هدايت مستقيم قرار دارى (و راه راست همين است).

68 ـ و اگر آنان با تو به جدال برخيزند، بگو: «خدا از كارهائى كه شما انجام مى دهيد آگاه تر است!

69 ـ و خداوند در روز قيامت، ميان شما در آنچه اختلاف مى كرديد، داورى مى كند»!

70 ـ آيا نمى دانستى خداوند آنچه را در آسمان و زمين است مى داند؟! همه اينها در كتابى ثبت است (همان كتاب علم بى پايان پروردگار) و اين بر خداوند آسان است!

1 ـ شرح مفصل اين موضوع را در جلد يازدهم تفسير «نمونه»، صفحه 167 به بعد، ذيل آيات 12 تا 14 سوره «نحل» و همچنين در جلد دهم، صفحه 120 به بعد، ذيل آيه 2 سوره «رعد»، بيان كرده ايم.

▲هر امتى عبادتى دارد

در بحث هاى گذشته، گفتگوهائى پيرامون مشركان داشتيم، از آنجا كه مشركان به طور خصوص، و مخالفان اسلام به طور عموم، جر و بحث هائى با  پيامبر(صلى الله عليه وآله) پيرامون مسائل و احكام تازه اسلام داشتند و نسخ و دگرگونى قسمتهائى از احكام شرايع پيشين را نقطه ضعفى براى شريعت اسلام مى پنداشتند، در حالى كه اين دگرگونى ها نه تنها ضعف نبود، كه يكى از برنامه هاى تكامل اديان محسوب مى شد، در نخستين آيه مورد بحث، مى فرمايد: «براى هر امتى عبادتى قرار داديم تا خدا را با آن پرستش كنند» (لِكُلِّ أُمَّة جَعَلْنا مَنْسَكاً هُمْ ناسِكُوهُ).(1)

«مناسك» ـ چنان كه قبلاً هم گفته ايم ـ جمع «منسك» به معنى مطلق عبادت است، و در اينجا ممكن است تمام برنامه هاى دينى و الهى را شامل شود.

بنابراين، آيه گوياى اين حقيقت است كه امت هاى پيشين هر كدام برنامه اى مخصوص به خود داشتند كه در آن شرائط خاص از نظر زمان و مكان و جهات ديگر كاملترين برنامه بوده است، ولى مسلماً با دگرگون شدن آن شرائط، لازم بود احكام تازه ترى جانشين آنها شود.

لذا، به دنبال اين سخن، اضافه مى كند: «بنابراين نبايد آنها در اين امر با تو به نزاع برخيزند» (فَلا يُنازِعُنَّكَ فِي الأَمْرِ).

«و تو به سوى پروردگارت دعوت كن كه راه راست همين است كه تو مى پوئى» (وَ ادْعُ إِلى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلى هُدىً مُسْتَقِيم).

هرگز گفتگوها و ايرادهاى بى پايه آنان در روحيه تو كمترين اثرى نگذارد كه  دعوتت به سوى خدا است، و مسير تو هدايت، و راهت مستقيم است!

توصيف «هدى» به «مستقيم بودن» يا جنبه تأكيد دارد، و يا اشاره به اين است كه هدايت به سوى مقصد ممكن است از طرق مختلفى صورت گيرد راه هاى نزديك و دور، مستقيم و كج، ولى هدايت الهى، نزديك ترين و مستقيم ترين راه است.

* * *

«اما اگر باز به مجادله و منازعه ادامه دهند و سخنان تو در دل آنها اثر نگذارد در پاسخ آنها بگو، خدا از اعمالى كه شما انجام مى دهيد آگاهتر است» (وَ إِنْ جادَلُوكَ فَقُلِ اللّهُ أَعْلَمُ بِما تَعْمَلُونَ).

* * *

«خداوند در ميان شما در آنچه اختلاف داشتيد داورى مى كند» و در صحنه قيامت كه صحنه بازگشت به توحيد و يكپارچگى و بر طرف شدن اختلافات است حقايق را براى همه شما آشكار مى سازد (اللّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ).(2)

* * *

و از آنجا كه قضاوت و داورى در قيامت نسبت به اختلافات و اعمال بندگان نياز به علم و آگاهى وسيعى به همه آنها دارد، در آخرين آيه مورد بحث، اشاره به علم بى پايان خدا كرده، چنين مى گويد: «آيا نمى دانى كه خداوند آنچه را كه در آسمان ها و زمين است مى داند»؟ (أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ ما فِي السَّماءِ وَ  الأَرْضِ).

آرى «همه اينها در كتابى ثبت است» (إِنَّ ذلِكَ فِي كِتاب).

كتاب علم بى پايان خداوند، كتاب عالم هستى و جهان علت و معلول، جهانى كه چيزى در آن گم نمى شود و نابود نمى گردد، بلكه همواره تغيير صورت مى دهد حتى امواج صداى ضعيفى كه از حلقوم انسانى در هزاران سال، قبل بر خاسته به كلى نابود نشده است، و همواره در اين فضا وجود دارد اين يك كتاب بسيار دقيق و جامع است كه همه چيز در آن ضبط شده است.

و به تعبير ديگر، همه اينها در «لوح محفوظ»، لوح علم الهى ثبت است، و همه اين موجودات با تمام خصوصيات و جزئيات نزد او حاضرند.

و لذا در آخرين جمله مى فرمايد: «اين بر خداوند آسان است» چرا كه همگى موجودات با تمام خصوصياتشان نزد او حضور دارند (إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيرٌ).

* * *

71وَ يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ ما لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً وَ ما لَيْسَ لَهُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ ما لِلظّالِمِينَ مِنْ نَصِير

72وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّنات تَعْرِفُ فِي وُجُوهِ الَّذِينَ كَفَرُوا الْمُنْكَرَ يَكادُونَ يَسْطُونَ بِالَّذِينَ يَتْلُونَ عَلَيْهِمْ آياتِنا قُلْ أَ فَأُنَبِّئُكُمْ بِشَرّ مِنْ ذلِكُمُ النّارُ وَعَدَهَا اللّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ

73يا أَيُّهَا النّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَيْئاً لا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ

74ما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِنَّ اللّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ

ترجمه:

71 ـ آنها غير از خداوند، چيزهائى را مى پرستند كه او هيچگونه دليلى بر آن نازل نكرده است، و چيزهائى را كه علم و آگاهى به آن ندارند! و براى ستمگران، ياور و راهنمائى نيست!

72 ـ و هنگامى كه آيات روشن ما بر آنان خوانده مى شود، در چهره كافران آثار انكار مشاهده مى كنى، آن چنان كه نزديك است برخيزند و با مشت به كسانى كه آيات ما را بر آنها مى خوانند حمله كنند! بگو: «آيا شما را به بدتر از اين خبر دهم؟ همان آتش سوزنده (دوزخ) كه خدا به كافران وعده داده; و بد سرانجامى است»!

73 ـ اى مردم! مثلى زده شده است، به آن گوش فرا دهيد: كسانى را كه غير از خدا مى خوانيد، هرگز نمى توانند مگسى بيافرينند، هر چند براى اين كار دست به دست هم دهند; و هر گاه مگس چيزى از آنها بربايد، نمى توانند آن را باز پس گيرند. هم اين طلب  كنندگان ناتوانند، و هم آن مطلوبان (هم اين عابدان، و هم آن معبودان)!

74 ـ خدا را آن گونه كه بايد بشناسند نشناختند; خداوند قوى و شكست ناپذير است!

1 ـ جمعى از مفسران، اين آيات را اشاره به پاسخ ايرادى دانسته اند كه: از ناحيه مشركان مطرح مى شد كه مى گفتند:

چگونه گوشت حيواناتى را كه ذبح شده است مى خوريد اما گوشت «ميته» (مردار) را نمى خوريد؟ در حالى كه اولى را شما كشته ايد و دومى را خدا!.

اين آيات، نازل شده و به آنها پاسخ گفت، ولى، بسيار بعيد به نظر مى رسد كه: آيات فوق اشاره به چنين مطلبى باشد; زيرا خوردن گوشت مردار كه گوشت فاسد و زيانبارى است ظاهراً در هيچ شريعتى مجاز و مباح نبوده است، تا قرآن بر آن صحه بگذارد و بگويد: هر شريعتى براى خود برنامه اى داشته است.

2 ـ خطاب در اين آيه ممكن است متوجه خصوص مخالفان اسلام و پيامبر(صلى الله عليه وآله) باشد، بنابراين، جمله «اللّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ...» مقول قول پيامبر(صلى الله عليه وآله) است.

و نيز ممكن است مخاطب هم مسلمانان باشند و هم مخالفان، و بنابراين، اين آيه، بيان مستقلى است از ناحيه خداوند نسبت به همگان.

▲معبودانى ضعيف تر از يك مگس!

در اين آيات ـ به تناسب بحث هائى كه قبلاً پيرامون توحيد و شرك بود ـ باز سخن از مشركان و برنامه هاى غلط آنها مى گويد:

و از آنجا كه يكى از روشن ترين دلائل بطلان شرك و بت پرستى اين است كه هيچگونه دليل عقلى و نقلى بر جواز اين عمل دلالت نمى كند، در آيه نخست مى فرمايد: «آنها غير از خدا چيزهائى را مى پرستند كه هيچگونه دليلى خداوند براى آن نازل نكرده است» (وَ يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ ما لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً).

در واقع اين ابطال اعتقاد بت پرستان است كه معتقد بودند: خدا اجازه بت پرستى را به آنها داده، و اين بت ها شفيعان در گاه او مى باشند.

آن گاه اضافه مى كند: «آنها معبودهائى را مى پرستند كه علم و دانشى به حقانيت آنها ندارند» (وَ ما لَيْسَ لَهُمْ بِهِ عِلْمٌ).

يعنى نه از طريق دستور الهى، و نه از طريق دليل عقل، هيچ حجت و برهانى براى كار خود مطلقاً ندارند.

بديهى است كسى كه در اعتقاد و اعمال خود متكى به دليل روشنى نيست، ستمگر است، هم به خويش ستم كرده، و هم به ديگران، و به هنگام گرفتار شدن در چنگال مجازات الهى، هيچ كس قدرت دفاع از او را ندارد، لذا در پايان آيه مى گويد: «براى ستمكاران ياور و راهنمائى نيست» (وَ ما لِلظّالِمِينَ مِنْ نَصِير).  

بعضى از مفسران گفته اند: «نصير» در اينجا به معنى دليل و برهان است; چرا كه يارى كننده حقيقى همان مى باشد.(1)

اين احتمال نيز وجود دارد كه: مراد از «نصير»، راهنما است و مكملى است براى بحث گذشته، يعنى نه حجت الهى دارند، نه دليل عقلى كه خود به آن رسيده باشند، و نه رهبر و راهنما و استادى كه آنها را در اين مسير يارى كند; چرا كه آنها ستمگرند و در برابر حق تسليم نيستند.

اين تفسيرهاى سه گانه، با هم منافاتى ندارند هر چند تفسير اول روشن تر به نظر مى رسد.

* * *

پس از آن به عكس العمل بت پرستان در برابر آيات خدا، و شدت لجاجت و تعصب آنها در يك جمله كوتاه، اشاره كرده مى گويد: «هنگامى كه آيات روشن ما ـ كه بهره گيرى از آن براى هر صاحب عقلى آسان است ـ بر آنها خوانده مى شود، در چهره كافران آثار انكار را به خوبى مشاهده مى كنى» (وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّنات تَعْرِفُ فِي وُجُوهِ الَّذِينَ كَفَرُوا الْمُنْكَرَ).(2)

در حقيقت، هنگام شنيدن اين آيات بينات، تضادى در ميان منطق زنده قرآن و تعصبات جاهلانه آنها پيدا مى شود، و چون حاضر به تسليم در برابر حق نيستند، بى اختيار آثار آن در چهره هاشان به صورت علامت انكار، نقش مى بندد.

