تفسیر نمونه جلد 10

اين تفسير نتيجه تلاش مستمر پانزده ساله معظم له با همكارى جمعى از نويسندگان حوزه علميه مى باشد. اين كتاب به زبان عربى و اردو نيز ترجمه و چاپ شده است.

تعداد جلد: 27 جلد

زبان: فارسى

ویراستاری: جدید 1388

▲سوره یوسف/ 54 تا 57

(54) وَقَالَ الْمَلِكُ ائْتُونِي بِهِ أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسِي فَلَمَّا كَلَّمَهُ قَالَ إِنَّكَ الْيَوْمَ لَدَيْنَا مَكِينٌ أَمِينٌ

(55) قَالَ اجْعَلْنِي عَلَى خَزَائِنِ الاَْرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ

(56)وَكَذَلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الاَْرْضِ يَتَبَوَّأُ مِنْهَا حَيْثُ يَشَاءُ نُصِيبُ بِرَحْمَتِنَا مَنْ نَشَاءُ وَلاَ نُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ

(57)وَلاََجْرُ الاْخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ

ترجمه:

54- «پادشاه گفت: «او ]= يوسف[ را نزد من آوريد، تا وى را از خاصّان خود قرار دهم.» هنگامى كه با او صحبت كرد، (پادشاه) گفت: «تو امروز نزد ما جايگاهى والا دارى، و امين ما هستى.»

55- «(يوسف) گفت: «مرا سرپرست خزاين سرزمين (مصر) قرار ده، كه من نگاهبانى آگاهم.»

56-« و اين گونه ما به يوسف در سرزمين (مصر) قدرت داديم، كه هر جا مى خواست در آن منزل مى گزيد (و تصرّف مى كرد). ما رحمت خود را به هر كس بخواهيم (و شايسته ببينيم) مى بخشيم; و پاداش نيكوكاران را (حتّى در اين دنيا) ضايع نمى كنيم.»

57-« (امّا) پاداش آخرت، براى كسانى كه ايمان آورده و پرهيزگارى داشتند، بهتر  است.»

▲تفسير

▲يوسف خزانه دار كشور مصر مى شود

در شرح زندگى پرماجراى «يوسف»(عليه السلام) اين پيامبر بزرگ الهى به اينجا رسيديم كه سرانجام پاكدامنى او بر همگان ثابت شد و حتّى دشمنانش به پاكى او شهادت دادند و ثابت شد كه تنها گناه او ـ كه به خاطر آن وى را به زندان افكندند ـ چيزى جز پاكدامنى و تقوا پرهيزكارى نبوده است.

در ضمن معلوم شد كه اين زندانى بيگناه، قلبش كانونى است از علم و آگاهى و هوشيارى و استعداد مديريّت در يك سطح بسيار عالى، چرا كه در ضمن تعبير خواب ملك (سلطان مصر) راه نجات از مشكلات پيچيده اقتصادى آينده را نيز به آنها نشان داده است.

به دنبال اين ماجرا، قرآن گويد: «ملك دستور داد: او را نزد من آوريد تا او را مشاور و نماينده مخصوص خود سازم» و  از علم و دانش و مديريّت او براى حلّ مشكلاتم كمك گيرم (وَ قَالَ الْمَلِكُ ائْتُونِى بِهِ أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسِى).

نماينده ويژه «ملك» در حالى كه حامل پيام گرم او بود، وارد زندان شد و به ديدار «يوسف(عليه السلام)» شتافت. سلام و درود او را به «يوسف» ابلاغ كرد و اظهار داشت كه او علاقه شديدى به تو پيدا كرده است و به درخواستى  كه داشتى - داير بر تحقيق و جستوجو از زنان مصر در مورد تو، - جامه عمل پوشانيده و همگى با كمال صراحت به پاكى و بى گناهيت گواهى داده اند. اكنون ديگر مجال درنگ نيست برخيز تا نزد او برويم.

«يوسف(عليه السلام)» به نزد ملك آمد و با او به گفتوگو نشست. «هنگامى كه ملك با وى گفتوگو كرد ـ و سخنان پرمغز و پرمايه «يوسف» را كه از علم و هوش و درايت فوق العاده اى حكايت مى كرد شنيد، بيش از پيش شيفته و دلباخته او شد ـ گفت: تو امروز نزد ما داراى منزلت عالى و اختيارات وسيع هستى و مورد اعتماد و وثوق ما خواهى بود» (فَلَمَّا كَلَّمَهُ قَالَ إِنَّكَ الْيَوْمَ لَدَيْنَا مَكِينٌ أَمِينٌ).

تو بايد امروز در اين كشور، مصدر كارهاى مهم باشى و بر اصلاح امور همّت گمارى، چرا كه طبق تعبيرى كه از خواب من كرده اى، بحران اقتصادى شديدى براى اين كشور در پيش است و من فكر مى كنم تنها كسى كه مى تواند بر اين بحران غلبه كند تويى.

«يوسف(عليه السلام)» پيشنهاد كرد خزانه دار كشور «مصر» باشد. گفت: «مرا در رأس خزانه دارى اين سرزمين قرار ده; چرا كه من هم حافظ و نگهدار خوبى هستم و هم به اسرار اين كار واقفم» (قَالَ اجْعَلْنِى عَلَى خَزَائِنِ الاَْرْضِ إِنِّى حَفِيظٌ عَلِيمٌ).

«يوسف(عليه السلام)» مى دانست يك ريشه مهمّ نابسامانى هاى آن جامعه مملوّ از  ظلم ستم در مسائل اقتصاديش نهفته است. اكنون كه آنها به حكم اجبار به سراغ او آمده اند، چه بهتر كه نبض اقتصاد كشور مصر را در دست گيرد و به يارى مستضعفان بشتابد، از تبعيض ها تا آنجا كه قدرت دارد بكاهد، حقّ مظلومان را از ظالمان بگيرد و به وضع بى سروسامان آن كشور پهناور سامان بخشد.

مخصوصاً مسائل كشاورزى را كه در آن كشور در درجه اوّل اهمّيّت بود زير نظر بگيرد و با توجّه به اينكه سال هاى پرنعمت و فراوانى و سپس سال هاى خشكى در پيش است، مردم را به كشاورزى و توليد بيشتر دعوت كند و در مصرف فرآورده هاى كشاورزى تا سرحدّ جيره بندى، صرفه جويى نمايد و آنها را براى سال هاى قحطى ذخيره سازد. ازاين رو راهى بهتر از اين نديد كه پيشنهاد سرپرستى خزانه هاى «مصر» كند.

بعضى گفته اند: ملك كه در آن سال در تنگناى شديدى قرار گرفته بود و در انتظار اين بود كه خود را به نحوى نجات دهد، زمام تمام امور را به دست «يوسف» سپرد و خود كناره گيرى كرد.

ولى بعضى ديگر گفته اند: او را به جاى عزيز مصر به مقام نخست وزيرى نصب كرد.

اين احتمال نيز هست كه طبق ظاهر آيه فوق مورد بحث او تنها خزانه دار مصر شده باشد.

ولى آيات 100 و 101 همين سوره كه تفسير آن به خواست خدا خواهد آمد، دليل بر اين است كه او سرانجام او به جاى ملك نشست و زمامدار تمام امور «مصر» شد، هر چند آيه 88 كه مى گويد برادران به او گفتند: «يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ،» دليل بر اين است كه او در جاى «عزيز مصر» قرار گرفته است.

ولى هيچ مانعى ندارد كه اين سلسله مراتب را تدريجاً طى كرده باشد. نخست به مقام خزانه دارى و بعد نخست وزيرى و سپس به جاى ملك نشسته باشد.

به هر حال، خداوند در اينجا مى گويد: «و اين چنين ما «يوسف» را بر سرزمين مصر، مسلط ساختيم كه هر گونه مى خواست در آن تصرف مى كرد» (وَ كَذلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِى الاَْرْضِ يَتَبَوَّأُ مِنْهَا حَيْثُ يَشَاءُ).

آرى، «ما رحمت خويش و نعمت هاى مادّى و معنوى را به هر كس بخواهيم و شايسته بدانيم مى بخشيم» (نُصِيبُ بِرَحْمَتِنَا مَنْ نَشَاءُ).

«و ما هرگز پاداش نيكوكاران را ضايع نخواهيم كرد» و اگر هم به طول انجامد سرانجام آنچه را شايسته آن بوده اند به آنها خواهيم داد كه در پيشگاه ما هيچ كار نيكى به دست فراموشى سپرده نمى شود (وَ لاَ نُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ).

ولى مهم اين است: كه تنها به پاداش دنيا قناعت نخواهيم كرد «و پاداشى كه در آخرت، به آنها خواهد رسيد بهتر و شايسته تر براى كسانى است كه ايمان آوردند و تقوا پيشه كردند» (وَ لاََجْرُ الاْخِرَةِ خَيْرٌ لِّلَّذِينَ آمَنُوا وَ كَانُوا يَتَّقُونَ).

▲نكته ها

▲1- چگونه يوسف دعوت طاغوت زمان را پذيرفت؟

نخستين سئوالى كه در رابطه با آيات فوق جلب توجّه مى كند اين است چگونه «يوسف»(عليه السلام) (اين پيامبر بزرگ) حاضر شد خزانه دارى يا نخست وزيرى يكى از طاغوت هاى زمان را بپذيرد و با او همكارى كند؟

پاسخ اين سئوال، در حقيقت در خود آيات فوق نهفته است او به عنوان يك انسان «حفيظ» (امين) و «عليم» (آگاه) عهده دار اين منصب شد تا بيت المال را كه مالِ مردم بود به نفع آنها حفظ كند و در مسير منافع آنها به كار گيرد، خصوصاً حقّ مستضعفان را كه در غالب جامعه ها پايمال مى گردد به آنها برساند.

به علاوه، او از طريق علم تعبير خواب ـ چنانكه گفتيم ـ آگاهى داشت: كه يك بحران شديد اقتصادى براى مردم ملت «مصر» در پيش است كه بدون برنامه ريزى دقيق و نظارت از نزديك، ممكن است جان گروه زيادى بر باد رود.

بنابراين نجات يك ملّت و حفظ جان انسان هاى بيگناه، ايجاب مى كرد: از فرصتى كه به دست «يوسف»(عليه السلام) افتاده، به نفع همه مردم ـ محرومان مخصوصاً ـ استفاده كند، زيرا در يك بحران اقتصادى و قحطى پيش از همه، جان آنها به خطر مى افتد و نخستين قربانى بحران ها آنها هستند.

در «فقه» در بحث «قبول ولايت از طرف ظالم» نيز اين بحث به طور گسترده آمده است كه: قبول پست و مقام از سوى ظالم هميشه حرام نيست، بلكه گاهى مستحب يا حتّى واجب مى گردد; و اين در صورتى است كه منافع پذيرش آن و مرجّحات دينى آن بيش از زيان هاى حاصل از تقويت دستگاه باشد.

در روايات متعدّدى نيز، مى خوانيم كه ائمّه اهل بيت(عليهم السلام) به بعضى از دوستان نزديك خود (مانند علىّ بن يقطين، كه از ياران امام كاظم(عليه السلام) بود و وزارت فرعون زمان خود هارون الرشيد را به اجازه امام پذيرفت) چنين اجازه اى را مى دادند.

و به هر صورت، قبول يا ردّ اين گونه پست ها، تابع قانون اهم و مهم است و بايد سود و زيان آن از نظر دينى و اجتماعى سنجيده شود. چه بسا كسى كه قبول چنين مقامى مى كند و سرانجام به خلع يد ظالم مى انجامد (آن چنان كه طبق بعضى از روايات در جريان زندگى يوسف(عليه السلام) اتّفاق افتاد.) و گاه، سرچشمه اى مى شود براى انقلاب ها و قيام هاى بعدى; چرا كه او از درون دستگاه زمينه انقلاب را فراهم مى سازد (شايد مؤمن آل فرعون از اين نمونه بود).

و گاهى حداقل اينگونه اشخاص، سنگر و پناهگاهى هستند براى مظلومان و محرومان و از فشار دستگاه روى اين گونه افراد مى كاهند.

اينها امورى است كه هر يك به تنهايى، مى تواند مجوّز قبول اينگونه پست ها باشد.

روايت معروف امام صادق(عليه السلام) كه در مورد اين گونه اشخاص فرمود: «كَفّارَةُ عَمَلِ السُّلطانِ قَضاءُ حَوائِجِ الإخوانِ»: «كفّاره همكارى با حكومت ظالم، برآوردن خواسته هاى برادران است»، نيز اشاره اى به همين معنى است.(1)

ولى اين موضوع، از مسائلى است كه مرز حلال و حرام آن بسيار به يكديگر نزديك است، گاه مى شود، بر اثر سهل انگارى كوچكى، انسان در دام همكارى بيهوده با ظالم مى افتد، و مرتكب يكى از بزرگترين گناهان مى شود در حالى كه به پندار خود، مشغول عبادت و خدمت به خلق است.

و گاه، افراد سوءِاستفاده چى، زندگى «يوسف(عليه السلام)» يا «علىّ بن يقطين» را بهانه اى براى اعمال نارواى خود قرار مى دهند، در حالى كه هيچ گونه شباهتى ميان كار آنها و كار «يوسف(عليه السلام)» يا «علىّ بن يقطين» نيست.(2)

در اينجا سوال ديگرى مطرح مى شود و آن اينكه: چگونه، سلطان جبّار مصر، به چنين كارى تن در داد در حالى كه مى دانست «يوسف» در مسير خودكامگى و ظلم و  ستم و استثمار و استعمار او گام برنمى دارد، بلكه به عكس مزاحم مظالم او است؟

پاسخ اين سوال با توجّه به يك نكته چندان مشكل نيست، و آن اينكه: گاهى بحران هاى اجتماعى و اقتصادى چنان است كه: پايه هاى حكومت خودكامگان را از اساس مى لرزاند آن چنان كه همه چيز خود را در خطر مى بينند، در اين گونه موارد براى رهايى خويشتن از مهلكه، حاضرند حتّى از يك حكومت عادلانه مردمى استقبال كنند، تا خود را نجات دهند.

1 . «وسائل الشيعه»، جلد 12، صفحه 139. همين مضمون از امام كاظم(عليه السلام) در مورد «على بن يقطين» در «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 252 نقل شده است.
2. در روايات متعدّدى كه از امام علىّ بن موسى الرّضا(عليه السلام) نقل شده مى خوانيم: بعضى از مردم كه آشنا به معيارهاى اسلامى آشنا نبودند، گاهى به امام(عليه السلام) ايراد مى گرفتند كه چرا با آن همه زهد و بى اعتنايى به دنيا، پست و مقام ولايت عهدى مأمون را پذيرفته اى؟
امام در جواب سوال فرمودند: «آيا پيامبر برتر است يا وصىّ او»؟ در پاسخ عرض كردند: پيامبر افضل است.
فرمود: «كدام افضل است، مسلم يا مشرك»؟ عرض كردند: مسلم. فرمود: «عزيز مصر مشرك بود و يوسف(عليه السلام)پيامبر بود، و مأمون (ظاهراً) مسلمان است و من وصىّ پيامبر(صلى الله عليه وآله). يوسف از «عزيز مصر» خواست كه او را بر «خزائن مصر» قرار دهد و گفت: من «حفيظ و عليم» هستم، در حالى كه من مجبور به پذيرفتن اين مقام شدم» («وسائل الشيعه»، جلد 12، صفحه 146).

▲2- اهمّيّت مسائل اقتصادى و مديريّت

گرچه ما هرگز موافق مكتب هاى يك بُعدى، كه همه چيز را در بُعد اقتصادى خلاصه مى كنند و انسان و ابعاد وجود او را نشناخته اند نيستيم ولى با اين حال اهمّيّت ويژه مسائل اقتصادى را در سرنوشت اجتماعات هرگز نمى توان از نظر دور داشت. آيات فوق، نيز اشاره به همين حقيقت مى كند، زيرا كه «يوسف» از ميان تمام پست ها، انگشت روى خزانه دارى گذاشت، زيرا مى دانست هرگاه، به آن سرو سامان دهد، قسمت عمده نابسامانى هاى كشور باستانى «مصر» سامان خواهد يافت، و از طريق عدالت اقتصادى مى تواند سازمان هاى ديگر را كنترل كند.

در روايات اسلامى نيز اهمّيّت فوق العاده اى به اين موضوع داده شده; از جمله در حديث معروف على(عليه السلام) يكى از دو پايه اصلى زندگى مادّى و معنوى مردم «قِوامُ الدّينِ وَالدُّنيا» مسائل اقتصادى قرار داده شده، در حالى كه پايه ديگر علم و آگاهى شمرده شده است.

گرچه مسلمين تاكنون اهمّيّتى را كه اسلام به اين بخش از زندگى فردى و اجتماعى داده ناديده گرفته اند و به همين دليل، از دشمنان خود در اين قسمت عقب مانده اند، امّا بيدارى و آگاهى روزافزونى كه در قشرهاى جامعه اسلامى ديده مى شود، اين اميد را بهوجود مى آورد كه، در آينده، كار و فعّاليّت هاى اقتصادى را به عنوان يك عبادت بزرگ اسلامى تعقيب كنند و با نظام صحيح و حساب شده عقب ماندگى خود را از دشمنان بى رحم اسلام، از اين نظر جبران نمايند.

ضمناً، تعبير «يوسف(عليه السلام)» كه مى گويد: (إنّى حَفيظٌ عَليمٌ)، دليل بر اهمّيّت «مديريّت» در كنار «امانت» است، و نشان مى دهد كه پاكى و امانت به تنهايى براى پذيرش يك پست حسّاس اجتماعى، كافى نيست، بلكه علاوه بر آن، آگاهى و تخصّص و مديريّت نيز لازم است; چرا كه «عليم» را در كنار «حفيظ» قرار داده است.

و ما بسيار ديده ايم كه خطرهاى ناشى از عدم اطّلاع و  «مديريّت»، كمتر از خطرهاى ناشى از «خيانت» نيست، بلكه گاهى از آن، برتر و بيشتر است!

با اين تعليمات روشن اسلامى نمى دانيم: چرا بعضى مسلمانان به مسأله مديريّت و آگاهى، هيچ اهمّيّت نمى دهند؟ و حدّاكثر كشش فكرى آنها در شرايط واگذارى پست ها، همان مسأله «امانت و پاكى» است، با اينكه سيره پيامبر(صلى الله عليه وآله)و على(عليه السلام) در دوران حكومتشان نشان مى دهد، آنها به مسأله «آگاهى و مديريّت» همانند «امانت و درستكارى» اهمّيّت مى دادند.

▲3- نظارت بر مصرف

در مسائل اقتصادى، تنها موضوع «فزونى توليد» مطرح نيست. گاهى «كنترل مصرف» از آن هم مهم تر است. و به همين دليل، «يوسف»(عليه السلام) در دوران حكومت خود سعى كرد در آن هفت سال وفور نعمت، مصرف را به شدّت كنترل كند تا بتواند قسمت مهمّى از توليدات كشاورزى را، براى سال هاى سختى كه در پيش بود، ذخيره نمايد.

در حقيقت اين دو از هم نمى توانند جدا باشند. «توليد بيشتر» هنگامى مفيد است كه نسبت به «مصرف»، كنترل صحيح ترى شود، و كنترل مصرف هنگامى مفيدتر خواهد بود كه با توليد بيشتر، همراه باشد.

سياست اقتصادى «يوسف»(عليه السلام) در مصر نشان داد، كه يك اقتصاد اصيل و پويا نمى تواند هميشه ناظر به زمان حال باشد، بلكه، بايد «آينده» و حتّى نسل هاى بعد را نيز در بر گيرد. اين نهايت خودخواهى است كه: ما تنها به فكر منافع امروز خودش باشيم، و مثلاً همه منابع موجود زمين را غارت كنيم و به هيچوجه به فكر آيندگان نباشيم كه آنها در چه شرايطى زندگى خواهند كرد. مگر برادران ما تنها همين ها هستند كه امروز با ما زندگى مى كنند؟ و آنها كه در آينده مى آيند برادر ما نيستند؟

جالب اينكه: از بعضى از روايات چنين استفاده مى شود: «يوسف»(عليه السلام)براى پايان دادن به استثمار طبقاتى و فاصله ميان قشرهاى مردم مصر، از سال هاى قحطى استفاده كرد، به اين ترتيب، كه سال هاى فراوانى نعمت، موادّ غذايى از مردم خريد و در انبارهاى بزرگى، كه براى اين كار تهيّه كرده بود، ذخيره كرد. و هنگامى كه اين سال ها پايان يافت، و سال هاى قحطى پيش آمد، در سال اوّل، موادّ غذايى را به درهم و دينار فروخت، و از اين راه قسمت مهمّى از پول ها را جمع آورى كرد. در سال دوم، در برابر زينت ها و جواهرات (البتّه به استثناى آنها كه توانايى نداشتند)، و در سال سوم، در برابر چهارپايان، و در سال چهارم، در برابر غلامان و كنيزان، و در سال پنجم، در برابر خانه ها و در سال ششم، در برابر مزارع، و آب ها، و در سال هفتم، در برابر خود مردم مصر، سپس تمام آنها را (به صورت عادلانه اى) به آنها بازگرداند و گفت هدفم اين بود كه: آنها را از بلا و نابسامانى رهايى بخشم.(1)

1 . حديث فوق كه با اختصار، و نقل به معنى، ذكر شد، از امام «علىّ بن موسى الرّضا(عليه السلام)» است. به تفسير «مجمع البيان» جلد 5، صفحه 244 مراجعه شود.

▲4- مدح خويش يا معرّفى خويشتن

بدون شك، از خود تعريف كردن، كار ناپسندى است، ولى، با اين حال اين يك قانون كلّى نيست گاهى شرايط ايجاب مى كند، انسان خود را به جامعه معرّفى كند، تا مردم او را بشناسند و از سرمايه هاى وجودش استفاده كنند و به صورت يك گنج مخفى و متروك، باقى نماند.

در آيات فوق نيز خوانديم كه «يوسف»(عليه السلام) به هنگام پيشنهاد پست خزانه دارى مصر خود را با جمله «حَفيظٌ عَليمٌ» ستود، زيرا لازم بود سلطان مصر و مردم بدانند كه او واجد صفاتى است كه براى سرپرستى اين كار نهايت، نهايت لزوم را دارد.

ازاين رو در تفسير «عيّاشى» از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: در پاسخ اين سئوال كه: آيا جايز است انسان خودستايى كند؟ و مدح خويش نمايد؟ فرمود: «نَعَم إذا اضطَرَّ إلَيهِ أما سَمِعتَ قَولَ يوسُفَ» (اجعَلنِى عَلى خَزائنِ الأرضِ إنّى حَفيظٌ عَليمٌ) وَ قَولَ العَبدِ الصّالِحِ (وَ أنَا لَكُم ناصِحٌ أمينٌ):(1) «آرى، هنگامى كه ناچار شود مانعى ندارد. آيا نشنيده اى گفتار يوسف را كه فرمود: «مرا بر خزائن زمين قرار ده كه من امين و آگاهم»، و همچنين گفتار بنده صالح خدا (هود را كه گفت:) «من براى شما خيرخواه و امينم».(2)

و از اينجا روشن مى شود اينكه: در خطبه «شقشقيه»، و بعضى ديگر از خطبه هاى «نهج البلاغة»، على(عليه السلام) به مدح خويشتن مى پردازد، خود را محور آسياى خلافت مى شمرد، كه هماى بلندپرواز انديشه ها به اوج فكر و مقام او نمى رسد، و سيل علوم و دانش ها از كوهسار وجودش سرازير مى شود، و امثال اين تعريف ها، همه براى اين است كه مردم ناآگاه و بى خبر، به مقام او پى ببرند و از گنجينه وجودش براى بهبود وضع جامعه استفاده كنند.

1 . تفسير «نور الثقلين»، جلد 2، صفحه 433.
2 . سوره اعراف، آيه 68.

▲5- پاداش هاى معنوى برتر است

گرچه بسيارى از مردم نيكوكار، در همين جهان به پاداش مادّى خود مى رسند، همان گونه كه «يوسف»(عليه السلام) نتيجه پاكدامنى، شكيبايى، پارسايى و تقواى خويش را در همين دنيا گرفت، كه اگر آلوده بود، هرگز به چنين مقامى نمى رسيد.

ولى اين سخن به آن معنى نيست كه همه بايد چنين انتظارى را داشته باشند و اگر به پاداش هاى مادّى نرسند، گمان كنند به آنها ظلم شده، چرا پاداش اصلى، پاداشى است كه در زندگى آينده در انتظار اوست.

و شايد، براى رفع همين اشتباه، و دفع همين توهّم است كه: قرآن در آيات فوق بعد از ذكر پاداش دنيوى «يوسف»(عليه السلام) اضافه مى كند: (وَ لاََجْرُ الاْخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا وَ كَانُوا يَتَّقُونَ): «پاداش آخرت براى آنان كه ايمان دارند و تقوا پيشه كرده اند برتر است».

▲6- حمايت از زندانيان

«زندان» هر چند هميشه جاى نيكوكاران نبوده است، بلكه گاهى، بيگناهان و گاهى، گناهكاران در آن جاى داشته اند، ولى، در هر حال اصول انسانى ايجاب مى كند كه نسبت به زندانيان هر چند، گناهكار باشند موازين انسانى رعايت شود.

گرچه دنياى امروز، ممكن است خود را مبتكر مسأله حمايت از زندانيان بداند، ولى در تاريخ پرمايه اسلام، از نخستين روزهايى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)حكومت مى كرد، توصيه ها و سفارش هاى او را نسبت به اسيران و زندانيان به خاطر داريم. و سفارش على(عليه السلام)را نسبت به آن زندانى جنايتكار (يعنى «عبدالرّحمان بن ملجم مرادى» كه قاتل او بود) همه شنيده ايم، كه دستور داد نسبت به او مدارا كنند و حتّى از غذاى خودش كه شير بود، براى او مى فرستاد. و در مورد اعدام «ابن ملجم» فرمود: «بيش از يك ضربه بر او نزنند; چون او يك ضربه بيشتر نزده است!»

«يوسف»(عليه السلام) نيز هنگامى كه در زندان بود، رفيقى مهربان، پرستارى دلسوز، دوستى صميمى و مشاورى خيرخواه، براى زندانيان محسوب مى شد. هنگامى كه از زندان مى خواست بيرون آيد، نخست، با اين جمله توجّه جهانيان را به وضع زندانيان، و حمايت از آنها، معطوف داشت. دستور داد: بر سر در زندان بنويسند: «هذا قُبورُ الأحياءِ، وَ بَيتُ الأحزانِ، وَ تَجرِبَةُ الأصدِقاءِ، وَ شَماتَةُ الأعداءِ!»: «اينجا قبر زندگان، خانه اندوه ها،  آزمايشگاه دوستان و سرزنش گاه دشمنان است».(1)

و با اين دعا علاقه خودش به آنها نشان داد: «أللّهُمَّ اعطِف عَلَيهِم بِقُلوبِ الأخيارِ، وَ لا تَعمَ عَلَيهِمُ الأخبارَ»: «بارالها! دل هاى بندگان نيكت را به آنها متوجّه ساز و خبرها را از آنها مپوشان».(2)

جالب اينكه: در حديث فوق مى خوانيم: «فَلِذلِكَ يَكونُ أصحابُ السِّجنِ أعرَفَ النّاسِ بِالأخبارِ في كُلِّ بَلدَة»: «به همين دليل، زندانيان در هر شهرى از همه كس به اخبار آن شهر آگاه ترند!».

و ما خود اين موضوع را در دوران زندان آزموديم كه جز در موارد استثنايى، اخبار به صورت وسيعى از طرق بسيار مرموزى كه مأمورين زندان هرگز از آن آگاه نمى شدند به زندانيان مى رسيد. گاه كسانى كه تازه به زندان مى آمدند خبرهايى در درون زندان مى شنيدند كه در بيرون از آن آگاهى نداشتند، كه اگر بخواهيم شرح نمونه هاى آن را بدهيم از هدف دور خواهيم شد.

1 . «نورالثقلين»، جلد 2، صفحه 432.
2 . همان مدرك.

▲سوره یوسف/ 58تا 62

(58)وَجَاءَ إِخْوَةُ يُوسُفَ فَدَخَلُوا عَلَيْهِ فَعَرَفَهُمْ وَهُمْ لَهُ مُنكِرُونَ

(59)وَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ قَالَ ائْتُونِي بِأَخ لَكُمْ مِنْ أَبِيكُمْ أَلاَ تَرَوْنَ أَنِّي أُوفِي الْكَيْلَ وَأَنَا خَيْرُ الْمُنزِلِينَ

(60)فَإِنْ لَمْ تَأْتُونِي بِهِ فَلاَ كَيْلَ لَكُمْ عِندِي وَلاَ تَقْرَبُونِي

(61)قَالُوا سَنُرَاوِدُ عَنْهُ أَبَاهُ وَإِنَّا لَفَاعِلُونَ

(62)وَقَالَ لِفِتْيَانِهِ اجْعَلُوا بِضَاعَتَهُمْ فِي رِحَالِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَعْرِفُونَهَا إِذَا انقَلَبُوا إِلَى أَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ

ترجمه:

58- «(سرزمين كنعان را قحطى فراگرفت;) برادران يوسف (به مصر) آمدند; و بر او وارد شدند. او آنان را شناخت; ولى آنها او را نشناختند.»

59- «و هنگامى كه (يوسف) بارهاى آنان را آماده ساخت، گفت: «(نوبت آينده) آن برادرى را كه از پدر داريد، نزد من آوريد. آيا نمى بينيد من حقّ پيمانه را ادا مى كنم، و من بهترين ميزبانان هستم؟!»

60- «و اگر او را نزد من نياوريد، نه پيمانه اى (از غلّه) نزد من خواهيد داشت; و نه (هيچ گاه) به من نزديك شويد.»

61. «گفتند: «ما درباره او با پدرش گفتوگو خواهيم كرد; و ما (اين كار را) انجام خواهيم داد.»

62. «(سپس) به كارگزاران خود گفت: «بهايى را كه پرداخته اند، در بارهايشان بگذاريد! شايد هنگامى كه به سوى خانواده خويش بازگشتند، آن را بشناسند; شايد بازگردند.»

▲تفسير

▲پيشنهاد تازه «يوسف»(عليه السلام) به برادران

سرانجام همان گونه كه پيش بينى مى شد، هفت سال پى درپى، وضع كشاورزى مصر بر اثر باران هاى پربركت و  وفورِ آب نيل، كاملاً رضايت بخش بود، «يوسف»(عليه السلام) كه همه خزائن مصر و امور اقتصادى آن را زير نظر داشت، دستور داد: انبارها و مخازن كوچك و بزرگى بسازند، به گونه اى كه موادّ غذايى را از فاسد شدن حفظ كنند. و دستور داد: مردم مقدار مورد نياز خود را از محصول بردارند و بقيّه را به حكومت بفروشند، به اين ترتيب، انبارها و مخازن از آذوقه پر شد.

اين هفت سال پر بركت وفور نعمت گذشت. و قحطى و خشكسالى چهره عبوس خود را نشان داد. و آن چنان آسمان بر زمين بخيل شد، كه زرع و نخيل لب تر نكردند، و مردم از نظر آذوقه در مضيقه افتادند; و چون مى دانستند، ذخاير فراوانى نزد حكومت است، مشكل خود را از اين طريق حل مى كردند. «يوسف»(عليه السلام) نيز تحت برنامه و نظم خاصّى كه توأم با آينده نگرى بود، به آنها غلّه مى فروخت و نيازشان را به صورت عادلانه اى تأمين مى كرد.

اين خشكسالى منحصر به سرزمين مصر نبود، و به كشورهاى اطراف نيز سرايت كرد، و مردم «سرزمين فلسطين» و « كنعان» را كه در شمال شرقى مصر قرار داشتند، فراگرفت. خاندان «يعقوب»(عليه السلام) كه در اين سرزمين زندگى مى كردند نيز به مشكل كمبود آذوقه گرفتار شدند. و به همين دليل، «يعقوب» تصميم گرفت فرزندان خود را به استثناى «بنيامين» كه به جاى «يوسف»(عليه السلام) نزد پدر ماند، راهىِ مصر كند. آنها با كاروانى كه به مصر مى رفت به سوى اين سرزمين حركت كردند و به گفته بعضى پس از هجده روز راه پيمايى وارد مصر شدند.

طبق تواريخ، افراد خارجى به هنگام ورود به «مصر» بايد خود را معرّفى مى كردند تا مأمورين به اطّلاع «يوسف» برسانند. هنگامى كه مأمورين گزارش كاروان «فلسطين» را دادند «يوسف»(عليه السلام) در ميان درخواست كنندگان غلاّت، نام برادران خود را ديد. و آنها را شناخت و بدون بى آنكه كسى بفهمد آنان برادر وى هستند، دستور داد احضار شوند. چنانكه قرآن مى فرمايد: «برادران يوسف آمدند و بر او وارد شدند. او آنها را شناخت، ولى آنها ولى را نشناختند» (وَ جَاءَ إِخْوَةُ يُوسُفَ فَدَخَلُوا عَلَيْهِ فَعَرَفَهُمْ وَ هُمْ لَهُ مُنكِرُونَ).

آنها حق داشتند «يوسف»(عليه السلام)، را نشناسند، زيرا از يك سو سى تا چهل سال (از روزى كه او را در چاه انداخته بودند، تا روزى كه به مصر آمدند) گذشته بود، از سوى ديگر، آنها هرگز چنين احتمالى را نمى دادند كه برادرشان «عزيز مصر» شده باشد.

حتّى اگر شباهت او را با برادرشان مى ديدند، حتماً حمل بر تصادف مى كردند.

از همه اينها گذشته، طرز لباس و پوشش «يوسف»(عليه السلام) آن چنان با سابق تفاوت يافته بوده كه شناختن او در لباس جديد، كه لباس مصريان بود، كار آسانى نبود، اصلاً احتمال حيات «يوسف»(عليه السلام) پس از آن ماجر به در نظر آنها بسيار بعيد بود.

به هر حال، آنها غلّه مورد نياز خود را خريدارى كردند، و وجه، آن را، كه پول يا «كُندر» يا «كفش» يا ساير اجناسى بود كه از «كنعان» با خود به مصر آورده بودند، پرداختند.

«يوسف»(عليه السلام) براداران را مورد لطف و محبّت فراوان قرار داد، و در گفتوگو را با آنها باز كرد. برادران گفتند: ما، ده برادر از فرزندان «يعقوب» هستيم. او فرزندزاده «ابراهيم خليل»(عليه السلام)، پيامبر بزرگ خدا است. اگر پدر ما را مى شناختى احترام بيشترى مى كردى! ما پدر پيرى داريم كه از پيامبران الهى است، ولى اندوه عميقى سراسر وجودش را فراگرفته!

«يوسف»(عليه السلام) فوراً پرسيد: اين همه اندوه چرا؟

گفتند: او پسرى داشت، كه بسيار مورد علاقه اش، و از نظر سن از ما كوچك تر بود، روزى همراه ما براى شكار و تفريح به صحرا آمد، و ما از او غافل مانديم، و گرگ او را دريد! و از آن روز تاكنون، پدر براى او گريان و غمگين است.

بعضى از مفسّران، چنين نقل كرده اند: عادت «يوسف»(عليه السلام) اين بود كه به هر كس، يك بارِ شتر غلّه بيشتر، نمى فروخت، و چون برادران «يوسف»(عليه السلام)، ده نفر بودند، ده بار غلّه به آنها داد، آنان گفتند: ما پدر پيرى داريم و برادر كوچكى، كه در وطن مانده اند پدر به خاطر شدّت اندوه نمى تواند، مسافرت كند و برادر كوچك هم براى خدمت و انس، نزد او مانده است; سهميه اى هم براى آن دو به ما مرحمت كن!

«يوسف»(عليه السلام) دستور داد دو بار ديگر بر آن افزودند. سپس رو كرد به آنها گفت: من شما را افراد هوشمند و مؤدّبى مى بينم، و اينكه: مى گوييد: پدرتان به برادر كوچك تر بسيار علاقه مند است، معلوم مى شود او فرزند فوق العاده اى است. من مايل هستم در سفر آينده حتماً او را ببينم.

به علاوه، مردم در اينجا سوءِ ظن هايى نسبت به شما دارند; چرا كه از يك كشور بيگانه ايد، براى رفع سوءِ ظن هم كه باشد، در سفر آينده برادر كوچك را به عنوان نشانه همراه خود بياوريد.

در اينجا قرآن مى گويد: «و هنگامى كه يوسف بارهاى آنان را آماده ساخت، به آنها گفت: آن برادرى را كه از پدر داريد نزد من بياوريد» (وَ لَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ قَالَ ائْتُونِى بِأَخ لَكُمْ مِنْ أَبِيكُمْ).

سپس اضافه كرد: «آيا نمى بينيد، حقّ پيمانه را ادا مى كنم، و من بهترين ميزبان ها هستم»؟ (أَلاَ تَرَوْنَ أَنِّى أُوفِى الْكَيْلَ وَ أَنَا خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ).

و به دنبال اين تشويق و اظهار محبّت، آنها را با اين سخن تهديد كرد كه: «اگر آن برادر را نزد من نياوريد، نه كيل و  غلّه اى نزد من خواهيد داشت و نه اصلاً به من نزديك شويد» (فَإِنْ لَمْ تَأْتُونِى بِهِ فَلاَ كَيْلَ لَكُمْ عِندِى وَ لاَ تَقْرَبُونِ).

«يوسف»(عليه السلام) مى خواست، به هر ترتيبى شده «بنيامين» را نزد خود آورَد، گاهى، از طريق تحبيب و گاهى، از طريق تهديد وارد مى شد. ضمناً از اين تعبيرات روشن مى شود: خريد و فروش غلاّت در مصر از طريق وزن نبود، بلكه با پيمانه بود، و نيز روشن مى شود كه «يوسف»(عليه السلام) از برادران خود و ساير ميهمانها به عالى ترين وجهى پذيرايى مى كرد، و به تمام معنى مهمان نواز بود.

*

برادران در پاسخ او گفتند: «ما با پدرش گفتوگو مى كنيم و سعى خواهيم كرد موافقت او را جلب كنيم و ما اين كار را خواهيم كرد» (قَالُوا سَنُرَاوِدُ عَنْهُ أَبَاهُ وَ إِنَّا لَفَاعِلُونَ).

تعبير «إِنَّا لَفَاعِلُونَ» نشان مى دهد: آنها يقين داشتند، مى توانند از اين نظر در پدر نفوذ كنند و موافقتش را جلب نمايند; كه اين چنين قاطعانه به عزيز مصر قول مى دادند. و بايد چنين باشد، جائى كه آنها توانستند «يوسف»(عليه السلام)را با اصرار و الحاح از دست پدر درآورند چگونه نمى توانند «بنيامين» را از او جدا سازند؟

در اينجا «يوسف»(عليه السلام)، براى اينكه، عواطف آنها را به سوى خود بيشتر جلب كند و اطمينان كافى به آنان بدهد، «به كارگزارانش گفت: وجوهى را كه برادران در برابر غلّه پرداخته اند، دور از چشم آنها، در بارهايشان بگذاريد، تا هنگامى كه نزد خانواده خود باز گشتند و بارها را گشودند، آن را بشناسند و بار ديگر به مصر باز گردن» (وَ قَالَ لِفِتْيَانِهِ اجْعَلُوا بِضَاعَتَهُمْ فِى رِحَالِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَعْرِفُونَهَا إِذَا انْقَلَبُوا إِلَى أَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ).

▲نكته ها

▲1- چرا يوسف خود را به برادران معرّفى نكرد؟

نخستين سوالى كه در ارتباط با آيات فوق پيش مى آيد اين است: چگونه «يوسف»(عليه السلام)خود را به برادران معرّفى نكرد؟ تا زودتر او را بشناسند و به سوى پدر بازگردند، و او را از غم و اندوه جانكاه فراق «يوسف» برهانند؟

اين سؤال را مى توان به صورت وسيع ترى نيز عنوان كرد و آن اينكه: هنگامى كه برادران نزد «يوسف»(عليه السلام) آمدند حدّاقل هشت سال از آزادى او از زندان گذشته بود; چرا كه هفت سال دوران وفور نعمت را پشت سر گذاشته بود كه به ذخيره موادّ غذايى براى سال هاى قحطى مشغول بود و در سال هشتم، كه قحطى شروع شد، يا بعد از آن، برادرها براى تهيّه غلّه به مصر آمدند، آيا لازم نبود كه در اين هشت سال، پيكى به «كنعان» بفرستد و پدر را از حال خود آگاه سازد و او را از آن غم بى پايان رهائى بخشد؟!

بسيارى از مفسّران، مانند «طبرسى» در «مجمع البيان»، و «علاّمه طباطبائى» در «الميزان»، و «قرطبى» در تفسير «الجامع لأحكام القرآن»، به پاسخ اين سوال پرداخته اند و جوابهايى را ذكر كرده اند كه به نظر مى رسد بهترين آنها اين است كه: «يوسف»(عليه السلام) چنين اجازه اى را از طرف پروردگار نداشت; زيرا ماجراى فراق «يوسف»(عليه السلام)، گذشته از جهات ديگر، صحنه آزمايش و ميدان امتحانى براى «يعقوب»(عليه السلام)بود و مى بايست دوران اين آزمايش به فرمان پروردگار به آخر برسد، «يوسف» قبل از آن، مجاز به خبر دادن نبود، به علاوه، اگر «يوسف»(عليه السلام)فوراً خود را به برادران معرّفى مى كرد، ممكن بود عكس العملهاى نامطلوبى داشته باشند; از جمله اينكه: آنها چنان گرفتار وحشت حادثه شوند كه ديگر به سوى او بازنگردند; به خاطر اينكه: احتمال مى دادند «يوسف»(عليه السلام)انتقام گذشته را از آنها بگيرد.