نه تنها اثر انكار و ناراحتى در چهره هاشان نمايان مى شود، كه بر اثر شدت تعصب و لجاج «نزديك است برخيزند و با مشت هاى گره كرده خود، به كسانى كه آيات ما را بر آنها مى خوانند حمله كنند»! (يَكادُونَ يَسْطُونَ بِالَّذِينَ يَتْلُونَ  عَلَيْهِمْ آياتِنا).

«يَسْطُون» از ماده «سطوت» به معنى بلند كردن دست، و حمله كردن به طرف مقابل است، و در اصل ـ به گفته «راغب» در «مفردات» ـ به معنى بلند شدن اسب، بر سر پاها و بلند كردن دست ها است، سپس به معنى بالا اطلاق شده.

در حالى كه انسان اگر منطقى فكر كند، هر گاه سخن خلافى بشنود، نه چهره در هم مى كشد و نه پاسخ آن را با مشت گره كرده مى دهد، بلكه با بيان منطقى آن را رد مى كند.

اين عكس العمل هاى نادرست كافران، خود دليل روشنى است بر اين كه آنها تابع هيچ دليل و منطقى نيستند، تنها جهل و عصبيت بر وجودشان حاكم است.

قابل توجه اين كه: جمله «يَكادُونَ يَسْطُونَ» با توجه به اين كه از دو فعل مضارع تشكيل شده، دليل بر استمرار «حالت حمله و پرخاشگرى» در وجود آنها است كه گاه شرائط ايجاب مى كرد، عملاً آن را ظاهر كنند، و گاه كه شرائط اجازه نمى داد، حالت آمادگى حمله در آنها پيدا مى شد، و به تعبير ما به خود مى پيچيدند كه: چرا قادر بر حمله و ضرب نيستند.

قرآن در برابر اين بى منطقان به پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور مى دهد: «به آنها بگو: آيا مى خواهيد من شما را به بدتر از اين خبر دهم؟! بدتر از اين، همان آتش سوزنده دوزخ است»! (قُلْ أَ فَأُنَبِّئُكُمْ بِشَرّ مِنْ ذلِكُمُ النّارُ).(3)

 يعنى اگر به زعم شما اين آيات بينات الهى، شرّ است، چون با افكار منحرف و نادرستتان هماهنگ نيست، من، بدتر از اين را به شما معرفى مى كنم، كه همان مجازات دردناك الهى است كه در برابر اين لجاج و عناد، سرانجام دامانتان را خواهد گرفت.

«همان آتش سوزانى كه خداوند به كافران وعده داده» (وَعَدَهَا اللّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا).

و دوزخ آتش سوزانش «بدترين جايگاه است» (وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ).

در حقيقت در برابر اين آتش مزاجان پرخاشگر كه شعله هاى عصبيت و لجاج، همواره در درونشان افروخته است، پاسخى جز آتش دوزخ نيست!; چرا كه هميشه مجازات الهى تناسب نزديكى با چگونگى گناه و عصيان دارد.

* * *

در آيه بعد، ترسيم جالب و گويائى از وضع بت ها، معبودهاى ساختگى، و ضعف و ناتوانى آنها، بيان مى كند، و بطلان اعتقاد مشركان را به روشن ترين وجهى آشكار مى سازد.

روى سخن را به عموم مردم كرده، مى گويد: «اى مردم در اينجا مثلى زده شده است گوش به آن فرا دهيد» (و دقيقاً به آن بينديشيد) (يا أَيُّهَا النّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ).

«كسانى را كه شما غير از خدا مى خوانيد، هرگز نمى توانند مگسى بيافرينند هر چند براى اين كار اجتماع كنند، و دست به دست يكديگر بدهند» (إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ).

همه بت ها، و همه معبودهاى آنها، و حتى همه دانشمندان، متفكران و مخترعان بشر، اگر دست به دست هم بدهند قادر بر آفرينش مگسى نيستند.

 بنابراين، چگونه مى خواهيد شما اينها را هم رديف پروردگار بزرگى قرار دهيد كه آفريننده آسمان ها و زمين و هزاران هزار، نوع موجود زنده در درياها، صحراها، جنگل ها و اعماق زمين است، خداوندى كه حيات و زندگى را در اشكال مختلف و چهره هاى بديع و متنوع قرار داده كه هر يك از آنها انسان را به اعجاب و تحسين وا مى دارد، آن معبودهاى ضعيف كجا؟ و اين خالق قادر و حكيم كجا؟

سپس اضافه مى كند: نه تنها قادر نيستند مگسى بيافرينند كه از مقابله با يك مگس نيز عاجزند; چرا كه «اگر مگس چيزى از آنها را بربايد نمى توانند آن را باز پس گيرند!» (وَ إِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَيْئاً لا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ).

موجودى به اين ضعيفى و ناتوانى كه حتى در مبارزه با يك مگس شكست مى خورد، چه جاى اين دارد كه او را حاكم بر سرنوشت خويش بدانند و حلاّل مشكلات.

آرى «هم اين طلب كنندگان و عابدان ضعيف و ناتوانند، و هم آن مطلوبان و معبودان» (ضَعُفَ الطّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ).

در روايات مى خوانيم: بت پرستان قريش، بت هائى را كه در اطراف كعبه گردآورى كرده بودند آنها را با مشك و عنبر، و گاه با زعفران يا عسل مى آلودند، و اطراف آنها نداى: «لَبَّيْكَ اللّهُمَّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ لا شَرِيْكَ لَكَ، اِلاّ شَرِيْكٌ هُوَ لَكَ تَمْلِكُهُ وَ ما مَلَكَ»! كه بيانگر شرك و بت پرستى آنها و تحريف لبيك موحدان بود، سر در مى دادند، و اين موجودات پست و بى ارزش را شريك خدا مى پنداشتند، ولى مگس ها مى آمدند، بر آنها مى نشستند و آن عسل، زعفران، مشك و عنبر را مى ربودند و آنها قدرت بر باز پس گرفتن آن را نداشتند!.

قرآن مجيد، همين صحنه را عنوان قرار داده و براى بيان ضعف و ناتوانى  بت ها و سستى منطق مشركان از آن بهره مى گيرد، مى گويد: شما خوب نگاه كنيد ببينيد معبودهايتان چگونه زير دست و پاى مگس ها قرار گرفته اند و قادر به كمترين دفاع از خود نيستند؟!

اين چه معبودهاى بى عرضه و بى ارزشى هستند كه شما حل مشكلات خود را از آنها مى خواهيد؟!.

در اين كه: منظور از «طالب» و «مطلوب» چيست؟ حق همان است كه در بالا گفتيم: «طالب» عبادت كنندگان بت ها هستند و «مطلوب» خود بت ها كه هر دو ضعيف هستند و ناتوان.

بعضى از مفسران نيز، احتمال داده اند: «طالب» اشاره به مگس است، و «مطلوب» اشاره به بت ها (زيرا مگس ها به سراغ بت ها مى روند تا از مواد غذائى روى آنها بهره گيرند).

بعضى ديگر، «طالب» را بت ها دانسته اند و «مطلوب» را مگس (زيرا به فرض كه بت ها به فكر آفرينش مگس ضعيفى بيفتند قادر نخواهند بود) ولى تفسير اول صحيح تر به نظر مى رسد.

* * *

قرآن بعد از بيان مثال زنده فوق، نتيجه گيرى مى كند كه: «آنها خدا را آن گونه كه بايد بشناسند، نشناختند» (ما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ).

به قدرى در معرفت و شناسائى خدا، ضعيف و ناتوانند كه خداوند با آن عظمت را تا سر حدّ اين معبودهاى ضعيف و بى مقدار، تنزل دادند، و آنها را شريك او شمردند، كه اگر كمترين معرفتى درباره خدا داشتند، بر اين مقايسه خود مى خنديدند.

و در پايان آيه مى فرمايد: «خداوند قوى و عزيز است» (إِنَّ اللّهَ لَقَوِيٌّ  عَزِيزٌ).

نه همچون بت ها، كه قادر بر آفرينش موجود كوچكى نيستند و حتى قدرت دفاع از خويش در برابر مگسى ندارند، او بر همه چيز قادر و توانا است و هيچ كس را قدرت مقابله با او نيست.

* * *

1 ـ «الميزان» و تفسير «فخر رازى»، جلد 23، صفحه 66، ذيل آيه مورد بحث.

2 ـ كلمه «منكر» مصدر ميمى و به معنى «انكار» است، و از آنجا كه انكار، يك حالت درونى است و قابل مشاهده نمى باشد، بنابراين، منظور آثار و علائم انكار است.

3 ـ كلمه «النار» در اينجا خبر مبتداى محذوفى است و در تقدير «هِىَ النّارُ» بوده.

بعضى نيز احتمال داده اند: «النار» مبتدا باشد و جمله «وَعَدَهَا اللّهُ...» خبر آن. ولى، احتمال اول صحيح تر است.

ضمناً، «وعد» فعلى است كه در اينجا دو مفعول گرفته، مفعول اولش «الذين كفروا» كه مؤخر شده و مفعول دومش ضمير «هاء» مى باشد كه مقدم گرديده كه شايد تقديم آن براى انحصار است.

▲مثالى روشن براى بيان ضعف ها

گر چه جمعى از مفسران، عقيده دارند: قرآن در آيات فوق، سخن از «مثل» به ميان آورده، اما خود «مثل» را صريحاً بيان نكرده است، بلكه اشاره به موارد ديگر قرآن نموده، و يا اصلاً «مثل» در اينجا به معنى اثبات و تبيين مطلب يا چيز عجيب است، نه به معنى معروفش.

ولى بدون شك، اين نظر نادرستى است; چرا كه قرآن در آيات فوق، مصداق اين مثالى را كه دعوت عمومى براى انديشه در آن كرده است، بيان نموده اين مثال، همان «مگس» است از نظر آفرينش و از نظر ربودن ذرات غذائى!.

اين مثال، گر چه در برابر مشركان عرب ذكر شده، ولى با توجه به اين كه مخاطب همه مردم جهانند (يا أَيُّهَا النّاسُ) اختصاصى به بت هاى سنگى و چوبى ندارد، بلكه تمام معبودهائى را كه جز خدا مى پرستند، در اين مثال شركت داده شده اند، اعم از فرعون ها و نمرودها و بت هاى شخصيت هاى كاذب و قدرت هاى پوشالى و مانند آن.

آنها نيز بر اين مثال منطبق هستند، آنها هم اگر دست، به دست هم بدهند و تمام لشگر و عسكرشان را جمع و جور كنند، و انديشمندان و فرزانگانشان را دعوت كنند، قادر به خلق مگسى نيستند، و حتى اگر مگسى ذره اى از سفره آنها  بر گيرد توانائى به باز گرداندن آن را ندارند.

* * *

▲پاسخ به يك سؤال

ممكن است در اينجا گفته شود: انسان امروز، با نيروى علم و دانش خود توانسته است اختراعاتى كند كه به مراتب از يك مگس برتر و بالاتر است.

وسائل نقليه سريع السير و بادپيمائى، ساخته كه در يك چشم بر هم زدن مسافت زيادى را طى مى كند.

مغزهاى الكترونيكى دقيقى را اختراع كرده، كه پيچيده ترين معادلات رياضى را در يك لحظه حل مى نمايد، آيا اين گفتگوها درباره انسان عصر ما نيز صادق است؟

در پاسخ مى گوئيم: ساختن اين وسائل محير العقول، بدون شك، دليل بر پيشرفت فوق العاده صنايع بشر است، اما همه اينها در برابر مسأله آفرينش يك موجود زنده، و خلقت حيات، مسائلى ساده و پيش پا افتاده است.

اگر كتبى را كه درباره «فيزيولوژى» موجودات زنده، و فعاليت هاى بيولوژيكى و حياتى يك حشره كوچك مانند مگس بحث مى كند، به دقت بررسى كنيم، خواهيم ديد ساختمان مغز يك مگس، سلسله اعصاب و دستگاه گوارش آن، به مراتب از ساختمان مجهزترين هواپيماها برتر است و اصلاً قابل مقايسه با آن نيست.