▲2- چرا يوسف پول را به برادران بازگرداند؟

چرا «يوسف»(عليه السلام) دستور داد وجهى را كه برادران در مقابل غلّه پرداخته بودند در بارهاى آنها بگذارند؟

به اين سوال نيز پاسخ هاى متعدّدى گفته شده; از جمله «فخر رازى» در تفسيرش ده پاسخ براى آن ذكر كرده است، كه بعضى نامناسب است، ولى خود آيات فوق، پاسخ اين سوال را بيان كرده است; چرا كه مى گويد: (لَعَلَّهُمْ يَعْرِفُونَهَا إِذَا انْقَلَبُوا إِلَى أَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ). هدف «يوسف»(عليه السلام)اين بود كه آنان پس از بازگشت به وطن آنها را در لابه لاى بارها ببينند، و به كرامت و بزرگوارى عزيز مصر (يوسف) بيش از پيش پى ببرند، و همان سبب شود كه بار ديگر به سوى او بازگردند، و حتّى برادر كوچك خويش را با اطمينان خاطر همراه بياورند و نيز پدرشان «يعقوب» با توجّه به اين وضع، اعتماد بيشترى به آنها در زمينه فرستادن «بنيامين» به مصر پيدا كند.

▲3- چگونه يوسف از اموال بيت المال به برادران داد؟

سوال ديگرى كه در اينجا پيش مى آيد اين است: كه «يوسف»(عليه السلام) چگونه اموال بيت المال را بدون عوض، به برادران داد؟

اين سوال را از دو راه مى توان پاسخ داد: نخست اينكه: در بيت المال مصر حقّى براى مستضعفان وجود داشته (و هميشه وجود دارد) و مرزهاى كشورها نيز دخالتى در اين حق نمى توانند داشته باشند، به همين دليل «يوسف»(عليه السلام)از اين حق در مورد برادران خويش كه در آن هنگام مستضعف بودند، استفاده كرد، همان گونه كه در مورد ساير مستضعفان نيز استفاده مى كرد.

ديگر اينكه «يوسف»(عليه السلام) در آن پست حسّاسى كه داشت، شخصاً داراى حقوقى بود و حدّاقل حقّش اين بود كه خود و عائله نيازمند خويش و كسانى همچون پدر و برادر را از نظر حدّاقل زندگى تأمين كند. بنابراين، او از حقّ خويش در اين بخشش و عطا استفاده كرد.

▲سوره یوسف/ 63تا 66

(63)فَلَمَّا رَجَعُوا إِلَى أَبِيهِمْ قَالُوا يَا أَبَانَا مُنِعَ مِنَّا الْكَيْلُ فَأَرْسِلْ مَعَنَا أَخَانَا نَكْتَلْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ

(64)قَالَ هَلْ آمَنُكُمْ عَلَيْهِ إِلاَّ كَمَا أَمِنتُكُمْ عَلَى أَخِيهِ مِنْ قَبْلُ فَاللهُ خَيْرٌ حَافِظاً وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ

(65)وَلَمَّا فَتَحُوا مَتَاعَهُمْ وَجَدُوا بِضَاعَتَهُمْ رُدَّتْ إِلَيْهِمْ قَالُوا يَا أَبَانَا مَا نَبْغِي هَذِهِ بِضَاعَتُنَا رُدَّتْ إِلَيْنَا وَنَمِيرُ أَهْلَنَا وَنَحْفَظُ أَخَانَا وَنَزْدَادُ كَيْلَ بَعِير ذَلِكَ كَيْلٌ يَسِيرٌ

(66)قَالَ لَنْ أُرْسِلَهُ مَعَكُمْ حَتَّى تُؤْتُونِي مَوْثِقاً مِنْ اللهِ لَتَأْتُونَنِي بِهِ إِلاَّ أَنْ يُحَاطَ بِكُمْ فَلَمَّا آتَوْهُ مَوْثِقَهُمْ قَالَ اللهُ عَلَى مَا نَقُولُ وَكِيلٌ

ترجمه:

63 «هنگامى كه به سوى پدرشان بازگشتند، گفتند: اى پدر! دستور داده شده كه (بدون حضور برادرمان بنيامين) پيمانه اى (از غلّه) به ما ندهند; پس برادرمان را با ما بفرست، تا پيمانه اى (از غلّه) دريافت داريم; و به يقين ما او را محافظت خواهيم كرد.»

64 «گفت: آيا نسبت به او به شما اطمينان كنم همان گونه كه قبلاً نسبت به برادرش (يوسف) اطمينان كردم (و ديديد چه شد)؟! و (در هر حال،) خداوند بهترين حافظ، ومهربان ترين مهربانان است.»

65 «و هنگامى كه متاع خود را گشودند، ديدند سرمايه آنها به آنها بازگردانده شده; گفتند: پدر! ما ديگر چه مى خواهيم؟! اين سرمايه ماست كه به ما بازپس داده شده است; (پس چه بهتر كه برادر را با ما بفرستى;) و ما براى خانواده خويش موادّ غذايى مى آوريم; و برادرمان را حفظ خواهيم كرد; و يك بارِ شتر زيادتر دريافت خواهيم داشت; اين پيمانه (بارى كه اكنون گرفته ايم، پيمانه) كوچكى است.»

66 «گفت: من هرگز او را با شما نخواهم فرستاد، تا تعهّد الهى مؤكّدى بدهيد كه او را حتماً نزد من خواهيد آورد; مگر اينكه قدرت از شما سلب گردد. و هنگامى كه آنها تعهّد مؤكّد خود را در اختيار او گذاردند، گفت: خداوند، نسبت به آنچه مى گوييم، ناظر و نگهبان است.»

▲تفسير

▲سرانجام موافقت پدر جلب شد!

برادران «يوسف»(عليه السلام) با دست پُر و خوشحالى فراوان به «كنعان» بازگشتند، ولى در فكر آينده بودند كه اگر پدر با فرستادن برادر كوچك (بنيامين) موافقت نكند، عزيز مصر آنها را نخواهد پذيرفت و سهميّه اى به آنها نخواهد داد. ازاين رو قرآن مى گويد: «هنگامى كه آنها به سوى پدرشان بازگشتند، گفتند: پدر! دستور داده شده است كه آينده سهميه اى به ما وكيل و پيمانه اى براى ما نكنند» (فَلَمَّا رَجَعُوا إِلَى أَبِيهِمْ قَالُوا يَا أَبَانَا مُنِعَ مِنَّا الْكَيْلُ).

«اكنون كه چنين است برادرمان را با ما بفرست تا بتوانيم كيل و پيمانه اى دريافت داريم» (فَأَرْسِلْ مَعَنَا أَخَانَا نَكْتَلْ).(1)

«و مطمئن باش كه او را حفظ خواهيم كرد» (وَ إِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ).

پدر كه هرگز خاطره «يوسف»(عليه السلام) را فراموش نمى كرد، از شنيدن اين سخن ناراحت و نگران شد، رو به آنها كرده «گفت: آيا من نسبت به اين برادر، او به شما اطمينان كنم همان گونه كه نسبت به برادرش (يوسف) در گذشته اطمينان كردم؟» و (قَالَ هَلْ آمَنُكُمْ عَلَيْهِ إِلاَّ كَمَا أَمِنْتُكُمْ عَلَى أَخِيهِ مِنْ قَبْلُ).

يعنى شما با اين سابقه بد ـ كه هرگز فراموش شدنى نيست ـ چگونه انتظار داريد من بار ديگر به پيشنهاد شما اطمينان كنم؟ و فرزند دلبند ديگرم را به شما بسپارم؟ آن هم در يك سفر دور و دراز و در يك كشور بيگانه!

آنگاه اضافه كرد: «در هر حال، خداوند بهترين حافظ و مهربان ترينِ مهربانان است» (فَاللهُ خَيْرٌ حَافِظًا وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ).

اين جمله ممكن است اشاره به اين باشد كه: براى من مشكل است «بنيامين» را با شما بدسابقه ها، بفرستم، و اگر هم بفرستم، به اطمينان حفظ خدا و ارحم الرّاحمين بودن او است، نه به اطمينان شما!

بنابراين جمله فوق، اشاره قطعى به قبول پيشنهاد آنها ندارد، بلكه يك بحث احتمالى است; زيرا از آيات آينده معلوم مى شود: «يعقوب»(عليه السلام) هنوز پيشنهاد آنها را نپذيرفته بود و بعد از گرفتن عهد و پيمان موثّق و جريانات ديگرى كه پيش آمد، آن را پذيرفت.

ديگر اينكه، ممكن است اشاره به «يوسف»(عليه السلام) باشد، چرا كه او در اينجا به ياد «يوسف»(عليه السلام) افتاد و قبلاً هم مى دانست او در حال حيات است. (و در آيات آينده نيز خواهيم خواند كه او به زنده بودن «يوسف»(عليه السلام) اطمينان داشت) به همين خاطر براى حفظ او دعا كرد كه: هر كجا هست خدايا به سلامت دارش.

«پس از آن برادرها هنگامى كه بارها را گشودند، با كمال تعجب ديدند، تمام آنچه را به عنوان بهاى غلّه، به عزيز مصر پرداخته بودند، همه به آنها باز گردانده شده و در درون بارها است»! (وَ لَمَّا فَتَحُوا مَتَاعَهُمْ وَجَدُوا بِضَاعَتَهُمْ رُدَّتْ إِلَيْهِمْ).

آنها كه اين موضوع را سندى قاطع بر گفتار خود مى يافتند، نزد پدر آمده «گفتند: پدرجان! ما ديگر بيش از اين چه مى خواهيم؟ ببين تمام متاع ما را به ما بازگردانده اند» (قَالُوا يَا أَبَانَا مَا نَبْغِى هَـذِهِ بِضَاعَتُنَا رُدَّتْ إِلَيْنَا).(2)

آيا بزرگوارى از اين بيشتر مى شود كه زمامدار يك كشور بيگانه، در چنين قحطى و خشكسالى، هم موادّ غذايى به ما بدهد، و هم وجه آن را به ما بازگرداند؟ آن هم به صورتى كه خودمان نفهميم و شرمنده نشويم. از اين برتر، چه تصوّر مى شود؟! پدرجان، ديگر جاى درنگ نيست. برادرمان را با ما بفرست، «براى خانواده خود موادّ غذايى خواهيم آورد» «وَ نَمِيرُ أَهْلَنَا».(3)

«و در حفظ برادر خواهيم كوشيد» «وَ نَحْفَظُ أَخَانَا».

«و يك بار شتر هم به خاطر او خواهيم افزود» «وَ نَزْدَادُ كَيْلَ بَعِير».

«و اين كار براى عزيز مصر، اين مرد بزرگوار و سخاوتمندى كه ما ديديم، كار ساده و آسانى است» «ذلِكَ كَيْلٌ يَسِيرٌ».(4)

ولى «يعقوب» با تمام اين احوال، راضى به فرستادن فرزندش «بنيامين» با آنها نبود، و ا ز طرفى اصرار آنها، كه با منطق روشنى همراه بود، او را وادار مى كرد كه در برابر اين پيشنهاد تسليم شود. سرانجام راه چاره را در اين ديد كه نسبت به فرستادن فرزند، موافقت كند. ازاين رو، به آنها چنين گفت: «من هرگز او را با شما نخواهم فرستاد، تا اينكه: يك وثيقه الهى، و چيزى كه مايه اطمينان و اعتماد باشد، در اختيار من بگذاريد كه او را به من بازگردانيد، مگر اينكه: بر اثر مرگ و عواملى ديگر، قدرت از شما سلب شود» (قَالَ لَنْ أُرْسِلَهُ مَعَكُمْ حَتَّى تُؤْتُونِ مَوْثِقًا مِّنَ اللهِ لَتَأْتُنَّنِى بِهِ إِلاَّ أَنْ يُحَاطَ بِكُمْ).

منظور از جمله «مَوْثِقًا مِنَ اللهِ» (وثيقه الهى)، همان عهد و پيمان و سوگندى بوده كه با نام خداوند همراه است.

جمله «إِلاَّ أَنْ يُحَاطَ بِكُمْ» در اصل، به اين معنى است: مگر اينكه: حوادث به شما احاطه كند، يعنى مغلوب حوادث شويد. اين جمله، ممكن است كنايه از مرگ، يا حوادث ديگرى باشد كه انسان را به زانو در مى آورَد، و قدرت را از او سلب مى كند.(5)

ذكر اين استثنا، نشانه اى از درايت آشكار «يعقوب»(عليه السلام) پيامبر است كه با آن همه علاقه اى كه به فرزندش «بنيامين» داشت، به فرزندانش چيزى كه در توان ندارند، تكليف نكرد و گفت: من فرزندم را از شما مى خواهم، مگر اينكه حوادثى پيش آيد كه از قدرت و توان شما بيرون باشد، كه در اين صورت گناهى متوجّه شمانيست.

بديهى است اگر بعضى از آنها گرفتار حادثه اى مى شدند، و قدرت از آنها سلب مى گرديد، بقيّه موظّف بودند امانت پدر را به سوى او بازگردانند، به همين خاطر، يعقوب مى گويد: مگر اينكه: همه شماها مغلوب حوادث شويد.

به هر حال برادران «يوسف»(عليه السلام) پيشنهاد پدر را پذيرفتند. «هنگامى كه عهد و پيمان خود را در اختيار پدر گذاشتند، يعقوب گفت: خداوند شاهد و ناظر و حافظ آن است كه ما مى گوئيم نسبت به آنچه مى گوييم ناظر و نگهبان است» (فَلَمَّا آتَوْهُ مَوْثِقَهُمْ قَالَ اللهُ عَلَى مَا نَقُولُ وَكِيلٌ).

1. «نَكتَل» در اصل از «نَكتال» از مادّه «كيل»، به معنى دريافت داشتن چيزى با كيل و پيمانه است، ولى «كال» به معنى پرداختن با كيل و پيمانه است.
2. جمله «ما نَبغِى» ممكن است «استفهاميه» باشد، و تقدير آن چنين است: «ما نَبغى وَراءَ ذلِكَ» (ما بيش از اين چه مى خواهيم؟); و ممكن است «نافيه» باشد و تقدير آن چنين است: ما نَبغى بِذلِكَ الكَذِبَ ـ أو ـ ما نَبغى مِنكَ دَراهِمَ: يعنى ما قصد دروغ نداريم، يا اينكه ما پول ديگرى از تو نمى خواهيم همين ها كافى است.
3 . «نُميرُ» از مادّه «مَير» به معنى جلب طعام و موادّ غذايى است.
4 . جمله «ذلِكَ كَيلٌ يَسيرٌ» علاوه بر آنچه در متن گفته گفته شد، اين احتمال را نيز دارد كه منظور برادران يوسف، اين بوده كه آنچه را كه ما آورديم كيل كمى بود، اگر برادر كوچكمان با ما بيايد مى توانيم مقدار بيشترى غلّه دريافت داريم.
5. اين تعبير در مواردى از قرآن مجيد تنها به معنى هلاكت و نابودى آمده است، مانند: «وَظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيْطَ بِهِمْ» (يونس، 22) «وَأُحِيْطَ بِثَمَرِهِ» (كهف، 42)، ولى روشن است كه در آيه مورد بحث، منظور خصوص هلاكت نيست، بلكه عذرى است كه قدرت را از انسان سلب مى كند.

▲نكته ها

1- نخستين سئوالى كه در زمينه آيات فوق به ذهن مى آيد، اين است: چگونه «يعقوب»(عليه السلام) حاضر شد، «بنيامين» را به آنها بسپارد، با اينكه برادران، به حكم رفتارى كه با «يوسف»(عليه السلام) كرده بودند، افراد بد سابقه اى محسوب مى شدند.

به علاوه، دانيم: آنها تنها كينه و حسد «يوسف»(عليه السلام) را به دل نداشتند. بلكه همان احساسات را، هر چند به صورت خفيف تر، نسبت به «بنيامين» نيز داشتند; چنانكه در آيات آغاز سوره خوانديم: (إِذْ قَالُوا لَيُوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِينَا مِنَّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ): «گفتند: «يوسف»(عليه السلام) و برادرش نزد پدر از ما محبوب تر است، در حالى كه ما نيرومندتريم».(1)

ولى توجّه به اين نكته، پاسخ اين سؤال را روشن مى كند كه: سى الى چهل سال، از حادثه «يوسف»(عليه السلام) گذشته بود، و برادران جوان به سن كهولت «يوسف»(عليه السلام) رسيده بودند، و طبعاً نسبت به سابق پخته تر شده بودند.

به علاوه، عوارض نامطلوب سوءِ قصد نسبت به «يوسف»(عليه السلام) را در محيط خانواده و در درون وجدان ناآرام خود به خوبى احساس مى كردند، و تجربه به آنها نشان داده بود كه فقدان «يوسف»(عليه السلام) نه تنها محبّت پدر را متوجّه آنها نساخته، بلكه بى مهرى تازه اى آفريده است!

از همه اينها گذشته، مسئله، يك مسئله حياتى بود، مسئله تهيّه آذوقه در قحطسالى براى يك خانواده بزرگ بود، نه مانند گردش و تفريح كه براى «يوسف»(عليه السلام)پيشنهاد كردند.

مجموع اين جهات، سبب شد كه «يعقوب» در برابر پيشنهاد فرزندانش تسليم شود، مشروط بر اينكه: پيمان الهى با او ببندند كه برادرشان «بنيامين» را سالم نزد پدر باز آورند.

2- سؤال ديگرى كه در اينجا پيش مى آيد اين است: آيا تنها سوگند ياد كردن و عهد الهى بستن كافى بوده است كه «بنيامين» را به دست آنها بسپارد؟

پاسخ اين است: مسلّماً عهد و سوگند، به تنهايى كافى نبود، ولى شواهد و قرائن نشان مى داد كه اين بار، يك واقعيّت مطرح است، نه توطئه و فريب و دروغ. بنابراين، عهد و سوگند، به اصطلاح، براى محكم كارى و تأكيد بيشتر بوده است. درست مثل اينكه: در عصر و زمان خود مى بينيم كه از رجال سياسى; مانند رئيس جمهور و نمايندگان مجلس، سوگند وفادارى در راه انجام وظيفه مى گيرند، بعد از آنكه در انتخاب آنها دقّت كافى به عمل مى آورند.

1 . سوره يوسف، آيه 8.

▲سوره یوسف/ 67 و 68

(67)وَقَالَ يَا بَنِىَّ لاَ تَدْخُلُوا مِنْ بَاب وَاحِد وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَاب مُتَفَرِّقَة وَمَا أُغْنِي عَنكُمْ مِنْ اللهِ مِنْ شَيْء إِنْ الْحُكْمُ إِلاَّ للهِِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَعَلَيْهِ فَلْيَتَوَكَّلْ الْمُتَوَكِّلُونَ

(68) وَلَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ مَا كَانَ يُغْنِي عَنْهُمْ مِنْ اللهِ مِنْ شَيْء إِلاَّ حَاجَةً فِي نَفْسِ يَعْقُوبَ قَضَاهَا وَإِنَّهُ لَذُو عِلْم لِمَا عَلَّمْنَاهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ

ترجمه:

67. «و به هنگام حركت، يعقوب) گفت: «پسران من; همگى از يك در وارد نشويد; بلكه از درهاى مختلف وارد گرديد (تا توجّه مردم به سوى شما جلب نشود); و (من با اين دستور،) نمى توانم تقدير حتمى الهى را از شما دفع كنم. حكم و فرمان، تنها از آن خداست. بر او توكّل كرده ام; و توكّل كنندگان بايد تنها بر او توكّل كنند.»

68. «و هنگامى كه از همان طريق كه پدرشان به آنها دستور داده بود وارد شدند، اين كار تقدير حتمى الهى را نمى توانست از آنها دور سازد، جز اينكه خواسته قلبى يعقوب (از اين طريق) انجام شد (و خاطرش آرام گرفت); و او به خاطر تعليمى كه ما به او داديم، علم فراوانى داشت; ولى بيشتر مردم نمى دانند».

▲تفسير

سرانجام برادران «يوسف»(عليه السلام) پس از جلب موافقت پدر، برادر كوچك را با خود همراه كردند، و براى دومين بار، آماده حركت به سوى مصر شدند، در اينجا پدر، نصيحت و سفارشى به آنها كرد «گفت: فرزندانم! شما از يك در وارد نشويد، بلكه از درهاى مختلف وارد شويد» (وَ قَالَ يَا بَنِىَّ لاَ تَدْخُلُوا مِنْ بَاب وَاحِد وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَاب مُّتَفَرِّقَة).

و اضافه كرد: «من با اين دستور حادثه اى را كه از سوى خدا حتمى است از شما بر طرف سازم»(وَ مَا أُغْنِى عَنكُمْ مِّنَ اللهِ مِنْ شَىْء).

ولى يك سلسله حوادث و پيشامدهاى ناگوار است كه قابل اجتناب مى باشد و حكم حتمى الهى درباره آن صادر نشده، هدف من آن است كه: اين گونه احكام از شما برطرف گردد و اين امكان پذير است.

و در پايان گفت: «حكم و فرمان، مخصوص خدا است» (إِنْ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ).

«بر خدا توكّل كردام» «عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ».

«و همه متوكّلان بايد بر او توكّل كنند»، و از او استمداد بجويند و كار خود را به او واگذارند «وَ عَلَيْهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ».

بدونه شك، «پايتخت مصر» در آن روز، مانند هر شهر ديگر، ديوار و برج و بارو داشت و دروازه هاى متعدّد، امّا اينكه: چرا «يعقوب» سفارش كرد، فرزندانش از يك دروازه وارد نشوند، بلكه به گروه هايى تقسيم شوند، و هر گروهى از يك دروازه وارد شود، دليل آن در آيه فوق ذكر نشده.

گروهى از مفسّران گفته اند: علّت آن دستورى، اين بود كه برادران «يوسف»(عليه السلام)، هم از جمال كافى بهره مند بودند (گرچه «يوسف»(عليه السلام) نبودند ولى برادران «يوسف»(عليه السلام) بودند) و هم قامت هاى رشيد داشتند، و پدر نگران بود كه جمعيّت يازده نفرى كه قيافه هاى آنها نشان مى داد، از يك كشور ديگر به مصر آمده اند، توجّه مردم را به خود جلب كنند; او نمى خواست از اين راه چشم زخمى به آنها برسد.

و به دنبال اين تفسير، بحث مفصّلى در ميان مفسّران در زمينه تأثير چشم زدن در گرفته، و شواهدى از روايات و تاريخ براى آن ذكر كرده اند، كه به خواست خدا در ذيل آيه (وَ إِنْ يَكَادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصَارِهِمْ)(1) بحث مى كنيم. در آنجا ثابت مى كنيم كه قسمتى از اين موضوع حقّ است، و از نظر علمى نيز بهوسيله سيّاله مغناطيسى مخصوصى كه از چشم بيرون مى پرد، قابل توجيه مى باشد، هر چند بعضى، آن را با مقدار زيادى از خرافات آميخته اند.

علت ديگرى كه براى اين دستور «يعقوب» ذكر شده اين است كه: ممكن بود، وارد شدن دسته جمعى آنها به يك دروازه مصر و حركت گروهى آنان، با قيافه هاى جذّاب و اندام درشت، حسد حسودان را برانگيزد و نسبت به آنها نزد دستگاه حكومت سعايت كنند، و آنها را به عنوان يك جمعيّتى بيگانه كه قصد خرابكارى دارند، مورد سوءِ ظن قرار دهند. ازاين رو، پدر به آنها دستور داد: از دروازه هاى مختلف وارد شوند، تا جلب توجّه نكنند.

بعضى از مفسّران،(2) يك تفسير ذوقى نيز براى آيه فوق گفته اند و آن اين كه «يعقوب»(عليه السلام) مى خواست يك دستور مهمّ اجتماعى به عنوان بدرقه راه، به فرزندان بدهد، و آن اين كه: گمشده خود را از يك در نجويند، بلكه از هر درى بايد وارد شوند، چرا كه بسيار مى شود انسان براى رسيدن به يك هدف، گاه، تنها يك راه را انتخاب مى كند و هنگامى كه به بن بست كشيد، مأيوس شده به كنار مى رود، امّا اگر به اين حقيقت توجّه داشته باشد كه، گمشده ها معمولاً يك راه ندارند و از راه هاى مختلف به جستوجوى آن برخيزد، غالباً پيروز مى شود.

برادران حركت كردند، و پس از پيمودن راه طولانى ميان «كنعان و مصر»، وارد سرزمين مصر شدند: «و هنگامى كه طبق آنچه پدر به آنها امر كرده بود، از راه هاىه مختلف وارد مصرف شدند، از همان طريق كه پدر به آنان دستور داده بود وارد شدند، اين كار هيچ حادثه الهى را نمى توانست از آنها دور سازد» (وَلَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ مَّا كَانَ يُغْنِى عَنْهُمْ مِّنَ اللهِ مِنْ شَىْء).

بلكه، تنها فايده اش اين بود، «كه حاجتى در دل يعقوب بود كه از اين طريق انجام مى شد» (إِلاَّ حَاجَةً فِى نَفْسِ يَعْقُوبَ قَضَاهَا).

اشاره به اينكه: تنها اثرش تسكين خاطر پدر و آرامش قلب او بود، چرا از همه فرزندان خود، دور بود، و شب و روز در فكر آنها و «يوسف»(عليه السلام) و از گزند حوادث و حسد حسودان و بدخواهان بر آنها مى ترسيد، و همين اندازه كه اطمينان داشت آنها دستوراتش را به كار مى بندند، دل خوش بود.

سپس، قرآن «يعقوب» را با اين جمله مدح و توصيف مى كند كه: «او از طريق تعليمى كه ما به او داديم، علم و آگاهى فراوانى داشت، در حالى كه بيشتر مردم نمى دانند» (وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْم لِمَا عَلَّمْنَاهُ وَ لَـكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ).

اشاره به اينكه: بسيارى از مردم چنان در عالم اسباب گم مى شوند، خدا را فراموش مى كنند و خيال مى كنند، مثلاً چشم زخم، اثر اجتناب ناپذير بعضى از چشم هاست، و به همين جهت خدا و توكّل بر او را فراموش كرده، به دامن اين و آن مى چسبند، ولى «يعقوب»(عليه السلام) چون مى دانست تا خداوند چيزى نخواهد انجام نمى پذيرد، لذا در درجه اوّل، توكّل و اعتماد او بر خدا بود و سپس به سراغ عالم اسباب مى رفت، و در عين حال مى دانست: پشت سر اين اسباب، ذات پاك «مسبّب الاسباب» است. همان گونه كه قرآن در سوره «بقره» آيه 102 درباره ساحران شهر «بابل» مى گويد: (وَ مَا هُمْ بِضَارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَد إِلاَّ بِإِذْنِ اللهِ): «در حالى كه هيچ گاه نمى توانند بدان اجازه خداوند، به كسى زيان برسانند». اشاره به اينكه مافوق همه اينها اراده خداست، بايد دل به او بست و از او كمك خواست.

1 . سوره قلم، آيه 51.
2 . عالم و خطيب بزرگوار مرحوم «اشراقى»(قدس سره)

▲سوره یوسف/ 69 تا 76

(69)وَلَمَّا دَخَلُوا عَلَى يُوسُفَ آوَى إِلَيْهِ أَخَاهُ قَالَ إِنِّي أَنَا أَخُوكَ فَلاَ تَبْتَئِسْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

(70)فَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السِّقَايَةَ فِي رَحْلِ أَخِيهِ ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ

 (71)قَالُوا وَأَقْبَلُوا عَلَيْهِمْ مَاذَا تَفْقِدُونَ

(72)قَالُوا نَفْقِدُ صُوَاعَ الْمَلِكِ وَلِمَنْ جَاءَ بِهِ حِمْلُ بَعِير وَأَنَا بِهِ زَعِيمٌ

(73) قَالُوا تَاللهِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ مَا جِئْنَا لِنُفْسِدَ فِي الاَْرْضِ وَمَا كُنَّا سَارِقِينَ

(74)قَالُوا فَمَا جَزَاؤُهُ إِنْ كُنتُمْ كَاذِبِينَ

 (75)قَالُوا جَزَاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِي رَحْلِهِ فَهُوَ جَزَاؤُهُ كَذَلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ

(76)فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعَاءِ أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِنْ وِعَاءِ أَخِيهِ كَذَلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ مَا كَانَ لِيَأْخُذَ أَخَاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ إِلاَّ أَنْ يَشَاءَ اللهُ نَرْفَعُ دَرَجَات مَنْ نَشَاءُ وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْم عَلِيمٌ

ترجمه:

69. «هنگامى كه (برادران) بر يوسف وارد شدند، برادرش را نزد خود جاى داد و گفت: «من برادر تو هستم، از آنچه آنها انجام مى دادند، غمگين مباش.»

70. «و هنگامى كه (مأمور يوسف) بارهاى آنها را بست، جام آبخورى (گران قيمت) پادشاه را در بارِ برادرش گذاشت; سپس كسى صدا زد: «اى اهل قافله! شما سارق ايد.»

71. «(برادران يوسف) رو به سوى آنها كردند و گفتند: «چه چيز گم كرده ايد؟»

72. «گفتند: جام مخصوص پادشاه را! و هركس آن را بياورد، يك بارِ شتر (غلّه) به او داده مى شود; و من ضامن اين (پاداش) هستم.»

73. «گفتند: به خدا سوگند شما مى دانيد ما نيامده ايم كه در اين سرزمين فساد كنيم; و ما هيچ گاه دزد نبوده ايم!»

74. «آنها گفتند: اگر دروغگو باشيد، كيفرش چيست؟»

75. «گفتند: هر كس (آن جام) در بارِ او پيدا شود، خودش كيفر آن خواهد بود; (و به خاطر اين كار، بَرده شما خواهد شد;) ما اين گونه ستمكاران را كيفر مى دهيم.»

76. «در اين هنگام، (يوسف) قبل از بارِ برادرش، به كاوش بارهاى آنها ]= ساير برادرانش [پرداخت; سپس آن را از بارِ برادرش ]= بنيامين [بيرون آورد; اين گونه راه چاره را به يوسف ياد داديم. او هرگز نمى توانست برادرش را مطابق آيين پادشاه (مصر) بگيرد، مگر آنكه خدا بخواهد (و راه چاره را به او بياموزد). درجات هر كس را بخواهيم بالا مى بريم; و برتر از هر صاحب علمى، عالِمى است (و از همه برتر خداست)».

▲تفسير

طرحى براى نگهدارى برادر سرانجام برادران وارد بر «يوسف»(عليه السلام) شدند، و به او اعلام داشتند دستور تو را به كار بستيم، با اينكه پدر در آغاز موافق فرستادن برادر كوچك تر با ما نبود، با اصرار او را راضى ساختيم، تا بدانى ما به گفته و عهدِ خود وفاداريم.

«يوسف»(عليه السلام) آنها را با احترام و اكرام تمام پذيرفت، و به ميهمانى خويش دعوت كرد. و دستور داد هر دو نفر، در كنار سفره يا طبَق غذا قرار گيرند. آنها چنين كردند. در اين هنگام «بنيامين» كه تنها مانده بود گريه را سر داده گفت: «اگر برادرم «يوسف»(عليه السلام) زنده بود، مرا با خود بر سر يك سفره مى نشاند; چرا كه از يك پدر و مادر بوديم»! «يوسف»(عليه السلام) رو به آنها كرد و گفت: «مثل اينكه: برادر كوچكتان تنها مانده است؟ من براى رفع تنهاييش او را با خودم بر سر يك سفره مى نشانم».

پس از آن دستور داد: براى هر دو نفر يك اتاق خواب مهيّا كردند; باز «بنيامين» تنها ماند. «يوسف»(عليه السلام) گفت: «او را نزد من بفرستيد». در اين هنگام، «يوسف»(عليه السلام) برادرش را نزد خود جاى داد، امّا ديد او بسيار ناراحت نگران است، و دائم به ياد برادر ازدست رفته اش «يوسف»(عليه السلام)مى باشد. در اينجا پيمانه صبر «يوسف»(عليه السلام) لبريز شد و پرده از روى حقيقت برداشت، چنانكه قرآن مى گويد: «هنگامى كه وارد بر «يوسف»(عليه السلام)شدند، او برادرش را نزد خود جاى داد و گفت: من همان برادرت يوسفم، غم مخور و اندوه به خويش راه مده! و از كارهائى كه اينها مى كنند نگران مباش»! از آنچه آنان انجام مى دادند غمگين و ناراحت نباش» (وَ لَمَّا دَخَلُوا عَلَى يُوسُفَ آوَى إِلَيْهِ أَخَاهُ قَالَ إِنِّى أَنَا أَخُوكَ فَلاَ تَبْتَئِسْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ).

«لا تَبتَئس»، از مادّه «بُؤس» و «بأس»، در اصل به معنى «ضرر و شدّت» است. در اينجا به معنى اين است كه: اندوهگين و غمناك مباش!

منظور از كارهاى برادران كه «بنيامين» را ناراحت مى كرده، بى مهرى هايى است كه نسبت به او و «يوسف»(عليه السلام) روا داشتند، و نقشه هايى كه براى طرد آنها از خانواده كشيدند، اكنون مى بينى كه كارهاى آنها به زيان من تمام نشد، بلكه وسيله اى براى ترقّى و تعالى من بود، «بنابراين»، تو نيز ديگر از اين ناحيه غم و اندوهى به خود راه مده!

در اين هنگام، طبق بعضى از روايات، «يوسف»(عليه السلام) به برادرش «بنيامين» گفت: آيا دوست دارى نزد من بمانى؟ او گفت: آرى، ولى برادرانم هرگز راضى نخواهند شد; چرا كه به پدر قول داده اند و سوگند ياد كرده اند: مرا به هر قيمتى كه هست با خود بازگردانند! «يوسف»(عليه السلام) گفت: غصه مخور، من نقشه اى مى كشم كه آنها ناچار شوند تو را نزد من بگذارند: «سپس هنگامى كه (مأمور يوسف) بارهاى غلات را براى برادران آماده ساخت، ظرف آبخورىِ (پادشاه) را درون بار برادرش «بنيامين» چون براى هر كدام بارى از غلّه مى داد (فَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السِّقَايَةَ فِى رَحْلِ أَخِيهِ).

البتّه اين كار، در مخفيانه انجام گرفت، و شايد تنها يكنفر از مأموران، بيشتر از آن آگاه نشد. در اين هنگام مأموران كيل موادّ غذايى، مشاهده كردند كه اثرى از پيمانه مخصوص و گران قيمت نيست، در حالى كه قبلاً در دست آنها بود; «به همين خاطر، هنگامى كه قافله آماده حركت شد، كسى صدا زد: اى اهل قافله، شما دزد هستيد!»(ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ).

برادران «يوسف»(عليه السلام) كه از اين جمله را شنيدند سخت تكان خوردند و وحشت كردند; چرا هرگز چنين احتمالى به ذهنشان راه نمى يافت كه بعد از اين همه احترام و اكرام، متّهم به سرقت شوند.

«آنها رو به سوى او كردند و گفتند: مگر چه چيز گم كرده ايد؟» (قَالُوا وَ أَقْبَلُوا عَلَيْهِمْ مَاذَا تَفْقِدُونَ).

«گفتند: پيمانه پادشاه را» گم كرده ايم و به شما مظنون هستيم (قَالُوا نَفْقِدُ صُوَاعَ الْمَلِكِ).

و از آنجا كه پيمانه، گران قيمت و مورد علاقه پادشاه بوده است «هر كس آن را بيايد بياورد، يك بارِ شتر (غلّه) به او جايزه خواهيم داد» (وَ لِمَنْ جَاءَ بِهِ حِمْلُ بَعِير).

سپس گوينده اين سخن براى تأكيد بيشتر گفت: «و من ضامن اين (پاداش) هستم» (وَ أَنَا بِهِ زَعِيمٌ).

برادران كه سخت از شنيدن اين سخن نگران شدند، و نمى دانستند جريان چيست، رو به آنها كرده «گفتند: به خدا سوگند، شما مى دانيد ما نيامده ايم كه در اينجا فساد كنيم، و ما (هرگز) دزد نبوده ايم» (قَالُوا تَاللهِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ مَا جِئْنَا لِنُفْسِدَ فِى الاَْرْضِ وَ مَا كُنَّا سَارِقِينَ).

اينكه گفتند: شما خود مى دانيد كه ما اهل فساد و سرقت نيستيم، شايد اشاره به اين باشد كه، شما سابقه ما را به خوبى مى دانيد، كه در دفعه گذشته قيمت پرداختى ما را در بارهايمان گذاشتيد و ما مجدّداً به سوى شما بازگشتيم و اعلام كرديم كه حاضريم همه آن را به شما بازگردانيم.

بنابراين، كسانى كه از يك كشور دوردست براى اداى دين خود، بازمى گردند، چگونه ممكن است دست به سرقت بزنند؟

به علاوه، گفته مى شود: آنها هنگام ورود به مصر دهان شترهاى خود را با دهان بند بسته بودند، تا به زراعت و اموال كسى زيان نرسانند; ما كه تا اين حد رعايت مى كنيم، كه حتّى حيواناتمان ضررى به كسى نرسانند، چگونه ممكن است چنين كار قبيحى مرتكب شويم؟!

در اين هنگام، مأموران رو به آنها كرده «گفتند: اگر شما دروغ بگوئيد جزايش چيست؟» (قَالُوا فَمَا جَزَاؤُهُ إِنْ كُنتُمْ كَاذِبِينَ).

و آنها در پاسخ «گفتند: جزايش اين است كه هر كس پيمانه ملك، در بار او پيدا شود خودش را توقيف كنيد و به جاى آن برداريد» (قَالُوا جَزَاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِى رَحْلِهِ فَهُوَ جَزَاؤُهُ).

اين چنين ستمكاران را كيفر مى دهيم» (كَذلِكَ نَجْزِى الظَّالِمِينَ).

در اين هنگام «يوسف»(عليه السلام) دستور داد: بارهاى آنها را بگشايند و يك يك بازرسى كنند، منتها براى اينكه: طرح و نقشه اصلى «يوسف»(عليه السلام) معلوم نشود، «نخست: بارهاى ديگران را قبل از بار برادرش «بنيامين» بازرسى كرد، سپس پيمانه مخصوص را از بار برادرش بيرون آورد» (فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعَاءِ أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِنْ وِعَاءِ أَخِيهِ).

همين كه پيمانه در بار «بنيامين» پيدا شد، دهان برادران از تعجب بازماند; گويى كوهى از غم و اندوه بر آنان فرود آمد، خود را در بن بست عجيبى ديدند.

از يك سو، برادر آنها ظاهراً مرتكب چنين سرقتى شده و اسباب سرشكستگى آنهاست.

و از سوى ديگر، موقعيّت آنها را نزد عزيز مصر به خطر مى اندازد، و براى آينده، جلب حمايت او ممكن نيست.

از همه اينها گذشته، پاسخ پدر را چه بگويند؟ چگونه او باور مى كند كه برادران در اين زمينه تقصيرى نداشته اند؟

بعضى از مفسّران نوشته اند: در اين هنگام برادرها رو به سوى «بنيامين» كرده، گفتند: اى بى خبر! ما را رسوا كردى، صورت ما را سياه نمودى، اين چه كار غلطى بود كه انجام دادى؟ (نه به خودت رحم كردى، نه به ما و نه به خاندان يعقوب كه خاندان نبوّت است) آخر بگو: تو كى اين پيمانه را برداشتى و در بار خود گذاشتى؟!

«بنيامين» كه باطن قضيه را مى دانست، با خونسردى جواب داد: اين كار را همان كس كرده است كه وجوه پرداختى شما را در بارتان گذاشت. ولى حادثه آن چنان براى برادران ناراحت كننده بود كه نفهميدند چه مى گويد.(1)

سپس، قرآن چنين اضافه مى كند: «راه چاره را اين گونه براى يوسف طرح ريختيم» تا برادر خود را به گونه اى كه ديگر شكلى برادران نتوانند مقاومت كنند، نزد خود نگاه دارد» (كَذلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ).

مسأله مهم اينجاست، كه اگر «يوسف»(عليه السلام) مى خواست: طبق قوانين مصر با برادرش «بنيامين» رفتار كند مى بايست او را مضروب سازد، و به زندان بيفكند! علاوه بر اينكه: سبب آزار برادر مى شد هدفش كه نگه داشتن برادر نزد خود بود، انجام نمى گرفت، ازاين رو، قبلا از برادران اعتراف گرفت كه: اگر شما دست به سرقت زده باشيد كيفرش چيست؟ آنها هم مطابق سنّتى كه داشتند پاسخ دادند: در محيط ما سنت شخص دزد اين است: را در برابر سرقتى كه كرده برمى دارند و از او كار مى كشند! «يوسف»(عليه السلام) طبق همين برنامه با آنها رفتار كرد; چرا كه يكى از طرقى كيفر مجرم آن است كه او را طبق قانون و سنّت خودش كيفر دهند.

به همين جهت، قرآن مى گويد: «يوسف نمى توانست برادرش را طبق آيين پادشاه مصر بگيرد» و نزد خود نگه دارد (مَا كَانَ لِيَأْخُذَ أَخَاهُ فِى دِينِ الْمَلِكِ).

سپس به عنوان يك استثنا مى فرمايد: «مگر اينكه خداوند بخواهد» (إِلاَّ أَنْ يَشَاءَ اللهُ).

اشاره به اينكه: كارى كه «يوسف»(عليه السلام) انجام داد و با برادران همانند سنّت خودشان رفتار كرد، طبق فرمان الهى و نقشه اى براى حفظ بود، و تكميل آزمايش پدرش «يعقوب»(عليه السلام)، آزمايش برادران ديگر!

و در پايان اضافه مى كند: «يا درجات هر كس را بخواهيم بالا مى بريم» (نَرْفَعُ دَرَجَات مَنْ نَشَاءُ).

درجات كسانى كه شايسته باشند و همچون «يوسف»(عليه السلام) از بوته امتحان سالم به در آيند.

«و «و در حال»، برتر از هر عالِم ديگرى است»; يعنى خدا (وَ فَوْقَ كُلِّ ذِى عِلْم عَلِيمٌ).

و هم او بود كه طرح اين نقشه را به «يوسف»(عليه السلام) الهام كرده بود.

1. «مجمع البيان» جلد 5، صفحه 253.

▲نكته ها

آيات فوق سؤالات زيادى را برمى انگيزد كه بايد به آنها پاسخ گفت.

1- چرا يوسف خودش را به برادران معرّفى نكرد; تا پدر را از غم جانكاه فراق زودتر رهايى بخشد؟

پاسخ اين سؤال، همان گونه كه قبلاً هم اشاره شد، تكميل برنامه آزمايش پدر و برادران بوده است. به عبارت ديگر، اين كار از سر هوىوهوس نبوده، بلكه طبق يك فرمان الهى بود كه مى خواست مقاومت «يعقوب»(عليه السلام)را در برابر از دست دادن فرزند دوم نيز بيازمايد، و بدين طريق، آخرين حلقه تكامل او پياده گردد، و نيز برادران آزموده شوند، كه در اين هنگام كه برادرشان گرفتار چنين سرنوشتى شده است، در برابر عهدى كه با پدر در زمينه حفظ او داشتند چه انجام خواهند داد.

2- چگونه بيگناهى را متّهم به سرقت كرد؟

آيا جايز بود بيگناهى را متّهم به سرقت كنند؟ اتّهامى كه آثار شومش دامان بقيّه برادران را نيز كموبيش مى گرفت؟

پاسخ اين سؤال، را نيز مى توان از اينجا يافت كه اين امر با توافق خود «بنيامين» بوده است; چون «يوسف»(عليه السلام) قبلاً خود را به او معرّفى كرده بود، و او مى دانست: اين نقشه براى نگهدارى او چيده شده است و امّا نسبت به برادران، تهمتى وارد نمى شد، و تنها ايجاد نگرانى و ناراحتى مى كرد، كه آن نيز در مورد يك آزمون مهم، مانعى نداشت.

3- نسبت سرقت به همه چه مفهومى دارد؟

آيا نسبت سرقت، آن هم به صورت كلّى و همگانى با جمله «إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ» (شما دزد هستيد) دروغ نبود؟ مجوّز اين دروغ و تهمت چه بوده است؟

پاسخ اين سؤال نيز با تحليل زير روشن مى شود:

اوّلاً: معلوم نيست گوينده اين سخن چه كسانى بودند، همين اندازه در قرآن مى خوانيم كه «أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ» (كسى صدا زد)، ممكن است گوينده اين سخن يكى از كارگزاران «يوسف»(عليه السلام) باشد، كه وقتى پيمانه مخصوص را نيافت يقين پيدا كرد: يكى از كاروانيان «كنعان» آن را ربوده است، و معمول است: اگر چيزى در ميان گروهى ربوده شود، و رباينده اصلى شناخته نشود، همه را مخاطب مى سازند و مى گويند: «شما اين كار را كرديد». يعنى يكى از شما يا جمعى از شما.

ثانياً: طرف اصلى سخن كه «بنيامين» بود، به اين نسبت راضى بود; چرا كه اين نقشه، ظاهراً او را متّهم مى كرد، امّا در واقع مقدّمه اى براى ماندن او نزد برادرش «يوسف»(عليه السلام)بود.

و اينكه: همه آنها در مظانّ اتّهام واقع شدند، موضوع زودگذرى بود كه به مجرّد بازرسى بارها برطرف گرديد، و طرف اصلى دعوا (بنيامين) شناخته شد.

بعضى نيز گفته اند: منظور از سرقت، كه در اينجا به آنها نسبت داده شده، مربوط به گذشته و سرقت كردن «يوسف»(عليه السلام) از پدرش را «يعقوب»(عليه السلام) به وسيله برادران بوده است.

امّا اين در صورتى است كه اين نسبت به وسيله «يوسف»(عليه السلام) به آنها داده شده باشد; چرا كه او از سابقه امر آگاهى داشت; و شايد جمله بعد اشاره اى به آن داشته باشد; چون مأموران «يوسف»(عليه السلام) نگفتند: شما پيمانه پادشاه را دزديده ايد، بلكه گفتند: «نَفْقِدُ صُوَاعَ الْمَلِكِ» (ما پيمانه پادشاه را نمى يابيم).

ولى پاسخ اوّل، صحيح تر به نظر مى رسد.

4- كيفر سرقت در آن زمان چه بوده؟

از آيات فوق استفاده مى شود: مجازات سرقت در ميان مصريان و مردم «كنعان» متفاوت بوده است; نزد برادران «يوسف»(عليه السلام) -و احتمالاً مردم كنعان- مجازات اين عمل بردگى (هميشگى يا موقّت) سارق بوده، در برابر سرقتى كه انجام داده است.(1) ولى در ميان «مصريان» اين مجازات معمول نبوده است، بلكه از طريق ديگر، مانند زدن و به زندان افكندن، سارقان را مجازات مى كردند.

به هر حال، اين جمله دليل بر آن نمى شود كه: در بعضى از اديان آسمانى برده گرفتن، كيفر سارق بوده است، چه بسا يك سنّت معمولى در ميان گروهى از مردم آن زمان محسوب مى شده. در تاريخچه بردگى نيز مى خوانيم كه در ميان اقوام خرافى، بدهكاران را به هنگامى كه از پرداختن بدهى خود عاجز مى شدند به بردگى مى گرفتند.

5- «سقاية» يا «صواع»

در آيات فوق گاهى تعبير به «صواع» (پيمانه) و گاهى تعبير به «سقاية» (ظرف آبخورى) شده است و منافاتى ميان اين دو نيست; زيرا چنين به نظر مى رسد اين پيمانه در آغاز ظرف آبخورى پادشاه بوده است، امّا هنگامى كه غلاّت در سرزمين، مصر گران و كمياب و جيره بندى شد، براى اظهار اهمّيّت آن و اينكه: مردم نهايت دقّت را در صرفه جويى به خرج دهند، آن را با ظرف آبخورى مخصوص پادشاه، پيمانه مى كردند.

مفسّران، در خصوصيّات اين ظرف مطالب زيادى دارند: بعضى گفته اند: از نقره بوده! بعضى گفته اند: از طلا، و بعضى اضافه كرده اند: كه جواهرنشان بوده است. در بعضى از روايات غير معتبر، نيز اشاره اى به اين گونه مطالب شده است امّا هيچ يك دليل روشنى ندارد.

آنچه مسلّم است، پيمانه اى بوده كه روزى پادشاه مصر، از آن آب مى نوشيده و سپس تبديل به پيمانه شده است.

اين موضوع بديهى است كه تمام نيازمندى هاى يك كشور را نمى توان با چنين پيمانه اى اندازه گيرى كرد، شايد اين عمل جنبه «سمبوليك» داشته و براى نشان دادن كميابى و اهمّيّت غلاّت، در آن سال هاى مخصوص بوده است، تا مردم در مصرف آنها نهايت صرفه جويى را بنمايند.

در ضمن، از آنجا كه اين پيمانه در آن هنگام در اختيار «يوسف»(عليه السلام) بوده، سبب مى شده: اگر بخواهند سارق را به بردگى بگيرند، بايد برده صاحبِ پيمانه (يعنى يوسف) شود و نزد او بماند و اين همان چيزى بود كه «يوسف»(عليه السلام) براى آن نقشه كشيده بود.

1 . «طبرسى» در «مجمع البيان» نقل كرده است: سنت در ميان جمعى از مردم آن زمان اين بود كه سارق را يك سال به بردگى مى گرفتند; و نيز نقل كرده خاندان «يعقوب»(عليه السلام)، سارق را به مقدار سرقتش به بردگى مى گرفتند، (تا همان اندازه كار كند).

▲سوره یوسف/ 77و 79

(77)قَالُوا إِنْ يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ فَأَسَرَّهَا يُوسُفُ فِي نَفْسِهِ وَلَمْ يُبْدِهَا لَهُمْ قَالَ أَنْتُمْ شَرٌّ مَكَاناً وَاللهُ أَعْلَمُ بِمَا تَصِفُونَ

 (78)قَالُوا يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ إِنَّ لَهُ أَباً شَيْخاً كَبِيراً فَخُذْ أَحَدَنَا مَكَانَهُ إِنَّا نَرَاكَ مِنْ الْمُحْسِنِينَ

(79)قَالَ مَعَاذَ اللهِ أَنْ نَأْخُذَ إِلاَّ مَنْ وَجَدْنَا مَتَاعَنَا عِنْدَهُ إِنَّا إِذاً لَظَالِمُونَ

ترجمه:

77. «(برادران) گفتند: اگر او ]= بنيامين[ سرقت كند، (جاى تعجّب نيست;) برادرش (يوسف) نيز قبل از او سرقت كرد! يوسف (سخت ناراحت شد، و) اين (ناراحتى) را در درون خود پنهان داشت، و براى آنها آشكار نكرد; (همين اندازه) گفت: شما از نظر منزلت (نزد من) از او بدتريد. و خدا از آنچه وصف مى كنيد، آگاه تر است.»

78. «گفتند: اى عزيز! او پدر بسيار پيرى دارد (كه طاقت دورى او را ندارد); يكى از ما را به جاى او بگير; ما تو را از نيكوكاران مى بينيم.»

79. «گفت: پناه بر خدا كه ما غير از آن كس كه متاع خود را نزد او يافته ايم بگيريم; كه در آن صورت، از ستمكاران خواهيم بود.»

▲تفسير

▲چرا فداكارى برادران يوسف پذيرفته نشد؟

برادران سرانجام باور كردند كه برادرشان «بنيامين» دست به عمل زشت و شومى زده است، و سابقه آنها را نزد «عزيز مصر» به كلّى خراب كرده است. ازاين رو، براى آنكه خود را تبرئه كنند «گفتند: اگر اين پسر دزدى كند چيز عجيبى نيست; چرا كه برادرش (يوسف) نيز قبلا مرتكب چنين كارى شده است» كه هر دو از يك پدر و مادرند و حساب آنها از ما، كه از مادر ديگرى هستيم، جدا است (قَالُوا إِنْ يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ).

و به اين ترتيب خواستند خطّ فاصلى ميان خود و «بنيامين» بكشند و سرنوشت او را با برادرش «يوسف»(عليه السلام) پيوند دهند!

«يوسف»(عليه السلام) از شنيدن اين سخن، سخت ناراحت شد و «آن را در دل مكتوم داشت و براى آنها آشكار نساخت» (فَأَسَرَّهَا يُوسُفُ فِى نَفْسِهِ وَ لَمْ يُبْدِهَا لَهُمْ).

چرا كه او مى دانست كه آنها با اين سخن، مرتكب تهمت بزرگى شده اند، ولى به پاسخ نپرداخت، همين اندازه سربسته به آنها «گفت: شما (از آن كسى كه اين نسبت را به او مى دهيد به قريه ما) -يا شما نزد من از نظر مقام و منزلت بدترين مردميد» (قَالَ أَنْتُمْ شَرٌّ مَكَانًا).

سپس افزود: «خداوند درباره آنچه مى گوئيد آگاه تر است» (وَاللهُ أَعْلَمُ بِمَا تَصِفُونَ).

درست است كه برادران به «يوسف»(عليه السلام) تهمت ناروائى به برادرشان يوسف زدند به گمان اينكه، خود را در اين لحظات بحرانى تبرئه كنند، ولى اين كار بهانه و دستاويزى مى خواهد كه چنين نسبتى را به او بدهند، به همين جهت، مفسّران در اين زمينه، به كاوش پرداخته و سه روايت از تواريخ پيشين در اين زمينه را نقل كرده اند.

نخست اينكه «يوسف»(عليه السلام)بعد از وفات مادرش نزد عمّه اش زندگى مى كرد و او سخت به «يوسف»(عليه السلام) علاقه مند بود، هنگامى كه بزرگ شد و «يعقوب» خواست او را از عمّه اش بازگيرد، وى چاره اى انديشيد; كمربند، يا شال مخصوصى كه از «اسحاق نبى»(عليه السلام) در خاندان آنها به يادگار مانده بود، بر كمر «يوسف»(عليه السلام)بست و ادّعا كرد كه او مى خواسته آن را از وى بربايد، سپس طبق قانون و سنّتشان «يوسف»(عليه السلام) را در برابر آن كمربند و شال مخصوص، نزد خود نگه داشت.

ديگر اينكه: يكى از خويشاوندان مادرى «يوسف»(عليه السلام) بتى داشت كه «يوسف»(عليه السلام) آن را برداشت و شكست و بر جادّه افكند، به همين خاطر او را متّهم به سرقت كردند، در حالى كه هيچ يك از اين كارها سرقت نبوده است.

و سوم اينكه: گاهى او مقدارى غذا از سفره برمى داشت و به مساكين و مستمندان مى داد، و به همين جهت، برادران بهانه جو اين را دستاويزى براى متّهم ساختن او به سرقت قرار دادند در حالى كه هيچ يك از آنها گناه نبود.

آيا اگر كسى لباسى را در بر انسان كند و او نداند مال ديگرى است و بعد متّهم به سرقتش كند، صحيح است؟

آيا برداشتن بت و شكستنش گناهى دارد؟

چه مانعى دارد كه انسان چيزى از سفره پدرش كه يقين دارد مورد رضايت اوست بردارد و به مساكين بدهد؟

*

هنگامى كه برادران ديدند برادر كوچكشان «بنيامين» طبق قانونى كه خودشان آن را پذيرفته اند مى بايست نزد «عزيز مصر» بماند و از آنجا كه با پدر پيمان بسته اند كه نهايت كوشش خود را در حفظ و بازگرداندن «بنيامين» به خرج دهند; رو به «يوسف»(عليه السلام)-كه هنوز براى آنها ناشناخته بود- كردند و «گفتند: اى عزيز مصر! اى زمامدار بزرگوار! او پدرى دارد پير و سالخورده كه قدرت بر تأمل فراق او را ندارد; ما طبق اصرار تو او را از پدر جدا كرديم و او از ما پيمان مؤكّد گرفته كه به هر قيمتى هست او را بازگردانيم، بيا بزرگوارى كن و ) يكى از ما را به جاى او بگير» (قَالُوا يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ إِنَّ لَهُ أَبًا شَيْخًا كَبِيرًا فَخُذْ أَحَدَنَا مَكَانَهُ).

«چرا كه ما تو را از نيكوكاران مى بينيم» و اين اوّلين بار نيست كه نسبت به ما محبّت فرموده اى; بيا و محبّت خود را با اين كار تكميل فرما (إِنَّا نَرَيكَ مِنْ الْمُحْسِنِينَ).

«يوسف»(عليه السلام) اين پيشنهاد را به شدّت نفى كرد و «گفت: پناه بر خدا! چگونه ممكن است ما كسى را جز آنكس كه متاع خود را نزد او يافته ايم بگيريم»؟ هرگز شنيده ايد آدم با انصافى، بيگناهى را به جرم ديگرى مجازات كند؟ (قَالَ مَعَاذَ اللهِ أَنْ نَأْخُذَ إِلاَّ مَنْ وَجَدْنَا مَتَاعَنَا عِنْدَهُ).

«اگر چنين كنيم «مسلماً ظالم خواهيم بود» (إِنَّا إِذًا لَظَالِمُونَ).

قابل توجّه اينكه «يوسف»(عليه السلام) در گفتار خود، هيچ گونه نسبت سرقت به برادر نمى دهد، بلكه از او تعبير مى كند به كسى كه: «متاع خود را نزد او يافته ايم». و اين دليل بر آن است كه او دقيقاً توجّه كه در زندگى هرگز خلاف نگويد.

▲سوره یوسف/ 80 تا 82

(80)فَلَمَّا اسْتَيْئَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيّاً قَالَ كَبِيرُهُمْ أَلَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَبَاكُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقاً مِنْ اللهِ وَمِنْ قَبْلُ مَا فَرَّطتُمْ فِي يُوسُفَ فَلَنْ أَبْرَحَ الاَْرْضَ حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَبِي أَوْ يَحْكُمَ اللهُ لِي وَهُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ

(81)ارْجِعُوا إِلَى أَبِيكُمْ فَقُولُوا يَا أَبَانَا إِنَّ ابْنَكَ سَرَقَ وَمَا شَهِدْنَا إِلاَّ بِمَا عَلِمْنَا وَمَا كُنَّا لِلْغَيْبِ حافِظِينَ

(82)وَاسْأَلْ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيهَا وَالْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنَا فِيهَا وَإِنَّا لَصَادِقُونَ

ترجمه:

80. «هنگامى كه (برادران) از او مأيوس شدند، به كنارى رفتند و با هم به نجوا پرداختند; (برادر) بزرگشان گفت: «آيا نمى دانيد پدرتان از شما پيمان الهى گرفته; و پيش از اين درباره يوسف نيز كوتاهى كرديد؟! من از اين سرزمين حركت نمى كنم، تا پدرم به من اجازه دهد; يا خدا درباره من حكم كند، كه او بهترين حكم كنندگان است».

81. «شما به سوى پدرتان بازگرديد و بگوييد: پدر (جان)، پسرت سرقت كرد; و ما جز به آنچه آگاه بوديم گواهى نداديم; و ما از غيب باخبر نبوديم».

82. «(و اگر اطمينان ندارى،) از آن شهر كه در آن بوديم سؤال كن، و نيز از آن قافله كه با آن آمديم (بپرس); و ما (در گفتار خود) صادق هستيم.»

▲تفسير

▲برادران سرافكنده به سوى پدر بازگشتند

برادران آخرين تلاش و كوشش خود را براى نجات «بنيامين» كردند، ولى تمام راه ها را به روى خود بسته ديدند، از يك سو، مقدّمات كار آن چنان چيده شده بود كه ظاهراً تبرئه برادر امكان نداشت، و از سوى ديگر، پيشنهاد پذيرفتن فرد ديگرى به جاى او نيز، از طرف عزيز، پذيرفته نشد. ازاين رو، مأيوس شدند و تصميم گرفتند به «كنعان» مراجعت كنند و ماجرا براى پدر بازگو نمايند.

قرآن مى گويد: «هنگامى كه (برادران) آنها از عزيز مصر- يا از نجات برادر- مأيوس شدند، به گوشه اى آمدند و خود را از ديگران جدا ساختند به نجوا و سخنان در گوشى پرداختند» (فَلَمَّا اسْتَيْئَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا).

«خَلَصوا» به معنى خالص شدن، كنايه از جدا شدن از ديگران و تشكيل جلسه خصوصى است.

«نجّى» از مادّه «مناجات»، در اصل از «نجوه» به معنى سرزمين مرتفع گرفته شده، چون سرزمين هاى مرتفع از اطراف خود جدا هستند و جلسات سرّى و سخنان درِ گوشى كه از اطرافيان جدا مى شود، آن «نجوى» مى گويند. (بنابراين، نجوا، هر گونه سخن محرمانه; را اعمّ از اينكه درِ گوشى باشد يا در جلسه سرّى، شامل مى شود).

جمله «خَلَصوا نَجِيًّا» همان گونه كه بسيارى از مفسّران گفته اند، از فصيح ترين و زيباترين تعبيرهاى قرآنى است كه در دو كلمه، مطالب فراوانى را كه در چند جمله بايد بيان مى شد بيان كرده است.

به هر حال، «برادرِ بزرگتر در آن جلسه خصوصى به آنها گفت: مگر نمى دانيد پدرتان از شما پيمان الهى گرفته است كه بنيامين را به هر قيمتى كه ممكن است بازگردانيد» (قَالَ كَبِيرُهُمْ أَلَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَبَاكُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقًا مِنَ اللهِ).

«و شما همان كسانى هستيد كه پيش از اين نيز، درباره «يوسف»(عليه السلام)كوتاهى كرديد» و سابقه خود را نزد پدر بد نموديد (وَ مِنْ قَبْلُ مَا فَرَّطتُمْ فِى يُوسُفَ)(1)

«حال كه چنين است، من از جاى خود (يا از سرزمين مصر) حركت نمى كنم (و به اصطلاح در اينجا متحصن مى شوم) مگر اينكه: پدرم به من اجازه دهد، و يا خداوند فرمانى درباره من صادر كند، كه او بهترين حكم كنندگان است» (فَلَنْ أَبْرَحَ الاَْرْضَ حَتَّى يَأْذَنَ لِى أَبِى أَوْ يَحْكُمَ اللهُ لِى وَ هُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ).

منظور از اين فرمان، يا فرمان مرگ است; يعنى از اينجا حركت نمى كنم تا بميرم، و يا راه چاره اى است كه خداوند پيش بياورد، و يا عذر موجّهى كه نزد پدر به طور قطع، پذيرفته باشد.

سپس برادر بزرگ تر به ساير برادران دستور داد: «شما به سوى پدر بازگرديد و بگوييد: پدر! فرزندت دست به دزدى زد (ارْجِعُوا إِلَى أَبِيكُمْ فَقُولُوا يَا أَبَانَا إِنَّ ابْنَكَ سَرَقَ).

«و اين شهادتى را كه ما مى دهيم به همان مقدارى است كه ما آگاه شديم همين اندازه كه ما ديديم پيمانه ملك را از بار برادرمان خارج ساختند، كه نشان مى داد او مرتكب سرقت شده است، و امّا باطن امر با خداست (وَ مَا شَهِدْنَا إِلاَّ بِمَا عَلِمْنَا).

«و ما از غيب خبر نداشتيم» (وَ مَا كُنَّا لِلْغَيْبِ حَافِظِينَ).

اين احتمال نيز در تفسير آيه وجود دارد كه: منظور برادران اين بوده است كه به پدر بگويند: اگر در نزد تو گواهى داديم و تعهّد كرديم كه برادر را مى بريم و بازمى گردانيم، به خاطر اين بود كه از باطن كار او خبر نداشتيم; و ما از غيب آگاه نبوديم كه سرانجام كار او به اينجا مى رسد.

*

پس آنگاه براى اينكه: هرگونه سوءِ ظنّى را از پدر دور سازند و به او اطمينان دهند كه جريان امر همين بوده، نه كن نه زياد، گفتند «براى تحقيق بيشتر از شهرى كه ما در آن بوديم سوال كن» (وَاسْئَلْ الْقَرْيَةَ الَّتِى كُنَّا فِيهَا)(2)

«و همچنين از قافله اى كه با آن قافله به سوى تو آمديم» و طبعاً افرادى از سرزمين كنعان و از كسانى كه تو بشناسى در آن وجود دارد، مى توانى حقيقت حال را بپرسى (وَالْعِيرَ الَّتِى أَقْبَلْنَا فِيهَا)(3)

و به هر حال، «مطمئن باش! كه ما در گفتار خود صادقيم و جز حقيقت چيزى نمى گوييم» (وَ إِنَّا لَصَادِقُونَ)

از مجموع اين سخن استفاده مى شود: خبر سرقت «بنيامين» در مصر پيچيده بوده، كه كاروانى از «كنعان» به آن سرزمين آمده، و از ميان آنها يك نفر قصد داشته است: پيمانه ملك رابا خود ببرد، كه مأموران ملك به موقع رسيده اند و پيمانه را گرفته و او را بازداشت كرده اند.

شايد اين كه: برادران گفتند: از سرزمين مصر، سوال كن! كنايه از همين است كه آن قدر اين خبر مشهور شده كه در و ديوار هم مى داند!

1. «فَرَّطتُم» از مادّه «تفريط» در اصل از «فروط» (بر وزن شروط)، به معنى مقدّم شدن است. هنگامى كه به باب «تفعيل» درآيد به معنى كوتاهى در تقدّم خواهد بود، امّا هنگامى كه از باب «افعال»، (افراط) باشد، به معنى اسراف و تجاوز در تقدّم است.
2 . «قرية» در لغت عرب، به معنى روستا نيست، بلكه به آبادى ها و شهرها به طور كلّى اطلاق مى شود، و منظور در اينجا مصر است.
3 . «عير» چنانكه «راغب» در «مفردات» گفته است، به معنى گروه و جمعيّتى است كه شتران و چارپايان را براى حمل موادّ غذايى با خود مى برند. يعنى به مجموع آنها «عير» گفته مى شود. بنابراين سؤال از آنها كاملاً امكان پذير است، چرا كه انسان ها را نيز شامل مى شود و نيازى به تقدير نيست.
بعضى از مفسّران گفته اند: «عير» فقط شامل چهارپايان مى شود. در اين صورت آيه نياز به تقدير دارد، همان گونه كه در «قريه» چنين است.

▲نكته ها

▲1- برادر بزرگ تر كه بود؟

بعضى گفته اند: نام او «روبين» (روبيل)، بعضى او را «شمعون» دانسته اند، و بعضى «يهودا».

در اينكه منظور بزرگ تر از نظر سن است، يا عقل، در ميان مفسّران گفتوگواست، ولى ظاهر آيه، بزرگ تر از نظر سن است.

▲2- داورى بر اساس قرائن حال

از اين آيه ضمناً استفاده مى شود: قاضى مى تواند به قرائن قطعيّه عمل كند، هرچند اقرار و شهودى در كار نباشد; زيرا در جريان كار برادران «يوسف»(عليه السلام)نه شهودى بود و نه اقرارى، تنها پيدا شدن پيمانه پادشاه از بار «بنيامين» دليل بر مجرميّت او شمرده شد، با توجّه به اين كه: هر يك از آنها شخصاً بار خود را پر مى كردند، يا لااقل به هنگام پر كردن آن حاضر بود، و اگر قفل و بندى داشت، كليدش در اختيار خود آنها بود، و از طرفى هيچ كس باور نمى كرد، در اينجا نقشه اى در كار است، مسافران «كنعان» (برادر يوسف) در اين شهر دشمنى نداشتند كه بخواهد براى آنها توطئه كند.

مجموع اين جهات، سبب مى شد كه: از مشاهده پيمانه پادشاه، در بارِ «بنيامين»، علم به اقدام او به چنين كارى حاصل شود.

اين موضوع، كه دنياى امروز در داورى هايش روى آن تكيه مى كند، از نظر فقه اسلامى نياز به بررسى بيشترى دارد; زيرا در مباحث قضايى روز فوق العاده مؤثّر است و جاى اين بحث در «كتاب القضاء» است.

▲3- تفاوت روحيّه ها

از آيات فوق برمى آيد كه: برادران «يوسف»(عليه السلام) از نظر روحيّه با هم بسيار متفاوت بودند. برادر بزرگ تر، سخت به عهد و ميثاق خود پايبند بود، در حالى كه برادران ديگر همين اندازه كه: ديدند گفتوگوهايشان با «عزيز مصر» به جايى نرسيد خود را معذور دانسته، دست از تلاش بيشتر برداشتند، البتّه حق با برادر بزرگ تر بود; چون با تحصّن در «مصر»، و مخصوصاً نزديك دربار «عزيز»، اين اميد مى رفت كه او بر سر لطف آيد و به خاطر يك پيمانه، كه سرانجام پيدا شد، مرد غريبى را به قيمت داغدار كردن برادران و پدر پيرش، مجازات نكند، لذا او به خاطر چنين اميدى همين احتمال در «مصر» ماند و برادران را براى كسب دستور به خدمت پدر فرستاد، تا ماجرا را براى او شرح دهند.

▲سوره یوسف/ 83 تا 86

 (83)قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنفُسُكُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمِيلٌ عَسَى اللهُ أَنْ يَأْتِيَنِي بِهِمْ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ

(84)وَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ يَا أَسَفَى عَلَى يُوسُفَ وَابْيَضَّتْ عَيْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ كَظِيمٌ

(85)قَالُوا تَاللهِ تَفْتَأُ تَذْكُرُ يُوسُفَ حَتَّى تَكُونَ حَرَضاً أَوْ تَكُونَ مِنْ الْهَالِكِينَ

(86)قَالَ إِنَّمَا أَشْكُو بَثِّي وَحُزْنِي إِلَى اللهِ وَأَعْلَمُ مِنْ اللهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ

ترجمه:

83. «(يعقوب) گفت: «هواى نفس شما، اين امر را چنين در نظرتان جلوه داده است; من صبرى جميل (و خالى از بى تابى) خواهم داشت; اميدوارم خداوند همه آنها را به من بازگرداند; چرا كه او دانا و حكيم است»

84. «و از آنها روى برگرداند و گفت: «وا اسفا بر يوسف!» و چشمان او از اندوه سفيد شد; امّا خشم خود را فرو مى برد (و هرگز كفران و بى تابى نمى كرد)».

85. «گفتند: «به خدا سوگند كه تو آن قدر ياد يوسف مى كنى تا مشرف به مرگ شوى، يا بميرى!»

86. «گفت: من غم و اندوهم را تنها به خدا شكوه مى كنم; و از خدا چيزهايى مى دانم كه شما نمى دانيد».

▲تفسير

▲من از خدا الطافى را سراغ دارم كه نمى دانيد!

برادران از مصر حركت كردند، در حالى كه برادر بزرگ تر و كوچك تر را در آنجا گذاردند، و با حال پريشان و نزار به «كنعان» بازگشتند، و به خدمت پدر شتافتند. پدر كه آثار غم و اندوه را در بازگشت از اين سفر، به عكس سفر سابق، بر چهره هاى آنها مشاهده كرد، فهميد آنها حامل خبر ناگوارى هستند، به خصوص اين كه:اثرى از «بنيامين» و برادر بزرگ تر در ميان آنها نبود. هنگامى كه برادران جريان حادثه را بى كموكاست، شرح دادند «يعقوب»(عليه السلام)برآشفت، رو به سوى آنها كرد «گفت: هوسهاى نفسانى شما، مسئله را در نظرتان (چنين منعكس ساخته و) آراسته است!» (قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنفُسُكُمْ أَمْرًا)

يعنى درست همان جمله اى را در پاسخ آنها گفت، كه: پس از حادثه «يوسف»(عليه السلام)، هنگامى كه آن طرح دروغين را بيان كردند، ذكر نمود.

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد: آيا «يعقوب»(عليه السلام) تنها به خاطر سابقه سوءشان به آنها سوءِ ظن برد، و يقين كرد كه آنها دروغ مى گويند و توطئه اى در كار است؟ - در حالى كه، اين كار نه تنها از پيامبرى چون «يعقوب»(عليه السلام) بعيد به نظر مى رسد، بلكه از افراد عادى نيز بعيد است كه، كسى را با يك سابقه سوء، به طور قطع متّهم سازند، با اينكه: طرف مقابل شهودى براى خود آورده است، و راه تحقيق نيز بسته نيست.

يا اينكه: هدف از اين جمله، بيان نكته ديگرى بوده است، از جمله اينكه:

1- چرا شما با ديدن پيمانه پادشاه درون بار برادر، تسليم شديد كه او دزدى كرده است، در حالى كه، اين به تنهايى نمى تواند، يك دليل منطقى بوده باشد؟

2- چرا شما به «عزيز مصر» گفتيد جزاى سارق اين است كه: او را به بردگى بردارد؟ در حالى كه، اين يك قانون الهى نيست، بلكه سنّتى است نادرست در ميان مردم «كنعان» (و اين در صورتى است كه، بر خلاف گفته جمعى از مفسّران، اين قانون را از شريعت «يعقوب» ندانيم).

3- چرا شما در برابر اين ماجرا به سرعت تسليم شديد و همچون برادر بزرگ تر مقاومت به خرج نداديد؟ در حالى كه، پيمان الهى مؤكّد با من بسته بوديد.(1)

سپس «يعقوب»(عليه السلام) به خويشتن بازگشت و گفت: «من زمام صبر را از دست نمى دهم» و «شكيبائى نيكو و خالى از كفران مى كنم» «فَصَبْرٌ جَمِيلٌ»(2)

«اميدوارم خداوند همه آنها (يوسف و بنيامين و فرزند بزرگم برادر) را به من بازگردانَد» (عَسَى اللهُ أَنْ يَأْتِيَنِى بِهِمْ جَمِيعًا).

چراكه من مى دانم او از درون دل همه آگاه است، و از همه حوادثى كه گذشته و مى گذرد باخبر است. به علاوه، «او حكيم است و هيچ كارى را بدون حساب نمى كند» (إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ).

*

در اين حال غم و اندوهى، سراسر وجود «يعقوب»(عليه السلام) را فراگرفت و جاى خالى «بنيامين»، همان فرزندى كه مايه تسلّى خاطر او بود، وى را به ياد «يوسف»(عليه السلام)عزيزش افكند. به ياد دورانى كه اين فرزند برومند، با ايمان، باهوش و زيبا در آغوشش بود; و استشمام بوى او هر لحظه زندگى و حيات تازه اى به پدر مى بخشيد، امّا امروز نه تنها اثرى از او نيست، بلكه جانشين او «بنيامين» نيز به سرنوشت دردناك و مبهمى همانند او گرفتار شده است، «در اين هنگام روى از فرزندان بر تافت و گفت: وااسفا بر يوسف!» (وَ تَوَلَّى عَنْهُمْ وَ قَالَ يَا أَسَفَى عَلَى يُوسُفَ).

برادران، كه از ماجراى «بنيامين»، خود را در برابر پدر شرمسار مى ديدند، از شنيدن نام «يوسف»(عليه السلام) در فكر فرو رفتند و عرق شرم بر پيشانى آنها آشكار گرديد.

«اين حزن و اندوه مضاعف، سيلاب اشك را بى اختيار از چشم «يعقوب»(عليه السلام)جارى مى ساخت، تا آن حد كه «چشمان او از اندوه سفيد شد» (وَابْيَضَّتْ عَيْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ)

امّا با اين حال، سعى مى كرد، خود را كنترل كند و خشم را فرو بنشاند و سخنى بر خلاف رضاى حق نگويد; «او مردى باحوصله و بر خشم خويش مسلّط بود» «فَهُوَ كَظِيمٌ».

ظاهر آيه فوق اين است كه: «يعقوب»(عليه السلام) تا آن زمان نابينا نشده بود، بلكه اين غم و اندوه مضاعف و ادامه گريه و ريختن اشك، بينايى او را از ميان برد.

همان گونه كه سابقاً هم اشاره كرديم، اين يك امر اختيارى نبود كه با «صبر جميل» منافات داشته باشد.(3)

برادران كه از مجموع اين جريان ها، سخت ناراحت شده بودند، از يك سو وجدانشان به خاطر داستان «يوسف»(عليه السلام)معذّب بود، از سوى ديگر، به خاطر «بنيامين» خود را در آستانه امتحان جديدى مى ديدند، و از سوى سوم، نگرانى مضاعف پدر، براى آنها سخت و سنگين بود. با ناراحتى و بى حوصلگى، به پدر «گفتند: به خدا سوگند، تو آن قدر يوسف، مى گوئى تا بيمار و مشرف به مرگ شوى، يا هلاك گردى» (قَالُوا تَاللهِ تَفْتَؤُاْ تَذْكُرُ يُوسُفَ حَتَّى تَكُونَ حَرَضًا أَوْ تَكُونَ مِنَ الْهَالِكِينَ)(4)

امّا پير «كنعان»، آن پيامبر روشن ضمير، در پاسخ آنها «گفت: من شكايتم را به شما نياوردم، من غم و اندوهم را نزد خدا مى برم» و به او شكايت مى آورم» (قَالَ إِنَّمَا أَشْكُوا بَثِّى وَ حُزْنِى إِلَى اللهِ)(5)

«و از خدايم لطف ها و كرامت ها و چيزهايى سراغ دارم كه شما نمى دانيد» (وَأَعْلَمُ مِنَ اللهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ)

1. و اينكه: بعضى احتمال داده اند: اين جمله اشاره به جريان «يوسف»(عليه السلام) باشد، بعيد است; زيرا مسأله جدا كردن «يوسف»(عليه السلام) از پدر و مادر، در آيات فوق مطرح نيست.
2 . درباره «صبر جميل» به ذيل آيه 18 همين سوره مراجعه فرماييد.
3 . براى توضيح بيشتر به ذيل آيه 18 همين سوره مراجعه فرمائيد.
4. «حرض» بر وزن «مرض»، معنى چيز فاسد و ناراحت كنند است در اينجا به معنى بيمار، نحيف، لاغر و مشرف بر مرگ مى باشد.
5. «بَثّ» به معنى پراكندگى است; چيزى كه نمى توان آن را كتمان كرد. در اينجا به معنى اندوه آشكار و پراكندگى خاطر نمايان است.

▲سوره یوسف/ 87 تا 93

(87)يَا بَنِىَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلاَ تَيْئَسُوا مِنْ رَوْحِ اللهِ إِنَّهُ لاَ يَيْئَسُ مِنْ رَوْحِ اللهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الكَافِرُونَ

(88)فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَيْهِ قَالُوا يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَة مُزْجَاة فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَيْنَا إِنَّ اللهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّقِينَ

(89)قَالَ هَلْ عَلِمْتُمْ مَا فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ وَأَخِيهِ إِذْ أَنْتُمْ جَاهِلُونَ

(90)قَالُوا أَئِنَّكَ لاََنْتَ يُوسُفُ قَالَ أَنَا يُوسُفُ وَهذَا أَخِي قَدْ مَنَّ اللهُ عَلَيْنَا إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَإِنَّ اللهَ لاَ يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ

(91)قَالُوا تَاللهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللهُ عَلَيْنَا وَإِنْ كُنَّا لَخَاطِئِينَ

(92)قَالَ لاَ تَثْرِيبَ عَلَيْكُمْ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللهُ لَكُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ

(93)اذْهَبُوا بِقَمِيصِي هَذَا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِي يَأْتِ بَصِيراً وَأْتُونِي بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِينَ

ترجمه:

87. «پسرانم! برويد، و از يوسف و برادرش جستوجو كنيد; و از رحمت خدا مأيوس نشويد; كه تنها گروه كافران، از رحمت خدا مأيوس مى شوند!»

88. «هنگامى كه آنها بر او ]= يوسف [وارد شدند، گفتند: اى عزيز «مصر»! ما و خاندان ما را پريشانى (و قحطى) فراگرفته، و بهاى اندكى (براى تهيّه موادّ غذايى) با خود آورده ايم; پيمانه را براى ما كامل كن; و بر ما تصدّق و بخشش نما، كه خداوند بخشندگان را پاداش مى دهد.»

89. «گفت: آيا دانستيد، آن گاه كه جاهل بوديد، با يوسف و برادرش چه كرديد؟!»

90. «گفتند: آيا تو همان يوسفى؟!» گفت: (آرى،) من يوسفم، و اين برادر من است; خداوند بر ما منّت گذارد; هر كس تقوا پيشه كند، و شكيبايى و استقامت نمايد، (سرانجام پيروز مى شود;) چرا كه خداوند پاداش نيكوكاران را ضايع نمى كند.»

91. «گفتند: به خدا سوگند، خداوند تو را بر ما برترى بخشيد; و ما خطاكار بوديم.»

92. «(يوسف) گفت: امروز ملامت و توبيخى بر شما نيست; خداوند شما را مى آمرزد; و او مهربان ترين مهربانان است»

93. «اين پيراهن مرا ببريد، و بر صورت پدرم بيندازيد تا بينا شود; و همه خانواده خود را نزد من بياوريد.»

▲تفسير

▲بكوشيد و مأيوس نشويد كه يأس نشانه كفر است

قحطى در «مصر» و اطرافش از جمله «كنعان»، بيداد مى كرد. موادّ غذايى به كلّى تمام مى شود. دگر بار «يعقوب»(عليه السلام) فرزندان را دستور به حركت كردن سوى مصر و تأمين مواد غذائى مى دهد، ولى اين بار در سرلوحه خواسته هايش، جستوجو از «يوسف»(عليه السلام) و برادرش «بنيامين» را قرار مى دهد و مى گويد: «فرزندانم، برويد! و از يوسف و برادرش جستوجو كنيد» (يَا بَنِىَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَ أَخِيهِ)

و از آنجا كه فرزندان و تقريباً اطمينان داشتند: يوسفى در كار نمانده، و از اين توصيه و تأكيد پدر تعجّب مى كردند; «يعقوب»(عليه السلام) به آنها گوشزد مى كند: «از رحمت الهى، هيچگاه مأيوس نشويد» كه قدرت او مافوق همه مشكلات و سختى ها است (وَ لاَ تَيْئَسُوا مِنْ رَوْحِ اللهِ)

«چرا كه تنها كافران بى ايمان ـ كه از قدرت خدا بى خبرند ـ از رحمتش مأيوس مى شوند» (إِنَّهُ لاَ يَيْئَسُ مِنْ رَوْحِ اللهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الكَافِرُونَ)

«تَحَسُّس» از مادّه «حِسّ» به معنى جستوجوى چيزى از طريق حس است. در اينكه: با «تجسّس» چه تفاوتى دارد؟ در ميان مفسّران و ارباب لغت گفتوگو است. از «ابن عبّاس» نقل شده: «تحسُّس» در امور خير است و «تجسّس» در امور شرّ.