اصولاً «مسأله حيات»، حس و حركت موجودات زنده، نموّ و توليد مثل آنها هنوز به صورت معمائى در برابر دانشمندان قرار گرفته است، و ريزه كارى ها و ظرافت هائى كه در ساختمان اين موجودات به كار رفته، خود معماهاى ديگرى است، معماهائى كه هنوز به هيچ وجه حل نشده.  

به گفته دانشمندان علوم طبيعى، چشم هاى بعضى از همين حشرات، خود مركب از صدها چشم است! يعنى همان چشمى را كه ما به صورت يك چشم مى بينيم، از چند صد چشم كوچك تر تشكيل يافته كه مجموعه آنها را «چشم مركب» مى نامند! به فرض كه انسان بتواند از مواد بى جان، سلول زنده اى بسازد چه كسى مى تواند، صدها چشم كوچك كه هر كدام از آنها خود داراى دوربين ظريف و طبقات و دستگاه هائى است، در كنار هم بچيند و رشته ارتباطى آنها را در مغز حشره پيوند دهد، و اطلاعات را به وسيله آنها به مغز حشره منتقل سازد و حشره بتواند در موقع مناسب، عكس العمل نسبت به حوادثى كه اطراف او مى گذرد نشان دهد؟

آيا اگر همه انسان ها جمع شوند، قدرت بر آفرينش چنين موجود ظاهراً ناچيز اما در واقع بسيار پيچيده و اسرارآميز، خواهند داشت؟!

و باز به فرض، انسان همه اين مسائل را عملى سازد، ولى آيا مى توان نام آن را خلقت گذاشت؟ يا تركيب و مونتاژى است از وسائل موجود در همين جهان آفرينش؟

آيا كسانى كه قطعات پيش ساخته اتومبيلى را به هم مونتاژ مى كنند، مخترع محسوب مى شوند؟ و نام عمل آنها را ابداع و اختراع مى توان گذاشت؟

* * *

75اللّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النّاسِ إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ

76يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ إِلَى اللّهِ تُرْجَعُ الأُمُورُ

77يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

78وَ جاهِدُوا فِي اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباكُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَج مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْراهِيمَ هُوَ سَمّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَ فِي هذا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ اعْتَصِمُوا بِاللّهِ هُوَ مَوْلاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلى وَ نِعْمَ النَّصِيرُ

ترجمه:

75 ـ خداوند از فرشتگان رسولانى بر مى گزيند، و همچنين از مردم; خداوند شنوا و بيناست!

76 ـ آنچه را در پيش روى آنها و پشت سر آنهاست مى داند; و همه امور به سوى خدا باز گردانده مى شود.

77 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! ركوع كنيد، و سجود به جا آوريد، و پروردگارتان را عبادت كنيد، و كار نيك انجام دهيد، شايد رستگار شويد!

78 ـ و در راه خدا جهاد كنيد، و حق جهادش را ادا نمائيد; او شما را برگزيد، و در دين (اسلام) كار سنگين و سختى بر شما قرار نداد; از آئين پدرتان ابراهيم پيروى كنيد; خداوند شما را در كتابهاى پيشين و در اين كتاب آسمانى «مسلمان» ناميد، تا پيامبر گواه بر شما باشد، و شما گواهان بر مردم. پس نماز را بر پا داريد، و زكات را بدهيد، و به خدا تمسك جوئيد، كه او مولا و سرپرست شماست! چه مولاى خوب، و چه ياور شايسته اى!

شأن نزول:

به طورى كه جمعى از مفسران، نقل كرده اند، بعضى از مشركان مانند «وليد بن مغيره» (كه مغز متفكر آنان محسوب مى شد) به هنگام مبعوث شدن پيامبر(صلى الله عليه وآله)با تعجب و انكار مى گفتند: أَ أُنْزِلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ مِنْ بَيْنِنا: «آيا از ميان همه ما وحى الهى بر محمّد (اين يتيم فقير و تهيدست) نازل شده است»؟.

نخستين آيات فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت (كه انتخاب انبياء و فرشتگان براى رسالت، روى معيار شايستگى و معيار معنويت آنها بوده است).(1)

* * *

1 ـ تفسير «قرطبى»، و تفسير «ابوالفتوح رازى»، و تفسير «فخر رازى»، جلد 23، صفحه 69 و تفسير «روح المعانى»، ذيل آيه مورد بحث.

▲پنج دستور سازنده و مهم

با توجه به اين كه در آيات گذشته سخن از توحيد و شرك و معبودهاى پندارى مشركان در ميان بود، و با توجه به اين كه جمعى از مردم، فرشتگان يا بعضى از پيامبران را براى عبادت برگزيدند، قرآن در نخستين آيات مورد بحث مى گويد: همه رسولان الهى، بندگان سر بر فرمان او هستند «خداوند از فرشتگان، رسولانى بر مى گزيند و همچنين از انسان ها» (اَللّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النّاسِ).

از فرشتگان رسولانى همچون «جبرئيل»، و از انسان ها فرستادگانى همچون پيامبران بزرگ الهى و تعبير به «مِن» كه در اينجا تبعيضيه است، نشان مى دهد: همه فرشتگان الهى، رسولان او به سوى بشر نبودند، بلكه گروهى از آنها اين سمت را داشتند. اين تعبير، منافات با آيه اول سوره «فاطر» كه مى گويد: جاعِلِ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً: «خدا فرشتگان را رسولان قرار داده است» ندارد; چرا كه منظور اين آيه نيز بيان جنس است، نه بيان عموميت افراد.

و در پايان آيه اضافه مى كند: «خداوند شنوا و بينا است» (إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ).

يعنى چنان نيست كه خداوند مانند انسان ها از كار رسولانش در غيابشان بى خبر باشد، بلكه در هر لحظه، از وضع آنها با خبر است، سخنانشان را مى شنود و اعمالشان را مى بيند.

* * *

آن گاه اشاره به مسئوليت پيامبران در ابلاغ رسالت، از يكسو و مراقبت هاى الهى نسبت به آنها از سوى ديگر كرده، مى گويد:

«خداوند آنچه را در پيش روى آنها، و پشت سر آنها است مى داند» (يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ).

هم از آينده آنها آگاه است و هم از گذشته، و آنچه را پشت سر نهاده اند.

«و همه كارها به خدا باز مى گردد، و همه در برابر او مسئولند» (وَ إِلَى اللّهِ تُرْجَعُ الأُمُورُ).

تا مردم بدانند فرشتگان و پيامبران الهى نيز بندگانى هستند سر بر فرمان خدا، و داراى مسئوليت در پيشگاه او، و از خود چيزى ندارند جز آنچه خدا به آنها داده است، نه اين كه معبودان و خدايانى باشند در برابر اللّه.

بنابراين، جمله «يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ...» در واقع اشاره به تكليف و مسئوليت رسولان الهى و كنترل اعمال آنها از ناحيه پروردگار است، همانند آنچه در سوره «جن» آيات 26 تا 28 آمده است: فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً * إِلاّ مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُول فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً * لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ:

«خداوند هيچ كس را بر اسرار غيب خود آگاه نمى كند * مگر رسولانى را كه برگزيده است و از آنها راضى شده، و براى آنها مراقبانى از پيش رو و پشت سر مى فرستد * تا روشن شود آيا آنها رسالات پروردگارشان را ابلاغ كرده اند يا نه، و خداوند از آنچه نزد آنان است با خبر است».(1)

ضمناً، روشن شد: منظور از «ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ» حوادث آينده است و از «ما خَلْفَهُمْ» حوادث گذشته.

* * *

در دو آيه بعد، كه آيات پايان سوره «حج» است، روى سخن را به افراد با ايمان كرده، يك سلسله دستورات كلى و جامع را كه حافظ دين، دنيا و پيروزى آنها در تمام صحنه ها است بيان مى دارد و با اين حسن ختام، «سوره حج» پايان مى گيرد.

نخست، به چهار دستور مهم اشاره كرده، مى گويد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، ركوع كنيد، و سجده به جا آوريد، و پروردگارتان را عبادت كنيد، و كار نيك انجام دهيد، تا رستگار شويد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ).

بيان دو ركن ركوع و سجود، از ميان تمام اركان نماز، به خاطر اهميت فوق العاده آنها در اين عبادت بزرگ است.

دستور عبوديت به طور مطلق، كه بعد از اين دو بيان آمده، هر گونه عبادت و  بندگى خدا را شامل مى شود.

تعبير به «رَبَّكُم» (پروردگار شما) در حقيقت، اشاره اى است به شايستگى او براى عبوديت و عدم شايستگى غير او; زيرا تنها مالك و صاحب و تربيت كننده او است.

دستور به «فعل خيرات» هر گونه كار نيكى را ـ بدون هيچ قيد و شرط ـ شامل مى شود، و اين كه از «ابن عباس» نقل شده: منظور، صله رحم و مكارم اخلاق است در حقيقت، بيان مصداق زنده اى از اين مفهوم عام مى باشد.

* * *

سپس، پنجمين دستور را در زمينه جهاد ـ به معنى وسيع كلمه ـ صادر كرده مى گويد: «در راه خدا جهاد كنيد و حق جهادش را ادا نمائيد» (وَ جاهِدُوا فِي اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ).

اكثر مفسران اسلامى، «جهاد» را در اينجا به معنى خصوص مبارزه مسلحانه با دشمنان نگرفته اند، بلكه، همان گونه كه از مفهوم لغوى آن استفاده مى شود به معنى هر گونه جهاد و كوشش در راه خدا و تلاش براى انجام نيكى ها، و مبارزه با هوس هاى سركش (جهاد اكبر) و پيكار با دشمنان ظالم و ستمگر (جهاد اصغر) دانسته اند.

مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» از اكثر مفسران چنين نقل مى كند كه: منظور از «حق جهاد»، خلوص نيت و انجام دادن اعمال براى خدا است.

بدون شك، «حق جهاد» نيز معنى وسيعى دارد كه از نظر كيفيت و كميت، مكان و زمان و ساير جهات، همه را شامل مى شود، اما از آنجا كه مرحله «اخلاص» سخت ترين مرحله در جهاد نفس است، روى اين مرحله تكيه كرده است; چرا كه نفوذ افكار و انگيزه هاى غير الهى در قلب و اعمال انسان آن قدر  مخفى، باريك و پنهان است كه جز بندگان خاص خدا از آن رهائى نمى يابند!.

در حقيقت، قرآن مجيد در اين پنج دستور، از مراحل ساده شروع كرده و به آخرين و برترين مراحل عبوديت مى رساند:

نخست، سخن از ركوع، سپس برتر از آن سخن از سجود، بعد عبادت به طور كلى، و آن گاه انجام كارهاى نيك اعم از عبادات و غير عبادات، و در آخرين مرحله سخن از جهاد و تلاش و كوشش فردى و جمعى در بخش درون و برون، كردار و گفتار و اخلاق و نيت به ميان آورده است.

و اين دستور جامعى است كه فلاح و رستگارى بدون شك در دنبال آن خواهد بود.

و از آنجا كه ممكن است اين تصور پيدا شود، اين همه دستورات سنگين كه هر يك از ديگرى جامع تر و وسيع تر است چگونه بر دوش ما بندگان ضعيف قرار داده شده است؟ در جمله هاى بعد، تعبيرات گوناگونى دارد كه نشان مى دهد: اينها دليل لطف الهى نسبت به شما است و نشانه عظمت، مقام و شخصيت شما مؤمنان در پيشگاه او است.

در نخستين تعبير مى فرمايد: «او شما را برگزيد» (هُوَ اجْتَباكُمْ).

اگر برگزيدگان خدا نبوديد اين مسئوليت ها بر دوش شما گذارده نمى شد.

و در تعبير بعد مى فرمايد: «او كار سنگين و شاقى در دين بر شما نگذارده است» (وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَج).

يعنى اگر درست بنگريد اينها تكاليف شاقى نيستند، بلكه، با فطرت پاك شما هماهنگ و سازگارند، و اصولاً، چون وسيله تكامل شما هستند و هر كدام فلسفه و منافع روشنى دارند كه عائد خودتان مى شود، در ذائقه جانتان تلخ نخواهند بود، بلكه كاملاً شيرين و گوارا هستند.