بعضى ديگر گفته اند: «تحسّس»، كوشش براى شنيدن سرگذشت اشخاص و اقوام است، «تجسّس» كوشش براى جستوجوى عيب ها.

و بعضى ديگر، هر دو را به يك معنى دانسته اند. ولى با توجّه به حديثى كه مى گويد: «لا تَجَسَّسوا وَ لا تَحَسَّسوا»، روشن مى شود: اين دو با هم مختلف اند و نظر «ابن عبّاس» در تفاوت ميان اين دو، متناسب معنى آيات مورد بحث به نظر مى رسد. و اگر مى بينيم در حديث از هر دو نهژى شده ممكن است اشاره به اين باشد كه جستوجو در كار مردم نكنيد، نه در كار خيرشان و نه در كار شرّشان.

«رَوح» به معنى «رحمت»، راحت، فرج و گشايش كار است. «راغب» در «مفردات» مى گويد: «رَوح» (بر وزن لوح) و «روح» (بر وزن نوح) هر دو در اصل به يك معنى است و به معنى، «جان» و «تنفّس» است، سپس «رَوح» (بر وزن لَوح) به معنى رحمت و فَرَج آمده است; به خاطر اينكه هميشه به هنگام گشايش مشكلات، روح و جان تازه اى به انسان دست مى دهد و نفس آزاد مى كشد.

به هر حال، فرزندان «يعقوب»(عليه السلام) بارها را بستند و روانه «مصر» شدند. اين سومين مرتبه است كه آنها به اين سرزمين پرحادثه وارد مى شوند.

در اين سفر، بر خلاف سفرهاى گذشته، يك نوع احساس شرمندگى، روح آنها را آزار مى دهد; چرا سابقه آنها در «مصر» و نزد «عزيز»، سخت آسيب ديده، و بد نام شده اند. شايد بعضى آنها را به عنوان گروه سارقان «كنعان» بشناسند.

از سوى ديگر، متاع قابل ملاحظه اى براى معاوضه با گندم و ساير موادّ غذايى، همراه ندارند. از دست دادن برادر دوم، «بنيامين» و ناراحتى فوق العاده پدر بر مشكلات آنان افزوده است. تنها چيزى كه در ميان انبوه اين مشكلات و ناراحتى هاى جانفرسا، مايه تسلّى خاطر آنها است، جمله اخير پدر است كه فرمود: از رحمت خدا مأيوس نشويد، كه هر مشكلى براى او سهل و آسان است.

«آنها وارد بر «يوسف» شدند، و در اين هنگام، با نهايت ناراحتى روبه سوى او كرده گفتند: اى عزيز! ما و خاندان ما را قحطى و ناراحتى و بلا فراگرفته است» (فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَيْهِ قَالُوا يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنَا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ)

«و تنها متاع كم و بى ارزش همراه آورده ايم» (وَ جِئْنَا بِبِضَاعَة مُزْجَاة)(1)

امّا با اين حال، به كرم و بزرگوارى تو تكيه كرده ايم، «انتظار داريم كه پيمانه ما را به طور كامل وفا كنى» (فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ).

«و در اين كار بر ما منت گذارد تصدّق كن» (وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنَا)

و پاداش خود را از ما مگير، بلكه از خدايت بگير; چرا كه: «خداوند بخشندگان را پاداش مى دهد» (إِنَّ اللَّهَ يَجْزِى الْمُتَصَدِّقِينَ)

جالب اينكه: برادران «يوسف»(عليه السلام) با اينكه پدر تأكيد داشت، درباره «يوسف»(عليه السلام) و برادرش به جستوجو برخيزد و موادّ غذايى در درجه بعد قرار داشت، به اين گفتار چندان توجّه نكردند، و نخست از «عزيز مصر» تقاضاى موادّ غذايى نمودند، شايد به اين علّت، كه چندان اميدى به پيدا شدن «يوسف»(عليه السلام)نداشتند، و يا به اين علت، كه آنها فكر كردند: بهتر اين است خود را در همان چهره خريداران موادّ غذايى كه طبيعى تر است، قرار دهند، و تقاضاى آزاد ساختن برادر را تحت الشعاع آن، تا تأثير بيشترى در «عزيز مصر» داشته باشد!

بعضى گفته اند: منظور از «تَصَدَّقْ عَلَيْنَا»، همانا آزادى برادر بوده; زيرا در مورد موادّ غذايى، قصدشان گرفتن جنس بدون عوض نبوده است، تا نام تصدّق بر آن گذارده شود.

در روايات نيز مى خوانيم: برادران، حامل نامه اى از طرف پدر، براى «عزيز مصر» بودند كه در آن، نامه «يعقوب»(عليه السلام)، ضمن تمجيد از عدالت و دادگرى و محبّت هاى «عزيز مصر»، نسبت به خاندانش، و پس از معرّفى خويش و خاندان نبوّتش، ناراحتى هاى خود را به خاطر از دست دادن فرزندش «يوسف»(عليه السلام)و فرزند ديگرش «بنيامين» و گرفتارى هاى ناشى از خشكسالى را براى «عزيز مصر» شرح داده بود.

و در پايان نامه از او خواسته بود: «بنيامين» را آزاد كند و تأكيد نموده بود: ما خاندانى هستيم كه هرگز سرقت و مانند آن در بين ما نبوده، و نخواهد بود.

هنگامى كه برادرها، نامه پدر را به دست «عزيز» مى دهند، نامه را گرفته و مى بوسد و بر چشمان خويش مى گذارد، و گريه مى كند، آن چنان كه قطرات اشك بر پيراهنش مى ريزد.(2)

و همين امر، برادران را به حيرت و فكر فرو مى برد، كه «عزيز مصر» چه علاقه اى به پدرشان «يعقوب»(عليه السلام) دارد كه، اين چنين نامه اش در او ايجاد هيجان مى نمايد، و شايد در همين جا بود كه برقى در دلشان زد، نكند او «يوسف»(عليه السلام)باشد. همچنين شايد، همين نامه پدر، «يوسف»(عليه السلام) را چنان بى قرار ساخت كه ديگر نتوانست بيش از آن، در چهره و نقاب «عزيز مصر» پنهان بماند و به زودى ـ چنانكه خواهيم ديد خويشتن را به عنوان همان برادر! به برادران معرّفى كرد.

در اين هنگام، كه دوران آزمايش به سر رسيده بود و «يوسف»(عليه السلام) نيز سخت بى تاب و ناراحت به نظر مى رسيد، براى معرّفى از اينجا سخنى كرد رو به سوى برادران كرده «گفت: هيچ مى دانيد، شما در آن هنگام كه جاهل و نادان بوديد، با «يوسف» و برادرش چه كرديد؟» (قَالَ هَلْ عَلِمْتُمْ مَا فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ وَ أَخِيهِ إِذْ أَنْتُمْ جَاهِلُونَ)

بزرگوارى «يوسف»(عليه السلام) را ملاحظه كنيد، كه:

اوّلاً: گناه آنها را سربسته بيان مى كند، و مى گويد: «مَا فَعَلْتُمْ» (آنچه انجام داديد).

ثانياً: راه عذرخواهى را به آنها نشان مى دهد كه، اين اعمال شما به خاطر جهل بود; و آن دوران جهل گذشته و اكنون عاقل و فهميده ايد!

در ضمن، از اين سخن روشن مى شود: آنها در گذشته فقط آن بلا را تنها بر سر «يوسف»(عليه السلام) نياوردند، بلكه برادر ديگرشان «بنيامين» نيز از شرّ آنها در  آن دوران در امان نبود، و ناراحتى هايى نيز براى او در گذشته به وجود آورده بودند، و شايد «بنيامين» در اين مدّتى كه در «مصر» نزد «يوسف»(عليه السلام)مانده بود گوشه اى از بيدادگرى هاى آنها را براى برادرش شرح داده بود.

در بعضى از روايات، مى خوانيم: «يوسف»(عليه السلام) با گفتن اين جمله براى اينكه آنها زياد ناراحت نشوند و تصوّر نكنند «عزيز مصر» در مقام انتقامجويى برمى آيد، گفتارش را با تبسمّى پايان داد. اين تبسمّ سبب شد، دندان هاى زيباى «يوسف»(عليه السلام) در برابر برادران آشكار شود. خوب كه دقّت كردند: ديدند عجب شباهتى با دندان هاى برادرشان «يوسف» دارد!(3)

*

مجموع اين جهات، دست به دست هم داد، از يك سو، مى بينند «عزيز مصر» از «يوسف»(عليه السلام) و بلاهايى كه برادران بر سر او آوردند، و هيچ كس جز آنها و «يوسف»(عليه السلام)از آن خبر نداشت، سخن مى گويد.

از سوى ديگر، نامه «يعقوب»(عليه السلام)آن چنان او را هيجان زده مى كند كه گويى نزديك ترين رابطه را با او دارد.

و از سوى سوم، هر چه در قيافه و چهره او بيشتر دقّت مى كنند شباهت او را با برادرشان «يوسف»(عليه السلام) بيشتر مى بينند، امّا در عين حال، نمى توانند باور كنند كه «يوسف»(عليه السلام) بر مسند «عزيز مصر» تكيه زده است. او كجا و اينجا كجا؟ ازاين رو، با لحنى آميخته با ترديد «گفتند: آيا تو خود يوسفى؟!» (قَالُوا أَءِنَّكَ لاََنْتَ يُوسُفُ)

در اينجا لحظات فوق العاده حسّاسى بر برادرها گذشت، درست نمى دانند كه «عزيز مصر» در پاسخ سؤال آنها چه مى گويد. آيا به راستى پرده را كنار مى زند و خود را معرّفى مى كند، يا آنها را ديوانگانى خطاب خواهد كرد، كه مطلب خنده آورى عنوان كرده اند؟!

لحظه ها يا سرعت مى گذشت و انتظارى طاقت فرسا، بر قلب برادران سنگينى مى كرد، ولى «يوسف»(عليه السلام) نگذارد اين زمان طولانى شود، به ناگاه پرده از چهره حقيقت برداشته، «گفت: آرى، من يوسفم و اين برادر من است» (قَالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هَـذَا أَخِى)

ولى، براى اينكه شكر نعمت خدا را -كه اين همه موهبت به او ارزانى داشته به جا آورده باشد و ضمناً درس بزرگى به برادران بدهد- اضافه كرد: «خداوند بر ما منّت گذارد; هر كس تقوا پيشه كند، و شكيبايى و استقامت نمايد، (سرانجام خدا پاداش او را خواهد داد; چراكه خداوند پاداش نيكوكاران را ضايع نمى كند!» (قَدْ مَنَّ اللهُ عَلَيْنَا إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَ يَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لاَ يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ)

هيچ كس نمى داند، در اين لحظات حسّاس چه گذشت و اين برادران بعد از ده ها سال، كه يكديگر را شناختند، چه شور و غوغايى برپا ساختند!

چگونه يكديگر را در آغوش فشردند؟ و چگونه اشك هاى شادى فرو ريختند؟ ولى با اين حال، برادران كه خود را سخت شرمنده مى بينند نمى توانند درست به صورت «يوسف»(عليه السلام) نگاه كنند، آنها در انتظار اين هستند ببينند آيا گناه بزرگشان قابل عفو و اغماض و بخشش است، يا نه؟ به همين خاطر، به سوى برادر كرده «گفتند: به خدا سوگند، خداوند تو را بر ما برترى بخشيده»; و از نظر علم، حلم، عقل و حكومت، مقدّم داشته است (قَالُوا تَاللهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللهُ عَلَيْنَا)(4)

«و ما خطاكار بوديم» (وَ إِنْ كُنَّا لَخَاطِئِينَ)(5)

امّا «يوسف»(عليه السلام) كه حاضر نبود، اين حال شرمندگى برادران مخصوصاً به هنگام پيروزيش، ادامه يابد; و يا اينكه: احتمالاً اين معنى به ذهنشان خطور كند، كه ممكن است «يوسف»(عليه السلام) در اينجا در مقام انتقامجويى برآيد، بلافاصله با اين جمله، به آنان امنيّت و آرامش خاطر داده «گفت: امروز هيچگونه سرزنش و توبيخى بر شما نيست» (قَالَ لاَ تَثْرِيبَ عَلَيْكُمْ الْيَوْمَ)(6)

فكرتان آسوده، و وجدانتان راحت باشد، و غم و اندوهى از گذشته به خود راه ندهيد.

سپس براى اينكه: به آنها خاطرنشان كند، نه تنها حقى او بخشوده شده است، بلكه حقى الهى نيز در اين زمينه با اين ندامت، و پشيمانى قابل بخشش است، افزود: «خداوند نيز شما را مى بخشد; چرا كه او ارحم الراحمين است» (يَغْفِرُ اللهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ)

اين، دليل بر نهايت بزرگوارى «يوسف»(عليه السلام) است كه نه تنها از حقّ خود گذشت و حتّى حاضر نشد، كمترين توبيخ و سرزنش ـ تا چه رسد به مجازات ـ در حقّ برادران روا دارد، بلكه از نظر «حقّ الله» نيز به آنها اطمينان داد كه خداوند بخشنده و مهربان است. و حتى براى اثبات اين سخن، با اين جمله استدلال كرد كه او «ارحم الرّاحمين» است.

*

در اينجا غم و اندوه ديگرى بر دل برادران سنگينى مى كرد، كه و آن اين بر اثر فراق فرزندانش نابينا شده و ادامه اين حالت، رنجى است جانكاه براى همه خانواده به علاوه، دليل و شاهد مستمّرى است بر جنايت آنها.

«يوسف»(عليه السلام) براى حلّ اين مشكل بزرگ، نيز چنين گفت: «اين پيراهن مرا ببريد و بر صورت پدرم بيفكنيد تا بينا شود» (اذْهَبُوا بِقَمِيصِى هَـذَا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِى يَأْتِ بَصِيرًا)

«و همه خانواده خود را نزد من بياوريد»! (وَأْتُونِى بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِينَ)

1 . «بضاعة» از مادّه «بضع» (بر وزن جزء) به معنى قطعه گوشتى است كه از بدن جدا مى كنند. به قسمتى از مال نيز «بضاعة» گفته مى شود. كه به عنوان بهاى كالائى جدا مى شود.
«مزجاة» از مادّه «ازجاء» به معنى راندن و دفع كردن است; و از آنجا كه بهاى كم و بى ارزش را شخص گيرنده از خود دور مى سازد، به آن «مزجاة» گفته شده است.
2 . «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.
3. «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.
4. «آثَرَكَ» از مادّه «ايثار» در اصل به معنى جستوجوى اثر چيزى است، از آنجا كه به فضل و نيكى «اثر» گفته مى شود، اين كلمه به معنى برترى دادن و فضيلت بخشيدن آمده است. بنابراين «آثَرَكَ اللهُ عَلَينَا» مفهومش اين مى شود: خداوند تو را بر ما فضيلت بخشيد و البتّه به خاطر كارهاى نيك تو و اعمال بد ما).
5 . «فخر رازى» در تفسيرش مى گويد: ميان «خاطىء» و «مخطىء» اين فرقى است كه «خاطىء» به كسى مى گويند كه عمداً كار خلافى مى كند و «مخطىء» به كسى كه از روى اشتباه.
6. «ثرب» (بر وزن سرو) به پوسته نازكى از پيه مى گويند كه روى معده و روده ها را مى پوشاند; و «تَثريب» به معنى كنار زدن آن است، سپس به معنى سرزنش و توبيخ ملامت آمده; گويى با اين كار پرده گناه از چهره طرف كنار زده مى شود. قاموس، مفردات، تفسير كبير و تفسير روح المعانى مراجعه شود).

▲نكته ها

▲1- چه كسى پيراهن يوسف را ببرد؟

در پاره اى از روايات آمده: «يوسف»(عليه السلام) گفت: آن كسى كه پيراهن شفابخش من را نزد پدر مى برَد، بايد همان باشد كه پيراهن خون آلود را نزد او آورد، تا همان گونه كه او پدر را ناراحت ساخت اين بار خوشحال و فرحناك كند! بدين جهت، اين كار به «يهودا» سپرده شد; زيرا او گفت: من آن كسى بودم كه پيراهن خونين را نزد پدر بردم و گفتم: فرزندت را گرگ خورده!

اين، نشان مى دهد كه «يوسف»(عليه السلام) با آن همه گرفتارى كه داشت از جزئيّات و ريزه كارى هاى مسائل اخلاقى نيز غافل نمى ماند.(1)

1 . «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث.

▲2- بزرگوارى يوسف(عليه السلام)

در بعضى ديگر از روايات آمده است: برادران «يوسف»(عليه السلام)، بعد از اين ماجرا، پيوسته شرمسار بودند. يكى را به سراغ او فرستاده و گفتند: تو هر صبح و شام ما را بر كنار سفره خود مى نشانى، و ما از روى تو خجالت(1)

مى كشيم، چرا كه آن همه جسارت كرديم. «يوسف»(عليه السلام) براى اينكه: تنها كمترين احساس شرمندگى نكنند، بلكه وجود خود را بر سر سفره او، خدمتى به او احساس كنند، جواب بسيار جالبى داد گفت: مردم «مصر»، تاكنون به چشم يك غلام زرخريد به من مى نگريستند، و به يكديگر مى گفتند: «سُبحانَ مَن بَلَّغَ عَبداً بِيعَ بِعِشرينَ دِرهَماً ما بَلَغَ». «منزّه است خدايى كه غلامى را كه به بيست درهم فروخته شد، به اين مقام رسانيده»! امّا اكنون كه شما آمده ايد و پرونده زندگى من براى اين مردم گشوده شده، مى فهمند: من غلام نبوده ام، من از خاندان نبوّت و از فرزندان «ابراهيم خليل»(عليه السلام)هستم، و اين مايه افتخار و مباهات من اس

1 . «تفسير كبير»، جلد 18، صفحه 206.

▲3- شكرانه پيروزى

آيات فوق، اين درس مهمّ اخلاقى و دستور اسلامى را نيز به روشن ترين وجهى به ما مى آموزد كه: به هنگام پيروزى بر دشمن، انتقامجو و كينه توز نباشيم.

برادران «يوسف»(عليه السلام) سخت ترين ضربه ها را به «يوسف»(عليه السلام) زده بودند و او را تا آستانه مرگ پيش بردند كه اگر لطف خدا شامل حال او نشده بود، رهايى براى او ممكن نبود، نه تنها «يوسف»(عليه السلام) را آزار دادند كه پدرش را نيز سخت شكنجه دادند; امّا اكنون، همگى زار و نزار در برابر او قرار گرفته اند، و تمام قدرت در دست او است، ولى از لابه لاى كلمات «يوسف»(عليه السلام) به خوبى احساس مى شود: او نه تنها هيچ كينه اى در دل نگرفته، بلكه اين موضوع او را رنج مى دهد كه نكند: برادران به ياد گذشته بيفتند و ناراحت شوند و احساس شرمندگى كنند!

به همين دليل، نهايت كوشش را به خرج مى دهد كه اين احساس را از درون جان آنها بيرون براند، و حتّى از اين بالاتر، مى خواهد، به آنها بفهماند كه آمدن شما به «مصر» از اين نظر كه وسيله شناسايى بيشتر من در اين سرزمين و اينكه از خاندان رسالتم، نه يك غلام «كنعانى» كه به چند درهم فروخته شده باشم، برايم مايه فخر و مباهات است. او مى خواهد: آنها چنين احساس كنند: نه تنها بدهكار نيستند بلكه چيزى هم طلبكارند!

جالب توجّه اينكه: پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) هنگامى كه در شرايط مشابهى قرار گرفت و در جريان فتح «مكّه» بر دشمنان خونخوار، يعنى سران شرك و بت پرستى پيروز شد ـ بنا به گفته «ابن عبّاس»، به كنار خانه «كعبه» آمد، دستگيره در خانه را گرفت، در حالى كه مخالفان به «كعبه» پناه برده بودند و در انتظار اين بودند: ببينند پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)درباره آنها چه دستورى صادر مى كند؟ فرمود: «الحَمدُلِلّهِ الَّذِى صَدَقَ وَعدَهُ وَ نَصَرَ عَبدَهُ وَ هَزَمَ الأحزابَ وَحدَهُ» «شكر خداى را كه وعده اش تحقّق يافت و بنده اش را پيروز كرد و احزاب و گروه هاى (دشمن) را منهزم ساخت».

سپس رو به مردم كرد و گفت: «ماذا تَظُنّونَ يا مَعشَرَ قُرَيش؟ قالوا: خَيراً، أخٌ كَريم، وَابنُ أخ كَريم وَ قَد قَدَرَت! قالَ: وَ أنَا أقولُ كَما قالَ أخى يوسُفُ لا تَثريبَ عَلَيكُمُ اليَومَ» «چه گمان مى بريد اى جمعيّت قريش كه درباره شما فرمان بدهم»؟

در پاسخ گفتند: «ما از تو جز خير و نيكى انتظار نداريم، تو برادر بزرگوار و بخشنده و فرزند برادر بزرگوار ما هستى، و الان قدرت در دست تو است». پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: «و من درباره شما همان مى گويم كه برادرم «يوسف» درباره برادرانش به هنگام پيروزى گفت: (لاَ تَثْرِيْبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ) «امروز روز سرزنش و ملامت و توبيخ نيست».

«عُمر» مى گويد: در اين موقع عرق شرم از صورت من جارى شد; چرا كه من به هنگام ورود به «مكّه» به آنها گفتم: امروز روزى است كه از شما انتقام خواهيم گرفت; هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) اين جمله را فرمود، من از گفتار خود شرمنده شدم.(1)

در روايات اسلامى نيز مى خوانيم: «زكات پيروزى، عفو و بخشش است».

على(عليه السلام) مى فرمايد: «إذا قَدَرتَ عَلى عَدوِّكَ فَاجعَلِ الْعَفوَ عَنهُ شُكراً لِلقُدرَةِ عَلَيهِ»: «هنگامى كه بر دشمنت پيروز شدى، عفو را شكرانه پيروزيت قرار ده».(2)

1 . تفسير «قرطبى»، جلد 5، صفحه 3487.
2 . «نهج البلاغة»، كلمات قصار، جمله 11.

▲سوره یوسف/ 94 تا 98

(94)وَلَمَّا فَصَلَتْ الْعِيرُ قَالَ أَبُوهُمْ إِنِّي لاََجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْلاَ أَنْ تُفَنِّدُونِي

(95)قَالُوا تَاللهِ إِنَّكَ لَفِي ضَلاَلِكَ الْقَدِيمِ

(96)فَلَمَّا أَنْ جَاءَ الْبَشِيرُ أَلْقَاهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِيراً قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ مِنْ اللهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ

(97)قَالُوا يَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ

(98)قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ

ترجمه:

94. «هنگامى كه كاروان (از سرزمين مصر) جدا شد، پدرشان ]= يعقوب [گفت: «من بوى يوسف را احساس مى كنم، اگر مرا به نادانى و كم عقلى نسبت ندهيد.»

95. «گفتند: به خدا تو در همان گمراهى سابقت هستى!»

96. «امّا هنگامى كه بشارت دهنده آمد، آن (پيراهن) را بر صورت او افكند; ناگهان بينا شد; گفت: «آيا به شما نگفتم من از خدا چيزهايى مى دانم كه شما نمى دانيد؟!»

97. «گفتند: پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه، كه ما خطاكار بوديم.»

98. «گفت: به زودى براى شما از پروردگارم آمرزش مى طلبم، كه او آمرزنده و مهربان است.»

▲تفسير

▲سرانجام لطف خدا كار خود را كرد

فرزندان «يعقوب»(عليه السلام) در حالى كه از خوشحالى در پوست نمى گنجيدند، پيراهن «يوسف»(عليه السلام) را با خود برداشته، همراه قافله از مصر حركت كردند. اين برادران با اينكه يكى از شيرين ترين لحظات زندگى خود را مى گذراندند، امّا در سرزمين «شام» و «كنعان» در خانه «يعقوب»(عليه السلام) پير، گرد و غبار اندوه غم و ماتم بر چهره همه نشسته بود، خانواده اى افسرده، عزادار، و پر اندوه، لحظات دردناكى را مى گذراندند.

«امّا همزمان با حركت كاروان از مصر - ناگهان در خانه «يعقوب»(عليه السلام)حادثه اى رخ داد كه همه را در بهت و تعجّب فرو برد- «يعقوب»(عليه السلام) تكانى خورد و كامل صدا زد: اگر زبان به بدگوئى نگشائيد و با اطمينان و اميد مرا به سفاهت و نادانى و دروغ نسبت ندهيد، به شما مى گويم: من بوى يوسف عزيزم را مى شنوم» من احساس مى كنم دوران غم و محنت به زودى به سر مى آيد، و زمان وصال و پيروزى فرا مى رسد. خاندان «يعقوب»(عليه السلام) لباس عزا و ماتم از تن بيرون مى كنند و در جامه شادى و سرور فرو خواهند رفت، امّا گمان نمى كنم شما اين سخنان را باور كنيد (وَ لَمَّا فَصَلَتِ الْعِيرُ قَالَ أَبُوهُمْ إِنِّى لاََجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْلاَ أَنْ تُفَنِّدُونِى)(1)

از جمله «فَصَلَت» (جدا شد)، استفاده مى شود كه اين احساس براى «يعقوب»(عليه السلام) به مجرّد حركت كاروان از مصر دست داد.

*

اطرافيان «يعقوب»(عليه السلام) كه قاعدتاً نوه ها و همسرانِ فرزندان او، و مانند آنان بودند، با كمال تعجب و گستاخى، رو به سوى او كردند و با قاطعيّت، «گفتند: به خدا سوگند، تو در همان گمراهىِ سابقت هستى»! (قَالُوا تَاللهِ إِنَّكَ لَفِى ضَلاَلِكَ الْقَدِيمِ)

چه گمراهى از اين بالاتر، كه ساليان دراز از مرگ «يوسف»(عليه السلام) مى گذرد، تو هنوز فكر مى كنى او زنده است، و تازه مى گويى: من بوى «يوسفم» را از مصر مى شنوم؟ مصر كجا؟ شام و كنعان كجا؟! آيا اين دليل بر آن نيست كه: تو همواره در عالم خيالات غوطهورى؟ و پندارهايت را واقعيّت مى پندارى؟ اين چه حرف عجيبى است كه مى گويى؟! امّا اين گمراهى تازگى ندارد، قبلاً هم به فرزندانت گفتى: برويد به مصر و از يوسفم جستجو كنيد!

و از اينجا روشن مى شود: كه منظور از «ضلالت»، گمراهى در عقيده نبوده; بلكه گمراهى در تشخيص مسائل مربوط به «يوسف»(عليه السلام) بوده است.

به هر حال اين تعبيرات نشان مى دهد كه آنها با اين پيامبر بزرگ و پير سالخورده و روشن ضمير، با چه خشونت و جسارتى رفتار مى كردند! يك جا گفتند: پدرمان در «ضلال مبين» (گمراهى آشكار) است، و اينجا گفتند: تو در ضلال قديمى ات مى باشى.

آنها از صفاى دل و روشنايى باطن پير «كنعان» بى خبر بودند، و قلب او را همچون دل خود، تاريك مى شمردند، و فكر نمى كردند، حوادث آينده از نقاط دور و نزديك در آيينه قلبش، منعكس مى شود.

شب ها و روزهاى متعددى سپرى شد و «يعقوب»(عليه السلام) همچنان در انتظار به سر مى برد، انتظارى جانسوز كه در عمق آن شادى و سرور، آرامش و اطمينان موج مى زد، در حالى كه: اطرافيان او در برابر اين گونه مسائل بى تفاوت بودند، و اصولاً ماجراى «يوسف»(عليه السلام) را براى هميشه پايان يافته مى دانستند.

بعد از چند شبانه روز كه معلوم نيست بر «يعقوب»(عليه السلام) چه اندازه گذشت، يك روز صدا بلند شد: بياييد كه كاروان «كنعان» از «مصر» آمده است! فرزندان «يعقوب»(عليه السلام)بر خلاف گذشته، شاد و خندان وارد شهر شدند، با سرعت به سراغ خانه پدر رفتند. و قبل از همه «بشير» و همان بشارت دهنده وصال و حامل پيراهن «يوسف»، نزد «يعقوب»(عليه السلام) پير آمد و پيراهن را بر صورت او افكند. «يعقوب»(عليه السلام) كه چشمان بى فروغش توانائى ديدن پيراهن را نداشت، همين اندازه احساس كرد كه بوى آشنايى از آن به مشام جانش مى رسد، در يك لحظه طلايى پرسرور، احساس كرد: تمام ذرّات وجودش روشن شده است، آسمان و زمين مى خندند; نسيم  رحمت مىوزد; و گرد و غبار اندوه را در هم مى پيچيد و با خود مى برد، گويا در ديوار فرياد شادى مى كشند، و «يعقوب»(عليه السلام)نيز با آنها تبسّم مى كند. هيجان عجيبى سرتاپاى پيرمرد را فراگرفته است. ناگهان احساس كرد: چشمش روشن شد، همه جا را مى بيند و دنيا با زيبايى هايش بار ديگر در برابر چشمان او قرار گرفته اند; چنانكه قرآن مى گويد: «هنگامى كه بشارت دهنده، آمد آن (پيراهن) را بر صورت او افكند; ناگهان بينا شد!» (فَلَمَّا أَنْ جَاءَ الْبَشِيرُ أَلْقَيهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِيرًا)

برادران و اطرافيان، اشك شوق و شادى ريختند، «يعقوب»(عليه السلام) با لحن قاطعى به آنها «گفت: آيا به شما نگفتم: من از خدا چيزهايى مى دانم كه شما نمى دانيد؟» (قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّى أَعْلَمُ مِنَ اللهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ)

*

اين معجزه شگفت انگيز، برادران را سخت در فكر فرو برد، لحظه اى به گذشته تاريك خود انديشيدند، گذشته اى مملوّ از خطا و گناه و اشتباه و تنگ نظرى ها، اما چه خوب است كه انسان هنگامى كه به اشتباه خود پى برد، فوراً به فكر اصلاح و جبران بيفتد، همان گونه كه فرزندان «يعقوب»(عليه السلام) دست به دامن پدر زدند «گفتند: پدر جان، از خدا بخواه كه گناهان و خطاهاى ما را ببخشد» (قَالُوا يَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا)

«چرا كه ما خطاكار بوديم» (إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ).

پيرمرد بزرگوار كه روحى همچون اقيانوس، وسيع و پرظرفيّت داشت، بى آنكه آنها را ملامت و سرزنش كند، «به آنها وعده داد كه: من به زودى براى شما از پروردگارم آمرزش مى طلبم» (قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّى)

و اميدوارم او توبه شما را بپذيرد و از گناهانتان صرف نظر كند; «چرا كه او آمرزنده و مهربان است» (إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ).

1. «تُفَنّدون» از مادّه «فَنَد» (بر وزن نمد)، به معنى ناتوانى فكر و سفاهت; و بعضى به معنى «دروغ» دانسته اند، و در اصل به معنى «فساد» است. بنابراين، جمله «لَولا أن تُفَنّدونِ»، يعنى: «اگر مرا سفيه و فاسدالعقل نخوانيد».

▲نكته ها

▲1- چگونه يعقوب، بوى پيراهن يوسف را حس كرد؟

اين سؤالى است كه بسيارى از مفسّران، آن را مطرح كرده و معمولاً به عنوان يك «معجزه و خارق عادت» براى «يعقوب»(عليه السلام) يا «يوسف»(عليه السلام)شمرده اند. ولى با توجّه به اينكه قرآن از اين نظر سكوت دارد، و آن را به عنوان اعجاز يا غير اعجاز قلمداد نمى كند، مى توان توجيه علمى نيز بر آن يافت; چرا امروز مسأله «تله پاتى»; انتقال فكر از نقاط دوردست، يك مسأله مسلّم علمى است، كه در ميان افرادى كه پيوند نزديك با يكديگر دارند، و يا از قدرت روحى فوق العاده اى برخوردارند، برقرار مى شود.

شايد بسيارى از ما در زندگى روزمرّه خود، به اين موضوع برخورد كرده ايم كه: گاهى فلان مادر يا برادر، بدون جهت، احساس ناراحتى فوق العاده در خود مى كند، چيزى نمى گذرد كه به او خبر مى رسد، براى فرزند يا برادرش در نقطه دوردستى حادثه ناگوارى اتّفاق افتاده است.

دانشمندان اين نوع احساس را از طريق «تله پاتى» و انتقال فكر از نقاط دور، توجيه مى كنند.

در داستان «يعقوب»(عليه السلام) نيز ممكن است پيوند فوق العاده شديد او با «يوسف»(عليه السلام)و عظمت روح او سبب شده باشد كه احساسى را كه از حمل پيراهن «يوسف»(عليه السلام)بر برادران دست داده بود از آن فاصله دور در مغز خود جذب كند.

البتّه اين امر، نيز كاملاً امكان دارد كه اين مسئله مربوط به وسعت دايره علم پيامبران بوده باشد.

در بعضى از روايات نيز اشاره جالبى به مسأله انتقال فكر، شده است.

در حديثى آمده: كسى از امام باقر(عليه السلام) پرسيد: گاهى اندوهناك مى شوم، بى آنكه مصيبتى به من رسيده باشد، يا حادثه ناگوارى اتّفاق افتاده باشد، آن چنان كه خانواده و دوستانم در چهره من مشاهده مى كنند!

فرمود: «آرى، خداوند مؤمنان را از طينت واحد بهشتى آفريده، و از روحش در آنها دميده، بدين رو مؤمنان برادر يكديگرند، هنگامى كه در يكى از شهرها به يكى از برادران مصيبتى برسد، در بقيّه تأثير مى گذارد».(1)

از بعضى از روايات نيز استفاده مى شود كه اين پيراهن، يك معمولى نبوده يك پيراهن بهشتى بوده كه از «ابراهيم خليل»(عليه السلام) در خاندان «يعقوب»(عليه السلام)به يادگار مانده بود، و كسى كه همچون «يعقوب»(عليه السلام) شامّه بهشتى داشت، بوى اين پيراهن بهشتى را از دور احساس مى كرد.(2)

1 . «اصول كافى»، جلد 2، صفحه 133.
2 . براى اطّلاع بيشتر از اين روايات به تفسير «نورالثقلين»، جلد 2، صفحه 464 مراجعه شود.

▲2- تفاوت حالات پيامبران

اشكال معروف ديگرى، در اينجاست كه در اشعار فارسى نيز منعكس شده است، كه كسى به «يعقوب» گفت:

زمصرش بوى پيراهن شنيدى *** چرا در چاه كنعانش نديدى؟

چگونه مى شود اين پيامبر بزرگ از آن همه راه، كه بعضى، هشتاد فرسخ و بعضى، ده روز راه نوشته اند، بوى پيراهن «يوسف» را بشنود، امّا در بيخ گوش خودش در سرزمين «كنعان»، هنگامى كه او را در چاه انداخته بودند، از حوادثى كه مى گذرد آگاه نشد؟

پاسخ اين سؤال با توجّه به آنچه قبلاً در زمينه «علم غيب» و حدود علم پيامبران و امامان گفته ايم، چندان پيچيده نيست; چرا كه علم آنها نسبت به امور غيبى متّكى به علم و اراده پروردگار است. آنجا كه خدا بخواهد آنها مى دانند، هر چند مربوط به دورترين نقاط جهان باشد.

آنها را از اين نظر مى توان به مسافرانى تشبيه كرد كه در يك شب تاريك و ظلمانى از بيابانى كه ابرهاى آسمان آن را فراگرفته است مى گذرند، لحظه اى برق در آسمان مى زند و تا اعماق بيابان را روشن مى سازد، و همه چيز در برابر چشم اين مسافران روشن مى شود، امّا لحظه اى ديگر خاموش مى شود و تاريكى همه جا را فرامى گيرد به طورى كه هيچ چيز به چشم نمى خورَد.

شايد، حديثى كه از امام صادق(عليه السلام) در مورد «علم امام» نقل شده نيز اشاره به همين معنى باشد، آنجا كه مى فرمايد: «جَعَلَ اللهُ بَينَهُ وَ بَينَ الإمامِ عَموداً من نور يَنظُرُ اللهُ بِهِ إلى الإمام وَ يَنظُرُ الإمامِ بِهِ إلَيهِ فَإذا أرادَ عِلمَ شَىء نَظَرَ في ذلِكَ النّورِ فَعَرَفَهُ»: «خداوند در ميان خودش و امام و پيشواى خلق، ستونى از نور قرار داده كه خداوند از اين طريق به امام مى نگرد و امام نيز از اين طريق به پروردگارش، و هنگامى كه بخواهد چيزى را بداند در آن ستون نور نظر مى افكند و از آن آگاه مى شود».(1)

و شعر معروف «سعدى» در دنباله شعر فوق نيز ناظر به همين بيان و همين گونه روايات است:

بگفت احوال ما «برق جهان» است *** گهى پيدا و ديگر دم نهان است

گهى بر طارم اعلا نشينيم *** گهى تا پشت پاى خود نبينيم

«جهان» در اينجا به معنى جهنده است و «برق جهان» يعنى برقى جهنده آسمان.

و با توجّه به اين واقعيّت، جاى تعجّب نيست كه روزى بنا به مشيّت الهى، براى آزمودن «يعقوب»(عليه السلام)، از «حوادث كنعان» كه در نزديكيش مى گذرد بى خبر باشد، و روز ديگر كه دوران محنت و آزمون به پايان مى رسد، از «مصر» بوى پيراهنش را احساس كند. 

1 . شرح نهج البلاغه خويى، جلد 5، صفحه 200.

▲3- چگونه يعقوب بينايى خود را بازيافت؟

بعضى از مفسّران احتمال داده اند: «يعقوب»(عليه السلام) نور چشم خود را به كلّى از دست نداده بود، بلكه چشمانش ضعيف شده بود، و به هنگام فرا رسيدن مقدّمات وصال، آن چنان انقلاب و هيجانى به او دست داد كه به حال نخست بازگشت، ولى ظاهر آيات قرآن نشان مى هد كه او به كلّى نابينا و حتّى چشمانش سفيد شده بود. بنابراين، بازگشت بيناييش از طريق اعجاز صورت گرفت، قرآن مى گويد: «فَارْتَدَّ بَصِيرًا».

▲4- وعده استغفار

در آيات فوق، مى خوانيم: «يوسف»(عليه السلام) در برابر اظهار ندامت برادران گفت: «يَغْفِرُ اللهُ لَكُمْ» (خداوند شما را مى آمرزد) ولى، هنگامى كه آنها نزد «يعقوب»(عليه السلام)اعتراف به گناه و اظهار ندامت كردند و تقاضاى استغفار نمودند مى گويد: بعداً گفت: «براى شما استغفار خواهم كرد».

و همانگونه كه در روايات وارد شده، هدفش اين بوده است كه: انجام اين تقاضا را به سحرگاهان شب جمعه، كه وقت مناسب ترى براى اجابت دعا و پذيرش توبه است، به تأخير اندازد.(1)

اكنون اين سؤال پيش مى آيد كه: چرا «يوسف»(عليه السلام) به طور قطع به آنها پاسخ گفت و امّا پدر موكول به آينده كرد؟

ممكن است، اين تفاوت به خاطر آن باشد كه «يوسف»(عليه السلام) از امكان آمرزش و اينكه اين گناه قابل بخشش است سخن مى گفت، ولى «يعقوب»(عليه السلام) از «فعليّت» آن و اين كه، چه بايد كرد كه اين آمرزش تحقّق يابد، بحث مى كرد (دقّت كنيد).

1 . در تفسير «قرطبى» مى خوانيم: هدفش اين بود كه در شب جمعه اى كه مصادف با روز «عاشورا» بود براى آنها استغفار كند! (تفسير «قرطبى» جلد 5، صفحه 3691).

▲5- توسّل جايز است

از آيات فوق استفاده مى شود كه تقاضاى استغفار از ديگرى، نه تنها منافات با توحيد ندارد، بلكه راهى است براى رسيدن به لطف پروردگار، وگرنه چگونه ممكن بود «يعقوب»(عليه السلام) پيامبر تقاضاى فرزندان را دائر به استغفار براى آنان بپذيرد، و به توسّل آنها پاسخ مثبت دهد؟!

اين نشان مى دهد: توسّل به اولياى الهى، اجمالا امرى جايز است: آنها كه آن را ممنوع و مخالف با اصل توحيد مى شمرند، از متون قرآن آگاهى ندارند، يا تعصّب هاى غلط، مانع ديد آنها مى شود.

▲6- پايان شب سيه...

درس بزرگى كه آيات فوق به ما مى دهد اين است كه مشكلات و حوادث هر قدر سخت و دردناك باشد، و اسباب و علل ظاهرى هر قدر محدود و نارسا گردد، و پيروزى و گشايش و فرج هر اندازه به تأخير افتد، هيچ كدام از اينها نمى توانند مانع از اميد به لطف پروردگار شوند. همان خداوندى كه چشم نابينا را با پيراهنى روشن مى سازد، و بوى پيراهنى را از فاصله دور به نقاط ديگر منتقل مى كند، و عزيز گمشده اى را پس از ساليان دراز باز مى گردانَد، دل هاى مجروح از فراق را مرهم مى نهد، و دردهاى جانكاه را شفا مى بخشد.