در سومين تعبير، مى گويد: «از اين گذشته اين همان آئين پدر شما ابراهيم است» (مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْراهِيمَ).

اطلاق «پدر» بر «ابراهيم» يا به خاطر آن است كه عرب ها و مسلمانان آن روز، غالباً از نسل «اسماعيل» بودند و يا به خاطر اين كه آنها همگى «ابراهيم» را بزرگ مى شمردند و از او به صورت يك پدر روحانى و معنوى احترام مى كردند، هر چند آئين پاك او با انواع خرافات آلوده شده بود.

سپس تعبير ديگرى در اين زمينه دارد مى گويد: «او شما را در كتب پيشين، مسلمان ناميد و همچنين در اين كتاب آسمانى» (قرآن) (هُوَ سَمّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَ فِي هذا).

و مسلمان كسى است كه اين افتخار را دارد كه در برابر همه فرمان هاى الهى تسليم است.

در اين كه: مرجع ضمير «هُوَ» (او) چه كسى است در ميان مفسران گفتگو است:

بعضى گفته اند: «خدا» است، يعنى خدا هم در كتب پيشين و هم در قرآن شما را به اين نام افتخارآميز، ناميده است.

ولى بعضى ديگر آن را اشاره به «ابراهيم» مى دانند، چرا كه در آيه 128 سوره «بقره» مى خوانيم: ابراهيم پس از پايان بناى كعبه، از خداوند تقاضاهائى كرد، از جمله اين بود: رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ:

«پروردگارا! من و فرزندم اسماعيل را تسليم در مقابل فرمانت قرار ده، و از دودمان ما امتى مسلّم و تسليم در برابر اراده ات به وجود آور».

ولى تفسير اول، صحيح تر به نظر مى رسد; زيرا با ذيل آيه سازگارتر است، كه مى گويد: «او شما را در كتب پيشين و در اين كتاب (قرآن) مسلمان ناميد» و  اين تعبير درباره «ابراهيم»، تناسب ندارد، بلكه مناسب خداوند است.(2)

سرانجام پنجمين و آخرين تعبير شوق آفرين را درباره مسلمانان كرده و آنها را به عنوان الگو و اسوه امت ها معرفى مى كند، مى فرمايد: «هدف اين بوده است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) شاهد و گواه بر شما باشد و شما هم گواهان بر مردم»! (لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ).

«شهيد» به معنى «شاهد» از ماده «شهود» به معنى آگاهى توأم با حضور است مفهوم اين سخن آن است كه: شاهد بودن پيامبر(صلى الله عليه وآله) بر همه مسلمان ها به معنى آگاهى او از اعمال امت خويش است، و اين با روايات «عرض اعمال» و بعضى از آيات قرآن كه به آن اشاره مى كند كاملاً سازگار مى باشد; چرا كه طبق اين روايات، اعمال همه امت را در عرض هفته به حضور پيامبر(صلى الله عليه وآله) عرضه مى دارند و روح پاك او از همه اينها آگاه و با خبر مى شود، بنابراين او شاهد و گواه اين امت است.

اما شاهد و گواه بودن اين امت، طبق بعضى از روايات، به معنى معصومين اين امت و امامان است كه آنها نيز گواهان بر اعمال مردمند.

در حديثى از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) مى خوانيم: نَحْنُ حُجَجُ اللّهِ فِى خَلْقِهِ وَ نَحْنُ شُهَداءُ اللّهِ وَ أَعْلامُهُ فِى بَرَيَّتِهِ: «ما حجت هاى خدا در ميان خلق و شاهدان او و نشانه هايش در ميان مردميم».(3)

در حقيقت، مخاطب در جمله «لِتَكُونُوا» ظاهراً همه امتند اما در واقع گروهى از سران و بزرگان آنها مى باشد، و خطاب به كل به خاطر جزء، در  تعبيرات روزمره فراوان است مثلاً در آيه 20 سوره «مائده» مى خوانيم: خداوند ضمن بر شمردن نعمت هايش بر بنى اسرائيل به آنها خطاب كرده مى گويد: «خداوند شما را ملوك و پادشاهان قرار داد» در حالى كه مى دانيم افراد معدودى از آنها به اين مقام رسيدند.

البته «شهود» معنى ديگرى نيز دارد و آن «شهادت عملى» است، يعنى مقياس سنجش و الگو بودن اعمال يك فرد نمونه و بارز، براى اعمال سايرين، در اين صورت تمام مسلمانان راستين چنين خواهند بود; چرا كه آنها امت نمونه اى هستند با برترين آئين كه مى توانند مقياس و الگوئى براى سنجش شخصيت و فضيلت در ميان همه امت ها باشند.

در حديثى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: خداوند چند فضيلت و برترى به امت اسلام داده است، از جمله اين كه:

در امت هاى پيشين، پيامبر آنها شاهد و گواه قومش بود ولى خداوند تمام امت مرا گواهان بر خلق قرار داده; زيرا مى فرمايد: «لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ».(4)

يعنى همان گونه كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) اسوه و الگوى امت خويش است، شما هم اسوه ها و الگوها براى مردم جهانيد.

اين تفسير، در عين حال با تفسير سابق منافات ندارد، ممكن است همه امت شاهد و گواه باشند و امامان شاهدان و گواهان نمونه و ممتاز.(5)

در پايان اين آيه، بار ديگر وظائف پنجگانه پيشين را در تعبيرات فشرده ترى كه در سه جمله خلاصه مى شود، به عنوان تأكيد چنين بازگو مى كند:  «اكنون كه چنين است و شما داراى اين امتيازات و افتخارات هستيد، نماز را بر پا داريد، زكات را ادا كنيد و به آئين حق و ذيل عنايت پروردگار تمسك جوئيد» (فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ اعْتَصِمُوا بِاللّهِ).

كه «مولى و سرپرست و يار و ياور شما او است» (هُوَ مَوْلاكُمْ).

«چه مولى و سرپرست خوبى، و چه يار و ياور شايسته اى» (فَنِعْمَ الْمَوْلى وَ نِعْمَ النَّصِيرُ).

در حقيقت، جمله «فَنِعْمَ الْمَوْلى وَ نِعْمَ النَّصِيرُ» دليلى است بر «وَ اعْتَصِمُوا بِاللّهِ هُوَ مَوْلاكُمْ» يعنى اين كه: به شما فرمان داده شده تنها به ذيل عنايت پروردگار تمسك جوئيد، به خاطر آن است كه او برترين و بهترين مولى و شايسته ترين يار و ياور است.

* * *

پروردگارا! به ما اين توفيق و سعادت را مرحمت فرما كه با اعتصام به ذات پاكت، و پيوند با خلق و خالق مردمى نمونه باشيم و الگو و شاهدى بر ديگران، و  تفسيرى جامع و نمونه بر اين كتاب بزرگت تا پايان بنگاريم!.(6)

خداوندا! همان گونه كه در كتاب آسمانيت قرآن و كتب پيشينيان ما را مسلمان خواندى، توفيق مرحمت فرما تا سراپا تسليم فرمان تو باشيم!.

بار الها! ما را بر دشمنانى كه امروز در هر گوشه و كنار، قصد يورش بر قرآن و اسلام دارند پيروز گردان كه تو بهترين مولى و يار و ياورى!.

(فَنِعْمَ الْمَوْلى وَ نِعْمَ النَّصِيرُ).

پايان سوره حج(7)

5 / ذى الحجه / 1402

1 / 7 / 1361

1 ـ «علامه طباطبائى» در تفسير «الميزان»، ذيل آيات مورد بحث، جمله «يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ...» را اشاره به مسأله عصمت و حمايت الهى از پيامبران مى داند، اما با توجه به آنچه در بالا گفتيم اين تفسير چندان نزديك به نظر نمى رسد.

2 ـ در قرآن مجيد، در آيه 3 سوره «مائده» نام اين آئين را صريحاً «اسلام» نهاده: «وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلامَ دِيناً» و در آيات متعددى از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) به عنوان «اول المسلمين» ياد شده است (انعام، آيه 14 ـ زمر، آيه 12).

3 ـ «كمال الدين» صدوق، طبق نقل تفسير «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 526، روايات ديگرى نيز به همين مضمون در اين زمينه نقل شده است.

4 ـ تفسير «برهان»، جلد 3، صفحه 105.

5 ـ در اين زمينه، در جلد اول تفسير «نمونه»، در ذيل آيه 143 سوره «بقره» و همچنين در جلد سوم، ذيل آيه 41 سوره «نساء» مشروحاً بحث كرده ايم.

6 ـ اين دعا به حمد اللّه مستجاب شده است.

7 ـ پايان تصحيح: 2 / صفر / 1425 ـ مطابق 5 / 1 / 1383 (مشهد مقدس).

▲سوره مؤمنون

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 118 آيه است

▲محتواى سوره مؤمنون

اين سوره چنان كه از نامش پيدا است، بخش مهمى از آن سخن از اوصاف  برگزيده مؤمنان است.

سپس بحث هائى در زمينه اعتقاد و عمل بيان مى كند كه تكميل كننده آن صفات مى باشد.

روى هم رفته، مجموع مطالب اين سوره را مى توان به چند بخش تقسيم كرد:

بخش اول ـ كه از آيه «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُون» آغاز مى شود تا چندين آيه بعد، بيانگر صفاتى است كه مايه فلاح و رستگارى مؤمنان است و خواهيم ديد، اين اوصاف آن قدر حساب شده و جامع است كه جنبه هاى مختلف زندگى فردى و اجتماعى را تحت پوشش خود قرار مى دهد.

و از آنجا كه خمير مايه همه آنها ايمان و توحيد است

در بخش دوم، به نشانه هاى مختلف خداشناسى، و آيات افاقى و انفسى پروردگار در پهنه عالم هستى، اشاره كرده، و نمونه هائى از نظام شگرف عالم آفرينش را در آسمان و زمين و آفرينش انسان و حيوانات و گياهان بر مى شمارد.

و براى تكميل جنبه هاى عملى

در بخش سوم، به شرح سر گذشت عبرت انگيز جمعى از پيامبران بزرگ همچون نوح، هود، موسى، عيسى(عليهم السلام) پرداخته فرازهائى از زندگى آنها را بيان مى كند.

در بخش چهارم، روى سخن را به مستكبران كرده، و با دلائل منطقى و گاه با تعبيرات تند و كوبنده، به آنها هشدار مى دهد، تا دل هاى آماده به خود آيد و راه بازگشت به سوى خدا را پيدا كند.

در بخش پنجم، بحث هاى فشرده اى درباره معاد بيان كرده است.

و در بخش ششم، از حاكميت خداوند بر عالم هستى و نفوذ فرمانش در  همه جهان سخن مى گويد.

سرانجام در بخش هفتم، باز هم سخن از قيامت، حساب، جزا و پاداش نيكوكاران و كيفر بدكاران به ميان مى آورد، و با بيان هدف آفرينش انسان، سوره را پايان مى دهد.

و به اين ترتيب، محتواى اين سوره، مجموعه اى است از درس هاى اعتقادى، عملى، مسائل بيدار كننده و بيان خط سير مؤمنان از آغاز تا پايان.

* * *

اين سوره، همان گونه كه در آغاز هم گفته ايم در «مكّه» نازل شده، ولى برخى از مفسران نوشته اند: بعضى از آيات اين سوره در «مدينه» نازل شده است، وجود آيه زكات در آن براى بعضى اين فكر را به وجود آورده كه: تمام اين سوره نمى تواند در «مكّه» نازل شده باشد; چرا كه زكات نخستين بار در «مدينه» تشريع شد و به دنبال نزول آيه «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً...»(1) پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمان داد ماموران جمع زكات به اطراف بروند، و از مردم زكات بگيرند.

ولى بايد توجه داشت: «زكات» مفهوم وسيعى دارد كه واجب و مستحب را شامل مى شود، و معنى آن منحصر به زكات واجب نيست، لذا، در روايات مى خوانيم نماز و زكات هميشه با هم بوده است.(2)

اما از اين گذشته به عقيده بعضى از دانشمندان زكات در «مكّه» نيز واجب بوده، ولى به صورت اجمالى و سر بسته، يعنى هر كس موظف بوده مقدارى از اموال خود را به نيازمندان بدهد.