آرى، در اين تاريخ و سرگذشت، اين درس بزرگ توحيد و خداشناسى نهفته شده است كه: هيچ چيز در برابر اراده خدا مشكل و پيچيده نيست.

▲سوره یوسف/ 99 تا 101

(99)فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَى يُوسُفَ آوَى إِلَيْهِ أَبَوَيْهِ وَقَالَ ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شَاءَ اللهُ آمِنِينَ

(100)وَرَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّداً وَقَالَ يَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِيلُ رُؤْيَاي مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّي حَقّاً وَقَدْ أَحْسَنَ بِي إِذْ أَخْرَجَنِي مِنْ السِّجْنِ وَجَاءَ بِكُمْ مِنْ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّيْطَانُ بَيْنِي وَبَيْنَ إِخْوَتِي إِنَّ رَبِّي لَطِيفٌ لِمَا يَشَاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ

(101)رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنْ الْمُلْكِ وَعَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلِ الاَْحَادِيثِ فَاطِرَ السَّمَوَاتِ وَالاَْرْضِ أَنْتَ وَلِىِّ فِي الدُّنْيَا وَالاْخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِماً وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ

ترجمه:

99. «و هنگامى كه بر يوسف وارد شدند، او پدر و مادر خود را (در آغوش گرفت و) نزديك خود جاى داد و گفت: «همگى وارد مصر شويد، كه ان شاءاللّه در امنيت خواهيد بود.»

100. «و پدر و مادر خود را بر تخت نشاند; و همگى براى او (در پيشگاه خداوند) به سجده افتادند; و گفت: «پدر! اين تعبير همان خوابى است كه پيش از اين ديدم; پروردگارم آن را تحقق بخشد; و او به من نيكى كرد آنگاه كه مرا از زندان بيرون آورد، و شما را نيز از آن بيابان (به اين جا) آورد بعد از آن كه شيطان، ميان من و برادرانم فتنه كرد. پروردگارم نسبت به آنچه مى خواهد (و شايسته مى بيند،) صاحب لطف است; چرا كه او دانا و حكيم است».

101. «پروردگارا! بهره اى (عظيم) از حكومت به من بخشيدى، و مرا از علم تعبير خواب آگاه ساختى. اى آفريننده آسمان ها و زمين! تو ولىّ و سرپرست من در دنيا و آخرت هستى، مرا مسلمان بميران; و به صالحان ملحق فرما.»

▲تفسير

▲سرانجام كار يوسف و يعقوب و برادران

با فرارسيدن كاروان حامل بزرگ ترين بشارت از «مصر» به «كنعان»، و بينا شدن «يعقوب»(عليه السلام) پير، ولوله اى در «كنعان» افتاد. خانواده اى كه سال ها لباس غم و اندوه را از تن بيرون نكرده بود، غرق در سرور و شادى شد. آنها هرگز از اين همه نعمت الهى خشنودى خود را كتمان نمى كردند.

اكنون، طبق توصيه «يوسف»(عليه السلام) بايد اين خانواده به سوى مصر حركت مى كند، مقدّمات سفر از هر نظر فراهم گشت، «يعقوب» را بر مركب سوار كردند، در حالى كه لب هاى او به ذكر و شكر خدا مشغول بود. عشق وصال آن چنان به او نيرو و توان بخشيده بود كه گويى از نو جوان شده است.

اين سفر، برخلاف سفرهاى گذشته برادران كه با بيم و نگرانى توأم بود، خالى از هر گونه دغدغه بود، و حتّى اگر خود سفر رنجى مى داشت، اين رنج در برابر آنچه در مقصد در انتظارشان بود قابل توجّه نبود كه: وصال كعبه چنان مى دوانَدم به شتاب *** كه خارهاى مغيلان حرير مى آيد!

شب ها و روزها با كندى حركت مى كردند; چرا كه اشتياق وصال، هر دقيقه اى را روز يا سالى مى كرد. ولى هر چه بود گذشت، و آبادى هاى «مصر» از دور نمايان گشت: «مصر» با مزارع سرسبز و درختان سر به آسمان كشيده و ساختمان هاى زيبايش.

قرآن همانگونه كه سيده هميشگى اش مى باشد، اين مقدّمات را كه با كمى انديشه و تفكّر روشن مى شود، حذف كرده و در اين مرحله چنين مى گويد: «هنگامى كه وارد بر «يوسف» شدند، او پدر و مادرش را در آغوش فشرد» (فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَى يُوسُفَ ءَاوَى إِلَيْهِ أَبَوَيْهِ)

«آوى» چنانكه «راغب» در كتاب «مفردات» مى گويد، در اصل به معنى انضمام «چيزى به چيز» ديگر است. انضمام كردن «يوسف»(عليه السلام)، پدر و مادرش را به خود، كنايه از در آغوش گرفتن آنها است.

«سرانجام شيرين ترين» لحظه زندگى «يعقوب»(عليه السلام) تحقّق يافت و در اين ديدار و وصال كه بعد از سال ها فراق، دست داده بود، لحظاتى بر «يعقوب» و «يوسف» كه جز خدا، هيچ كس نمى داند آن دو چه احساساتى در اين لحظات شيرين داشتند; چه اشك هاى شوق ريختند و چه ناله هاى عاشقانه سردادند.

پس «يوسف»(عليه السلام) به همگى گفت: در سرزمين مصر قدم بگذاريد، كه به خواست خدا، همه در امنيت كامل خواهيد بود!» (وَ قَالَ ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شَاءَ اللهُ آمِنِينَ)

چرا كه مصر در حكومت «يوسف» امن و امان شده بود.

از اين جمله استفاده مى شود كه «يوسف»(عليه السلام) به استقبال پدر و مادر تا بيرون دروازه شهر آمده بود. و شايد از جمله «دَخَلُوا عَلَى يُوسُفَ»، كه مربوط به بيرون دروازه است، استفاده شود: دستور داده بود در آنجا خيمه ها برپا كنند و از پدر و مادر و برادران پذيرايى مقدّماتى به عمل آورند.

هنگامى كه وارد بارگاه «يوسف»(عليه السلام) شدند، او پدر و مادرش را بر تخت نشاند» (وَ رَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ).

عظمت اين نعمت الهى، و عمق اين موهبت و لطف پروردگار، آن چنان برادران و پدر و مادر را تحت تأثير قرار داد، كه: «همگى در برابر او به سجده افتادند» (وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّدًا)

در اين هنگام «يوسف»(عليه السلام)، رو به سوى پدر كرده «گفت: پدر جان! اين همان تأويل خوابى است كه، از قبل، در آن هنگام كه كودك خردسالى بيش نبودم، ديدم (وَ قَالَ يَا أَبَتِ هَـذَا تَأْوِيلُ رُءْيَاىَ مِنْ قَبْلُ).

مگر نه اين است كه در خواب ديده بودم: خورشيد، ماه، يازده ستاره در برابر من سجده كردند؟! ببين! همان گونه كه تو پيش بينى مى كردى،  «خداوند اين خواب را به واقعيت مبدّل ساخت» (قَدْ جَعَلَهَا رَبِّى حَقًّا)

«پروردگار، و به من لطف و نيكى كرد، آن زمانى كه مرا از زندان خارج ساخت» (وَ قَدْ أَحْسَنَ بِى إِذْ أَخْرَجَنِى مِنَ السِّجْنِ)

جالب اينكه: درباره مشكلات زندگى خود، فقط سخن از زندان مصر مى گويد، امّا به خاطر برادران، سخنى از «چاه كنعان» نگفت!

سپس، اضافه كرد: «خداوند، چقدر به من لطف كرد كه شما را از آن بيابان (كنعان، به اينجا) آورد، بعد از آنكه شيطان در ميان من و برادرانم فساد انگيزى نمود » (وَ جَاءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّيْطَانُ بَيْنِى وَ بَيْنَ إِخْوَتِى).

باز در اينجا نمونه ديگرى از سعه صدر و بزرگوارى خود را نشان مى دهد و بى آنكه بگويد: مقصّر چه كسى بوده؟ تنها به صورت سربسته مى گويد: شيطان در اين كار دخالت كرد و عامل فساد شد; چرا كه او نمى خواهد از خطاهاى گذشته برادران، شكايت كند.

تعبير از سرزمين كنعان به (بدو) بيابان نيز جالب است و روشنگر تفاوت تمدّن «مصر» نسبت به «كنعان» مى باشد.

سرانجام مى گويد: همه اين مواهب از ناحيه خدا است; «چرا كه پروردگارم كانون لطف است و هر چه را بخواهد لطف مى كند»; كارهاى بندگانش را تدبير و مشكلاتشان را سهل و آسان مى سازد (إِنَّ رَبِّى لَطِيفٌ لِمَا يَشَاءُ).

او مى داند چه كسانى نيازمندند و نيز چه كسانى شايسته اند; «چراكه او عليم و حكيم است» (إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ)

سپس رو به درگاه مالك الملك حقيقى، و ولى نعمت هميشگى، نمود، به عنوان شكر و تقاضا مى گويد: «پروردگارا! بخشى (عظيم) از حكومت به من بخشيدى» (رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِى مِنَ الْمُلْكِ)

«و مرا از علم تعبير خواب ها آگاه ساختى!» (وَ عَلَّمْتَنِى مِنْ تَأْوِيلِ الاَْحَادِيثِ)

و همين علم به ظاهر ساده، چه دگرگونى در زندگانى من و جمع زيادى از بندگانت، ايجاد كرد، و چه پربركت است علم!

«اى آفريننده آسمان ها و زمين!» (فَاطِرَ السَّمَـوَاتِ وَالاَْرْضِ)

و به همين دليل، همه چيز در برابر قدرت تو خاضع و تسليم است.

پروردگارا! «تو ولىّ و سرپرست من در دنيا و آخرت هستى» (أَنْتَ وَلِيِّى فِى الدُّنْيَا وَالاْخِرَةِ)

«مرا مسلمان (و تسليم در برابر فرمانت) بميران» (تَوَفَّنِى مُسْلِمًا)

«و به صالحان ملحق فرما» (وَ أَلْحِقْنِى بِالصَّالِحِينَ)

يعنى من دوام مُلك و بقاء حكومت و زندگى مادّيم از تو تقاضا نمى كنم، كه اينها همه فانى اند و فقط دورنماى دل انگيزى دارند، بلكه از تو اين مى خواهم: عاقبت و پايان كارم به خير باشد، و باايمان و تسليم در راه تو،  و براى تو جان دهم، و در صف صالحان و شايستگان و دوستان بااخلاصت قرار گيرم، مهم براى من اينها است.

▲نكته ها

▲1- آيا سجده براى غير خدا جايز است؟

همان گونه كه در جلد اول، در بحث سجده فرشتگان براى آدم(1) گفتيم، سجده به معنى پرستش و عبادت، مخصوص خدا است و براى هيچ كس در هيچ مذهبى، پرستش، جايز نيست، و «توحيد عبادت» كه بخش مهمّى از مسأله توحيد است كه همه پيامبران به آن دعوت نمودند ـ مفهومش همين است. بنابراين، نه «يوسف»(عليه السلام) كه پيامبر خدا بود اجازه مى داد كه براى او سجده و عبادت كنند; و نه پيامبر بزرگى همچون «يعقوب»(عليه السلام)اقدام به چنين كارى مى كرد; و نه قرآن به عنوان يك عمل شايسته يا حداقل مجاز از آن ياد مى نمود.

بر اين اساس، سجده مزبور، يا براى خدا بوده (سجده شكر)، همان خدايى كه اين همه موهبت و مقام عظيم را به «يوسف»(عليه السلام) داد و مشكلات و گرفتارى هاى خاندان «يعقوب»(عليه السلام)را برطرف نمود. در اين صورت در عين اينكه براى خدا بوده، چون به خاطر عظمت موهبت «يوسف»(عليه السلام)انجام گرفته، تجليل و احترام براى او نيز محسوب مى شده است.

از اين نظر ضمير در «له» كه مسلّماً به «يوسف»(عليه السلام) بازمى گردد، با اين معنى به خوبى سازگار خواهد بود.

و يا اينكه: منظور از «سجده»، مفهوم وسيع آن يعنى «خضوع و تواضع» است; زيرا «سجده» هميشه به معنى معروفش نمى آيد، بلكه گاهى، به معنى هر نوع تواضع نيز آمده است. ازاين رو، بعضى از مفسّران گفته اند: تحيّت و تواضع متداول در آن روز، خم شدن و تعظيم بوده است، و منظور از «سجود» در آيه فوق، همين است.

ولى با توجّه به جمله «خرّوا» كه مفهومش بر زمين افتادن است، چنين برمى آيد كه «سجود» آنها، به معنى انحناء و سر فرود آوردن نبوده است.

بعضى ديگر از مفسّران بزرگ گفته اند: «سجود» «يعقوب»(عليه السلام) و برادران و مادرشان براى خدا بوده، امّا «يوسف»(عليه السلام)همچون خانه كعبه، قبله بوده است. ازاين رو در تعبيرات عرب گاهى گفته مى شود: «فُلانٌ صَلّى لِلقِبلَةِ»: «فلان كس به سوى قبله نماز خواند».(2)

ولى معنى اوّل، نزديك تر به نظر مى رسد، به خصوص اينكه در روايات متعدّدى كه از ائمّه اهل بيت(عليهم السلام) نقل شده، مى خوانيم: «كانَ سُجودُهُم لِلّهِ» ـ يا ـ «عِبادَةً لِلّهِ»: «سجود آنها به عنوان عبادت براى پروردگار بوده است».(3)

در بعضى ديگر از احاديث، مى خوانيم: «كانَ طاعَةً لِلّهِ وَ تَحيَّةً لِيوسُفَ»: «به عنوان اطاعت پروردگار و تحيّت و احترام به «يوسف» بوده است».(4)

همان گونه كه در داستان «آدم» نيز، سجده براى آن خداوند بزرگى بوده است كه چنين خلقت بديعى را آفريده، كه در عين عبادت خدا بودن، دليلى است بر احترام و عظمت مقام «آدم»!

اين درست به آن مى مانَد كه، شخصى كار بسيار مهم و شايسته اى انجام دهد، و ما به خاطر آن، براى خدايى كه چنين بنده اى را آفريده است، سجده كنيم كه هم سجده براى خدا است و هم براى احترام اين شخص.

1 . جلد اول، ذيل آيه 34 سوره «بقره»، صفحه 183.
2 . تفسير «الميزان» و تفسير «كبير فخر رازى»، ذيل آيه مورد بحث.
3 . تفسير «نورالثقلين»، جلد 2، صفحه 468.

▲2- وسوسه هاى شيطان

جمله (نَزَغَ الشَّيْطَانُ بَيْنِى وَ بَيْنَ إِخْوَتِى) با توجّه به اينكه «نزغ» به معنى وارد شدن در كارى به قصد فساد و افساد است، دليل بر اين است كه: وسوسه هاى شيطانى در اين گونه ماجراها هميشه نقش مهمّى دارد، ولى قبلاً هم گفته ايم كه: از از اين وسوسه ها به تنهايى كارى ساخته نيست، تصميم گيرنده نهايى خود انسان است، بلكه او است كه درهاى قلب خود را به روى شيطان مى گشايد، و اجازه ورود به او مى دهد. بنابراين، از آيه فوق، هيچ گونه مطلبى كه برخلاف اصل آزادى اراده باشد، استفاده نمى شود.

منتهى «يوسف»(عليه السلام) با آن بزرگوارى و بلندى فكر و سعه صدر  نمى خواست برادران را، كه خود به اندازه كافى شرمنده بودند، در اين ماجرا شرمنده تر كند، و لذا اشاره اى به تصميم گيرنده نهايى نكرد، و تنها پاى وسوسه هاى شيطان را، كه عامل درجه دوم بود، به ميان كشيد.

▲3- امنيّت، نعمت بزرگ خدا

«يوسف»(عليه السلام) از ميان تمام مواهب و نعمت هاى مصر، انگشت روى مسأله «امنيت»، گذاشت و به پدر و مادر و برادرانش گفت: «همگى وارد مصر شويد، كه ان شاءالله در امن و امان خواهيد بود». اين، نشان مى دهد كه نعمت امنيّت ريشه همه نعمت ها است، و حقّاً چنين است; زيرا هرگاه «امنيّت» از ميان برود، ساير مسائل رفاهى و مواهب مادّى و معنوى نيز به خطر خواهد افتاد. در يك محيط ناامن، نه اطاعت خدا مقدور است و نه زندگى توأم با سربلندى و آسودگى فكر، و نه تلاش و كوشش و جهاد براى پيشبرد هدفهاى اجتماعى.

اين جمله، ممكن است ضمناً اشاره به اين نكته باشد، كه «يوسف»(عليه السلام)مى خواهد بگويد سرزمين مصر در حكومت من، آن سرزمين «فراعنه» ديروز نيست، آن خودكامگى ها، جنايت ها، استثمارها، خفقان ها و شكنجه ها همه از ميان رفته است، محيطى است كاملاً امن و امان.

▲4- اهمّيّت مقام علم

بار ديگر «يوسف»(عليه السلام) در پايان كار روى مسأله علم تعبير خواب، تكيه مى كند و در كنار آن حكومت بزرگ و بى منازع، اين علم ظاهراً ساده را قرار مى دهد كه بيانگر تأكيد هر چه بيشتر، روى اهمّيّت و تأثير علم و دانش است، هر چند علم و دانش ساده اى باشد، مى گويد: (رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِى مِنَ الْمُلْكِ وَ عَلَّمْتَنِى مِنْ تَأْوِيلِ الاَْحَادِيثِ)

▲5- حسن عاقبت

انسان در طول عمر خود، ممكن است دگرگونى هاى فراوانى پيدا كند، ولى مسلّماً صفحات آخر زندگانى او، از همه سرنوشت سازتر است; چرا كه دفتر عمر با آن پايان مى گيرد، و قضاوت نهايى به آن بستگى دارد. ازاين رو، مردم باايمان و هوشيار، هميشه از خدا مى خواهند كه صفحات عمرشان نورانى و درخشان باشد، و «يوسف»(عليه السلام) هم در اينجا از خدا همين را مى خواهد، و مى گويد: (تَوَفَّنِى مُسْلِمًا وَ أَلْحِقْنِى بِالصَّالِحِينَ): «مرا باايمان از دنيا ببر و در زمره صالحان قرار ده».

معناى اين سخن، تقاضاى مرگ از خدا نيست، آن چنان كه «ابن عبّاس» گمان كرده و گفته است: هيچ پيامبرى از خدا تقاضاى مرگ نكرد، جز «يوسف»(عليه السلام) كه به هنگام فراهم آمدن تمام اسباب حكومتش، عشق و علاقه به پروردگار در جانش شعلهور شد و آرزوى ملاقات پروردگار كرد.

بلكه تقاضاى «يوسف»(عليه السلام) تنها تقاضاى شرط و حالت بوده است، يعنى تقاضا كرده است: به هنگام مرگ داراى ايمان و اسلام باشد، همان گونه كه «ابراهيم» و «يعقوب»(عليه السلام) نيز اين توصيه را به فرزندانشان كردند و گفتند: (فَلاَ تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ): «فرزندان! بكوشيد! كه به هنگام از دنيا رفتن باايمان و تسليم در برابر فرمان خدا باشيد».(1)

بسيارى از مفسّران نيز همين معنى را برگزيده اند.

▲6- آيا مادر يوسف به مصر آمد؟

از ظاهر آيات فوق، به خوبى استفاده مى شود كه مادر «يوسف»(عليه السلام) در آن هنگام زنده بود و همراه همسر و فرزندانش به مصر آمد، و به شكرانه اين نعمت، سجده كرد. ولى بعضى از مفسّران اصرار دارند: مادرش «راحيل» از دنيا رفته بود و اين خاله «يوسف»(عليه السلام) بود كه به مصر آمد و به جاى مادر محسوب مى شد.

ولى در «سفر تكوين» «تورات»، فصل 35، جمله 18 مى خوانيم، كه: «راحيل» پس از آنكه «بنيامين» متولّد شد، چشم از جهان فرو بست، و در بعضى از روايات كه از «وهب بن منبّه» و «كعب الأحبار» نقل شده، نيز همين معنى آمده است كه به نظر مى رسد از «تورات» گرفته شده باشد.

به هر حال، ما نمى توانيم از ظاهر آيات قرآن كه: مى گويد: مادر «يوسف»  آن روز زنده بود; بدون مدرك قاطعى چشم بپوشيم و آن را توجيه و تأويل كنيم.

1 . سوره بقره، آيه 132.

▲7- بازگو نكردن سرگذشت براى پدر!

در روايتى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: هنگامى كه «يعقوب»(عليه السلام) به ديدار «يوسف»(عليه السلام) رسيد به او گفت: فرزندم! دلم مى خواهد، دقيقاً بدانم برادران با تو چه كردند؟ «يوسف»(عليه السلام) از پدر تقاضا كرد كه از اين امر صرف نظر كند، ولى «يعقوب»(عليه السلام) او را سوگند داد كه شرح دهد.

«يوسف»(عليه السلام) گوشه اى از ماجرا را براى پدر بيان كرد، تا آنجا كه گفت برادران مرا گرفتند و بر سر چاه نشاندند، و به من فرمان دادند: پيراهنت را بيرون بياور! من به آنها گفتم: شما را به احترام پدرم «يعقوب»(عليه السلام) سوگند مى دهم كه پيراهن از تن من بيرون نياوريد، و برهنه ام نكنيد; يكى از آنها كاردى كه با خود داشت بركشيد و فرياد زد پيراهنت را بكن!... . با شنيدن اين جمله «يعقوب»(عليه السلام) طاقت نياورد، صيحه اى زد و بى هوش شد، و هنگامى كه به هوش آمد از فرزند خواست كه سخن خود را ادامه دهد، امّا «يوسف»(عليه السلام) گفت: تو را به خداى «ابراهيم و اسماعيل و اسحاق» سوگند! كه مرا از اين كار معاف دارى! «يعقوب»(عليه السلام)كه اين جمله را شنيد صرف نظر كرد.(1)

و اين نشان مى دهد: «يوسف»(عليه السلام) به هيچ وجه علاقه نداشت گذشته تلخ را در خاطر خود يا پدرش تجديد كند، هر چند حسّ كنجكاوى «يعقوب»(عليه السلام) را آرام نمى گذاشت.

1 . «مجمع البيان»، جلد 5، صفحه 265.

▲سوره یوسف/ 102 تا 107

(102)ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَمَا كُنتَ لَدَيْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَهُمْ يَمْكُرُونَ

(103)وَمَا أَكْثَرُ النَّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِينَ

(104)وَمَا تَسْأَلُهُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْر إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ

(105)وَكَأَيِّنْ مِنْ آيَة فِي السَّمَوَاتِ وَالاَْرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ

(106)وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللهِ إِلاَّ وَهُمْ مُشْرِكُونَ

(107)أَفَأَمِنُوا أَنْ تَأْتِيَهُمْ غَاشِيَةٌ مِنْ عَذَابِ اللهِ أَوْ تَأْتِيَهُمْ السَّاعَةُ بَغْتَةً وَهُمْ لاَ يَشْعُرُونَ  

ترجمه:

102. «(اى پيامبر!) اين از اخبار غيبى است كه به تو وحى مى فرستيم; تو (هرگز) نزد آنها نبودى هنگامى كه به اتّفاق تصميم مى گرفتند و توطئه مى كردند».

103. «ولى اكثر مردم، هر چند اصرار داشته باشى، ايمان نمى آورند».

104. «و تو (هرگز) از آنها در برابر اين دعوت پاداشى نمى طلبى; آن نيست مگر تذكّرى براى جهانيان».

105. «و چه بسيار نشانه اى (از خدا) در آسمان ها و زمين است كه آنها از كنارش مى گذرند، در حالى كه از آن رويگردان و غافلند».

106. «و بيشتر آنها به خدا ايمان نمى آورند، مگر آنكه ايمان خود را با شرك آلوده مى كنند».

107. «آيا از اين ايمن هستيد كه عذاب فراگيرى از سوى خدا به سراغ آنان بيايد، يا قيامت ناگهان فرا رسد، در حالى كه متوجّه نيستند؟!»

▲تفسير

اين مدّعيان غالباً مشركند

با پايان گرفتن داستان «يوسف»(عليه السلام)، با آن همه درس هاى عبرت آموز و نتايج گرانبها و پربارش، و آن هم خالى از هرگونه گزافه گويى و خرافات تاريخى، قرآن روى سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) كرده مى گويد: «اينها از خبرهاى غيب است كه به تو وحى مى فرستيم» (ذلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ)

«تو هيچ گاه نزد آنها نبودى در آن هنگام كه تصميم گرفتند و نقشه كشيدند، كه چگونه آن را اجرا كنند»؟ (وَ مَا كُنتَ لَدَيْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَ هُمْ يَمْكُرُونَ).

اين ريزه كاريها را تنها خدا مى داند و يا كسى كه در آنجا حضور داشته; و چون تو در آنجا حضور نداشتى، بنابراين تنها وحى الهى است كه اين گونه خبرها را در اختيار تو گذارده است.

و از اينجا روشن مى شود: داستان «يوسف»(عليه السلام) گرچه در «تورات» آمده است و قاعدتاً كموبيش در محيط حجاز اطّلاعاتى از آن داشته اند، ولى هرگز تمام ماجرا به طور دقيق و با تمام ريزه كاريها و جزييّاتش ـ حتّى آنچه در مجالس خصوصى گذشته، بدون هرگونه اضافه و خالى از هر خرافه ـ شناخته شده نبود.

با اين حال، مردم با ديدن اين همه نشانه هاى وحى و شنيدن اين اندرزهاى الهى، مى بايست ايمان بياورند و از راه خطا بازگردند، ولى اى پيامبر! «هر چند تو اصرار داشته باشى، براينكه آنها ايمان بياورند اكثرشان ايمان نمى آورند» (وَ مَا أَكْثَرُ النَّاسِ وَ لَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِينَ).

تعبير به «حرص» دليل بر علاقه و ولع شديد پيامبر(صلى الله عليه وآله) به ايمان مردم بود. ولى چه سود، تنها اصرار و ولع او كافى نبود، قابليّت زمينه ها نيز شرط است.

جايى كه فرزندان «يعقوب»(عليه السلام) كه در خانه وحى و نبوّت بزرگ شدند، اين چنين گرفتار طوفان هاى هوىو هوس مى شوند، تا آنجا كه مى خواهند برادر خويش را نابود كنند، چگونه مى توان انتظار داشت كه همه مردم، بر ديو هوس و غول شهوت چيره شوند; و يكباره همگى به طور كامل رو به سوى خدا آورند؟

اين جمله، ضمناً، يك نوع دلدارى و تسلّى خاطر، براى پيامبر است كه او، هرگز از اصرار مردم بر كفر و گناه، خسته و مأيوس نشود، و از كمى همسفران در اين راه ملول نگردد، چنانكه در آيات ديگر قرآن مى خوانيم: (فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلَى آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهَـذَا الْحَدِيثِ أَسَفًا)(1): «گويى مى خواهى، خود را به خاطر اعمال آنها از غم و اندوه هلاك كنى اگر  به اين گفتار ايمان نياورند!»

*

سپس اضافه مى كند: اينها در واقع هيچ گونه عذر و بهانه اى براى عدم پذيرش دعوت تو ندارند; زيرا علاوه بر اينكه نشانه هاى حق در آن روشن است، «تو هرگز از آنها اجر و پاداشى در برابر آن نخواسته اى» كه آن را بهانه مخالفت نمايند. (وَ مَا تَسْئَلُهُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْر)

«اين دعوتى است عمومى و همگانى، و تذكّرى است براى جهانيان» و سفره گسترده اى است براى عام و خاص و تمام انسان ها (إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ)

*

آنها در واقع به اين خاطر گمراه شده اند، كه: چشم بازو بينا و گوش شنوا ندارند، به همين جهت، «بسيارى از آيات خدا در آسمان ها و زمين وجود دارد كه آنها از كنارش مى گذرند و از آن رويگردانند» (وَ كَأَيِّنْ مِنْ آيَة فِى السَّمَـوَاتِ وَالاَْرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْهَا وَ هُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ)

همين حوادثى را كه همه روز با چشم خود مى نگرند: خورشيد، صبحگاهان سر از افق مشرق برمى دارد، و اشعه طلايى خود را بر كوه ها و درّه ها و صحراها و درياها مى پاشد، و شامگاهان، در افق مغرب فرو مى رود، و پرده سنگين و سياه شب بر همه جا مى افتد.

اسرار اين نظام شگرف، اين طلوع و غروب، اين غوغاى حيات در زندگى در گياهان، پرندگان، حشرات و انسان ها، و اين زمزمه جويباران، اين همهمه نسيم و اين همه نقش عجب كه بر در و ديوار وجود است، به اندازه اى آشكار مى باشد كه هر كه آنها و خالقش نينديشد، همچنان نقش بوَد بر ديوار!

فراوانند امور كوچك و ظاهراً بى اهمّيّتى كه ما هميشه با بى اعتنايى از كنار آنها مى گذريم، امّا ناگهان دانشمندى ژرف بين پس از ماه ها يا سال ها مطالعه روى آن، اسرار عجيبى كشف مى كند، كه دهان جهانيان از تعجّب باز مى مانَد.

اصولاً، مهم اين است كه: ما بدانيم: در اين عالم هيچ چيز ساده و بى اهمّيّت نيست; چرا كه همگى مصنوع و مخلوق خدايى است كه علمش بى انتها و حكمتش بى پايان است، ساده و بى اهمّيّت آنها هستند كه جهان را بى اهمّيّت و سرسرى مى دانند.

بنابراين، اگر به آيات قرآن كه بر تو نازل مى شود، ايمان نياورند تعجّب نكن; چرا كه آنها به آيات آفرينش و خلقت - كه از هر سو آنان را احاطه شان كرده- نيز ايمان نياورده اند!

*

در آيه بعد اضافه مى كند: «آنها هم كه ايمان مى آورند، ايمان اكثرشان خالص نيست بلكه آميخته با شرك است» (وَ مَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللهِ إِلاَّ وَ هُمْ مُشْرِكُونَ)

ممكن است، خودشان چنين تصوّر كنند: مؤمنان خالصى هستند، ولى غالباً رگه هاى شرك در افكار و گفتار و كردارشان، وجود دارد.

ايمان تنها اين نيست كه انسان اعتقاد به وجود خدا داشته باشد، بلكه يك موحّد خالص، كسى است كه غير از خدا معبودى، به هيچ صورت، در دل و جان او نباشد، گفتارش براى خدا اعمالش براى خدا، و هر كارش براى او انجام پذيرد، قانونى جز قانون خدا را به رسميّت نشناسد، و طوق بندگى غير او را بر گردن ننهد، و فرمان هاى الهى را خواه مطابق تمايلاتش باشد، يا نه، از جان و دل بپذيرد، و بر سر دو راهى هاى «خدا» و «هوا»، همواره خدا را مقدّم بشمرد، اين است ايمان خالص، از هر گونه شرك: شرك در عقيده، شرك در سخن و شرك در عمل.

و راستى اگر بخواهيم حساب دقيقى در اين زمينه بكنيم، موحّدان راستين و خالص و واقعى بسيار كم اند!

به همين دليل، در روايات اسلامى مى خوانيم: امام صادق(عليه السلام) فرمود: «إنَّ الشِّركَ أخفى مِن دَبيبِ النَّملِ»: «شرك در اعمال انسان مخفى تر است از حركت مورچه».(2)

و يا مى خوانيم: «إنَّ أخوَفَ ما أخافُ عَلَيكُمُ الشِّركَ الأصغَرَ، قالوا وَ ما الشِّركُ الأصغَرُ يا رَسولَ اللهِ؟ قالَ الرّيا، يَقولُ اللهُ تَعالى يَومَ القيامَةِ إذا جاءَ النّاسُ بِأعمالِهِم، إذهَبوا إلَى الَّذينَ كُنتُم تُرائونَ فِى الدُّنيا، فَانظُروا هَل تَجِدونَ عِندَهُم مِن جَزاء؟»:

«خطرناك ترين چيزى كه از آن بر شما مى ترسم، شرك اصغر است. اصحاب گفتند: شرك اصغر چيست اى رسول خدا؟ فرمود: رياكارى، روز قيامت هنگامى كه مردم با اعمال خود در پيشگاه خدا حاضر مى شوند، پروردگار، به آنها كه در دنيا «ريا» كردند مى فرمايد: به سراغ كسانى كه به خاطر آنها «ريا» كرديد، برويد، ببينيد پاداشى نزد آنها مى يابيد؟»(3)

از امام باقر(عليه السلام) در تفسير آيه فوق نقل شده كه، فرمود: «شِركُ طاعَة وَ لَيسَ شِركُ عِبادَة وَالمَعاصي الَّتى يَرتَكِبونَ فَهِىَ شِركُ طاعَة أطاعوا فيها الشّيطانَ فَاشرَكوا بِاللهِ في الطّاعَةِ لِغَيرِهِ»: «منظور از اين آيه، شرك در اطاعت است، نه شرك عبادت، و گناهانى كه مردم مرتكب مى شوند شرك اطاعت است; چرا كه در آن اطاعت شيطان مى كنند و به خاطر اين عمل براى خدا شريكى در اطاعت قائل مى شوند».(4)

در بعضى از روايات ديگر، مى خوانيم كه منظور: «شرك نعمت». است به اين معنى كه موهبتى از خداوند به انسان برسد، و بگويد اين موهبت از ناحيه فلان كس به من رسيده، اگر او نبود من مى مردم! يا زندگانيم بر باد مى رفت و بيچاره مى شدم!(5) در اينجا غير خدا را شريك خدا در بخشيدن روزى و مواهب شمرده است.

خلاصه اينكه: منظور از «شرك» در آيه فوق كفر و انكار خدا و بت پرستى به صورت رسمى نيست; چنانكه از امام علىّ بن موسى الرّضا(عليه السلام)نقل شده فرمود: «شِركُ لا يَبلُغُ بِهِ الكُفرَ».(6)

ولى «شرك» به معنى وسيع كلمه، همه اينها را شامل مى شود.

در آخرين آيه مورد بحث، به آنها كه ايمان نياورده اند، و از كنار آيات روشن الهى بى خبر مى گذرند، و در اعمال خود مشركند، هشدار مى دهد كه: «آيا اينها خود را از اين موضوع ايمن مى دانند كه عذاب الهى، ناگهان و بدون مقدمه بر آنها نازل شود، عذابى فراگير، كه همه آنها را در بر گيرد»؟! (اَفَأَمِنُوا اَنْ تَأتيَهُم غَاشَيِهٌ مِن عَذابِ اللَّهِ).

«و يا اينكه قيامت، ناگهانى فرا رسد، و دادگاه بزرگ الهى تشكيل گردد و به حساب آنها برسند، در حالى كه آنها بى خبر و غافلند»؟! (أَوْ تَأْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً وَ هُمْ لاَ يَشْعُرُونَ).

«غاشيه» به معنى «پوشنده» و «پوشش» است و از جمله به پارچه بزرگ كه روى زين اسب مى اندازند و آن را مى پوشاند «غاشيه» گفته مى شود، و منظور در اينجا بلا و مجازاتى است كه همه بدكاران را فرامى گيرد.(7)

منظور از «ساعة»، قيامت است; چنانكه در بسيارى ديگر از آيات قرآن به همين معنى آمده است.

ولى اين احتمال نيز وجود دارد كه «ساعة»، كنايه از حوادث هولناك بوده  باشد; زيرا آيات قرآن مكرّر مى گويد: شروع قيامت با يك سلسله حوادث فوق العاده هولناك، همچون زلزله ها و طوفان ها و صاعقه ها همراه است، و يا اشاره به ساعت مرگ بوده باشد، ولى تفسير اوّل نزديك تر به نظر مى رسد.

1 . سوره كهف، آيه 6.
2 . «سفينة البحار»، جلد 1، صفحه 697.
3 . تفسير «فى ظلال القرآن»، جلد 5، صفحه 54.
4 . «نورالثقلين»، جلد 2، صفحه 475 ; تفسير «برهان»، جلد 2، صفحه 274.
5 . «نورالثقلين»، جلد 2، صفحه 476.
6 . همان، صفحه 475.
7 . مؤنّث بودن «غاشية» به خاطر آن است كه صفت براى كلمه «عقوبة» است، كه در تقدير مى باشد.

▲سوره یوسف/ 108 تا 111

(108)قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللهِ عَلَى بَصِيرَة أَنَا وَمَنْ اتَّبَعَنِي وَسُبْحَانَ اللهِ وَمَا أَنَا مِنْ الْمُشْرِكِينَ

(109)وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلاَّ رِجَالا نُوحِي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الاَْرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدَارُ الاْخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا أَفَلاَ تَعْقِلُونَ

(110) حَتَّى إِذَا اسْتَيْئَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جَاءَهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّىَ مَنْ نَشَاءُ وَلاَ يُرَدُّ بَأْسُنَا عَنْ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ

(111) لَقَدْ كَانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لاُِوْلِي الاَْلْبَابِ مَا كَانَ حَدِيثاً يُفْتَرَى وَلَكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْصِيلَ كُلِّ شَيْء وَهُدىً وَرَحْمَةً لِقَوْم يُؤْمِنُونَ

ترجمه:

108. «بگو: اين راه من است! من و پيروانم، با بصيرت كامل، به سوى خدا دعوت مى كنيم. منزّه است خدا! و من از مشركان نيستم.»

109. «و ما نفرستاديم پيش از تو، جز مردانى از اهل آبادى ها كه به آنها وحى مى كرديم. آيا (مخالفان دعوت تو،) در زمين سير نكردند تا ببينند سرانجام كسانى كه پيش از آنها بودند چگونه شد؟! و سراى آخرت براى پرهيزگاران بهتر است! آيا فكر نمى كنيد؟!»

110. «(پيامبران به دعوت خود، و دشمنان به مخالفت با آنها، همچنان ادامه دادند) تا آن گاه كه پيامبران مأيوس شدند، و (گروهى) گمان كردند كه به آنان دروغ گفته شده است; در اين هنگام، يارى ما به سراغ آنها آمد; آنان را كه خواستيم نجات يافتند; و مجازات و عذاب ما از قوم گنهكار بازگردانده نمى شود».

111. «به راستى در سرگذشت آنها عبرتى براى صاحبان انديشه بود. اينها داستان دروغين نبود; بلكه (وحى آسمانى است، و) با كتب آسمانى پيشين هماهنگ است; و در آن است شرح هر چيزى (كه مايه سعادت انسان است); و هدايت و رحمتى است براى گروهى كه ايمان مى آورند».

▲تفسير

▲زنده ترين درس هاى عبرت

در نخستين آيه مورد بحث، پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) مأموريّت پيدا مى كند كه آيين و روش و خطّ خود را مشخّص كند، مى فرمايد: «بگو: اين راه و طريقه من اين است (كه)، همگان را به سوى اللّه (خداوند واحد و يكتا) دعوت كنم» (قُلْ هَـذِهِ سَبِيلِى أَدْعُو إِلَى اللهِ)

سپس اضافه مى كند: «من اين راه را بى اطّلاع يا از روى تقليد، نمى پيمايم، بلكه از روى آگاهى و بصيرت، خود و پيروانم همه مردم جهان را به سوى اين طريقه مى خوانيم (عَلَى بَصِيرَة أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِى)

اين جمله، نشان مى دهد كه هر مسلمانى كه پيرو پيامبر(صلى الله عليه وآله) است به نوبه خود دعوت كننده به سوى حقّ است و بايد با سخن و عملش ديگران را به راه «الله» دعوت كند.

و نيز نشان مى دهد: «رهبر» بايد داراى بصيرت و بينايى و آگاهى كافى باشد، وگرنه دعوتش به سوى حق نخواهد بود.

پس از آن براى تأكيد، مى گويد: «خداوند يعنى همان كسى كه من به سوى او دعوت مى كنم پاك و) منزّه است» از هر عيب و نقص و شبيه و شريك» (وَ سُبْحَانَ اللهِ).

باز هم براى تأكيد بيشتر مى گويد: «من از مشركان نيستم»! و هيچ گونه شريك و شبيهى براى او قائل نخواهم بود (وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ).

در واقع، اين از وظايف يك رهبر راستين است كه با صراحت برنامه ها و اهداف خود را اعلام كند، و هم خود و هم پيروانش از برنامه واحد و مشخّص و روشنى پيروى كنند، نه اينكه هاله اى از ابهام، هدف و روش آنها را فراگرفته باشد و يا هر كدام به راهى بروند.

اصولاً يكى از راه هاى شناخت رهبران راستين از دروغين همين است كه اينها با صراحت سخن مى گويند و راهشان روشن است، آنها براى اينكه بتوانند سرپوشى به روى كارهاى خود بگذارند، هميشه به سراغ سخنان مبهم و چندپهلو مى روند.

قرار گرفتن اين آيه، به دنبال آيات «يوسف»(عليه السلام)، اشاره اى است به اينكه راه و رسم من از راه و رسم «يوسف»(عليه السلام)، پيامبر بزرگ الهى نيز جدا نيست، او هم همواره، - حتّى در كنج زندان - دعوت به «الله الواحد القهّار» مى كرد، و غير او را اسم هاى بى مسمّايى مى شمرد كه از روى تقليد از جاهلانى به جاهلان ديگرى رسيده است، آرى، روش من و روش همه پيامبران نيز همين است.