اما در «مدينه» كه حكومت اسلامى تشكيل شد، زكات تحت برنامه دقيقى  قرار گرفت و براى آن نصاب بندى شد و پيامبر(صلى الله عليه وآله) مأموران جمع زكات را به هر سو فرستاد تا از مردم زكات بگيرند.

* * *

1 ـ توبه، آيه 103.

2 ـ در روايتى از امام باقر و امام صادق(عليهما السلام) مى خوانيم: «فَرَضَ اللّهُ الزَّكاةَ مَعَ الصَّلوةِ».

▲فضيلت سوره مؤمنون

در روايات اسلامى كه از پيامبر(صلى الله عليه وآله) و ائمه اهلبيت(عليهم السلام) به ما رسيده فضيلت بسيارى براى اين سوره بيان شده است.

در حديثى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْمُؤْمِنِيْنَ بَشَّرَتْهُ الْمَلائِكَةُ يَوْمَ الْقِيامَةِ بِالرَّوحِ وَ الرَّيْحانِ وَ ما تَقِرُّ بِهِ عَيْنُهُ عِنْدَ نُزُولِ مَلَكِ الْمَوْتِ:

«هر كس سوره مؤمنون را تلاوت كند، فرشتگان در روز قيامت او را به روح و ريحان بشارت مى دهند و هنگامى كه فرشته مرگ براى قبض روح او مى آيد چنان بشارتى به او مى دهد كه چشمش روشن مى شود».(1)

و از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْمُؤْمِنِينَ خَتَمَ اللَّهُ لَهُ بِالسَّعَادَةِ إِذَا كَانَ يُدْمِنُ قِرَاءَتَهَا فِي كُلِّ جُمُعَة، وَ كَانَ مَنْزِلُهُ فِي الْفِرْدَوْسِ الأَعْلَى مَعَ النَّبِيِّينَ وَ الْمُرْسَلِينَ:

«هر كس سوره مؤمنون را بخواند و در هر جمعه آن را ادامه دهد، خداوند پايان زندگى او را با سعادت قرار مى دهد و جايگاه او فردوس اعلى (بهشت برين) است، همراه پيامبران و رسولان».2

تكرار اين معنى را ضرورى مى دانيم كه: ذكر فضائل تلاوت سوره ها هرگز به معنى خواندن خالى از انديشه، تصميم و عمل نيست كه اين كتاب آسمانى كتاب تربيت، انسان سازى و برنامه هاى عملى است، و به راستى اگر كسى برنامه هاى  عقيدتى و عملى خود را با محتواى اين سوره و حتى چند آيه آغاز آن كه بيان صفات مؤمنان است تطبيق دهد، آن همه افتخارات بايد نصيب او شود.

و لذا در بعضى از روايات از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شده: هنگام نزول آغاز اين سوره فرمود: لَقَدْ أُنْزِلَ اِلَىَّ عَشْرُ آيات مَنْ أَقامَهُنَّ دَخَلَ الْجَنَّةَ: «ده آيه بر من نازل شده كه هر كس آنها را بر پا دارد، وارد بهشت خواهد شد»!.(3)

تعبير به «أقام» (بر پا دارد) به جاى «قرأ» (بخواند) گوياى همان حقيقتى است كه در بالا اشاره كرديم كه: هدف اصلى پياده كردن محتواى اين آيات در متن زندگى است، نه مجرد خواندن.

 1قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ

2الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ

3وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ

4وَ الَّذِينَ هُمْ لِلزَّكاةِ فاعِلُونَ

5وَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ

6إِلاّ عَلى أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ

7فَمَنِ ابْتَغى وَراءَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ العادُونَ

8وَ الَّذِينَ هُمْ لاِ َماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ

9وَ الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ

10أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ

11الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيها خالِدُونَ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ مؤمنان رستگار شدند.

2 ـ آنها كه در نمازشان خشوع دارند.

3 ـ و آنها كه از لغو و بيهودگى رويگردانند.

4 ـ و آنها كه زكات را انجام مى دهند.

5 ـ و آنها كه دامان خود را (از آلوده شدن به بى عفتى) حفظ مى كنند.

6 ـ تنها آميزش جنسى با همسران و كنيزانشان دارند، كه در بهره گيرى از آنان ملامت نمى شوند.

7 ـ و كسانى كه غير از اين طريق را طلب كنند، تجاوزگرند!

8 ـ و آنها كه امانت ها و عهد خود را رعايت مى كنند.

9 ـ و آنها كه بر نمازهايشان مواظبت مى نمايند.

10 ـ (آرى،) آنها وارثانند!

11 ـ (وارثانى) كه بهشت برين را ارث مى برند، و جاودانه در آن خواهند ماند!

1 و 2 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 98.

3 ـ «روح المعانى»، جلد 18، صفحه 2.

▲صفات برجسته مؤمنان

همان گونه كه قبلاً گفتيم، انتخاب نام «مؤمنون» براى اين سوره به خاطر آيات آغاز اين سوره است كه ويژگى هاى مؤمنان را در عباراتى كوتاه، زنده و پر محتوا تشريح مى كند، و جالب اين كه: نخست، به سرنوشت لذتبخش و پر افتخار مؤمنان ـ پيش از بيان صفات آنها ـ اشاره مى نمايد تا شعله هاى شوق و عشق را در دل ها براى رسيدن به اين افتخار بزرگ زنده كند.

مى فرمايد: «مؤمنان رستگار شدند، و به هدف نهائى خود در تمام ابعاد رسيدند» (قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ).

«افلح» از ماده «فلح» و «فلاح» در اصل، به معنى شكافتن و بريدن است، سپس، به هر نوع پيروزى و رسيدن به مقصد و خوشبختى اطلاق شده است.

در حقيقت، افراد پيروزمند، رستگار و خوشبخت، موانع را از سر راه بر مى دارند و راه خود را به سوى مقصد مى شكافند و پيش مى روند.

البته فلاح و رستگارى، معنى وسيعى دارد كه هم پيروزى هاى مادى را  شامل مى شود، و هم معنوى را، و در مورد مؤمنان هر دو بعد منظور است.

پيروزى و رستگارى دنيوى، در آن است كه انسان آزاد، سربلند، عزيز و بى نياز زندگى كند، و اين امور، جز در سايه ايمان امكان پذير نيست، و رستگارى آخرت در اين است كه در جوار رحمت پروردگار، در ميان نعمت هاى جاويدان، در كنار دوستان شايسته و پاك، و در كمال عزت و سربلندى به سر برد.

«راغب» در «مفردات» ضمن تشريح اين معنى، مى گويد: «فلاح دنيوى در سه چيز خلاصه مى شود: بقاء و غنا و عزت، و فلاح اخروى در چهار چيز: بَقاءٌ بِلا فَناء، وَ غِنى بِلا فَقْر، وَ عِزٌّ بِلا ذُلّ، وَ عِلْمٌ بِلا جَهْل: «بقاى بدون فنا، بى نيازى بدون فقر، عزت بدون ذلت، و علم خالى از جهل».

* * *

آن گاه به بيان اين صفات پرداخته و قبل از هر چيز انگشت روى نماز مى گذارد، مى گويد: «آنها كسانى هستند كه در نمازشان خاشعند» (الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ).

«خاشعون» از ماده «خشوع» به معنى حالت تواضع و ادب جسمى و روحى است كه در برابر شخص بزرگ يا حقيقت مهمى در انسان پيدا مى شود، و آثارش در بدن ظاهر مى گردد.

در اينجا قرآن «اقامه صلوة» (خواندن نماز) را نشانه مؤمنان نمى شمارد بلكه خشوع در نماز را از ويژگى هاى آنان مى شمرد، اشاره به اين كه نماز آنها الفاظ و حركاتى بى روح و فاقد معنى نيست، بلكه به هنگام نماز آنچنان حالت توجه به پروردگار در آنها پيدا مى شود كه از غير او جدا مى گردند و به او مى پيوندند، چنان غرق حالت تفكر و حضور و راز و نياز با پروردگار مى شوند، كه بر تمام ذرات وجودشان اثر مى گذارد، خود را ذره اى مى بينند در برابر  وجودى بى پايان، و قطره اى در برابر اقيانوسى بيكران.

لحظات اين نماز، هر كدام براى او درسى است از خودسازى و تربيت انسانى و وسيله اى است براى تهذيب روح و جان.

در حديثى مى خوانيم: پيامبر(صلى الله عليه وآله) مردى را ديد كه در حال نماز با ريش خود بازى مى كند فرمود: أَما أِنَّهُ لَوْ خَشَعَ قَلْبُهُ لَخَشَعَتْ جَوارِحُهُ!: «اگر او در قلبش خشوع بود، اعضاى بدنش نيز خاشع مى شد».(1)

اشاره به اين كه: خشوع يك حالت درونى است كه در برون اثر مى گذارد.

پيشوايان بزرگ اسلام آنچنان خشوعى در حالت نماز داشتند كه به كلى از ما سوى اللّه بيگانه مى شدند، تا آنجا كه در حديثى مى خوانيم: «پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) گاه به هنگام نماز به آسمان نظر مى كرد، اما هنگامى كه آيه فوق نازل شد ديگر سر بر نمى داشت و دائماً به زمين نگاه مى كرد».(2)

* * *

دومين صفتى را كه بعد از صفت خشوع، براى مؤمنان بيان مى كند اين است كه: «آنها از هر گونه لغو و بيهودگى روى گردانند» (وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ).

در واقع، تمام حركات و خطوط زندگى آنان هدفى را دنبال مى كند، هدفى مفيد و سازنده; چرا كه لغو به معنى كارهاى بى هدف و بدون نتيجه مفيد است.

در حقيقت لغو همان گونه كه بعضى از مفسران بزرگ گفته اند، هر گفتار و عملى است كه فايده قابل ملاحظه اى نداشته باشد، و اگر مى بينيم:

بعضى از مفسران آن را به باطل تفسير كرده اند.  بعضى به معنى همه معاصى.

بعضى به معنى دروغ.

بعضى به معنى دشنام يا مقابله دشنام به دشنام.

بعضى به معنى غنا و لهو و لعب.

و بالاخره، بعضى به معنى شرك، همه اينها مصداق هاى آن مفهوم جامع و كلى است.

البته لغو، تنها شامل سخنان و افعال بيهوده نمى شود، بلكه افكار بيهوده و بى پايه اى كه انسان را از ياد خدا غافل و از تفكر در آنچه مفيد و سازنده است به خود مشغول مى دارد، همه در مفهوم لغو جمع است.

در واقع، مؤمنان آنچنان ساخته شده اند كه نه تنها به انديشه هاى باطل و سخنان بى اساس و كارهاى بيهوده دست نمى زنند، بلكه به تعبير قرآن از آن «معرض» و روى گردانند.

* * *

در آيه بعد، به سومين صفت مؤمنان راستين كه جنبه اجتماعى و مالى دارد اشاره كرده مى گويد: «آنها كسانى هستند كه زكات را انجام مى دهند» (وَ الَّذِينَ هُمْ لِلزَّكاةِ فاعِلُونَ).(3)

و از آنجا كه اين سوره ـ همان گونه كه قبلاً نيز گفتيم ـ از سوره هائى است كه در «مكّه» نازل شده و در آن هنگام، حكم زكات معمولى نازل نگرديده بود، مفسران، در تفسير اين آيه گفتگوهاى مختلفى دارند.

آنچه صحيح تر به نظر مى رسد اين است كه: زكات منحصر، به معنى زكات  واجب نيست، بلكه زكات هاى مستحب در شرع اسلام فراوان است، آنچه در «مدينه» نازل شد، زكات واجب بود ولى زكات مستحب، قبلاً نيز بوده است.

بعضى از مفسران نيز اين احتمال را داده اند كه: زكات به صورت يك حكم وجوبى اما بدون حدّ و حدود در «مكّه» بوده است، يعنى مسلمانان موظف بودند مقدارى از اموال خود را به نيازمندان بپردازند، ولى بعد از تشكيل حكومت اسلامى، و تأسيس بيت المال، زكات تحت برنامه مشخصى قرار گرفت و نصاب ها و مقدارهاى معينى براى آن قرار داده شد، و مأمورين جمع زكات از طرف پيامبر(صلى الله عليه وآله) به هر سو اعزام شدند.

اما اين كه: بعضى از مفسران مانند «فخر رازى» و «آلوسى» در «روح المعانى» و «راغب» در «مفردات» نقل كرده اند: «زكات» در اينجا به معنى هر گونه كار نيك و يا تزكيه و پاكسازى روح و جان است، بسيار بعيد به نظر مى رسد; زيرا در قرآن مجيد هر جا نماز و زكات همراه با هم ذكر مى شود، زكات به همان معنى انفاق مالى است، و استفاده معنى ديگر نياز به قرينه روشنى دارد كه در اينجا نيست.

* * *

چهارمين ويژگى مؤمنان را مسأله پاكدامنى و عفت به طور كامل، و پرهيز از هر گونه آلودگى جنسى قرار داده، چنين مى گويد: «آنها كسانى هستند كه فروج(1)خويش را از بى عفتى حفظ مى كنند» (وَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ).

* * *

«مگر نسبت به همسران و كنيزانشان كه در بهره گيرى از آنها هيچگونه ملامت و سرزنش ندارند» (إِلاّ عَلى أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ  مَلُومِينَ).

* * *

از آنجا كه غريزه جنسى سركش ترين غرائز انسان است، و خويشتن دارى در برابر آن، نياز به تقوا، پرهيزگارى فراوان، ايمان قوى و نيرومند دارد، بار ديگر روى همين مسأله تأكيد كرده و مى گويد: «هر كس غير اين طريق را (جهت بهره گيرى جنسى) طلب كند تجاوزگر است» (فَمَنِ ابْتَغى وَراءَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ العادُونَ).

تعبير به محافظت «فروج» گويا اشاره به اين است كه اگر مراقبت مستمر و پى گير در اين زمينه نباشد، بيم آلودگى فراوان است.

و تعبير به «همسران» شامل همسران دائم و موقت هر دو مى شود، هر چند بعضى از مفسران اهل سنت در اينجا گرفتار اشتباهى شده اند كه در نكات به آن اشاره خواهد شد.

تعبير به غَيْرُ مَلُومِينَ: «آنها مورد ملامت قرار نمى گيرند» ممكن است اشاره به طرز فكر غلطى باشد كه براى مسيحيت انحرافى پيدا شده كه آنها هر گونه آميزش جنسى را خلاف شأن انسان مى پندارند و ترك مطلق آن را فضيلت مى دانند تا آنجا كه كشيشان كاتوليك و همچنين زنان و مردان تارك دنيا، در تمام عمر، مجرد زندگى مى كنند، و هر گونه ازدواج را مخالف اين مقام روحانى تصور مى كنند! هر چند اين مسأله بيشتر جنبه ظاهرى دارد اما در خفا جمعى از آنها طرقى براى اشباع غريزه جنسى خود انتخاب مى كنند و كتاب هاى نويسندگان خودشان پر است از داستان هائى كه در اين زمينه نوشته اند.(4)

به هر حال، امكان ندارد خداوند غريزه اى را به عنوان بخشى از نظام احسن  در انسان بيافريند، و بعد آن را به كلى تحريم يا مخالف مقام انسانى بداند.

اين نكته، چندان نياز به ياد آورى ندارد كه حلال بودن همسران مخالف با بعضى از موارد استثنائى نيست، مانند حالت عادت ماهانه و امثال آن.

همچنين حلال بودن كنيزان (زنان برده) مشروط به شرائط متعددى است كه در كتب فقهى آمده، و چنان نيست كه هر كنيزى به صاحب آن حلال باشد، و در واقع در بسيارى از جهات و شرائط، همان شرائط همسران را دارد.

* * *

در هشتمين آيه مورد بحث، به پنجمين و ششمين صفت برجسته مؤمنان اشاره كرده، مى گويد: «آنها كسانى هستند كه امانت ها و عهد خود را مراعات مى كنند» (وَ الَّذِينَ هُمْ لاِ َماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ).

حفظ و اداى امانت ـ به معنى وسيع كلمه ـ و همچنين پايبند بودن به عهد و پيمان در برابر خالق و خلق از صفات بارز مؤمنان است.

در مفهوم وسيع امانت، امانت هاى خدا، پيامبران الهى و همچنين امانت هاى مردم جمع است، نعمت هاى مختلف خدا هر يك امانتى از امانات او هستند، آئين حق، كتب آسمانى، دستورالعمل هاى پيشوايان راه حق و همچنين اموال و فرزندان و پست ها و مقام ها، همه امانت هاى اويند كه مؤمنان در حفظ و اداى حق آنها مى كوشند تا در حياتند از آن پاسدارى مى كنند، و به هنگام ترك دنيا آنها را به نسل هاى برومند آينده خود مى سپارند، و چنين نسلى را براى پاسدارى آن تربيت مى كنند.

دليل بر عموميت مفهوم امانت، در اينجا علاوه بر گستردگى و اطلاق لفظ، روايات متعددى است كه در تفسير امانت وارد شده، گاهى امانت به معنى «امامت امامان معصوم» كه هر امام آن را به امام بعد از خود مى سپارد تفسير  شده.(5)

و گاه به مطلق ولايت و حكومت.

جالب اين كه: «زراره» از شاگردان بزرگ امام باقر و امام صادق(عليهما السلام) چنين مى گويد: «منظور از جمله «أَنْ تُؤَدُّوا الأَماناتِ إِلى أَهْلِها»(6) اين است كه ولايت و حكومت را به اهلش واگذاريد»!.(7)

و اين نشان مى دهد كه: حكومت از مهمترين وديعه هاى الهى است كه بايد آن را به اهلش سپرد.

همچنين دليل عموميت عهد و پيمان، تعبيراتى است كه در ساير آيات قرآن آمده، از جمله أَوْفُوا بِعَهْدِ اللّهِ إِذا عاهَدْتُمْ: «به عهد خداوند وفا كنيد هنگامى كه عهد و پيمان بستيد».(8)

قابل توجه اين كه: در بعضى از آيات قرآن تعبير به «اداى امانت» و يا «عدم خيانت در امانت» شده، در حالى كه در آيه مورد بحث، تعبير به «رعايت امانت» شده كه هم شامل ادا مى شود، هم محافظت و مراقبت كامل از آن.

بنابراين، اگر كوتاهى در اصلاح چيزى كه مورد امانت است باعث ضرر يا خطرى بشود، شخص امين موظف است كه در اصلاح آن نيز بكوشد (و به اين ترتيب سه كار لازم است: اداء، حفظ و اصلاح).

به هر حال، مسلّم است كه پايبند بودن به تعهدات، حفظ و اداى امانات از مهمترين پايه هاى نظام اجتماعى بشر است و بدون آنها هرج و مرج در سرتاسر جامعه به وجود خواهد آمد، به همين دليل حتى افراد و ملت هائى كه اعتقاد الهى و مذهبى نيز ندارند، براى مصون ماندن از اين هرج و مرج اجتماعى ناشى از

خيانت در عهد و امانت، خود را موظف به انجام اين دو برنامه ـ لااقل در مسائل كلى اجتماعى ـ مى دانند.(9)

* * *

بالاخره در نهمين آيه، آخرين ويژگى مؤمنان را كه محافظت بر نمازها است بيان كرده مى گويد: «آنها كسانى هستند كه در حفظ نمازهاى خويش مى كوشند» (وَ الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ).

جالب اين كه: نخستين ويژگى مؤمنان را «خشوع در نماز» و آخرين صفت آنها را «محافظت بر نماز» شمرده است، از نماز شروع مى شود و به نماز ختم مى گردد.

چرا كه نماز مهمترين رابطه خلق و خالق است.

نماز برترين مكتب عالى تربيت است.

نماز وسيله بيدارى روح و جان، و بيمه كننده انسان در برابر گناهان است.

خلاصه نماز، هر گاه با آدابش انجام گيرد، زمينه مطمئنى براى همه خوبى ها و نيكى ها خواهد بود.

ياد آورى اين نكته نيز لازم است كه: آيه نخست و آيه اخير، اشاره به دو مطلب متفاوت مى كند، و به همين دليل، در آيه نخست، «صلاة» به صورت «مفرد» و در آيه اخير به صورت «جمع» است.

اولى، به مسأله خشوع و توجه خاص درونى كه روح نماز است، و اثر بر تمام اعضاء مى گذارد اشاره مى كند.

 و دومى، به مسأله آداب و شرائط نماز از نظر وقت و زمان و مكان و همچنين از نظر تعداد نمازها، و به نمازگزاران و مؤمنان راستين توصيه مى كند در همه نمازها مراقب همه اين آداب و شرائط باشند.

در مورد اهميت نماز در مجلدات مختلف اين تفسير مشروحاً بحث كرده ايم.(10)

* * *

بعد از ذكر اين صفات ممتاز، نتيجه نهائى آن را به اين صورت بيان مى كند: «آنها وارثانند» (أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ).

* * *

«همان وارثانى كه فردوس و بهشت برين را به ارث مى برند، و جاودانه در آن خواهند ماند» (الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيها خالِدُونَ).

«فردوس» در اصل ـ به گفته بعضى ـ يك لغت رومى است و بعضى آن را عربى و بعضى اصل آن را فارسى مى دانند و به معنى «باغ» است، يا باغ مخصوصى كه تمام نعمت ها و مواهب الهى در آن جمع است و لذا، مى توان آن را به عنوان «بهشت برين» (بهترين و برترين باغ هاى بهشت) ناميد.

تعبير به «ارث بردن» ممكن است اشاره به اين باشد كه: مؤمنان بدون زحمت به آن مى رسند، همانند ارث كه انسان زحمتى براى آن نكشيده است، درست است كه نائل شدن به مقامات عالى بهشت، بسيار تلاش و كوشش و پاكى و خودسازى مى خواهد ولى آن پاداش عظيم در مقابل اين اعمال ناچيز به قدرى زياد است كه گوئى انسان بى زحمت به آن رسيده است.

 توجه به اين نكته نيز لازم است كه: در حديثى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله)چنين نقل شده: ما مِنْكُمْ مِنْ أَحَد اِلاّ لَهُ مَنْزِلانِ: مَنْزِلٌ فِى الْجَنَّةِ، وَ مَنْزِلٌ فِى النّارِ، فَاِنْ ماتَ وَ دَخَلَ النّارَ وَرِثَ أَهْلُ الْجَنَّةِ مَنْزِلَهُ:

«هر يك از شما بدون استثنا داراى دو منزل است: منزلى در بهشت، و منزلى در دوزخ، اگر دوزخى شود و وارد جهنم گردد، اهل بهشت منزلگاه او را به ارث مى برند».(11)

تعبير به «ارث»، در آيه مورد بحث، ممكن است اشاره به اين نكته نيز باشد.

اين احتمال را نيز بعضى از مفسران دور ندانسته اند كه تعبير به «ارث» در اينجا اشاره به سرانجام كار مؤمنان است، همچون ميراث كه در پايان كار به وارث مى رسد.

به هر حال، اين مرحله عالى بهشت، طبق ظاهر آيات فوق، مخصوص مؤمنانى است كه داراى صفات بالا هستند، به اين ترتيب، ديگر بهشتيان در مراحل پائين تر قرار دارند.

* * *

نكته ها:

1 ـ انتخاب فعل ماضى «أفلح» در مورد رستگارى مؤمنان براى تأكيد هر چه بيشتر است، يعنى رستگارى آنها آن قدر مسلّم است كه گوئى قبلاً تحقق يافته، و ذكر كلمه «قد» قبل از آن، نيز تأكيد ديگرى براى موضوع است.

تعبيراتى همچون «خاشعون»، «معرضون»، «راعون» و «يحافظون»... (به صورت اسم فاعل يا فعل مضارع) همه، دليل بر آن است كه: برنامه هاى مؤمنان راستين در اين اوصاف برجسته، موقتى و محدود نيست بلكه مستمر و دائمى  است.