از آنجا كه يك اشكالِ هميشگىِ اقوام گمراه و نادان به پيامبران اين بوده است كه چرا آنها انسانند؟ چرا اين وظيفه بر دوش فرشته اى گذاشته نشده است؟ و طبعاً مردم عصر جاهليّت نيز همين ايراد را به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در برابر اين دعوت بزرگش داشتند، قرآن مجيد يك بار ديگر به اين ايراد پاسخ مى گويد: «ما هيچ پيامبرى را قبل از تو نفرستاديم مگر اينكه: آنها مردانى بودند كه وحى به آنها فرستاده مى شد، مردانى كه از شهرهاى آباد و مراكز جمعيّت برخاستند» (وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلاَّ رِجَالاً نُوحِى إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى)

آنها نيز در همين شهرها و آبادى ها، همچون ساير انسان ها زندگى مى كردند، و در ميان مردم رفتوآمد داشتند و از دردها و نيازها و مشكلاتشان به خوبى آگاه بودند.

تعبير، به «مِن أهلِ القُرى» - با توجّه به اينكه: «قريه» در لغت عرب، به هرگونه شهر و آبادى گفته مى شود، در مقابل «بدو» كه به بيابان اطلاق مى گردد- ممكن است، ضمناً به اين باشد كه: پيامبران الهى هرگز از ميان مردم بيابان نشين برنخاستند (همان گونه كه بعضى از مفسّران نيز تصريح كرده اند); چراكه بيابانگردها معمولاً گرفتار جهل و نادانى و قساوتند و از مسائل زندگى و نيازهاى معنوى و مادّى، كمتر آگاهى دارند.

درست است كه در سرزمين حجاز، اعراب بيابان گرد فراوان بودند، ولى پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) از «مكّه» كه در آن موقع شهر نسبتاً بزرگى بود، برخاست.

و نيز درست است كه شهر «كنعان» در برابر سرزمين «مصر»، كه «يوسف»(عليه السلام)در آن حكومت مى كرد، چندان اهمّيّتى نداشت و به همين دليل «يوسف»(عليه السلام)درباره آن تعبير به «بدو» كرد، ولى مى دانيم كه «يعقوب»(عليه السلام) پيامبر الهى و فرزندانش هرگز بيابان گرد و بيابان نشين نبودند، بلكه در شهر كوچك «كنعان» زندگى داشتند.

سپس اضافه مى كند: براى اينكه اينها بدانند سرانجام مخالفتهايشان، با دعوت تو، كه دعوت به سوى توحيد است، چه خواهد بود؟ خوب است بروند و آثار پيشينيان را بنگرند، «آيا آنها در زمين سير نكردند تا ببينند عاقبت اقوام گذشته چگونه بود؟» (أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِى الاَْرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ)

كه اين «سير در أرض» و گردش در روى زمين، مشاهده آثار گذشتگان، و ويرانى قصرها و آبادى هايى كه در زير ضربات عذاب الهى در هم كوبيده شد، بهترين درس را به آنها مى دهد، و محسوس، و براى همگان قابل لمس!

و در پايان آيه، مى فرمايد: «و سراى آخرت براى پرهيزگاران مسلماً بهتر  است» (وَ لَدَارُ الاْخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا).

«آيا تعقل نمى كنيد؟ و فكر و انديشه خود را به كار نمى اندازيد؟» (أَفَلاَ تَعْقِلُونَ).

چرا كه اينجا سرايى است ناپايدار و آميخته با انواع مصائب و آلام و دردها. اما سرايى است جاويدانى و خالى از هرگونه رنج و ناراحتى.

در آيه بعد، اشاره از حسّاس ترين و بحرانى ترين لحظات زندگى پيامبران كرده، مى گويد: «پيامبران الهى در راه دعوت به سوى حق، همچنان پافشارى داشتند و اقوام گمراه و سركش، همچنان به مخالفت خود ادامه مى دادند تا آنجا كه پيامبران از آنها مأيوس شدند، و گمان بردند كه حتى گروه اندك مومنان به آنها دروغ گفته اند و آنها در مسير دعوت خويش تنهاى تنها هستند، در اين هنگام كه اميد آنها از همه جا بريده شد، نصرت و پيروزى از ناحيه ما فرا رسيد، و هر كس را مى خواستيم و شايسته مى ديديم، نجات مى داديم» (حَتَّى إِذَا اسْتَيْئَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جَاءَهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّىَ مَنْ نَشَاءُ)(1)

و در پايان آيه مى فرمايد: «عذاب و مجازات ما از قوم گناهكار و مجرم بازگردانده نمى شود» (وَ لاَ يُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ)

اين يك سنّت الهى است، كه مجرمان پس از اصرار بر كار خود و بستن  تمام درهاى هدايت به روى خويشتن، و خلاصه پس از اتمام حجّت، مجازات هاى الهى به سراغشان مى آيد و هيچ قدرتى قادر بر دفع آن نيست.

در تفسير آيه فوق و اينكه جمله «وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا»، بيان حال چه گروهى را مى كند، در ميان مفسّران گفتوگو است.

آنچه در بالا گفتيم، تفسيرى است كه بسيارى از بزرگان علماى تفسير آن را برگزيده اند و خلاصه اش اين است كه: كار پيامبران به جايى مى رسيد كه: «گمان مى كردند، همه مردم و بدون استثنا، آنها را تكذيب خواهند كرد»، و حتّى گروهى از مؤمنان كه اظهار ايمان مى كنند آنها نيز در عقيده خود ثابت قدم نيستند!

اين احتمال نيز در تفسير آيه داده شده است كه فاعل «وَ ظَنُّوا»، مؤمنان اند.

يعنى مشكلات و بحران هابه حدّى بود كه ايمان آورندگان، چنين مى پنداشتند; نكند وعده نصرت و پيروزى كه پيامبران داده اند، خلاف باشد؟! و اين سوءِ ظن و تزلزل ناشى از آن براى افرادى كه تازه ايمان آورده اند، چندان بعيد نيست.

بعضى نيز تفسير سومى، براى آيه ذكر كرده اند كه خلاصه اش اين است:

پيامبران بدون شك، بشر بودند. هنگامى كه در طوفانى ترين حالات قرار مى گرفتند، همان حالتى كه كارد به استخوانشان مى رسيد و تمام درها ظاهراً به روى آنها بسته مى شد و هيچ راه گشايشى به نظر نمى رسيد، ضربات طوفان هاى حوادث پيوسته آنها را در هم مى كوبيد و فرياد  مؤمنانى كه كاسه صبرشان لبريز شده بود مرتّباً در گوش آنها نواخته مى شد.

آرى، در اين حالت در يك لحظه ناپايدار به مقتضاى طبع بشرى، اين فكر، بى اختيار به مغز آنها مى افتاد كه نكند وعده پيروزى، خلاف از آب در آيد! و يا اينكه ممكن است وعده پيروزى مشروط به شرايطى باشد كه حاصل نشده باشد، امّا به زودى بر اين خيال پيروز مى شدند و آن را از صفحه خاطر دور مى كردند و برق اميد در دل آنها مى درخشيد و به دنبال آن، طلايع پيروزى آشكار مى شد».

شاهد اين تفسير را از آيه 214 سوره «بقره» گرفته اند آنجا كه مى فرمايد: (حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللهِ): «اقوام پيشين آن چنان در تنگناى بأساء و ضرّاء قرار مى گرفتند و بر خود مى لرزيدند، تا آنجا كه پيامبرشان و آنها كه با او ايمان آورده بودند صدا مى زدند: كجاست يارى خدا؟» «ولى، به آنها پاسخ داده مى شد: (أَلاَ إِنَّ نَصْرَ اللهِ قَرِيبٌ): «پيروزى خدا نزديك است».(2)

امّا جمعى از مفسّران، همانند «طبرسى» در «مجمع البيان» و «فخر رازى» در «تفسير كبير»، بعد از ذكر اين احتمال، آن را بعيد شمرده اند; چرا كه اين مقدار هم از مقام انبيا دور است، و به هر حال صحيح تر همان تفسير نخست است.

آخرين آيه اين سوره، محتواى بسيار جامعى دارد، كه تمام بحث هايى كه در اين سوره گذشت به طور فشرده در آن جمع است. و آن اينكه: «در سرگذشت «يوسف»(عليه السلام)، برادرانش، و انبيا و رسولان گذشته و اقوام مؤمن و بى ايمان، درسهاى بزرگ عبرت براى همه انديشمندان است» (لَقَدْ كَانَ فِى قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لاُِوْلِى الاَْلْبَابِ)

آيينه اى است كه مى توانند در آن، عوامل پيروزى و شكست، كاميابى و ناكامى، خوشبختى و بدبختى، سربلندى و ذلّت و خلاصه آنچه در زندگى انسان ارزش دارد، و آنچه بى ارزش است، در آن ببينند، آيينه اى كه عصاره تمام تجربيّات اقوام پيشين و رهبران بزرگ در آن به چشم مى خورد و مشاهده آن، عمر كوتاه مدّت هر انسان را به اندازه عمر تمام بشرّيت طولانى مى كند!

ولى تنها، «اولواالألباب» و صاحبان مغز و انديشه هستند كه توانايى مشاهده اين نقوش عبرت را بر صفحه اين آيينه عجيب دارند.

و به دنبال آن اضافه مى كند: «آنچه گفته شد، يك افسانه ساختگى و داستان خيالى دروغين نبود» (مَا كَانَ حَدِيثًا يُفْتَرَى)

اين آيات كه بر تو نازل شده و پرده از روى تاريخ صحيح گذشتگان برداشته ساخته مغز و انديشه تو نيست، «بلكه يك وحى بزرگ آسمانى است، كه كتب اصيل انبياى پيشين را نيز تصديق و گواهى مى كند» (وَ  لَـكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِى بَيْنَ يَدَيْهِ)

به علاوه، «هر آنچه انسان به آن نياز دارد، و در سعادت و تكامل او دخيل است، در اين آيات آمده است» (وَ تَفْصِيلَ كُلِّ شَىْء)

و به همين دليل; «مايه هدايت جستجوگران و مايه رحمت براى همه كسانى است، كه ايمان مى آورند» (وَ هُدًى وَ رَحْمَةً لِقَوْم يُؤْمِنُونَ)

آيه فوق، گويا مى خواهد به اين نكته مهم اشاره كند كه: داستان هاى ساختگى زيبا و دل انگيز بسيار است و هميشه در ميان همه اقوام، افسانه هاى خيالى جالب فراوان بوده است، مبادا كسى تصوّر كند سرگذشت «يوسف»(عليه السلام) و يا سرگذشت پيامبران ديگر، كه در قرآن آمده، از اين قبيل است.

مهم اين است كه: اين سرگذشت هاى عبرت انگيز و تكان دهنده، همه عين واقعيّت است و كمترين انحراف از واقعيّت و عينيّت خارجى در آن وجود ندارد، و به همين دليل تأثير آن فوق العاده زياد است.

چرا كه مى دانيم، افسانه هاى خيالى هر قدر جالب و تكان دهنده تنظيم شده باشند، تأثير آنها در برابر يك سرگذشت واقعى ناچيز است; زيرا:

اوّلاً - هنگامى كه شنونده و خواننده به هيجان انگيزترين لحظات داستان مى رسد، و مى رود كه تكانى بخورد، ناگهان اين برق در مغز او پيدا مى شود كه اين يك خيال و پندار بيش نيست!

ثانياً - اين سرگذشت ها، در واقع بيانگر فكر طرّاح آنهاست، او است كه  عصاره افكار و خواسته هايش را در چهره و افعال قهرمان داستان مجسّم مى كند،

و بنابراين، چيزى فراتر از فكر يك انسان نيست، و اين با يك واقعيّت عينى فرقى بسيار دارد و نمى تواند بيش از موعظه و اندرز گوينده آن بوده باشد، امّا تاريخ واقعى انسان ها چنين نيست، پربار و پربركت و از هر نظر راهگشا است.

پروردگارا! چشمى بينا و گوشى شنوا و قلبى دانا به ما مرحمت كن، تا بتوانيم در سرگذشت پيشينيان راه هاى نجات خود را از مشكلاتى كه اكنون در آن غوطهوريم بيابيم.

خداوندا! به ما ديده اى تيزبين ده، تا عاقبت زندگى اقوامى را كه پس از پيروزى به خاطر اختلاف و پراكندگى، گرفتار دردناك ترين شكست ها شدند ببينيم و از آن راهى كه آنها رفتند نرويم.

بارالها! آن چنان نيت خالصى به ما عطا كن، كه پا بر سر ديو نفس بگذاريم و آن چنان معرفتى كه با پيروزى مغرور نشويم، و آن چنان گذشتى كه اگر ديگرى كارى را بهتر از ما انجام مى دهد، به او واگذار كنيم.

كه اگر اينها را به ما مرحمت كنى، مى توانيم بر همه مشكلات پيروز شويم، و چراغ اسلام و قرآن را در دنيا روشن و زنده نگه داريم.

1 . «حتّى» به صورت غايت براى جمله محذوفى ذكر شده است و تقدير آن چنين است: «إنَّ الرُّسُلَ أقاموا عِلى دَعوَتِهِم والكافِرينَ بِهِم عَلى مُخالَفَتِهِم حَتّى إذا استَيئَسَ الرُّسُلُ...».
2 . سوره بقره، آيه 214.

آمين يا ربّ العالمين

پايان سوره يوسف

▲سوره رعد

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 43 آيه است

▲محتواى سوره رعد

همان گونه كه قبلا هم گفته ايم، سوره هاى «مكّى» چون در آغاز دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله)و به هنگام درگيرى شديد با مشركان، نازل شده است،

غالباً پيرامون مسائل عقيدتى مخصوصاً دعوت به توحيد و مبارزه با شرك و اثبات معاد سخن مى گويد، در حالى كه سوره هاى «مدنى» كه پس از گسترش اسلام و تشكيل حكومت اسلامى نازل گرديد، پيرامون احكام و مسائل مربوط به نظامات اجتماعى، طبق نيازمندى هاى جامعه، بحث مى كند.

سوره مورد بحث (سوره رعد) كه از سوره هاى «مكّى» است نيز همين برنامه را تعقيب كرده است و پس از اشاره به حقّانيّت و عظمت قرآن، به بيان آيات توحيد و اسرار آفرينش كه نشانه هاى ذات پاك خدا هستند، مى پردازد.

گاهى، از برافراشتن آسمان هاى بى ستون سخن مى گويد، و زمانى، از تسخير خورشيد و ماه به فرمان خدا.

گاه، از گسترش زمين و آفرينش كوه ها و نهرها و درختان و ميوه ها،

و زمانى، از پرده هاى آرام بخش شب كه روز را مى پوشانَد.

و گاه، دست مردم را مى گيرد و به ميان باغ هاى انگور و نخلستان و لابه لاى زراعت ها مى برد، و شگفتى هاى آنها را برمى شمرَد.

سپس به بحث معاد و زندگى نوين انسان و دادگاه عدل پروردگار مى پردازد

و اين «مجموعه معرّفى مبدأ و معاد» را، با بيان مسؤوليّت هاى مردم و وظايفشان و اينكه، هر گونه تغيير و دگرگونى در سرنوشت آنها، بايد از ناحيه خود آنان شروع شود، تكميل مى كند.

دگربار به مسأله توحيد بازمى گردد، و از تسبيح رعد و وحشت آدميان از برق و صاعقه، بحث مى كند، و زمانى از سجده آسمانيان و زمينى ها در برابر عظمت پروردگار.

سپس، براى اينكه چشم ها و گوش ها را بگشايد و انديشه ها را بيدار كند، و بى خاصيّت بودن بت هاى ساخته و پرداخته دست بشر را روشن سازد، آنها را به انديشه و تفكّر دعوت مى كند و براى شناخت حقّ و باطل، مثال مى زند، مثال هايى زنده و محسوس، و براى همه قابل درك.

و از آنجا كه ثمره نهايى ايمان به توحيد و معاد، همان برنامه هاى سازنده عملى است، به دنبال اين بحث ها، مردم را به وفاى به عهد و صله رَحِم و صبر و استقامت و انفاق در پنهان و آشكار و ترك انتقامجويى دعوت مى كند.

دگر بار به آنها نشان مى دهد كه زندگى دنيا ناپايدار است، و آرامش و  اطمينان جز در سايه ايمان به خدا، حاصل نمى شود.

و سرانجام دست مردم را مى گيرد، و به اعماق تاريخ مى كشاند و سرگذشت دردناك اقوام ياغى و سركش گذشته و آنهائى كه حق را پوشاندند، يا مردم را از حق بازداشتند به طور مشخّص نشان مى دهد، و با تهديد كفّار با تعبيراتى تكان دهنده، سوره را پايان مى بخشد.

بنابراين، سوره «رعد»، از عقايد و ايمان، شروع مى شود و به اعمال و برنامه هاى انسان سازى پايان مى يابد.

▲سوره رعد/ 1 تا 4

(1)المر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ وَالَّذِي أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يُؤْمِنُونَ

(2) اللهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَوَاتِ بِغَيْرِ عَمَد تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لاَِجَل مُسَمّىً يُدَبِّرُ الاَْمْرَ يُفَصِّلُ الآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ

(3)وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الاَْرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِىَ وَأَنْهَاراً وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لاَيَات لِقَوْم يَتَفَكَّرُونَ

(4) وَفِي الاَْرْضِ قِطَعٌ مُتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِنْ أَعْنَاب وَزَرْعٌ وَنَخِيلٌ صِنْوَانٌ وَغَيْرُ صِنْوَان يُسْقَى بِمَاء وَاحِد وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْض فِي الاُْكُلِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لاَيَات لِقَوْم يَعْقِلُونَ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده مهربان

1. «المر، اينها آيات كتاب الهى است; و آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده، حقّ است; هر چند بيشتر مردم ايمان نمى آورند».

2. «خدا همان كسى است كه آسمان ها را، بدون ستون هايى كه بتوانيد آنها را ببينيد، برافراشت، سپس بر عرش (قدرت) قرار گرفت; (و به تدبير جهان پرداخت); و خورشيد و ماه را مسخّر ساخت، كه هر كدام تا زمان معيّنى حركت دارند. كارها را او تدبير مى كند; آيات را (براى شما) تشريح مى نمايد; شايد به لقاى پروردگارتان يقين پيدا كنيد».

3. «و او كسى است كه زمين را گسترد; و در آن كوه هاى استوار و نهرهايى قرارداد; و در آن از انواع ميوه ها يك جفت آفريد; (پرده سياه) شب را بر روز مى پوشانَد; در اينها نشانه هايى است براى گروهى كه تفكّر مى كنند».

4. «و در روى زمين، قطعات متفاوتى در كنار هم وجود دارد; و باغ هايى از انگور و زراعت و نخل ها، (و درختان ميوه گوناگون) كه گاه بر يك پايه مى رويند و گاه بر دو پايه; (و عجب آنكه) همه آنها از يك آب سيراب مى شوند! و با اين حال، بعضى از آنها را از جهت ميوه بر ديگرى برترى مى دهيم; در اينها نشانه هايى است براى گروهى كه مى انديشند».

▲تفسير

▲نشانه هاى خدا در آسمان ها و زمين و جهان گياهان

بار ديگر به حروف مقطّعه قرآن، كه در 29 سوره آمده است، در آغاز اين سوره برخورد مى كنيم، منتهى حروف مقطّعه اى، كه در اينجا ذكر شده، در واقع تركيبى است از «الم» كه در آغاز چند سوره آمده و «الر» كه در آغاز چند سوره ديگر بيان شده، و در واقع اين سوره تنها سوره اى است كه در آغاز آن حروف المر ديده مى شود.

و از آنجا كه به نظر مى رسد، حروف مقطّعه آغاز هر سوره، پيوند مستقيمى با محتواى آن سوره دارد، محتمل است اين تركيب كه در آغاز سوره  «رعد» است، اشاره به اين باشد كه محتواى سوره «رعد» جامع محتواى هر دو گروه از سوره هايى است كه با «الم» و «الر» آغاز مى شود، و اتّفاقاً دقّت در محتواى اين سوره ها، اين موضوع را تأييد مى كند.

درباره تفسير «حروف مقطّعه» قرآن، تاكنون در آغاز سوره هاى «بقره» و «آل عمران» و «اعراف»، بحث هاى مشروحى داشته ايم، كه نيازى به تكرار آنها نمى بينيم.

به هرحال، نخستين آيه اين سوره، از عظمت قرآن سخن مى گويد، مى فرمايد: «اينها آيات كتاب آسمانى است» (تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ)(1)

«و آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است حقّ است» (وَالَّذِى أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ)

و جاى هيچ گونه شك و ترديدى در آن ديده نمى شود; چرا كه بيان كننده حقايق عينى جهان آفرينش و روابط آن با انسان ها، مى باشد.

حقّى است كه با باطل، آميخته نشده و به همين دليل نشانه هاى حقّانيّتش از چهره اش هويدا است و نياز به استدلال بيشترى ندارد.

«ولى بيشتر مردم اما با اين همه، مردم بوالهوس و نادان كه اكثريت را تشكيل مى دهند به اين آيات ايمان نمى آورند» (وَ لَـكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يُؤْمِنُونَ)

چراكه اگر انسان را به حال خودش واگذارند و پيروى از معلّمى پاكدل، كه  در مسير زندگى، هدايت و تربيّتش كند را نپذيرد، و همچنان در پيروى از هوس ها آزاد باشد، غالباً راه را گم كرده، و به بيراهه مى رود.

امّا اگر مربّيان الهى و هاديان راه حق، امام و پيشواى آنها باشند، و او خود را در اختيارشان بگذارد، اكثريّت به راه حق مى روند.

سپس به تشريح قسمت مهمّى از دلايل توحيد و نشانه هاى خدا در جهان آفرينش مى پردازد، و انسان خاكى را در پهنه آسمان ها به گردش وامى دارد، و اين كرات باعظمت و نظام و حركت و اسرار آن را به او نشان مى دهد، تا به قدرت بى پايان و حكمت بى انتهايش پى برد، و چه زيبا مى گويد:

«خدا همان كسى است كه آسمان ها را چنان كه مى بينيد بدون ستون برپاداشت» يا «آنها را با ستون هاى نامرئى برافراشت» (اللهُ الَّذِى رَفَعَ السَّمَـوَاتِ بِغَيْرِ عَمَد تَرَوْنَهَا)(2)

براى جمله «بِغَيْرِ عَمَد تَرَوْنَهَا» دو تفسير گفته اند: نخست اينكه: «همانگونه كه مى بينيد آسمان، بى ستون است» گويى در اصل چنين بوده: (تَرَوْنَهَا بِغَيْرِ عَمَد)

ديگر اينكه، «ترونها» صفت براى «عَمَد» بوده باشد. كه معنيش چنين است: «آسمان ها را بدون ستونى كه مرئى باشد برافراشته است»، كه لازمه آن وجود ستونى براى آسمان است، امّا ستونى نامرئى!.

و اين همان است كه از امام علىّ بن موسى الرّضا(عليه السلام) در حديث «حسين بن خالد» آمده است، او مى گويد: از امام ابى الحسن الرّضا(عليه السلام) پرسيدم: اينكه خداوند فرموده: (وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْحُبُكِ)(3) (سوگند به آسمان كه داراى راه هاست) يعنى چه؟ فرمود: «اين آسمان راه هايى به سوى زمين دارد.

«حسين بن خالد» مى گويد: عرض كردم: چگونه مى تواند راه ارتباطى با زمين داشته باشد در حالى كه خداوند مى فرمايد آسمان ها بى ستون است؟

امام فرمود: «سُبحانَ اللهِ، ألَيسَ اللهُ يَقولُ بِغَيرِ عَمَد تَرَونَها؟ قُلتُ بَلى، فَقالَ ثَمَّ عَمَدٌ وَ لكِن لا تَرَونَها»: «عجيب است، آيا خداوند نمى فرمايد: بدون ستونى كه قابل مشاهده باشد؟ من عرض كردم آرى، فرمود: پس ستون هايى هست و ليكن شما آن را نمى بينيد».(4)

اين آيه، با توجّه به حديثى كه در تفسير آن وارد شده است، پرده از روى يك حقيقت علمى برداشته كه در زمان نزول آيات، بر كسى آشكار نبود، چرا كه در آن زمان «هيئت بطليموس» با قدرت هر چه تمامتر، بر محافل علمى جهان و بر افكار مردم، حكومت مى كرد، و طبق آن آسمان ها به صورت كراتى تودرتو همانند طبقات پياز روى هم قرار داشتند، و طبعاً هيچ كدام معلّق و بى ستون نبود بلكه هر يك بر ديگرى تكيه داشت، ولى حدود هزار سال بعد از نزول اين آيات، علم و دانش بشر به اينجا رسيد كه افلاك پوست پيازى، به كلّى موهوم است و آنچه واقعيّت دارد، اين است كه كرات آسمان هر كدام در مدار و جايگاه خود، معلّق و ثابتند، بى آنكه تكيه گاهى داشته باشند، و تنها چيزى كه آنها را در جاى خود ثابت مى دارد، تعادل قوه جاذبه و دافعه است كه يكى ارتباط با جرم اين كرات دارد و ديگرى، مربوط به حركت آنهاست.

اين تعادل جاذبه و دافعه، به صورت يك ستون نامرئى، كرات آسمان را در جاى خود نگه داشته است.

حديثى كه از اميرمومنان على(عليه السلام) در اين زمينه نقل شده، بسيار جالب است، طبق اين حديث امام(عليه السلام) فرمود: «هذِهِ النُّجومُ الَّتي في السَّماءِ مَدائِنُ مِثلُ المَدائنِ الَّذي في الأرضِ مَربوطَةٌ كُلُّ مَدينَة إلى عَمود مِن نور»: «اين ستارگانى كه در آسمانند، شهرهايى هستند همچون شهرهاى روى زمين، كه هر شهرى با شهر ديگر (هر ستاره اى با ستاره ديگر) با ستونى از نور مربوط است».(5)

آيا تعبيرى روشن تر و رساتر از «ستون نامرئى» يا «ستونى از نور» در افق ادبيّات آن روز، براى ذكر امواج جاذبه و تعادل آن با نيروى دافعه پيدا مى شد؟(6)

سپس، مى فرمايد: «خداوند بعد از آفرينش اين آسمان هاى بى ستون، كه نشانه بارز عظمت و قدرت بى انتهاى او است، بر عرش استيلا يافت»، يعنى حكومت عالم هستى را به دست گرفت (ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ)

درباره معنى «عرش» و تسلّط خداوند بر آن در سوره «اعراف» ذيل آيه 54 به قدر كافى بحث شده است.(7)

بعد از بيان آفرينش آسمان ها و حكومت پروردگار بر آنها، سخن از تسخير خورشيد و ماه مى گويد: مى فرمايد: «او كسى است كه خورشيد و ماه را مسخّر و فرمانبردار و خدمتگذار، ساخت» (وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ)

چه تسخيرى از اين بالاتر، كه همه اينها سر بر فرمان او هستند، و خدمتگذار انسان ها و همه موجودات زنده اند; نور مى پاشند، جهانى را روشن مى سازند، بستر موجودات را گرم نگه مى دارند، موجودات زنده را پرورش مى دهند، در درياها جزر و مد مى آفرينند و خلاصه سرچشمه همه حركت ها و بركت ها هستند.

امّا اين نظام جهان مادّه، جاودانى و ابدى نيست، «و هر كدام از خورشيد و ماه تا سرآمد مشخصى كه براى آنها تعيين شده است در مسير خود به حركت ادامه مى دهند» (كُلٌّ يَجْرِى لاَِجَل مُسَمًّى)

و به دنبال آن مى افزايد: اين حركات و گردش ها و آمدوشدها و دگرگونى ها، بى حساب و كتاب نيست، و بدون نتيجه و فائده نمى باشد بلكه: «اوست كه همه كارها را تدبير مى كند»، و براى هر حركتى حسابى، و براى هر حسابى هدفى در نظر گرفته است (يُدَبِّرُ الاَْمْرَ)

«او آيات خويش را براى شما بر مى شمرد و ريزه كارى هاى آنها را شرح مى دهد تا به لقاى پروردگار و سراى ديگر ايمان پيدا كنيد» (يُفَصِّلُ الآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ)

*

به دنبال آيه قبل، كه انسان را به آسمان ها مى برد و آيات الهى را در عالم بالا نشان مى دهد، دومين آيه از آيات توحيدى اين سوره، انسان را به مطالعه زمين و كوه ها و نهرها و انواع ميوه ها و طلوع و غروب خورشيد دعوت مى كند، تا بينديشد كه محلّ آسايش و آرامش او در آغاز چه بوده و چگونه به اين صورت درآمده است.

مى گويد: «و او كسى است كه زمين را گسترش داد» (وَ هُوَ الَّذِى مَدَّ الاَْرْضَ)

آن چنان آن را گسترد، كه براى زندگى انسان و پرورش گياهان و جانداران آماده باشد، گودال ها و سراشيبى هاى تند و خطرناك را بهوسيله فرسايش كوه ها و تبديل سنگ ها به خاك پركرد، و آنها را مسطّح و قابل زندگى ساخت، در حالى كه چين خوردگى هاى نخستين آن چنان بودند كه اجازه زندگى به انسان نمى دادند.

اين احتمال نيز در اين جمله وجود دارد كه منظور از «مَدَّ الأرضَ» اشاره به همان مطلبى باشد كه دانشمندان زمين شناسى مى گويند، كه: تمام زمين در آغاز زيرآب پوشيده بود، سپس آب ها در گودال ها قرار گرفت و خشكى ها تدريجاً از آب سر برآوردند و روز به روز گسترده تر شدند، تا به صورت كنونى درآمدند.

پس از آن به مسأله پيدايش كوه ها اشاره مى كند و مى فرمايد: «خداوند در زمين كوه ها قرار داد» (وَ جَعَلَ فِيهَا رَوَاسِىَ)

همان كوه هايى كه در آيات ديگر قرآن «اَوتاد» (ميخ هاى) زمين معرّفى شده، شايد به دليل اينكه كوه ها از زير به هم پنجه افكنده اند و همچون زرهى تمام سطح زمين را پوشانده، كه هم فشارهاى داخلى را از درون خنثى كنند و هم نيروى فوق العاده جاذبه ماه و جزر و مد را از بيرون، و به اين ترتيب، تزلزل و اضطراب و زلزله هاى مداوم را از ميان ببرند و كره زمين را در آرامش براى زندگى انسان ها، نگه دارند.

ذكر كوه ها بعد از ذكر گسترش زمين، گويا اشاره به آن است كه نه زمين آن چنان گسترده است كه هيچ پستى و بلندى در آن نباشد كه در اين صورت هرگز باران ها و آب ها روى آن قرار نمى گرفت و يا همه جا تبديل به باتلاق مى گشت مى شد و طوفان ها دائماً بر سطح آن جريان داشت، ولى با آفرينش كوه ها از هر دو جهت امن و امان شد.

و نه تمامش كوه و درّه است كه قابل زندگى نباشد. و در مجموع تركيبى است از مناطق مسطّح و صاف، و كوه ها و درّه ها، كه بهترين تركيب را براى زندگى بشر و ساير موجودات زنده، تشكيل مى دهد.

سپس، به آب ها و نهرهايى كه در روى زمين، جريان دارد اشاره كرده مى گويد: «و رودهايى» و در آن نهرهائى قرار داد» (وَ أَنْهَارًا)

سيستم آبيارى زمين بهوسيله كوه ها، و ارتباط كوه ها با نهرها بسيار جالب است، زيرا بسيارى از كوه هاى روى زمين، آب هايى را كه به صورت برف درآمده در قلّه خود يا در شكاف هاى درّه هايشان ذخيره مى كنند، كه تدريجاً آب مى شوند و به حكم قانون جاذبه از مناطق مرتفع تر به سوى مناطق پست و گسترده، روان مى گردند و بى آنكه نياز به نيروى ديگرى باشد در تمام مدّت سال به طور طبيعى، بسيارى از زمين ها را آبيارى و سيراب مى كنند.

اگر شيب ملايم زمين ها نبود، و اگر آب ها به اين صورت در كوه ها ذخيره نمى شد، آبيارى اغلب مناطق خشك، امكان پذير نبود، و يا اگر امكان داشت، هزينه فوق العاده اى زيادى لازم داشت.

بعد از آن، به ذكر موادّ غذايى و ميوه هايى كه از زمين و آب و تابش آفتاب به وجود مى آيد و بهترين وسيله براى تغذيه انسان است پرداخته، مى گويد: «و از تمام ميوه ها دو جفت در زمين قرار داد» (وَ مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ)

اشاره به اينكه، ميوه ها موجودات زنده اى هستند كه داراى نطفه هاى نر و ماده مى باشند كه از طريق تلقيح، بارور مى شوند.

اگر «لينه»، دانشمند و گياه شناس معروف سوئدى، در اواسط قرن 18 ميلادى موفّق به كشف اين مسئله شد كه: «زوجيّت در جهان گياهان»، تقريباً يك قانون عمومى و همگانى است و گياهان نيز همچون حيوانات از طريق آميزش نطفه نر و ماده، بارور مى شوند و ميوه مى دهند قرآن مجيد در يكهزار و يك صد سال قبل از آن، اين حقيقت را فاش ساخت، و اين خود يكى از معجزات علمى قرآن مجيد است كه بيانگر عظمت اين كتاب بزرگ آسمانى مى باشد.

شكّى نيست كه قبل از «لينه»، بسيارى از دانشمندان اجمالا به وجود نر و ماده در بعضى از گياهان پى برده بودند، حتّى مردم عادى مى دانستند كه: مثلا اگر نخل را «بَر» ندهند، يعنى از نطفه نر روى قسمت هاى ماده گياه نپاشند، يا ثمر نخواهد داد، و يا ثمر مرغوبى نخواهد داشت، امّا هيچ كس، به درستى نمى دانست كه اين يك قانون تقريباً همگانى است، تا اينكه «لينه» موفّق به كشف آن شد، ولى همان گونه كه گفتيم قرآن قرن ها قبل از وى از روى آن پرده برداشته بود.

و از آنجا كه زندگى انسان، و همه موجودات زنده، و مخصوصاً گياهان و ميوه ها، بدون نظام دقيق شب و روز امكان پذير نيست، در قسمت ديگر اين آيه از اين موضوع سخن به ميان آورده، مى گويد: «خداوند بوسيله شب روز را مى پوشانَد و پرده بر آن مى افكند» (يُغْشِى الَّيْلَ النَّهَارَ)

چرا كه، اگر پرده تاريك آرام بخش شب نباشد، نور مداوم آفتاب، همه گياهان را مى سوزانَد و اثرى از ميوه ها و به طور كلّى از موجودات زنده، بر صفحه زمين باقى نمى مانَد.

با اينكه در كره ماه، روز، دائمى نيست، امّا همين مقدار كه طول روزها به مقدار پانزده شبانه روز كره زمين است، حرارت در وسط روز در كره ماه آن قدر بالا مى رود كه اگر آب و مايع ديگرى در آنجا باشد، به نقطه جوش و بالاتر از آن مى رسد و هيچ موجود زنده اى را كه در زمين مى شناسيم، تاب تحمّل آن گرما را در شرايط عادى ندارد.

و در پايان آيه، مى فرمايد: «در اين موضوعات كه گفته شد، آيات و نشانه هائى است براى آنهائى كه تفكر مى كنند» (إِنَّ فِى ذلِكَ لاَيَات لِقَوْم يَتَفَكَّرُونَ)

آنها كه، در اين نظام بديع و شگرف، مى انديشند، در نظام نور و ظلمت، در نظام كرات آسمانى و گردش آنها، و در نظام نورافشانى خورشيد و ماه و خدمتگذارى آنان نسبت به انسان ها و در نظام گسترش زمين و اسرار پيدايش كوه ها، نهرها و گياهان و ميوه ها، آرى، آنها در اين آيات، قدرت لايزال و حكمت بى پايان آفريدگار را به روشنى مى بينند.

*

در آخرين آيه مورد بحث، به يك سلسله نكات جالب زمين شناسى و گياه شناسى كه هر كدام نشانه نظام حساب شده آفرينش است، اشاره كرده نسخت، مى فرمايد: «در روى زمين قطعات مختلفى وجود دارد كه در كنار هم و در همسايگى يكديگرند» (وَ فِى الاَْرْضِ قِطَعٌ مُتَجَاوِرَاتٌ)(8)

با اينكه: اين قطعات، همه با يكديگر متّصل و مربوطند، هر كدام ساختمان و استعدادى مخصوص به خود دارند، بعضى محكم، بعضى نرم، بعضى شور، بعضى شيرين و هر كدام استعداد براى پرورش نوع خاصّى از گياهان و درختان ميوه و زراعت را دارد; چرا كه نيازهاى انسان و جانداران زمينى بسيار زياد و متفاوت است، گويى هر قطعه از زمين مأموريّت برآوردن يكى از اين نيازها را دارد، و اگر همه، يكنواخت بودند، و يا استعدادها به صورت صحيحى در ميان قطعات زمين تقسيم نشده بود، انسان گرفتار چه كمبودهايى از نظر موادّ غذايى و دارويى و ساير نيازمندى ها مى شد، امّا با تقسيم حساب شده، اين مأموريّت و بخشيدن استعداد پرورش آن به قطعات مختلف زمين، همه اين نيازمندى ها به طور كامل برطرف مى گردد.

ديگر اينكه: «در همين زمين، باغها و درختانى وجود دارد از انواع انگور و زراعت ها و نخل ها» (وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنَاب وَ زَرْعٌ وَ نَخِيلٌ)(9)

و عجب اينكه: اين درختان و انواع مختلف آنها، «گاهى از يك پايه و ساقه مى رويند و گاه از پايه هاى مختلف» (صِنْوَانٌ وَ غَيْرُ صِنْوَان)(10)

«صنوان»، جمع «صنو»، در اصل به معنى شاخه اى است كه از تنه اصلى درخت بيرون مى آيد. و بنابراين، «صنوان» به معنى شاخه هاى مختلفى است كه از يك تنه بيرون مى آيند.

جالب اينكه: گاه مى شود كه هر يك از اين شاخه ها، نوع خاصّى از ميوه را تحويل مى دهد. ممكن است اين جمله اشاره به مسأله استعداد درختان براى پيوند باشد، كه گاه بر يك پايه چند پيوند مختلف مى زنند و هر كدام از اين پيوندها رشد كرده و نوع خاصّى از ميوه را به ما تحويل مى دهد، خاك يكى، و ريشه و ساقه يكى، امّا محصول و ميوه اش مختلف و متفاوت است!

و عجيب تر آنكه: «همه آنها از يك آب سيراب مى شوند» (يُسْقَى بِمَاء وَاحِد)

و با اين همه، «بعضى از اين درختان را بر بعضى ديگر از نظر ميوه بر برترى مى دهيم» (وَ نُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْض فِى الاُْكُلِ)

حتّى بسيار ديده ايم: در يك درخت يا در يك شاخه، ميوه هايى از يك جنس وجود دارد كه طعم ها و رنگ هاى متفاوت دارند، و در جهان گل ها بسيار ديده شده است كه، يك بوته گل و حتّى يك شاخه، گل هايى به رنگ هاى كاملاً مختلف عرضه مى كند.

چه آزمايشگاه و لابراتوار اسرارآميزى در شاخه درختان، به كار گذارده شده است كه از موادّ كاملاً يكسان، تركيبات كاملاً مختلف توليد مى كند كه هر يك بخشى از نيازمندى انسان را برطرف مى سازد.

آيا هر يك از اين اسرار، دليل بر وجود يك مبدأ حكيم و عالِم، كه اين نظام را رهبرى كند، نيست؟

اينجاست كه، در پايان آيه مى فرمايد: «در اين امور نشانه هايى است از عظمت خدا براى آنها كه تعقل و انديشه مى كنند» (إِنَّ فِى ذلِكَ لاََيَات لِقَوْم يَعْقِلُونَ)

1 . همان گونه كه در گذشته گفتيم، انتخاب اسم اشاره بعيد (تِلكَ) به جاى اسم اشاره قريب (هذِه)، كنايه از عظمت آيات قرآن و رفعت و بلند پايه بودن آن است.
2 . «عَمَد» (بر وزن صمد) و «عُمُد» (بر وزن دهل)، هر دو جمع «عمود» به معنى ستون است، هرچند از نظر ادبى اوّلى را جمع و دومى را اسم جمع دانسته اند (تفسير مجمع البيان، ذيل آيه مورد بحث).
3 . سوره ذاريات، آيه 7.
4 . اين حديث را تفسير «برهان» از تفسير «علىّ بن ابراهيم» و همچنين از تفسير «عيّاشى» نقل كرده است (تفسير «برهان»، جلد 2، صفحه 278).
5 . «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 574، به نقل از تفسير «علىّ بن ابراهيم قمّى».
6 . براى توضيح بيشتر به كتاب «قرآن و آخرين پيامبر»، صفحه 166 به بعد مراجعه فرماييد.
7 . به تفسير «نمونه» جلد 6، صفحه 204 ذيل آيه 54 سوره «اعراف» مراجعه فرماييد.
8 . «مُتَجاوِر» از مادّه «جار» به معنى همسايه و نزديك است، ولى هنگامى كه مى فرمايد: «قِطَعٌ مُّتَجَاوِرَاتٌ»مفهومش اين است كه قطعه هاى مختلفى هستند كه در كنار هم قرار دارند وگرنه اگر همه آنها يكسان بودند، تعبير «قطعه هاى مجاور» معنى نداشت.
9. «اَعناب» جمع «عنب» و «نخيل» جمع «نخل» است. شايد ذكر صيغه جمع در اينجا اشاره به انواع مختلف انگور و خرما است كه هر يك از اين دو ميوه شايد صدها نوع در عالم خود با خواص و طعم و رنگ متفاوت داشته باشند.
10 . براى «صنو» معنى ديگرى ذكر كرده اند و آن «شبيه» است، ولى به نظر مى رسد كه اين معنى از معنى اوّل كه در بالا ذكر كرديم گرفته شده است.

▲نكته ها

1- در دومين آيه مورد بحث، در ابتدا اشاره به اسرار آفرينش و توحيد شده، ولى در پايان آيه مى خوانيم: (يُفَصِّلُ الاْيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ): «خداوند آيات خويش را براى شما تشريح مى كند تا به قيامت و معاد ايمان بياوريد».

اين سؤال پيش مى آيد كه: چه رابطه اى بين مسأله توحيد و معاد است كه يكى به عنوان نتيجه ديگرى ذكر شده است؟!

پاسخ اين سؤال، با توجه به اين نكته روشن مى شود كه:

اوّلاً - قدرت خداوند بر ايجاد اين جهان، دليل بر قدرت او بر اعاده آن است، همانگونه كه در آيه 29 سوره «اعراف» مى خوانيم: (كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ): «همان گونه كه شما را در آغاز آفريد بازمى گرداند.»

و يا در اواخر سوره «يس» مى خوانيم: «آيا خدايى كه آسمان ها و زمين را آفريد، قدرت ايجاد مثل آن را ندارد؟»

ثانياً - همان گونه كه در بحث هاى «معاد» گفته ايم، اگر عالم آخرت نباشد، آفرينش اين جهان، بيهوده خواهد بود; چرا كه اين زندگى به تنهايى نمى تواند هدفى براى آفرينش اين جهان پهناور باشد قرآن مجيد ضمن آيات مربوط به معاد (سوره واقعه، آيه 62) مى گويد: (وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الاُْولَى فَلَوْلاَ تَذَكَّرُونَ): «شما كه اين جهان را ديده ايد، چگونه متذكّر نمى شويد كه حتماً جهانى بعد از آن خواهد بود؟!»(1)

1 . براى توضيح بيشتر به كتاب «معاد و جهان پس از مرگ» مراجعه فرماييد.

▲2- معجزات علمى قرآن

در قرآن مجيد، آيات فراوانى است كه پرده از روى يك سلسله اسرار علمى برداشته كه در آن زمان از چشم دانشمندان پنهان بوده است، كه اين خود نشانه اى از اعجاز و عظمت قرآن است و محقّقانى كه درباره اعجاز قرآن بحث كرده اند، غالباً به قسمتى از اين آيات اشاره نموده اند.

يكى از اين آيات آيه اى است كه در بالا ذكر شد، كه درباره «زوجيّت گياهان» بحث مى كند، همان گونه كه گفتيم، مسأله «زوجيّت در جهان گياهان» به صورت يك قضيه جزئى براى بشر از قديم الايام شناخته شده بود، اما به عنوان يك قانون عمومى و همگانى، نخستين بار در اروپا در اواسط قرن هجدهم بهوسيله «لينه» دانشمند سوئدى، پرده از روى آن برداشته شد، امّا قرآن براى مسلمانان از هزار سال حتى بيشتر، خبر داده بود.

اين موضوع در سوره «لقمان» چنين آمده است: (وَ أَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ زَوْج كَرِيم): «از آسمان آبى فرستاديم و بوسيله آن در زمين از هر زوج، گياه مفيد رويانديم».(1)

در بعضى از آيات ديگر نيز اشاره به اين موضوع شده است.

1 . سوره لقمان، آيه 10.

▲3- تسخير خورشيد و ماه

در آيات فوق خوانديم: خداوند خورشيد و ماه را مسخّر كرده است، آيات فراوانى در قرآن مجيد داريم كه مى گويد: كرات آسمانى و موجودات زمينى و شب و روز و مانند آن، همه مسخّر انسانند.

در يك مورد مى خوانيم: «خداوند نهرها را مسخّر شما كرد» (وَ سَخَّرَ لَكُمُ الاَْنْهَارَ)(2)

و در مورد ديگر مى فرمايد: «كشتى را مسخّر شما ساخت» (وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ)(3)

و در جاى ديگر: «شب و روز را براى شما تسخير كرد» (وَ سَخَّرَ لَكُمُ الَّيْلَ  وَالنَّهَارَ)(3)

و در جاى ديگر: «خورشيد و ماه را مسخّر شما ساخت» (وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ)(4)

و در جاى ديگر: «دريا را به تسخير شما در آورد تا گوشت تازه از آن استفاده كنيد» (وَ هُوَ الَّذِى سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا)(5)

و در جاى ديگر مى فرمايد: «آيا نمى بينى خداوند همه آنچه روى زمين است مسخّر شما ساخت؟» (أَلَمْ تَرَى أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِى الاَْرْضِ)(6)

و بالاخره در جاى ديگر مى خوانيم: «خداوند آنچه را در آسمان ها و زمين است، همگى را مسخّر شما ساخت» (وَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِى السَّمَـوَاتِ وَ مَا فِى الاَْرْضِ جَمِيعًا مِنْهُ)(7)

از مجموع اين آيات، به خوبى استفاده مى شود كه

اوّلاً - انسان، تكامل يافته ترين موجود اين جهان است، و از نظر جهان بينى اسلام، آن قدر به او ارزش و مقام داده شده است كه همه موجودات ديگر را مسخّر اين انسان ساخته، انسانى كه «خليفة الله» است و قلبش جايگاه نور خدا!.

ثانياً - روشن مى شود كه: «تسخير» در اين آيات، به اين معنى نيست كه انسان اين موجودات را همگى تحت فرمان خود درمى آوَرد، بلكه همين اندازه كه در مسير منافع و خدمت او حركت دارند و فى المثل كرات آسمانى براى او نورافشانى مى كنند يا فوايد ديگرى دارند در تسخير او هستند.

هيچ مكتبى اين قدر براى انسان ارزش والا قائل نشده، و در هيچ فلسفه اى انسان اين همه موقعيّت و شخصيّت ندارد، و اين از ويژگى هاى مكتب اسلام است، كه ارزش وجودى انسان را تا اين حد، بالا مى برد، كه آگاهى از آن، اثر عميق تربيتى دارد.

چرا كه وقتى انسان فكر كند كه: خدا اين همه عظمت به او داده است، و ابر و باد و ماه و خورشيد و فلك همه در كارند و همگى سرگشته و فرمانبردار و خدمتكار اويند، چنين انسانى تن به غفلت و پستى نمى دهد، و خود را اسير شهوات و برده ثروت و مقام و «زر» و «زور» نمى سازد، زنجيرها را در هم مى شكند، و به اوج آسمان ها پرواز مى كند.

چگونه مى توان گفت: خورشيد و ماه مسخّر انسان نيستند، در حالى كه با نورافشانى خود، صحنه حيات انسان را روشن و گرم و آماده مى سازند، كه اگر نور خورشيد نباشد، هيچ گونه جنبش و حركتى در كره زمين وجود نخواهد داشت.

و از سوى ديگر بهوسيله جاذبه خود، حركت زمين را در مدارش تنظيم مى كند و جزر و مد، در درياها با همكارى ماه مى آفريند، كه خود سرچشمه بركات و منافع فراوانى است.

كشتى ها، درياها، نهرها، شب ها و روزها، هر كدام به نحوى به انسان خدمت مى كنند، و در طريق منافع او در حركتند.

دقّت در اين تسخيرها و نظام حساب شده آنها، دليل روشنى است بر عظمت و قدرت و حكمت آفريدگار.

1 . سوره ابراهيم، آيه 32.
2 . سوره ابراهيم، آيه 32.
3 . سوره نحل، آيه 12.
4 . سوره ابراهيم، آيه 33.
5 . سوره نحل، آيه 14.
6 . سوره حج، آيه 65.
7 . سوره جاثيه، آيه 13.

▲سوره رعد/ 5 و 6

(5)وَإِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ أَئِذَا كُنَّا تُرَاباً أَئِنَّا لَفِي خَلْق جَدِيد أُوْلَئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ وَأُوْلَئِكَ الاَْغْلاَلُ فِي أَعْنَاقِهِمْ وَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

(6)وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ وَقَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ الْمَثُلاَتُ وَإِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَة لِلنَّاسِ عَلَى ظُلْمِهِمْ وَإِنَّ رَبَّكَ لَشَدِيدُ الْعِقَابِ  

ترجمه:

5. «و اگر (از چيزى) در شگفتى فرو مى روى، عجيب گفتار آنهاست كه مى گويند: «آيا هنگامى كه ما خاك شديم، (بار ديگر زنده مى شويم و) به خلقت جديدى بازمى گرديم؟!» آنها كسانى هستند كه به پروردگارشان كافر شده اند; و غل و زنجيرها در گردنشان است; و آنها اهل دوزخند، و جاودانه در آن خواهند ماند».

6. «آنها پيش از تقاضاى حسنه (و رحمت)، از تو تقاضاى شتاب در سيّئه (و عذاب) مى كنند; با اينكه پيش از آنها بلاهاى عبرت انگيز نازل شده است. و پروردگار تو نسبت به مردم ـ با اينكه ظلم مى كنند ـ داراى آمرزش است; و (در عين حال،) پروردگارت سخت كيفر است!»

▲تفسير

▲تعجّب كفّار از معاد!

بعد از بحثى كه پيرامون نشانه هاى عظمت خداوند در آيات قبل گذشت، در نخستين آيه مورد بحث به مسأله «معاد» مى پردازد و با ارتباط و پيوستگى خاصّى كه ميان مسأله «مبدأ و معاد» است، اين بحث را تحكيم مى بخشد و مى گويد: «اگر مى خواهى تعجّب كنى، از اين گفتار آنها تعجب كن كه مى گويند: آيا هنگامى كه خاك شديم، بار ديگر آفرينش تازه اى پيدا خواهيم كرد»؟! (وَ إِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ أَءِذَا كُنَّا تُرَابًا أَءِنَّا لَفِى خَلْق جَدِيد)(1)

اين همان تعجّبى است كه همه اقوام جاهلى از مسأله معاد داشتند، و آفرينش و حيات جديد را بعد از مرگ محال مى پنداشتند، در حالى كه در آيات گذشته و ساير آيات قرآن به اين مسأله به خوبى پاسخ گفته شده است، و آن اينكه چه فرقى ميان آغاز خلقت و تجديد خلقت است؟

همان كسى كه قادر بود در آغاز آنها را بيافريند قادر است بار ديگر جامه هستى و حيات را در اندامشان بپوشاند. گويا اينها آغاز خلقت خويش را فراموش كرده اند، كه در تجديد آن، بحث و گفتوگو مى كنند.

سپس وضع فعلى و سرنوشت آينده اين گروه را در سه جمله بيان مى كند.

ابتدا مى گويد: «اينها كسانى هستند كه به پروردگارشان كافر شدند» (أُوْلَـئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ)

چرا كه اگر خداوند و ربوبيّت او را قبول داشتند، هرگز قدرت او در مسأله معاد و تجديد حيات انسان ترديد نمى كردند، بنابراين، خرابى كار آنها در معاد، مولود خرابى كارشان در توحيد و ربوبيّت خدا است.

ديگر اينكه: براثر كفر و بى ايمانى و خارج شدن از زير پرچم آزادگى توحيد، خود را گرفتار غل ها و زنجيرها كرده اند، و زنجيرهاى بت پرستى، هوى پرستى، مادّه پرستى و جهل و خرافات را با دست خود بر گردن خويش نهاده اند. «و آنان غل و زنجيرها در گردنشان است» (وَ أُوْلَـئِكَ الاَْغْلاَلُ فِى أَعْنَاقِهِمْ)

«چنين افرادى با اين وضع و اين موقعيت مسلماً اصحاب دوزخند، و جاودانه در آن خواهند ماند» و جز اين، نتيجه وانتظارى درباره آنان نيست (وَ أُوْلَـئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ)

*

در آيه بعد، به يكى ديگر از سخنان غيرمنطقى مشركان پرداخته مى گويد: «آنها به جاى اينكه از خداوند به وسيله تو تقاضاى رحمت كنند، درخواست تعجيل عذاب و كيفر و مجازات مى نمايند» (وَ يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ)

چرا اين قوم اين قدر لجوج و جاهلند؟ چرا نمى گويند اگر راست مى گويى، رحمت خدا را چنين و چنان بر ما نازل بگردان، بلكه مى گويند: اگر سخن تو راست است، عذاب خدا را بر ما فرو فرست؟

آيا آنها فكر مى كنند: مجازات الهى دروغ است؟ «با اينكه در گذشته عذابهائى بر امتهاى سركش پيشين نازل گرديد» كه اخبار آن بر صفحات تاريخ و در دل زمين ثبت است (وَ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلاَتُ)(1)

سپس، اضافه مى كند: «خداوند، هم در برابر زشتى ها و ستم هاى مردم، داراى معفرت است و هم داراى كيفر شديد است» (وَ إِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَة لِلنَّاسِ عَلَى ظُلْمِهِمْ وَ إِنَّ رَبَّكَ لَشَدِيدُ الْعِقَابِ)

هرگز، شدّت مجازات او مانع رحمت عامش نخواهد بود، همان گونه كه رحمت عام او نبايد اين اشتباه را پيش آورد كه او به ظالمان فرصت مى دهد كه هر چه بخواهند بكنند; چرا كه در چنين مواردى شديدالعقاب است، و دستيابى به آثار هر يك از اين دو صفت پروردگار يعنى «ذو مغفرة» و «شديدالعقاب»، به زمينه هايى كه در وجود خود انسان است، بستگى دارد.

1. جمله «وَإن تَعجَب فَعَجَبٌ قَولُهُم» در حقيقت به اين معنى است كه اگر مى خواهى از چيزى تعجّب كنى، از گفتار آنها تعجّب نما، كه بسيار جاى شگفتى است در حقيقت جمله «فَعَجَبٌ قَولُهُم» جزاى جمله شرطيه است.
اين احتمال نيز در معنى جمله فوق داده شده كه: مفهومش اين است: «اگر از بت پرستى آنها تعجّب مى كنى، فقط اين كار آنها مايه تعجّب نيست بلكه انكار كردن معاد از ناحيه آنها نيز مايه تعجب است.
ولى معنى اوّل صحيح تر به نظر مى رسد.
2 . «مَثُلات» جمع «مَثُله» (به فتح ميم و ضمّ ث)، به معنى «بلاها و كيفرهايى» است كه بر امّت هاى پيشين وارد شد، آن چنان كه ضرب المثل گرديد.

▲نكته ها

▲1- تعجّب از آفرينش جديد چرا؟

از آيات مختلف قرآن استفاده مى شود كه يكى از مشكلات پيامبران در  مقابل اقوام مشرك، اثبات مسئله «معاد جسمانى» بوده است; زيرا آنها هميشه از اين موضوع تعجّب مى كردند كه چگونه انسان بعد از خاك شدن بار ديگر به حيات و زندگى بازمى گردد؟ و همين تعبير كه در آيات مورد بحث ديديم (أَءِذَا كُنَّا تُرَابًا أَءِنَّا لَفِى خَلْق جَدِيد) با مختصر تفاوتى در هفت مورد ديگر از آيات قرآن ديده مى شود (مؤمنون، 35 و 82 ـ نمل، 67 ـ صافات 16 و 53 ـ ق ، 3 ـ واقعه، 47)

و از اين روشن مى شود كه اين اشكال از نظر آنها بسيار مهم بوده است كه همه جا روى آن تكيه مى كردند، ولى قرآن مجيد در عبارات بسيار كوتاهى پاسخ قاطع به آنها مى دهد. مثلاً در آيه 29 سوره «اعراف» با جمله (كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ) كه چند كلمه بيشتر نيست به اين موضوع پاسخ دندان شكن مى دهد و مى گويد: «همان گونه كه در آغاز شما را آفريد بازمى گرديد».

و در جاى ديگر مى گويد: (وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ): «بازگشت شما حتّى از آغاز ساده تر و آسان تر است»;(1) چرا كه در آغاز هيچ نبوديد و اكنون استخوان پوسيده يا خاك شده اى لااقل از شما موجود است.

و در بعضى از موارد دست مردم را مى گيرد و به مطالعه عظمت و قدرت خدا در آفرينش اين زمين و آسمان پهناور وامى دارد كه: «آيا آن كس كه قدرت دارد اين همه كرات و كهكشان ها و ثوابت و سيّارات را بيافريند قادر بر اعاده خلقت نيست»؟(2)

1 . سوره روم، آيه 27.
2 . سوره يس، آيه 81.

▲2- آيا خداوند ستمگران را مى بخشد؟

در آيات فوق خوانديم كه پروردگار نسبت به مردم با ظلمى كه دارند، داراى مغفرت و آمرزش است، مسلّماً منظور اين نيست كه: خداوند ظالمى را كه بر ظلمش اصرار دارد مشمول عفو مى كند، بلكه مى خواهد به اين وسيله به ظالمان نيز امكان بازگشت و اصلاح خويش را به اين وسيله بدهد والاّ مشمول جمله دوم كه مى گويد: پروردگار تو «شديدالعقاب» است، خواهند بود.

ضمناً از اين آيه استفاده مى شود كه گناهان كبيره (از جمله ظلم) نيز قابل بخشش است (منتهى با تمام شرايطش).

اين آيه و مانند آن به گفتار نادرستى كه از قديم از «معتزله» نقل شده كه مى گفتند % گناهان كبيره هرگز بخشيده نخواهد شد، پاسخ قاطع مى دهد.

و در هر حال، ذكر «مغفرت وسيع» پروردگار و «عقاب شديد» او، در واقع براى قرار دادن همگان در خط ميانه «خوف» و «رجا» است، كه عامل مهمّ تربيت انسان مى باشد، نه هرگز از رحمت خدا مأيوس شوند، هر چند جرمشان سنگين باشد، و نه هرگز از مجازات او خود را در امان بدانند هر چند گناهانشان خفيف باشد.

و لذا در حديثى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «لَولا عَفوُ اللهِ وَ تَجاوزُهُ ما هَنَأ أحَداً العيشُ، وَ لَولا وَعيد اللهِ وَ عِقابُهُ لاَتَّكَلَ كُلٌّ واحِد»: «اگر عفو و بخشش خدا نبود، هرگز زندگى در كام كسى گوارا نمى شد، و اگر تهديدهاى الهى و مجازاتش نبود، هر كسى تكيه به رحمت او مى كرد و هر چه مى خواست انجام مى داد».(1)

و از اينجا روشن مى شود: كه به هنگام انجام گناهان، مغرورانه مى گويند: «خدا كريم است»، در واقع به كرم خدا تكيه نكرده اند، آنها دروغ مى گويند و در واقع بى اعتنا به كيفر پروردگارند.

1 . «مجمع البيان»، جلد 5، صفحه 278، ذيل آيه مورد بحث - تفسير «قرطبى»، جلد 6، صفحه 3514.

▲سوره رعد/7

(7)وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلاَ أُنزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ إِنَّمَا أَنْتَ مُنذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْم هَاد

ترجمه:

7. «كسانى كه كافر شدند مى گويند: «چرا آيه (و معجزه اى) از پروردگارش بر او نازل نشده؟!» تو فقط بيم دهنده اى; و براى هر گروهى هدايت كننده اى است; (و اينها همه بهانه است)».

▲تفسير

▲باز هم بهانه جويى

پس از آنكه: در آيات گذشته، اشاراتى به مسئله «توحيد»، و اشاره اى به مسئله «معاد» شد، در آيه مورد بحث، به يكى از ايرادات مشركان لجوج در زمينه «نبوّت» مى پردازد و مى گويد: «كافران مى گويند: چرا و معجزه اى و نشانه اى از پروردگارش بر او نازل نشده است»؟! (وَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلاَ أُنزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ)

روشن است: يكى از وظايف پيامبر(صلى الله عليه وآله)، ارائه معجزات به عنوان سند حقّانيّت و پيوندش با وحى الهى است، و مردم حقيقت جو، به هنگام شك و ترديد در دعوت نبوّت اين حق را دارند كه مطالبه اعجاز كنند، مگر اينكه دلايل نبوّت از طريق ديگر آشكار باشد.

ولى، بايد به يك نكته دقيقاً توجّه داشت كه: مخالفان انبياء، همواره داراى حُسن نيّت نبودند، يعنى معجزات را براى يافتن حق نمى خواستند، بلكه به عنوان لجاجت و عدم تسليم در برابر حق، هر زمان، پيشنهاد معجزه و خارق عادت عجيب و غريبى مى كردند.

اين گونه معجزات كه «معجزات اقتراحى» ناميده مى شود، هرگز براى كشف حقيقت نبوده، و به همين دليل پيامبران هرگز در برابر آن تسليم نمى شدند.

در حقيقت اين دسته از كافران لجوج فكر مى كردند: پيامبر(صلى الله عليه وآله) ادّعا مى كند: من قادر بر انجام هر چيز و خارق العاده گر مى باشم و در اينجا نشسته ام كه هر كس پيشنهاد هر امر خارق العاده اى كند، براى او انجام دهم!.

ولى، پيامبران با ذكر اين حقيقت كه معجزات به دست خدا است و به فرمان او انجام مى گيرد، و ما وظيفه تعليم و تربيت مردم را داريم، دست ردّ بر سينه اين گونه افراد مى زدند.

لذا، در آيه مورد بحث، مى خوانيم، كه به دنبال اين سخن مى فرمايد: اى پيامبر!، «تو فقط بيم دهنده اى، و براى هر قومى و ملتى هادى و رهنمائى است» (إِنَّمَا أَنْتَ مُنذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْم هَاد)

در اينجا، دو سؤال پيش مى آيد:

1- جمله (إنّما أنتَ مُنذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوم هاد)، چگونه مى تواند پاسخ كافران نسبت به تقاضاى معجزه بوده باشد؟

جواب اين سؤال، با توجّه به آنچه در بالا گفتيم روشن است; زيرا پيامبر يك خارق العاده گر نيست كه، به درخواست هر كس و براى هر مقصد و هر منظور دست به اعجاز بزند، وظيفه او در درجه اول، انذار، يعنى بيم دادن به آنها كه در بيراهه مى روند، و دعوت به صراط مستقيم است البتّه هرگاه براى تكميل اين انذار و آوردن گمراهان به صراط مستقيم نياز به اعجازى باشد، مسلّماً پيامبر كوتاهى نخواهد كرد، ولى، در برابر لجوجانى كه در اين مسير نيستند، هرگز چنين وظيفه اى را ندارد.

در واقع قرآن مى گويد: اين كافران وظيفه اصلى پيامبر را فراموش كرده اند كه: مسأله انذار و دعوت به سوى خدا است و چنين پنداشته اند كه وظيفه اصلى او اعجازگرى است!.

2- منظور از جمله «لِكُلِّ قَوم هاد» چيست؟

جمعى از مفسّران گفته اند: اين هر دو صفت: «منذر» و «هادى»، به پيامبر برمى گردد و در واقع جمله چنين بوده است: «أَنْتَ مُنذِرٌ وَ هاد لِكُلِّ قَوْم»: «تو بيم دهنده و هدايت كننده براى هر جمعيّتى هستى»!.

ولى اين تفسير، خلاف ظاهر آيه فوق است; چرا كه «واو»، جمله «لِكُلِّ قَوْم هَاد» را از جمله «إِنَّمَا أَنْتَ مُنذِرٌ» جدا كرده است، آرى، اگر كلمه «هاد»، قبل از «لِكُلِّ قَوْم» بود، اين معنى كاملاً قابل قبول بود، ولى چنين نيست.

ديگر اينكه: هدف اين بوده است كه دو قسم دعوت كننده به سوى حق را بيان كند: اوّل، دعوت كننده اى كه كارش انذار است، و ديگر، دعوت كننده اى كه كارش هدايت است.

حتماً سؤال خواهيد كرد: ميان «انذار» و «هدايت» چه تفاوتى است؟

در پاسخ مى گوييم: «انذار» براى آن است كه: گمراهان از بى راهه به راه آيند، و در متن صراط مستقيم جاى گيرند، ولى «هدايت» براى اين است كه مردم را پس از آمدن به راه، به پيش ببرد.

در حقيقت «منذر» همچون «علّت مُحدثه» و ايجادكننده است، و «هادى» به منزله «علّت مُبقيه» و نگهدارنده و پيش برنده، و اين همان چيزى است كه ما از آن تعبير به «رسول» و «امام» مى كنيم، رسول، تأسيس شريعت مى كند و امام حافظ و نگهبان شريعت است (شك نيست كه هدايت كننده بر شخص پيامبر در موارد ديگر اطلاق شده، امّا به قرينه ذكر «منذر» در آيه فوق، مى فهميم: منظور از هدايت كننده كسى است كه راه پيامبر را ادامه مى دهد، و حافظ و نگهبان شريعت او است).

شاهد اين معنى  روايات متعدّدى كه از پيامبر(صلى الله عليه وآله) در كتاب هاى شيعه و اهل تسنن نقل شده كه فرمود: «من منذرم و على هادى است»، اين تفسير را كاملاً تأييد مى كند، به عنوان نمونه به چند روايت از آنها اشاره مى كنيم:

1- «فخر رازى» در ذيل همين آيه، در تفسير اين جمله، از «ابن عبّاس» چنين نقل مى كند:

«وَضَعَ رَسولُ اللهِ يَدَهُ عَلى صَدرِهِ فَقالَ أنَا المُنذِرُ، ثُمّ أومَأ إلى منكبِ عَلىّ(عليه السلام) وَ قالَ أنتَ الهادى بِكَ يَهتَدى المُهتَدونَ مِن بَعدي»:

«پيامبر دستش را بر سينه خود گذاشت و فرمود: منم منذر! سپس به شانه على اشاره كرد و فرمود: تويى هادى! و به وسيله تو بعد از من هدايت يافتگان هدايت مى شوند».(1)

اين روايت را دانشمند معروف اهل تسنن، علاّمه «ابن كثير» در تفسير خود، و همچنين، علاّمه «ابن صبّاغ مالكى» در «فصول المهمّة» و «گنجى شافعى» در «كفاية الطالب» و «طبرى» در تفسير خود و «ابو حيّان اندلسى» در تفسيرش «بحرالمحيط» و نيز علاّمه «نيشابورى» در تفسير خويش، و گروه ديگرى نقل كرده اند.

2- «حموينى» كه از علماى معروف اهل تسنن است، در كتاب «فرائد السّمطين» از «ابوهريره اسلمى» چنين نقل مى كند: «إنّ المُرادَ بِالهادي عَلىٌّ(عليه السلام)».!

3- «ميرغياث الدّين» نويسنده كتاب «حبيب السير» در جلد دوم كتاب خود، صفحه 12 چنين مى نويسد: «قَد ثَبَتَ بِطُرُق مُتَعَدّدَة إِنَّهُ لَمّا نَزَلَ قَولُهُ تَعالى إنَّما أنتَ مُنذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوم هاد قالَ لِعَلِىّ أنَا المُنذِرُ وَ أنتَ الهادي، بِكَ يا عَلىٌّ يَهتَدى المُهتَدونَ مِن بَعدي»:

«به طرق متعدّدى نقل شده هنگامى كه آيه «إِنَّمَا أَنْتَ مُنذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْم هَاد» نازل شد، پيامبر (صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام) فرمود: من منذرم و تو هادى. اى على، بعد از من بهوسيله تو هدايت يافتگان هدايت مى شوند».

«آلوسى» در «روح المعانى» و «شبلنجى» در «نورالابصار» و «شيخ سليمان قندوزى» در «ينابيع المودّة» نيز اين حديث را به همان عبارت، يا نزديك به آن نقل كرده اند.

گرچه راوى اين حديث، در غالب طرق آن «ابن عبّاس» است، ولى منحصر به او نيست، بلكه از «ابوهريره» (طبق نقل حموينى) و از خود على(عليه السلام) (طبق نقل ثعلبى) نيز روايت شده است، آنجا كه فرمود: «المُنذِرُ النَّبىُ وَالهادي رَجُلٌ مِن بَنى هاشِم يَعنى نَفسَهُ»: «منذر پيامبر است و هدايت كننده مردى از بنى هاشم است كه منظور حضرت خود او بود».(2)

گرچه، در اين احاديث، تصريح به مسأله ولايت و خلافت بلافصل نشده است ولى با توجّه به اينكه هدايت به معنى وسيع كلمه، منحصر به على(عليه السلام)نبود، بلكه همه علماى راستين و ياران خاصّ پيامبر(صلى الله عليه وآله) اين برنامه را انجام مى دادند، معلوم مى شود، معرّفى على(عليه السلام) به عنوان «هادى» به خاطر امتياز و خصوصيّتى است كه او داشته است، او برترين مصداق «هادى»  بوده، و چنين مطلبى جدا از ولايت و خلافت پيامبر(صلى الله عليه وآله) نخواهد بود.

1 . فخر رازى، تفسير «كبير»، جلد 19، صفحه 14.
2 . براى توضيح بيشتر به كتاب نفيس «احقاق الحق»، جلد 3، صفحه 88 به بعد، و كتاب مختلف تفسير اهل تسنن و شيعه مراجعه شود.

▲سوره رعد/ 8 تا 10

(8)اللهُ يَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنثَى وَمَا تَغِيضُ الاَْرْحَامُ وَمَا تَزْدَادُ وَكُلُّ شَيْء عِنْدَهُ بِمِقْدَار

 (9)عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ الْكَبِيرُ الْمُتَعَالِي

(10)سَوَاءٌ مِنْكُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَمَنْ جَهَرَ بِهِ وَمَنْ هُوَ مُسْتَخْف بِاللَّيْلِ وَسَارِبٌ بِالنَّهَارِ

ترجمه:

8. «خدا از جنين هايى كه هر (انسان يا حيوان) ماده اى حمل مى كند آگاه است; و نيز از آنچه رحم ها كم مى كنند (و پيش از موعد مقرّر به دنيا مى آورند)، و هم از آنچه افزون مى كنند (و بعد از موقع به دنيا مى آورند); و هر چيز نزد او مقدار معيّنى دارد».

9. «او داناى پنهان و آشكار، و بزرگ و متعالى است».

10. «كسانى از شما كه به طور پنهان سخن بگويند، يا آشكار، براى او يكسان است; و (نيز) كسانى كه شبانگاه به طور مخفيانه حركت مى كنند، يا در روشنايى روز».

▲تفسير

▲علم بى پايان خدا

در اين بخش از آيات قسمتى از صفات پروردگار را مى خوانيم كه هم، بحث توحيد و هم بحث هاى معاد را تكميل مى كند.

سخن از علم وسيع پروردگار و آگاهى او بر همه چيز است، همان علمى كه سرچشمه نظام آفرينش و شگفتى هاى خلقت و دلايل توحيد است، همان علمى كه پايه معاد و دادگاه بزرگ قيامت است، در اين آيات روى هر دو قسمت (علم به نظام آفرينش و علم به اعمال بندگان) تكيه شده است.

نخست، مى گويد: «خداوند از جنين هايى كه هر زن يا هر حيوان ماده، حمل مى كند آگاه است» (اللهُ يَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنثَى)

«و همچنين آنچه را كه رحم ها كم مى كنند و قبل از موعد مقرّر بيرون مى ريزند مى داند» (وَ مَا تَغِيضُ الاَْرْحَامُ)(1)

«همچنين از آنچه از موعد مقرّر، افزون نگاه مى دارند نيز باخبر است»، (وَ مَا تَزْدَادُ)

در تفسير سه جمله بالا در ميان مفسّران گفتوگو بسيار است:

بعضى همانگونه كه در بالا گفتيم - آن را اشاره به صورت هاى سه گانه حمل دانسته اند، كه: گاهى، در موعد مقرّر متولّد مى شود، گاهى، قبل از موقع (گويى زمان لازم را در خود فرو برده است)، گاهى، بعد از موعد مقرّر تولّد مى يابد، خداوند همه اينها را مى داند و از تاريخ تولّد جنين و لحظه آن بى كموكاست آگاه است، و اين از امورى است كه هيچ كس و هيچ دستگاهى دقيقاً نمى تواند آن را مشخّص كند.

اين علم، مخصوص ذات پاك پروردگار است و دليل آن هم روشن است; چرا كه استعداد رحم ها و جنين ها كاملاً متفاوت مى باشد، و هيچ كس از اين تفاوت ها آنها دقيقاً آگاه نيست.

بعضى ديگر گفته اند: جمله هاى سه گانه بالا اشاره به سه حالت مختلف از اعمال «رحم» در ايّام باردارى است:

جمله اوّل، اشاره به خود جنين است كه رحم آن را حفظ مى كند.

و جمله دوم، اشاره به خون حيض است كه در آن مى ريزد و جذب جنين مى گردد، و آن را مى مكد و در خود فرو مى برد.

و جمله سوم، اشاره به خون هاى اضافى است كه در ايّام حمل، احياناً به خارج ريخته مى شود و يا نه هنگام تولّد و بعد از آن دفع مى گردد.(2)

احتمالات ديگرى نيز در تفسير آيه داده اند كه: در عين حال هيچ يك از آنها با يكديگر تضاد ندارد، و ممكن است آيه فوق اشاره به مجموع اين تفاسير باشد، هر چند ظاهر، همان تفسير اوّل است; زيرا جمله «تحمل»، حمل جنين را مى رساند، و جمله هاى «تَغيضُ» و «تَزدادُ» به قرينه آن، اشاره به كم و زيادى دوران حمل است.

در حديثى كه در «كافى» از امام باقر(عليه السلام) يا امام صادق(عليه السلام) در تفسير اين آيه نقل شده چنين مى خوانيم: «الغَيضُ كُلُّ حَمل دونَ تِسعَةِ أشهُر وَ ما تَزدادُ كُلُّ شَيء يَزدادُ عَلى تِسعَةِ أشهُر»: «غيض هر حملى است كه كمتر از نه ماه متولّد شود «و ما تَزدادُ» هر چيزى است كه از نه ماه افزون شود».

و در دنباله حديث مى فرمايد: «فَكُلَّما رَأتِ المَرأةُ الدَّمَ الخالِصَ في حَملِها فَإنَّها تَزدادُ بِعَدَدِ الايّامِ الَّتي زادَ فيها في حَملِها مِنَ الدَّمِ»:

«هر زمان، زن، خون خالص در حال حمل ببيند، به تعداد ايّام آن بر دوران حملش افزوده مى شود».(3)

سپس قرآن اضافه مى كند: «هر چيز در نزد خدا به مقدار و ميزان ثابت و معيّن است» (وَ كُلُّ شَىْء عِنْدَهُ بِمِقْدَار)

تا تصوّر نشود، كه اين كم و زيادها بى حساب و بى دليل است، بلكه ساعت و ثانيه و لحظه آن حساب دارد، همان گونه كه اجزاى جنين و خون رحم، همه داراى حساب و كتاب است.

*

آيه بعد در حقيقت دليلى است بر آنچه در آيه قبل بيان شد، مى گويد: «خداوند غيب و شهود (پنهان و آشكار) را مى داند» (عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ)

و آگاهى او از غيب و شهود، به اين دليل است كه «او بزرگ است و متعالى و مسلّط بر هر چيز» و به همين دليل، در همه جا حضور دارد و چيزى از ديدگان علم او پنهان نيست (الْكَبِيرُ الْمُتَعَالِ)

و براى تكميل اين بحث، و تأكيد بر علم بى پايان او اضافه مى كند: «براى خداوند هيچ تفاوتى ندارد: كسانى كه سخن خود را مكتوم دارند و يا آنها كه آشكار كنند»; او همه را مى داند و مى شنود (سَوَاءٌ مِنْكُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ)

«و نيز براى او تفاوت نمى كند: كسانى كه مخفيانه در دل شب و در ميان پرده هاى ظلمت گام بر مى دارند و آنها كه آشكارا در روز روشن، به دنبال كار خويش مى روند» (وَ مَنْ هُوَ مُسْتَخْف بِالَّيْلِ وَ سَارِبٌ بِالنَّهَارِ)(4)

اصولاً، براى كسى كه در همه جا حضور دارد، نور و ظلمت، تاريكى و روشنى، غيب و شهود، مفهومى ندارد، او به طور يكسان از همه اينها باخبر است.

1. «تغيض» از مادّه «غيض» در اصل به معنى «فرو بردن مايع و فروكش كردن» آن است. به همين جهت، به معنى نقصان و فساد نيز آمده است. «غيضه و مغيض» به مكانى گفته مى شود كه آب در آن مى ايستد و آن را مى بلعد; «ليلة غائضة» به معنى شب تاريك است گويى همه نورها را بلعيده و فرو برده است.
2 . در تفسير «الميزان»، ضمن تأييد اين تفسير براى آيه فوق مى فرمايد: بعضى از روايات ائمّه اهل بيت(عليهم السلام)اين تفسير را تأييد مى كنند و آنچه از «ابن عبّاس» نقل شده، نيز احتمالاً بر همين معنى منطبق است. ولى دقّت در رواياتى كه در تفسير «نورالثقلين» در ذيل اين آيه از ائمّه اهل بيت(عليهم السلام)نقل شده نشان مى دهد كه بيشتر به همان معنى اوّل، كه ما در متن اختيار كرديم، اشاره دارد.
3 . «كافى»، جلد 6، صفحه 12، طبق نقل «نورالثقلين»، جلد 2، صفحه 485.
4 . «سارِب» از مادّه «سرب» (بر وزن ضرر) در اصل به معنى آب جارى است و سپس به انسانى كه دنبال كارى در حركت است گفته شده.

▲نكته ها

▲1- قرآن و جنين شناسى

در قرآن مجيد، كراراً به مسئله جنين و عجايب و شگفتى ها و نظاماتش، به عنوان يك دليل بر توحيد و خداشناسى و علم بى پايان حق اشاره شده  است، البتّه جنين شناسى، به عنوان يك علم، بسيار تازه و جوان است، در گذشته اطّلاعات محدودى دانشمندان درباره جنين و مراحل مختلف آن داشتند، ولى با پيشرفت علم و دانش، جهش فوق العاده اى در اين علم پيدا شد و اسرار و شگفتى هاى فراوانى از اين عالم خاموش و بى سروصدا، براى ما مكشوف گشت، به طورى كه مى توان گفت: يك دنيا درس توحيد و خداشناسى در آفرينش جنين و مراحل تحوّل و تكامل آن نهفته است.

چه كسى مى تواند به موجودى كه از دسترس همگان بيرون است، و به تعبير قرآن در «ظُلُمَات ثَلاَث»(1) قرار گرفته، و زندگانيش فوق العاده ظريف و دقيق است، رسيدگى كند، و به مقدار لازم موادّ غذايى در اختيار او بگذارد، و در تمام مراحل هدايتش كند؟

در آيات فوق هنگامى كه مى گويد: خداوند مى داند هر حيوان ماده اى چه در رحم دارد؟ مفهومش اين نيست كه تنها از جنسيت آن (يعنى نر و ماده بودن) آن، آگاه است، بلكه از تمام مشخّصات، استعدادها، ذوق ها، و نيروهايى كه بالقوّه در آن نهفته شده، آگاه است، امورى كه هيچ كس با هيچ وسيله اى نمى تواند از آن آگاهى يابد.

بنابراين، وجود اين نظامات حساب شده در جنين، و رهبرى آن در مسير تكامل دقيق و پيچيده اش، جز از يك مبدأ عالم و قادر ممكن نيست.

1 . سوره زمر، آيه 6.

▲2- همه چيز اندازه دارد

در آيات مختلفى از قرآن مجيد، مى خوانيم كه، هر چيزى محدود به حدّى است كه از آن حدّ تجاوز نمى كند. در سوره «طلاق» آيه 3 مى فرمايد: (قَدْ جَعَلَ اللهُ لِكُلِّ شَىْء قَدْرًا): «به يقين خدا براى هر چيزى اندازه اى قرار داده است».

و در سوره «حجر» آيه 21 مى خوانيم: (وَ إِنْ مِنْ شَىْء إِلاَّ عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَ مَا نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَر مَعْلُوم): «و هيچ چيز نيست، مگر آنكه خزائن آن نزد ماست; ولى ما جز به اندازه معينى آن را نازل نمى كنيم»!.

در آيات مورد بحث، نيز خوانديم: (وَ كُلُّ شَىْء عِنْدَهُ بِمِقْدَار)

اينها همه، اشاره به آن است كه هيچ چيز در اين عالم، بى حساب نيست، حتّى موجوداتى را كه گاهى در جهان طبيعت، بى حساب و كتاب، فرض مى كنيم، همه آنها دقيقاً حساب و كتاب دارند، چه ما بدانيم يا ندانيم، اصولاً، حكيم بودن خداوند، نيز مفهومى جز اين ندارد، كه همه چيز در آفرينش او برنامه و حد و اندازه دارد.

آنچه را از اسرار آفرينش امروز بهوسيله علوم دريافته ايم، اين حقيقت را كاملاً تأكيد مى كند، مثلاً خون انسان، كه حياتى ترين مادّه وجودى او است، و عهده دار رساندن موادّ لازم به تمام ياخته هاى بدن انسان است از بيست و چند مادّه تركيب يافته، نسبت اين مواد و اندازه و كيفيّت هر يك به قدرى دقيق است كه با كمترين تغيير سلامت انسان به خطر مى افتد.

به همين دليل براى شناخت نارسايى هاى بدن، فوراً به سراغ آزمايش خون و اندازه گيرى موادّ قندى و چربى و اوره و آهن و ساير اجزاءِ تركيبيش مى روند، و از كمى و زيادى اين اجزا، به علل نارسايى هاى بدن و بيمارى ها، پى مى برند.