* * *

1 ـ تفسير «صافى» و تفسير «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 99، ذيل آيه مورد بحث.

2 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 99 و تفسير «فخر رازى»، جلد 23، صفحه 77، ذيل آيه مورد بحث.

3 ـ «زكات» در اينجا معنى مصدرى دارد و به همين دليل تعبير «فاعِلُون» بعد از آن آمده است.

اين احتمال را نيز بعضى از مفسران داده اند كه: زكات به همان معنى معروفش يعنى مقدارى از مال مى باشد، در اين صورت، «فاعِلُون» به معنى «مؤدون» (ادا كنندگان) خواهد بود.

4 ـ «فروج» جمع «فرج» كنايه از دستگاه تناسلى است.

5 ـ به تاريخ معروف «ويل دورانت» در اين زمينه مراجعه شود.

6 و 7 ـ تفسير «برهان»، جلد 1، صفحه 380. 2 ـ نساء، آيه 58.

8 ـ نحل، آيه 91.

9 ـ در زمينه اهميت امانت در جلد سوم تفسير «نمونه»، صفحه 432 به بعد، ذيل آيه 58 سوره «نساء» و در جلد هفتم تفسير «نمونه»، صفحه 136، ذيل آيه 27 سوره «انفال» و در زمينه وفاء به عهد، در جلد چهارم، صفحه 242، ذيل آيه 1 سوره «مائده» و جلد 11، صفحه 382، ذيل آيه 91 سوره «نحل» مشروحاً بحث كرده ايم.

10 ـ به جلد نهم، صفحه 267، ذيل آيه 114 سوره «هود» و جلد چهارم، صفحه 104، ذيل آيه 103 سوره «نساء» و جلد سيزدهم، ذيل آيه 14 سوره «طه» مراجعه فرمائيد.

11 ـ «بحار الانوار»، جلد 8، صفحه 91.

▲2 ـ همسر دائم و موقت

از آيات فوق، استفاده مى شود: تنها دو گروه از زنان بر مردان حلال هستند:

نخست همسران، و ديگر كنيزان (با شرائط مخصوص) و به همين جهت، اين آيه در كتب فقهيه در بحث هاى «نكاح» در موارد بسيارى مورد استناد قرار گرفته است.

جمعى از مفسران و فقهاى اهل سنت، خواسته اند از اين آيه شاهدى براى نفى ازدواج موقت بياورند، و بگويند: آن هم در حكم زنا است!.

اما با توجه به اين حقيقت كه: «ازدواج موقت» (متعه) به طور مسلّم در زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) حلال بوده است، و احدى از مسلمانان آن را انكار نمى كنند، منتها و بعضى مى گويند: در آغاز اسلام بوده و بسيارى از صحابه نيز به آن عمل كرده اند سپس نسخ شده.

بعضى مى گويند: «عمر بن خطاب» از آن جلوگيرى به عمل آورد.

با توجه به اين واقعيت ها، مفهوم سخن اين دسته از دانشمندان اهل تسنن اين خواهد بود كه: پيامبر(صلى الله عليه وآله) العياذ باللّه زنا را ـ حداقل براى مدتى ـ مجاز شمرده است، و اين غير ممكن است.

از اين گذشته، (دقت كنيد) «متعه» بر خلاف پندار اين گروه، يك نوع ازدواج است ازدواجى است موقت و داراى اكثر شرائط ازدواج دائم، بنابراين، قطعاً در جمله «اِلاّ عَلى أَزْواجِهِم» داخل است، و به همين دليل، به هنگام  خواندن صيغه ازدواج موقت از همان صيغه هاى ازدواج دائم (أَنْكَحْتُ وَ زَوَّجْتُ) با قيد مدت استفاده مى شود، و اين بهترين دليل بر ازدواج بودن آن  است.

درباره ازدواج موقت و دلائل مشروعيت آن در اسلام، و عدم نسخ اين حكم و همچنين فلسفه اجتماعى آن، و پاسخ به ايرادات مختلف مشروحاً بحث كرده ايم.(1)

* * *

1 ـ در جلد سوم، صفحه 335 به بعد، ذيل آيه 24 سوره «نساء».

▲3 ـ خشوع، روح نماز است

اگر ركوع، سجود، قرائت و تسبيح را جسم نماز بدانيم، حضور قلب و توجه درونى به حقيقت نماز، و كسى كه با او راز و نياز مى كنيم، روح نماز است.

خشوع نيز در واقع چيزى جز حضور قلب توأم با تواضع، ادب و احترام نيست و به اين ترتيب، روشن مى شود: مؤمنان تنها به نماز به عنوان يك كالبد بى روح نمى نگرند، بلكه تمامى توجه آنها به باطن و حقيقت نماز است.

بسيارند كسانى كه اشتياق فراوان به حضور قلب، خشوع و خضوع در نمازها دارند اما هر چه مى كوشند توفيق آن را نمى يابند.

براى تحصيل خشوع و حضور قلب در نماز و ساير عبادات، امور ذيل را دقيقاً توصيه مى كنيم:

1 ـ به دست آوردن آنچنان معرفتى كه دنيا را در نظر انسان كوچك، و خدا را بزرگ كند، تا هيچ كار دنيوى نتواند به هنگام راز و نياز با معبود نظر او را به خود جلب و از خدا منصرف سازد.

2 ـ توجه به كارهاى پراكنده و مختلف، معمولاً مانع تمركز حواس است و هر قدر انسان، توفيق پيدا كند كه مشغله هاى مشوش و پراكنده را كم كند، به حضور قلب در عبادات خود كمك كرده است.  

3 ـ انتخاب محل و مكان نماز و ساير عبادات نيز، در اين امر، اثر دارد، به همين دليل، نماز خواندن در برابر اشياء و چيزهائى كه ذهن انسان را به خود مشغول مى دارد، مكروه است.

و همچنين، در برابر درهاى باز و محل عبور و مرور مردم، در مقابل آئينه و عكس و مانند اينها.

به همين دليل، معابد مسلمين هر قدر ساده تر، خالى از زرق و برق و تشريفات باشد، بهتر است; چرا كه به حضور قلب كمك مى كند.

4 ـ پرهيز از گناه نيز عامل مؤثرى است; زيرا گناه قلب را از خدا دور مى سازد، و از حضور قلب مى كاهد.

5 ـ آشنائى به معنى نماز و فلسفه افعال و اذكار آن، عامل مؤثر ديگرى است.

6 ـ انجام مستحبات نماز و آداب مخصوص آن چه در مقدمات و چه در اصل نماز نيز كمك مؤثرى به اين امر مى كند.

7 ـ از همه اينها گذشته، اين كار، مانند هر كار ديگر نياز به مراقبت، تمرين، استمرار و پى گيرى دارد، بسيار مى شود كه در آغاز انسان در تمام نماز يك لحظه كوتاه قدرت تمركز فكر پيدا مى كند، اما با ادامه اين كار، و پى گيرى و تداوم، آنچنان قدرت نفس پيدا مى كند كه مى تواند به هنگام نماز دريچه هاى فكر خود را بر غير معبود مطلقاً ببندد! (دقت كنيد).

* * *

12وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسانَ مِنْ سُلالَة مِنْ طِين

13ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِي قَرار مَكِين

14ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ

15ثُمَّ إِنَّكُمْ بَعْدَ ذلِكَ لَمَيِّتُونَ

16ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ تُبْعَثُونَ

ترجمه:

12 ـ و ما انسان را از عصاره اى از گل آفريديم.

13 ـ سپس او را نطفه اى در قرارگاه مطمئن (رحم) قرار داديم.

14 ـ سپس نطفه را به صورت علقه (خون بسته)، و علقه را به صورت مضغه (چيزى شبيه گوشت جويده شده)، و مضغه را به صورت استخوان هائى در آورديم; و بر استخوان ها گوشت پوشانديم; سپس آن را آفرينش تازه اى داديم; پس بزرگ است خدائى كه بهترين آفرينندگان است!

15 ـ سپس شما بعد از آن مى ميريد.

16 ـ سپس در روز قيامت برانگيخته مى شويد!

▲مراحل تكامل جنين در رحم مادر

ذكر اوصاف مؤمنان راستين، و همچنين پاداش بى نظيرى كه خداوند به آنها  مى دهد در آيات گذشته، اين شوق را در دل ها زنده مى كند كه بايد به صفوف آنها پيوست، اما از چه راهى؟ و از كدام طريق؟

آيات مورد بحث، و قسمتى از آيات آينده، طرق اساسى تحصيل ايمان و معرفت را نشان مى دهد.

ابتدا دست انسان را گرفته و به كاوش در اسرار درون و «سير در عالم انفس» وا مى دارد.

آن گاه، در آياتى كه بعد از آن خواهد آمد، او را به جهان برون و موجودات شگرف عالم هستى، توجه مى دهد و به «سير آفاقى» مى پردازد.

نخست، مى گويد: «ما انسان را از چكيده و خلاصه اى از گل آفريديم» (وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسانَ مِنْ سُلالَة مِنْ طِين).(1)

آرى، اين گام نخست است كه انسان با آن عظمت، با آن همه استعداد و شايستگى ها، اين افضل مخلوقات، و برترين موجودات جهان شناخته شود كه، از خاكى بى ارزش است، خاكى، كه در كم ارزش بودن، ضرب المثل است، و اين نهايت قدرت نمائى او است كه از چنين مواد ساده اى، چنان موجود بديعى آفريد.

* * *

در آيه بعد، اضافه مى كند: «سپس او را نطفه اى قرار داديم در قرارگاهى امن و امان» (ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِي قَرار مَكِين).

در حقيقت نخستين آيه، به آغاز وجود همه انسان ها اعم از آدم و فرزندان او اشاره مى كند، كه همه به خاك باز مى گردند و از گل برخاسته اند.

 اما در دومين آيه، به تداوم نسل آدم از طريق تركيب نطفه نر و ماده و قرار گرفتن در قرارگاه رحم، توجه مى دهد.  

در حقيقت اين بحث، شبيه تعبيرى است كه در آيات 7 و 8 سوره «سجده» آمده است: وَ بَدَأَ خَلْقَ الإِنْسانِ مِنْ طِين * ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَة مِنْ ماء مَهِين: «آغاز آفرينش انسان را از گل قرار داد * و نسل او را از چكيده اى از آب بى ارزش».

تعبير از رحم، به «قرار مكين» (قرارگاه امن و امان) اشاره به موقعيت خاص رحم در بدن انسان است، در واقع در محفوظ ترين نقطه بدن كه از هر طرف كاملاً تحت حفاظت است قرار گرفته.

ستون فقرات و دنده ها از يك سو.

استخوان نيرومند لگن خاصره از سوى ديگر.

پوشش هاى متعدد شكم، از سوى سوم.

حفاظتى كه از ناحيه دست ها به عمل مى آيد از سوى چهارم، همگى شواهد اين قرارگاه امن و امان است.

* * *

پس از آن، به مراحل شگفت آور و بهت آور سير نطفه در رحم مادر، و چهره هاى گوناگون خلقت، كه يكى بعد از ديگرى در آن قرارگاه امن، و دور از دست بشر ظاهر مى شود، اشاره كرده مى فرمايد:

«سپس، ما نطفه را به صورت خون بسته اى درآورديم و بعد اين خون بسته را به «مضغه» كه شبيه گوشت جويده است تبديل كرديم و بعداً آن را به صورت استخوان در آورديم، و از آن پس بر استخوان ها گوشت پوشانديم» (ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً).    اين چهار مرحله متفاوت كه به اضافه مرحله نطفه بودن، مراحل پنجگانه اى را تشكيل مى دهد، هر كدام براى خود عالم عجيبى دارد، مملوّ از شگفتى ها كه در علم جنين شناسى امروز، دقيقاً مورد بررسى قرار گرفته و پيرامون آن كتاب ها نوشته اند، ولى، روزى كه قرآن از اين مراحل مختلف خلقت جنينى انسان و شگفتى هاى آن سخن مى گفت، اثرى از اين علم و دانش نبود.

و در پايان آيه، به آخرين مرحله كه در واقع مهمترين مرحله آفرينش بشر است، با يك تعبير سر بسته و پر معنى اشاره كرده، مى فرمايد: «سپس ما او را آفرينش تازه اى بخشيديم» (ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ).

«بزرگ و پر بركت است خدائى كه بهترين خلق كنندگان است» (فَتَبارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ).

آفرين بر اين قدرت نمائى بى نظير، كه در ظلمتكده رحم اين چنين تصوير بديعى با اين همه عجائب و شگفتى ها بر قطره آبى نقش مى زند.

آفرين بر آن علم و حكمتى كه اين همه استعداد، لياقت و شايستگى را در چنين موجود ناچيزى ايجاد مى كند، آفرين بر او و بر خلقت بى نظيرش.

ضمناً، بايد توجه داشت: «خالق» از ماده «خلق»، و «خلق» در اصل به معنى اندازه گيرى است، هنگامى كه يك قطعه چرم را براى بريدن، اندازه گيرى مى كنند، عرب واژه «خلق» درباره آن به كار مى برد، و از آنجا كه در آفرينش مسأله اندازه گيرى بيش از همه چيز اهميت دارد، اين كلمه (خلق) درباره آن به كار رفته است.

تعبير به احسن الخالقين: «بهترين آفرينندگان» اين سؤال را به وجود مى آورد كه: مگر غير از خدا آفريدگار ديگرى وجود دارد؟!

بعضى از مفسران توجيهات گوناگونى براى آيه كرده اند، در حالى كه نيازى  به اين توجيهات نيست، و كلمه «خلق» به معنى اندازه گيرى و صنعت درباره غير خداوند نيز صادق است

ولى البته خلق خدا، با خلق غير او از جهات گوناگونى متفاوت است:

1 ـ خداوند ماده و صورت اشياء را مى آفريند، در حالى كه اگر انسان بخواهد چيزى ايجاد كند، تنها مى تواند با استفاده از مواد موجود اين جهان، صورت تازه اى به آن ببخشد مثلاً از مصالح ساختمانى خانه اى بسازد، يا از آهن و فولاد، اتومبيل يا كارخانه اى اختراع كند.

2 ـ از سوئى ديگر، خلقت و آفرينش خداوند، نا محدود است و او آفريدگار همه چيز است «اللّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْء»(2) در حالى كه انسان موجودات بسيار محدودى را مى تواند ابداع كند، و گاه توأم با انواع ضعف ها و نقص ها است كه در جريان عمل بايد آنها را تكميل كند، اما خلق و ابداع پروردگار خالى از هر گونه عيب و نقص است.

3 ـ از سوى سوم، در آنجا كه انسان توانائى بر اين امر پيدا مى كند، آن نيز به اذن و فرمان خدا است كه بى اذن او در عالم حتى برگى بر درختى نمى جنبد چنان كه درباره حضرت مسيح(عليه السلام) در سوره «مائده»، آيه 110 مى خوانيم: وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي: «در آن هنگام كه تو از گل، صورتى همچون صورت پرنده به اذن من خلق مى كردى».

* * *

آيه بعد، از مسأله توحيد و شناخت مبدأ، به طرز زيبا و ظريفى به مسأله «معاد» منتقل مى شود، مى گويد: اين انسان با همه شگفتيهايش تا ابد زنده نمى ماند، زمانى فرا مى رسد كه اين ساختمان عجيب از هم فرو مى ريزد و «شما  بعد از اين زندگى همگى مى ميريد» (ثُمَّ إِنَّكُمْ بَعْدَ ذلِكَ لَمَيِّتُونَ).

* * *

ولى براى اين كه اين تصور پيش نيايد كه با مردن انسان، همه چيز پايان مى گيرد (پس اين آفرينش با اين همه شكوه و عظمت براى اين چند روز زندگى امرى بيهوده بوده است) بلا فاصله مى افزايد: «سپس شما روز قيامت بار ديگر به زندگى باز مى گرديد و برانگيخته مى شويد» (البته در سطحى عالى تر و در جهانى وسيع تر و گسترده تر) (ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ تُبْعَثُونَ).

* * *

1 ـ «سُلالَة» (بر وزن عصاره) به معنى چيزى است كه از ديگرى گرفته مى شود، و در واقع خلاصه، عصاره و برگزيده اى از آن است («مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث).

2 ـ رعد، آيه 16.

▲1 ـ اثبات مبدأ و معاد با يك دليل

جالب اين كه در آيات فوق، براى اثبات وجود خدا و قدرت و عظمت او از همان دليلى استفاده شده است كه در سوره «حج» براى اثبات معاد، و آن دليل، مراحل مختلف خلقت انسان در عالم جنين است و اتفاقاً در ذيل همين آيات مورد بحث، چنان كه ديديم گريزى به مسأله معاد نيز زده شده است.(1)

آرى، از يكسو، مى توان عظمت خدا را از عجائب خلقت انسان در مخفيگاه رحم، كه هر روز شكل و نقش تازه اى به خود مى گيرد، شناخت كه گوئى جمعى نقاش چيره دست، گروهى صنعتگر و ابداع گر ماهر، در كنار اين قطره آب نشسته اند و شب و روز روى آن كار مى كنند و اين ذره ناچيز را در زمان بسيار كوتاهى با ظرافت فوق العاده از مراحل و گذرگاه هاى مختلف حيات مى گذرانند.

اگر مى توانستيم از مراحل رشد، و نمو جنين به طور كامل فيلم بردارى كنيم  و آنها را از مقابل چشم بگذرانيم، آن گاه مى فهميديم چه شگفتى ها در اين كار نهفته است؟

هر چند پيشرفت فوق العاده جنين شناسى در عصر ما، و تحقيقات روز افزون دانشمندان و تجربيات و آزمايش هايشان روى اين امر، بسيارى از مسائل را روشن ساخته و هنگامى كه انسان در برابر نتيجه اين تحقيقات قرار مى گيرد بى اختيار جمله «فَتَبارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ» را زمزمه مى كند.

و از سوى ديگر، اين آفرينش هاى پى در پى كه هر روز چهره تازه اى به خود مى گيرد، و اصولاً پيدايش يك انسان كامل از يك قطره كوچك آب، بيانگر قدرت خداوند بر معاد و بازگشت انسان به زندگى مجدد است، و به اين ترتيب با بيان يك دليل، دو هدف و با يك كرشمه دو كار، انجام شده است.(2)

* * *

1 ـ در آغاز سوره «حج»، ذيل آيات 5 تا 7، در زمينه دلائل معاد از جمله از طريق جنين شناسى بحث كرده ايم. (به آغاز همين جلد چهاردهم مراجعه فرمائيد).

2 ـ درباره مراحل جنين و شاهكار آفرينش در اين زمينه در جلد دوم تفسير «نمونه»، صفحه 316، ذيل آيه: «هُوَ الَّذِى يُصَوِّرُكُمْ فِى الأَرْحامِ كَيْفَ يَشاءُ» (سوره آل عمران، آيه 6) نيز بحث كرده ايم.

▲2 ـ آخرين مرحله تكامل انسان در رحم

جالب اين كه: در مراحل پنجگانه اى كه براى آفرينش انسان در آيه فوق ذكر شده، همه جا تعبير به «خلق» شده است، اما هنگامى كه به آخرين مرحله مى رسد، تعبير به «انشاء» مى كند.

«انشاء» همان گونه كه ارباب لغت گفته اند به معنى «ايجاد كردن چيزى توأم با تربيت آن» است.

اين تعبير نشان مى دهد: مرحله اخير، با مراحل قبل (مرحله نطفه، علقه، مضغه، گوشت و استخوان) كاملاً متفاوت است مرحله اى است مهم كه قرآن از آن سر بسته ياد كرده و تنها مى گويد: «سپس ما به آن آفرينش تازه اى داديم» و  بلافاصله پشت سر آن «فَتَبارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ» مى گويد.

اين چه مرحله اى است كه اين قدر شايان اهميت است، اين، همان مرحله اى است كه جنين وارد مرحله حيات انسانى مى شود، حس و حركت پيدا مى كند، و به جنبش در مى آيد كه در روايات اسلامى از آن تعبير به مرحله «نفخ روح» (دميدن روح در كالبد) شده است.

اينجا است كه انسان با يك جهش بزرگ، زندگى نباتى و گياهى را پشت سر گذاشته و گام به جهان حيوانات و از آن برتر به جهان انسان ها مى گذارد، و فاصله آن با مرحله قبل، آن قدر زياد است كه تعبير از آن، با جمله «ثُمَّ خَلَقْنا» كافى نبود و لذا «ثُمَّ أَنْشَأْنا» فرمود.

در اينجا انسان، ساختمان ويژه اى پيدا مى كند كه او را از همه جهان ممتاز مى سازد، به او شايستگى خلافت خدا در زمين مى دهد، و قرعه امانتى را كه كوه ها و آسمان ها بار آن را نتوانست كشيد، به نام او مى زنند.

در واقع، همينجا است كه «عالم كبير» با همه شگفتيهايش در اين «جرم صغير» منطوى و پيچيده مى شود، و به راستى شايسته «تَبارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ» است.

* * *

▲3 ـ لباس گوشتين بر اندام استخوان ها!

نويسنده تفسير «فى ظلال»، ذيل آيه مورد بحث، جمله عجيبى نقل مى كند و آن اين كه: جنين بعد از آن كه مرحله «علقه» و «مضغه» را پشت سر گذاشت، تمام سلول هايش تبديل به سلول هاى استخوانى مى شود، و بعد از آن تدريجاً عضلات و گوشت روى آن را مى پوشاند، بنابراين، جمله «كَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً» يك معجزه علمى است كه پرده از روى اين مسأله كه در آن روز براى هيچ كس  روشن نبود بر مى دارد; زيرا قرآن نمى گويد: ما مضغه را تبديل به استخوان و گوشت كرديم بلكه مى گويد:

ما مضغه را تبديل به استخوان كرديم و بر استخوان ها لباس گوشتى پوشانديم، اشاره به اين كه: مضغه نخست، تبديل به استخوان مى شود و بعد از آن گوشت روى آن را مى پوشاند.

* * *

▲4 ـ لباس مقاوم براى استخوان ها!

اصولاً، اين كه: از عضلات تعبير به «لباس» مى كند، خود گوياى اين واقعيت است كه اگر اين لباس بر استخوان ها نبود، اندام انسان بسيار زشت و نازيبا بود (درست همانند اسكلت هائى كه همه ما خود آن يا لااقل عكس آن را ديده ايم).

از اين گذشته لباس، حافظ بدن است، عضلات نيز حافظ استخوان ها هستند كه اگر آنها نبودند، ضربه هائى كه بر بدن وارد مى شد، استخوان ها را مرتباً صدمه مى زد، يا مى شكست، همچنين، كارى را كه لباس در حفاظت انسان از گرما و سرما مى كند، گوشت ها در نگهدارى استخوان ها كه ستون اصلى بدن هستند، انجام مى دهند اينها همه، نشان دهنده دقت قرآن در تعبيرات است.

* * *

17وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرائِقَ وَ ما كُنّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِينَ

18وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَر فَأَسْكَنّاهُ فِي الأَرْضِ وَ إِنّا عَلى ذَهاب  بِهِ لَقادِرُونَ

19فَأَنْشَأْنا لَكُمْ بِهِ جَنّات مِنْ نَخِيل وَ أَعْناب لَكُمْ فِيها فَواكِهُ كَثِيرَةٌ وَ مِنْها تَأْكُلُونَ

20وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيْناءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْغ لِلآكِلِينَ

21وَ إِنَّ لَكُمْ فِي الأَنْعامِ لَعِبْرَةً نُسْقِيكُمْ مِمّا فِي بُطُونِها وَ لَكُمْ فِيها مَنافِعُ كَثِيرَةٌ وَ مِنْها تَأْكُلُونَ

22وَ عَلَيْها وَ عَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ

ترجمه:

17 ـ ما بر بالاى سر شما هفت راه (طبقات هفتگانه آسمان) قرار داديم; و ما (هرگز) از خلق (خود) غافل نبوده ايم!