تنها خون انسان نيست كه تركيبى اين چنين دقيق دارد، اين دقّت و محاسبه در سراسر عالم هستى موجود است.

ضمناً، با توجّه به اين نكته روشن مى شود، كه آنچه را گاهى ما بى نظمى ها و نابسامانى هاى عالم هستى مى پنداريم، در واقع مربوط به نارسايى علم و دانش ما است، و يك موحّد و خداپرست راستين، هيچ گاه نمى تواند چنين تصوّرى درباره عالم داشته باشد، و پيشرفت تدريجى علوم، گواه اين واقعيّت است.

و نيز اين درس را مى توانيم بياموزيم كه جامعه انسانيّت كه جزئى از مجموعه نظام هستى است، اگر بخواهد سالم زندگى كند، بايد اين اصل (وَ كُلُّ شَىْء عِنْدَهُ بِمِقْدَار) بر سراسر آن حكومت داشته باشد، از هر گونه افراط و تفريط و كارهايى كه حساب و كتاب در آن نيست بپرهيزد و در تمام نهادهاى اجتماعى حساب و كتاب را حاكم سازد.

▲3- براى خداوند غيب و شهود يكسان است!

در آيات مورد بحث، بر اين موضوع تكيه شده كه: غيب و شهود در پيشگاه خدا روشن است، اساساً غيب و شهود دو مفهوم نسبى است كه در مورد موجودى كه علم و هستى اش محدود است، به كار مى رود، فى المثل، ما داراى حواسّى هستيم. آنچه در شعاع ديد و شنوايى و ساير حواسّ ما قرار دارد، براى ما «شهود» است، و آنچه از حوزه ديد و شنيد ما بيرون است نسبت به ما «غيب» محسوب مى شود.

و اگر فرضاً قدرت ديد ما نامحدود بود، و به داخل و باطن اشيا و ذرّات عالم نفوذ مى كرد، همه چيز براى ما «شهود» بود.

و از آنجا كه همه چيز، غير از ذات پاك خداوند محدود است، براى همه آنها «غيب و شهود» وجود دارد، ولى ذات خدا چون نامحدود است و همه جا حضور دارد، بنابراين همه چيز، براى او «شهود» است و «غيب» درباره ذات پاكش، مفهوم ندارد.

و اگر مى گوييم خداوند «عالمُ الغَيبِ والشَّهادة» مى باشد، يعنى معنيش اين است آنچه براى ما غيب يا شهادت محسوب مى شود براى او يكسان و شهادت است.

فرض كنيد: ما به كف دست خود در روشنايى نگاه كنيم، آيا ممكن است از آنچه در آن است بى خبر باشيم؟ عالم هستى در برابر علم خداوند، به مراتب از اين واضح و آشكارتر است.

▲4- آثار تربيتى توجّه به علم خدا!

هنگامى كه در آيات فوق مى خوانيم: خداوند، سخنان پنهانى و آشكار و رفت و آمدهاى روزانه و شبانه و حركات شما را يكسان مى داند، و در پيشگاه علم او همه آشكار است، هر گاه به اين حقيقت، راستى ايمان داشته باشيم و نظارت دائمى او را بر خود احساس كنيم، دگرگونى عميقى در روح و فكر و گفتار، و كردار ما پيدا مى شود.

در روايتى از امام صادق(عليه السلام) نقل شده است در پاسخ سؤال كسى كه مى پرسد: برنامه زندگانى شما چيست؟ امورى را مى فرمايد، از جمله اينكه: «عَلِمتُ أنَّ اللَّهَ مُطَّلِعٌ عَلَىَّ فَاستَحيَيتُ»:

«يكى از برنامه هاى من اين است كه دانستم خداوند از تمام كارهاى من آگاه و با خبر است، لذا از نافرمانى او حيا و شرم دارم».(1)

در تاريخ اسلام، و زندگى روزانه مسلمانان متعهّد، جلوه هاى فراوانى از اين حقيقت را مشاهده مى كنيم.

مى گويند: پدر و فرزندى وارد باغى شدند، پدر به قصد چيدن ميوه بدون اجازه صاحب باغ به بالاى درختى رفت، فرزندش كه نوجوان با معرفتى بود صدا زد: پدر پايين بيا. پدر متوحّش شد و خود را جمع كرد و فوراً پايين آمد. پرسيد نفهميدم چه كسى بود كه مرا مى ديد؟

گفت: كسى از بالاى سرت! نگاه به بالا كرد چيزى نديد.

گفت: منظورم خدا است كه مافوق و محيط بر همه ما است، چگونه ممكن است از نگاه كردن انسانى وحشت داشته باشى امّا از اينكه خدا تو را در هر حال مى بيند وحشت نمى كنى؟ اين چه ايمانى است؟!

1 . «مستدرك»، جلد 12، صفحه 172.

▲سوره رعد/ 11

(11) لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللهِ إِنَّ اللهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْم حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللهُ بِقَوْم سُوءاً فَلاَ مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَال

 ترجمه:

11. «براى هر كس، مأمورانى است كه پى درپى، از پيش رو، و از پشت سر او را از فرمان خدا] = حوادث غيرحتمى[ حفظ مى كنند; و خداوند سرنوشت هيچ قومى (و ملّتى) راتغيير نمى دهد مگر آنكه آنان آنچه را در (وجود) خودشان است تغيير دهند. و هنگامى كه خدا براى قومى (به خاطر اعمالشان) بدى (و عذاب) بخواهد، هيچ چيز مانع آن نخواهد شد; و جز خدا، (نجات دهنده و) سرپرستى نخواهند داشت».

▲تفسير

▲محافظان غيبى!

در آيات گذشته، خوانديم كه: خدا به حكم «عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَة» بودن، از پنهان و آشكار مردم باخبر و همه جا حاضر و ناظر است.

در آيه مورد بحث اضافه مى كند: خداوند علاوه بر اين، حافظ و نگاهبان بندگان خود نيز مى باشد: «براى انسان مأمورانى است كه پى درپى، از پيش رو، و پشت سرش قرار مى گيرند و او را از حوادث حفظ مى كنند» (لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللهِ)(1)

اما براى اينكه: كسى اشتباه نكند كه، اين حفظ و نگهبانى، بى قيدوشرط است و انسان مى تواند خود را به پرتگاه ها بيفكند و دست به هر ندانم كارى بزند، و يا مرتكب هرگونه گناهى كه مستوجب مجازات و عذاب است بشود، و باز انتظار داشته باشد: خدا و مأمورانش حافظ وى باشند، اضافه مى كند: «خداوند سرنوشت هيچ قومى و ملّتى را تغيير نمى دهد، مگر آنكه آنها تغييراتى در خود ايجاد كنند»! (إِنَّ اللَّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْم حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ)

و باز، براى اينكه: اين اشتباه پيش نيايد كه با وجود مأموران الهى كه عهده دار حفظ انسان هستند مسأله مجازات و بلاهاى الهى چه معنى دارد، در پايان آيه مى افزايد: «هرگاه خداوند به قوم و جمعيتى اراده سوء و بدى كند. هيچ راه دفاع و بازگشت ندارند» (وَ إِذَا أَرَادَ اللهُ بِقَوْم سُوءًا فَلاَ مَرَدَّ لَهُ).

«و هيچ كس غير خدا، نمى تواند والى و ناصر و ياور آنها باشد» (وَ مَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَال)

به همين دليل، هنگامى كه فرمان خدا به عذاب و مجازات، يا نابودى قوم و ملّتى صادر شود، حافظان و نگهبانان دور مى شوند، و انسان را تسليم حوادث مى كنند!.

1. در اينكه ضمير «لَه» به چه كسى برمى گردد، در ميان مفسّران گفتوگو است، مشهور و معروف همان است كه در بالا گفتيم، يعنى به انسان برمى گردد، كه در آيات قبل به او اشاره شده است.
بعضى احتمال داده اند كه به پيامبر يا به خدا برگردد، ولى اين دو احتمال با ذيل آيه سازگار نيست (دقّت كنيد).

▲نكته ها

▲1- مُعَقّبات چيست؟

«معقّبات» چنانكه «طبرسى» در «مجمع البيان» و بعضى ديگر از مفسّران بزرگ، گفته اند، جمع «معقّبه» و آن هم به نوبه خود جمع «معقّب»، مى باشد به معنى گروهى است كه پى درپى، و به طور متناوب، به دنبال كارى مى روند.

ظاهر اين آيه، آن است كه: خداوند به گروهى از فرشتگان، مأموريّت داده كه در شب و روز به طور متناوب به سراغ انسان بيايند و از پيش رو و پشت سر نگاهبان و حافظ او باشند.

بدون ترديد انسان در زندگى خود، در معرض آفات و بلاهاى زيادى است، حوادثى از درون و برون، انواع بيمارى ها، ميكروب ها، انواع حادثه ها و خطراتى كه از زمين و آسمان مى جوشد، انسان را احاطه كرده اند، مخصوصاً به هنگام كودكى كه آگاهى انسان از اوضاع اطراف خود بسيار ناچيز است و هيچ تجربه اى ندارد، در هر گامى خطرى در كمين او نشسته است.

و گاه انسان تعجّب مى كند: كودك چگونه از لابه لاى اين همه حوادث، جان به سلامت مى برد، و بزرگ مى شود، مخصوصاً در خانواده هايى كه پدران و مادران چندان آگاهى از مسائل ندارند، و يا امكاناتى در اختيار آنها نيست، مانند كودكانى كه در روستاها بزرگ مى شوند، و در ميان انبوه محروميّت ها، عوامل بيمارى و خطرات قرار دارند.

اگر به راستى، در اين مسائل بينديشيم، احساس مى كنيم: نيروى محافظى هست كه ما را در برابر حوادث حفظ مى كند و همچون سپرى از پيش رو و پشت سر، محافظ و نگهدار ما است.

در بسيارى از مواقع، حوادث خطرناك براى انسان پيش مى آيد و معجزه آسا رهايى مى يابد، به طورى كه احساس مى كند، همه اينها تصادف نيست، بلكه نيروى محافظى از او نگهبانى مى كند.

در روايات متعدّدى كه از پيشوايان اسلام نقل شده، نيز روى اين معنى تأكيد شده است، از جمله در روايتى از امام باقر(عليه السلام)مى خوانيم كه: در تفسير آيه فوق فرمود: «... بِأمرِ اللهِ مِن أن يَقَعَ في رَكِىّ أو يَقَعَ عَلَيهِ حائِطٌ أو يُصيبَهُ شَىءٌ حَتّى إذ جاءَ القَدَرُ خَلّوا بَينَهُ وَ بَينَهُ يَدفَعونَهُ إلَى المَقادير وَ هُما مَلَكانِ يَحفَظانِهِ بِالليلِ وَ مَلَكانِ مِن نَهارِ يَتَعاقَبانَهُ»: «به فرمان خدا انسان را حفظ مى كند از اينكه در چاهى سقوط كند، يا ديوارى بر او بيفتد، يا حادثه ديگرى براى او پيش بيايد، تا زمانى كه مقدّرات حتمى فرارسد، در اين هنگام آنها كنار مى روند واو را تسليم حوادث مى كنند، آنها دو فرشته اند كه  انسان را در شب حفظ مى كنند و دو فرشته اند كه در روز، كه به طور متناوب به اين وظيفه مى پردازند».(1)

در حديثى ديگر از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم «ما مِن عَبد إلاّ وَ مَعَهُ مَلَكانِ يَحفَظانِهِ فَإذا جاءَ الأمرُ مِن عِندَ اللهِ خَلَّيا بَينَهُ وَ بَينَ أمرِ اللهِ»: «هيچ بنده اى نيست مگر اينكه دو فرشته با او هستند و او را محافظت مى كنند، امّا هنگامى كه فرمان قطعى خداوند فرارسد، او را تسليم حوادث مى كنند»(2)(بنابراين آنها او را تنها از حوادثى كه به فرمان خدا قطعيّت نيافته، حفظ مى كنند).

در «نهج البلاغة» نيز مى خوانيم كه: امير مؤمنان على(عليه السلام) فرمود: «إنَّ مَعَ كُلِّ إنسان مَلَكَينِ يَحفَظانِهِ فَإذا جاءَ القَدَرُ خَلَّيا بَينَهُ وَ بَينَهُ»:

«با هر انسانى دو فرشته است كه او را حفظ مى كنند، امّا هنگامى كه مقدّرات حتمى فرارسد او را رها مى سازند».(3)

همچنين، در خطبه اوّل «نهج البلاغة» در توصيف فرشتگان و گروه هاى مختلف آنها مى خوانيم: «وَ مِنهُمُ الحَفَظَةُ لِعِبادِهِ»: «گروهى از آنها حافظان بندگان اويند».

البتّه عدم آگاهى از وجود اين فرشتگان، از طريق حس يا از طريق علوم و دانشهاى طبيعى، هرگز، نمى تواند دليل بر نفى آنها باشد; چرا كه اين منحصر به مورد بحث ما نيست، قرآن مجيد و همچنين مذاهب ديگر از امور فراوانى كه ماوراءِ حسّ انسان است، خبر داده اند كه: بشر از طرق عادى نمى تواند از آنها آگاهى يابد.

از اين گذشته، همان گونه كه در بالا گفتيم، ما در زندگى روزانه خود، نشانه هاى واضحى از وجود چنين نيروى محافظى مى بينيم و احساس مى كنيم در برابر بسيارى از حوادث مرگبار، به طور اعجازآميزى نجات مى يابيم كه تفسير و توجيه همه آنها از طريق عادى و يا حمل بر تصادف، مشكل است، (و من خود بعضى نمونه هاى آن را در زندگى ديده ام كه راستى حيرت آور بوده، حتّى براى شخص ديرباورى مثل من دليلى بوده است براى وجود آن محافظ نامرئى!).

1 و 2. تفسير «برهان»، جلد 2، صفحه 283. (جلد 3، صفحه 283، چاپ بعثت).
3 . «نهج البلاغة»، كلمات قصار، جمله 201.

▲2- هميشه تغييرات از خود ما است! (يك قانون كلّى)

جمله (إِنَّ اللَّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْم حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ) كه در دو مورد از قرآن با تفاوت مختصرى آمده است، يك قانون كلّى و عمومى را بيان مى كند، قانونى سرنوشت ساز، حركت آفرين و هشدار دهنده!

اين قانون كه يكى از پايه هاى اساسى جهان بينى و جامعه شناسى در اسلام است، به ما مى گويد: مقدّرات شما قبل از هر چيز، و هر كس، در دست خود شما است، و هر گونه تغيير و دگرگونى در خوشبختى و بدبختى اقوام در درجه اوّل به خود آنها بازگشت مى كند، شانس و طالع و اقبال و تصادف و تأثير اوضاع فلكى و مانند اينها، هيچ كدام پايه ندارد، آنچه اساس و پايه است اين است كه: ملّتى خود بخواهد سربلند و سرفراز، پيروز و پيشرو باشد، يا به عكس، خودش تن به ذلّت و زبونى و شكست در دهد، حتّى لطف خداوند، يا مجازات او، بى مقدّمه، دامان هيچ ملّتى را نخواهد گرفت، بلكه اين اراده و خواست ملّت ها، و تغييرات درونى آنهاست، كه آنها را مستحقّ لطف يا مستوجب عذاب خدا مى سازد.

به تعبيرى ديگر: اين اصل قرآنى كه يكى از مهم ترين برنامه هاى اجتماعى اسلام را بيان مى كند به ما مى گويد: هر گونه تغييرات برونى متّكى به تغييرات درونى ملّت ها و اقوام است، و هر گونه پيروزى و شكستى كه به قومى رسيد از همين جا سرچشمه مى گيرد.

بنابراين، آنها كه هميشه براى تبرئه خويش، به دنبال «عوامل برونى» مى گردند،

و قدرت هاى سلطه گر و استعمار كننده را همواره عامل بدبختى خود مى شمارند، سخت در اشتباهند; چرا كه اگر اين قدرت هاى جهنّمى، پايگاهى در درون يك جامعه نداشته باشند، كارى از آنان ساخته نيست.

مهم آن است كه: پايگاه هاى سلطه گران و استعماركنندگان و جبّاران را در درون جامعه خود، درهم بكوبيم تا آنها هيچ گونه راهى براى نفوذ نداشته باشند.

آنها به منزله شيطانند، و مى دانيم شيطان به گفته قرآن، كسانى كه «عِبادُ اللهِ المُخلَصين» هستند راه ندارد، او تنها بر كسانى چيره مى شود، كه پايگاهى  در درون وجود خود، براى شيطان ساخته اند.

اين اصل قرآنى مى گويد: براى پايان دادن به بدبختى ها، و ناكامى ها، بايد دست به انقلابى از درون بزنيم: يك انقلاب فكرى و فرهنگى، يك انقلاب ايمانى و اخلاقى، و به هنگام گرفتارى در چنگال بدبختى ها، بايد فوراً به جستوجوى نقطه هاى ضعف خويشتن، بپردازيم، و آنها را با آب توبه و بازگشت به سوى حق، از دامان روح و جان خود بشوييم، تولّدى تازه پيدا كنيم، و نور و حركتى جديد، تا در پرتو آن بتوانيم ناكامى ها و شكست ها را به پيروزى مبدّل سازيم، نه اينكه، اين نقطه هاى ضعف ـ كه عوامل شكست است ـ در زير پوشش هاى خودخواهى مكتوم بماند، و به جستوجوى عوامل شكست در بيرون جامعه خود، در بيراهه ها سرگردان بمانيم.

تاكنون كتاب ها يا مقالات زيادى درباره عوامل پيروزى مسلمانان نخستين،

و عوامل عقب نشينى مسلمانان قرون بعد، نوشته شده است، كه بسيارى از بحثهاى آنان، به كاوش در سنگلاخ و بيراهه مى مانَد، اگر بخواهيم از اصل فوق كه از سرچشمه وحى به ما رسيده، الهام بگيريم، بايد هم آن پيروزى و هم آن شكست و ناكامى را در تغييرات فكرى و عقيدتى و اخلاقى و برنامه هاى عملى مسلمانان، جستجو كنيم و نه غير آن، در انقلاب هاى معاصر; از جمله انقلاب ملّت ما (مسلمانان ايران)، انقلاب الجزاير، انقلاب افغانستان، و مانند آن به وضوح، حاكميّت اين اصل قرآنى را مشاهده مى كنيم.

يعنى اينكه دولت هاى استعمارى، و ابرقدرت هاى سلطه گر، روش خود را تغيير دهند، هنگامى كه ما از درون دگرگون شديم، همه چيز دگرگون شد.

به هر حال، اين درسى است براى امروز و فردا، و فرداهاى ديگر، براى همه مسلمانها، و همه نسل هاى آينده!.

و مى بينيم تنها رهبرانى پيروز و موفّق شدند، كه ملّت خود را بر اساس اين اصل رهبرى كردند و دگرگون ساختند.

تاريخ اسلام و تاريخ معاصر مملوّ است از شواهدى بر اين اصل اساسى و جاودانى، كه ذكر آنها ما را از روش بحثمان در اين تفسير دور مى سازد.

▲سوره رعد/ 12تا 15

 (12)هُوَ الَّذِي يُرِيكُمْ الْبَرْقَ خَوْفاً وَطَمَعاً وَيُنْشِئُ السَّحَابَ الثِّقَالَ

(13)وَيُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَالْمَلاَئِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ وَيُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَيُصِيبُ بِهَا مَنْ يَشَاءُ وَهُمْ يُجَادِلُونَ فِي اللهِ وَهُوَ شَدِيدُ الْمِحَالِ

(14) لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لاَ يَسْتَجِيبُونَ لَهُمْ بِشَىْء إِلاَّ كَبَاسِطِ كَفَّيْهِ إِلَى الْمَاءِ لِيَبْلُغَ فَاهُ وَمَا هُوَ بِبَالِغِهِ وَمَا دُعَاءُ الْكَافِرِينَ إِلاَّ فِي ضَلاَل

(15)وَللهِِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمَوَاتِ وَالاَْرْضِ طَوْعاً وَكَرْهاً وَظِلاَلُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالاْصَالِ

ترجمه:

12. «او كسى است كه برق (و صاعقه) را به شما نشان مى دهد، كه هم مايه بيم است و هم مايه اميد; و ابرهاى سنگين بار ايجاد مى كند».

13. «و رعد، تسبيح و حمد او مى گويد; و (همچنين) فرشتگان از خوف او! و (اوست كه) صاعقه ها را مى فرستد; و هر كس را بخواهد گرفتار آن مى سازد، با اين حال آنها (همچنان) درباره خدا به مجادله مشغولند; با اينكه قدرت او بى انتهاست!»

14. «دعوت حق (و دعاى مستجاب) از آن اوست; و كسانى را كه (مشركان) غير از او مى خوانند، (هرگز) به دعوت آنها پاسخ نمى گويند. آنها همچون كسى هستند كه كف هاى (دست) خود را به سوى آب مى گشايد تا آب به دهانش برسد، و هرگز نخواهد رسيد. و دعاى كافران، جز در ضلال (و گمراهى) نيست».

15. «كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند از روى اختيار يا اجبار ـ و همچنين سايه هايشان ـ هر صبح و شام براى خدا سجده مى كنند».

▲تفسير

▲بخش ديگرى از نشانه هاى عظمت او

قرآن در اينجا بار ديگر به آيات توحيد و نشانه هاى عظمت خدا و اسرار آفرينش مى پردازد، و با انگشت گذاشتن روى قسمت هاى مختلفى از پديده هاى طبيعى، و اشاره هاى كوتاه و پرمعنى به اسرار و خواصّ آنها، رابطه بندگان را با خدا نزديك تر كرده، نور ايمان و معرفت را در قلب هايشان مى پاشد.

نخست به برق - برقى كه در ميان قطعات ابر پيدا مى شود- اشاره كرده مى گويد: «او كسى است كه برق را كه مايه ترس و طمع مى باشد، به شما ارائه مى دهد»! (هُوَ الَّذِى يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَ طَمَعًا)

از يك سو، شعاع درخشانش چشم ها را خيره مى كند، و صداى رعب انگيز «رعد» كه از آن برمى خيزد، گاهى شما را به وحشت مى اندازد، و ترس و اضطراب از خطرات آتش سوزى ناشى از آن، مخصوصاً براى آنها كه در بيابان ها زندگى مى كنند و يا از آن عبور دارند، آنان را آزار مى دهد.

امّا از آنجا كه غالباً همراه، رگبارهايى به وجود مى آيد و تشنه كامان بيابان را آب زلال مى بخشد، و درختان و زراعت را سيراب مى كند، آنها را به اميد و طمع مى كشانَد، و در ميان اين بيم و اميد، لحظات حسّاسى را مى گذرانند.

سپس، اضافه مى كند: «او كسى است كه ابرهاى سنگين و پربار ايجاد مى كند» كه قادر به آبيارى زمين هاى تشنه اند (وَ يُنْشِىءُ السَّحَابَ الثِّقَالَ)

بركات رعد و برق مى دانيم از نظر علمى، پيدايش برق، به خاطر آن است كه: دو قطعه ابر با الكتريسيته هاى مختلف (مثبت و منفى)، به هم نزديك مى شوند، و درست همانند سر دو سيم برق كه به هنگام نزديك شدن به هم جرقّه مى زند، آنها نيز جرقّه عظيمى ايجاد كرده و به اصطلاح «تخليه الكتريكى» مى شوند.

اگر جرقّه هاى كوچكى كه از سر دو سيم در برابر چشم ما آشكار مى شود، صداى خفيفى دارند، در عوض صداى جرقّه آسمانى برق، به خاطر گسترش ابر و بالا بودن ميزان الكتريسيته، به قدرى شديد است كه «رعد» را به وجود مى آورد.

و هرگاه، قطعه ابرى كه داراى الكتريسيته مثبت است به زمين، كه هميشه الكتريسيته منفى دارد نزديك شود، جرقّه در ميان زمين و ابر ايجاد مى شود، كه آن را «صاعقه» مى نامند و خطرناك بودنش به همين دليل است كه يك سر آن، زمين و نقطه هاى مرتفعى است كه به اصطلاح نوك  اين سيم را تشكيل مى دهد،

حتّى يك انسان در يك بيابان، ممكن است عملاً تبديل به نوك اين سيم منفى شود و درست جرقّه وحشتناكى بر سر او فرود آيد، و در يك لحظه كوتاه تبديل به خاكستر شود، و نيز به همين دليل است كه، هنگام رعد و برق در بيابان ها بايد فوراً به كنار درخت يا ديوار يا كوه يا هر نقطه مرتفعى پناه برد، و يا در گودالى دراز كشيد.

به هر حال، برق كه از نظر بعضى، شايد شوخى طبيعت محسوب مى شود، با اكتشافات علمى روز، ثابت شده كه: فوايد و بركات فراوانى دارد كه ذيلاً به سه قسمت آن اشاره مى شود.

▲1- آبيارى

برق ها معمولاً حرارت فوق العاده زياد ـ گاه، در حدود پانزده هزار درجه سانتيگراد! ـ توليد مى كنند. اين حرارت كافى است كه مقدار زيادى از هواى اطراف را بسوزاند و در نتيجه فشار هوا فوراً كم شود، و مى دانيم در فشار كم، ابرها مى بارند، و به همين دليل، غالباً متعاقب جهش برق و رگبارهائى شروع مى شود، و دانه هاى درشت باران فرو مى ريزند، و ازاين رو برق در واقع يكى از وظايفش آبيارى است.

▲2- سمپاشى

به هنگامى كه برق با آن حرارتش آشكار مى شود قطرات باران با مقدارى اكسيژن اضافى، تركيب مى شوند و آب سنگين يعنى «آب اكسيژنه» (2O2H) ايجاد مى كنند و مى دانيم:

آب اكسيژنه يكى از آثارش كشتن ميكروب ها است، و به همين جهت در مصارف طبّى براى شستوشوى زخم ها به كار مى رود، اين قطرات آب اكسيژنه، هنگامى كه بر زمين ها مى بارد، تخم آفات و بيمارى هاى گياهى را از ميان مى بَرد، و سمپاشى خوبى از آنها مى كند، به همين دليل گفته اند: هر سال رعد و برق كم باشد آفات گياهى بيشتر است.

▲3- تغذيه و كودرسانى

قطرات باران كه بر اثر برق و حرارت شديد و تركيب، يك حالتَ اسيد كربنى پيدا مى كند، هنگام پاشيده شدن بر زمين ها و تركيب با آنها، يك نوع كود مؤثّر گياهى مى سازد، و گياهان از اين طريق تغذيه مى شوند.

بعضى از دانشمندان گفته اند: مقدار كودى كه در طىّ سال، از مجموع برق هاى آسمان در كره زمين به وجود مى آيد، ده ها ميليون تن است! كه رقم فوق العاده اى بالائى مى باشد.

بنابراين، مى بينيم، همين پديده ظاهراً پيش پاافتاده و بى خاصيّت طبيعت، چقدر پربار و پربركت است، هم آبيارى مى كند، هم سمپاشى مى كند، و هم تغذيه، و اين نمونه كوچكى از اسرار شگرف و پردامنه عالم هستى است، كه مى تواند رهنمون روشنى بر مسأله خداشناسى باشد.

اينها همه از يك سو، بركات برق است، و از سوى ديگر، آتش سوزى هايى كه از يك نوع آن (صاعقه) به وجود مى آيد، گاهى ممكن است انسان يا انسان ها يا درختانى را بسوزاند، هر چند اين امر كم و نادر است، و قابل اجتناب، ولى مى تواند عامل خوف و ترس شود.

به اين ترتيب، آنچه در آيه فوق خوانديم كه: برق هم مايه ترس است و هم اميد، ممكن است اشاره به مجموع اين امور باشد.

و نيز ممكن است جمله (وَ يُنْشِىءُ السَّحَابَ الثِّقَالَ) كه در آخر آيه فوق آمده، ارتباط با همين خاصيّت برق داشته باشد، كه ابرها را سنگين بار از دانه هاى پر پشت باران مى سازد!.

آيه بعد به صداى «رعد» مى پردازد، كه هرگز از برق جدا نيست. مى فرمايد: «رعد، تسبيح و حمد خدا مى گويد» (وَ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ)(1)

آرى، اين صداى پرطنين جهان طبيعت، كه ضرب المثل، در عظمت صوت است، از آنجا كه توأم با پديده برق مى باشد، و هر دو در خدمت يك هدف هستند، و خدمات پرارزش و حساب شده اى دارند -كه در بالا به آن اشاره شد- عملاً تسبيح خدا مى گويد، به تعبير ديگر، «رعد» زبان گوياى «برق» است، كه حكايت از نظام آفرينش، و عظمت خالق مى كند.

اين همان چيزى است كه ما نام آن را زبان حال مى گذاريم: يك كتاب پرمحتوا، يك قصيده غرّا، يك تابلو زيبا و دل انگيز، يك ساختمان محكم و منظّم و حساب شده، با زبان حال خود از علم و دانش و مهارت و ذوق نويسنده و گوينده، و نقّاش و معمار سخن مى گويند، آنها را مدح مى كنند، و مى ستانيد.

ذرّات اين عالم هستى كه همه اسرارآميزند، و نظام بسيار دقيق و حساب شده اى دارند، همگى از پاكى خداوند و منزّه بودن او از هر گونه عيب و نقص، سخن مى گويند، (آيا «تسبيح» چيزى جز تنزيه و پاك دانستن مى باشد؟) و همگى از قدرت و علم و حكمت او خبر مى دهند (آيا «حمد» چيزى جز بيان صفات كمال است؟).

اين احتمال را نيز جمعى از فلاسفه داده اند كه: تمام ذرّات اين جهان، هر يك براى خود نوعى از عقل و شعور دارند و از روى همين عقل و شعور، تسبيح و تقديس خدا مى كنند، نه تنها با زبان حال و حكايت كردن وجودشان از وجود خدا، بلكه با زبان قال، نيز او را مى ستايند.

نه تنها صداى رعد يا ساير اجزاى جهان مادّه، تسبيح او مى گويند، كه: «همگى فرشتگان نيز از ترس و خشيت خدا به تسبيح مشغولند» (وَالْمَلاَئِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ)(2)

آنها از اين مى ترسند كه، در انجام دادن فرمان پروردگار و مسؤوليّت هايى كه در نظام هستى بر عهده آنها گذارده، كوتاهى كنند و گرفتار مجازات الهى شوند،

و مى دانيم: هميشه وظيفه ها و تكاليف، براى آنها كه احساس مسؤوليّت مى كنند ترس آفرين است، ترسى سازنده كه شخص را به تلاش و حركت وامى دارد.

و براى توضيح بيشتر، در زمينه رعد و برق، اشاره به «صاعقه ها» مى كند و مى فرمايد:

«خداوند صاعقه ها را مى فرستد و به هر كس را بخواهد به وسيله آن آسيب مى رساند گرفتار آن مى سازد» (وَ يُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَيُصِيبُ بِهَا مَنْ يَشَاءُ)

«ولى، با اين همه، و با مشاهده آيات عظمت پروردگار در عالم آفرينش، در پهنه زمين و آسمان، در گياهان و درختان و رعد و برق و مانند آنها، و با كوچكى و حقارت قدرت انسان در برابر حوادث، حتّى در برابر يك جرقّه آسمانى «باز هم گروهى از بى خبران درباره خدا به مجادله و ستيز بر مى خيزند» (وَ هُمْ يُجَادِلُونَ فِى اللهِ)

«در حالى كه خداوند قدرتى بى انتها، و مجازاتى دردناك و كيفرى سخت دارد» (وَ هُوَ شَدِيدُ الْمِحَالِ)

«مِحال» در اصل از «حيله» و «حيله» به معنى هر نوع چاره انديشىِ پنهانى و غير آشكار است (نه به معنى چاره جويى هاى مخرّب، كه در زبان فارسى مشهور شده است) مسلّماً، كسى كه توانايى بر چاره انديشى، آن هم با قدرت و شدّت دارد، كسى است كه هم از نظر توانايى فوق العاده است و هم از نظر علم و حكمت، و به همين دليل بر دشمنانش مسلّط و پيروز مى باشد، و كسى را ياراى فرار از حوزه قدرت او نيست.

به همين جهت، مفسّران، هر يك «شَديدُ المِحال» را طورى تفسير كرده اند كه: همه در واقع از معنى بالا ريشه گرفته است: بعضى آن را به معنى «شديد القوّة»، بعضى «شديد العذاب»، بعضى: «شديد القدرة»، بعضى: «شديد الأخذ» و مانند آن، تفسير نموده اند.(3)

سومين آيه مورد بحث به دو مطلب اشاره مى كند:

نخست اينكه: «دعوت حق از آنِ خداست» (لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ)

يعنى: هرگاه او را بخوانيم مى شنود، و اجابت مى كند، هم آگاهى از دعاى بندگان دارد و هم قدرت برانجام خواسته هاى آنها، و به همين دليل خواندن او و تقاضاى از ذات مقدّسش حقّ است، نه باطل و بى اساس.

ديگر اينكه، خواندن بت ها و تقاضاى از آنها، دعوت و دعاى باطل است، زيرا «كسانى را كه مشركان غير از خداوند مى خوانند و براى انجام خواست هايشان به آنها پناه مى برند، هرگز به آنان پاسخ نمى گويند و دعايشان را اجابت نمى كنند» (وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لاَ يَسْتَجِيبُونَ لَهُمْ بِشَىْء)

آرى، اين چنين است دعوت باطل; چرا كه پندار و خيالى بيش نيست و هرگونه علم و قدرتى براى بت ها قائل باشند كاملاً موهوم و بى پايه و بى اساس است.

مگر «حق»، چيزى جز عينيّت و واقعيّت و مايه خير و بركت، و «باطل» چيزى جز پندار و توهّم و مايه شرّ و فساد، مى باشد؟

سپس، همان گونه كه روش قرآن است، براى مجسّم ساختن اين موضوع عقلانى، مثال حسّى زيبا و رسائى بيان كرده مى گويد: «آنها كه غير خدا را مى خوانند به كسى مى مانند كه بر كنار آبى كه سطح آن از دسترس او دور است نشسته و به آن اشاره مى كند، به اين اميد كه به دهان او برسد و هرگز نمى رسد چه خواب و پندار بيهوده اى»! (إِلاَّ كَبَاسِطِ كَفَّيْهِ إِلَى الْمَاءِ لِيَبْلُغَ فَاهُ وَ مَا هُوَ بِبَالِغِهِ)

آيا مى توان در كنار چاه نشست، و دست به سوى آب دراز كرد و با اشاره، آب را به دهان فرستاد؟ آيا اين كار جز از يك انسان ساده لوح و ديوانه سر مى زند؟!

اين احتمال نيز، در تفسير جمله فوق وجود دارد كه: بت پرستان را به كسى تشبيه مى كند، كه كف دستان خود را كاملاً صاف و افقى گرفته وارد آب مى كند، و انتظار دارد آب در دست او بند شود، در حالى كه به محض بيرون آوردن دست، قطرات آب، از لابه لاى انگشتان و كف دست او بيرون مى ريزد و چيزى باقى نمى مانَد.

تفسير سومى، نيز براى اين جمله كرده اند و آن اينكه: بت پرستان كه براى حلّ مشكلاتشان به سراغ بت ها مى روند، مانند كسى هستند كه: مى خواهد آب را در مشت خود نگاه دارد آيا هيچ گاه مى توان آب را در مشت نگاه داشت؟ و اين از ضرب المثل معروفى در ميان عرب گرفته شده كه، وقتى مى خواهند براى كسى كه كوشش بيهوده مى كند، مثالى بزنند مى گويند: «هُوَ كقابِضِ الماءِ بِاليَدِ»: «او مانند كسى است كه مى خواهد آب را با دست خود بگيرد».

شاعر عرب نيز مى گويد:

فَأصبَحتُ فيما كانَ بَيني وَ بَينَها *** مِن الوُدِّ مِثلَ القابِضِ الماءَ بِاليَدِ

«كار من به جايى رسيد كه براى حفظ محبّت ميان خود و او، مانند كسى بودم كه مى خواست آب را در دست نگاه دارد».(4)

ولى تفسير اوّل، از همه روشن تر به نظر مى رسد!.

در پايان آيه، براى تأكيد اين سخن مى گويد: «درخواست كافران از بتها چيزى جز گام برداشتن در گمراهى نيست» (وَ مَا دُعَاءُ الْكَافِرِينَ إِلاَّ فِى ضَلاَل)

چه ضلالتى از اين بالاتر، كه انسان سعى و كوشش خود را در بيراهه اى كه  هرگز او را به مقصد نمى رسانَد به كار بَرد؟ خسته و ناتوان شود امّا نتيجه و بهره اى نگيرد.

در آخرين آيه مورد بحث، براى اينكه نشان دهد بت پرستان چگونه از كاروان عالم هستى جدا گشته و تكوتنها در بيراهه ها سرگردان شده اند، چنين مى فرمايد: «همه كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند از روى اطاعت و تسليم و يا از روى كراهت، و همچنين سايه هاى آنها، هر صبح و شام، براى خدا سجده مى كنند» (وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِى السَّمَـوَاتِ وَالاَْرْضِ طَوْعًا وَ كَرْهًا وَ ظِلاَلُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالاَْصَالِ)

1 . توضيح بيشتر درباره «تسبيح و تقدير» موجودات، در ذيل آيه 44 سوره «اسراء»: (و اِنْ من شىء الا يُسَبِّحُ بِحَمدِهِ وَ لكنِ لا تَفقَهُونَ تَسبيحَهُم) به خواست خدا خواهد آمد.
2 . «شيخ طوسى» در تفسير «تبيان»، جلد 6، صفحه 230 مى فرمايد: تفاوت «خفيَه» و «خوف» در اين است كه «خفيه» بيان حالت را مى كند و «خوف» مصدر است، يعنى اوّلى به معنى حالت ترس و دومى به معنى ترسيدن است.
3. بعضى «مِحال» را از مادّه «حيله» ندانسته اند، بلكه از مادّه «محل» و «ماحل»، كه به معنى مكر و جدال و تصميم بر مجازات و كيفر مى باشد گرفته اند، ولى آنچه در متن گفتيم، صحيح تر به نظر مى رسد، هر چند هر دو معنى تقريباً قريب الاُفق است.
4 . تفسير «قرطبى»، جلد 5، صفحه 3529.

▲نكته ها

▲1- منظور از سجده موجودات چيست؟

سجده، در اينگونه موارد، به معنى خضوع و نهايت تواضع و تسليم است، يعنى: همه فرشتگان و انسان ها وهمه صاحبان عقل و انديشه، براى خدا متواضعند و در برابر فرمان او خاضع مى باشند، منتهى:

گروهى سجده و خضوعشان تنها جنبه تكوينى دارد، يعنى در برابر قوانين عالم هستى و آفرينش خاضع اند.

ولى گروهى علاوه بر سجود تكوينى، سجود تشريعى نيز دارند، يعنى با ميل و اراده خود در برابر خداوند سجده مى كنند، مثلاً همين كه مى بينيم جسم و جان آنها تسليم قوانين حيات و مرگ، و نمو و رشد و سلامت  و بيمارى و مانند آن است اين حالت تسليم و خضوع، در برابر قوانين آفرينش، در حقيقت يك نوع سجود تكوينى از ناحيه آنها است.

2- تعبير به «طَوعًا وَ كَرهًا»، ممكن است اشاره به اين باشد كه: مؤمنان از روى ميل و رغبت، در پيشگاه پروردگار، به سجده مى افتند و خضوع مى كنند.

امّا غير مؤمنان، هر چند حاضر به چنين سجده اى نيستند تمام ذرّات وجودشان از نظر قوانين آفرينش، تسليم فرمان خدا است چه بخواهند و چه نخواهند!.

ضمناً، بايد توجّه داشت: «كُره» (بر وزن جُرم) به معنى كراهتى است كه از درون انسان سرچشمه مى گيرد و «كَره» (بر وزن شرح) به معنى كراهتى است كه عامل بيرونى داشته باشد، و در مورد بحث، چون غير مؤمنان تحت تأثير عوامل بيرون ذاتى، مقهور قوانين آفرينش هستند «كَره» (بر وزن شرح) به كار رفته است.

اين احتمال نيز در تفسير «طَوعًا وَ كَرهًا» داده شده است كه: منظور از «طَوعًا» جرياناتى از جهان آفرينش است كه موافق ميل فطرى و طبيعى يك موجود است (مانند ميل طبيعى موجود زنده براى زنده ماندن).

منظور از «كَرهًا» تمايلى است كه از خارج تحميل بر يك موجود مى شود، مانند مرگ يك موجود زنده بر اثر هجوم ميكروب ها و يا عوامل ديگر.

3- «ظِلال» جمع «ظلّ» به معنى سايه است، و ذكر اين كلمه در آيه فوق، نشان مى دهد: منظور از سجود، تنها سجود تشريعى نيست; زيرا سايه هاى موجودات از خود اراده و اختيارى ندارند، بلكه تسليم قوانين تابش نور، مى باشند.

بنابراين، سجده آنها، تكوينى، يعنى تسليم در مقابل قوانين خلقت است.

البتّه، ذكر كلمه «ظلال» (سايه ها) دليل بر اين نيست كه: همه آنها كه در آسمان و زمين هستند، وجودشان مادّى است، و داراى سايه اند، بلكه تنها اشاره به آن دسته از موجوداتى است كه سايه دارند، مثل اينكه: گفته مى شود، علماء شهر و فرزندانشان در فلان مجلس شركت كردند، يعنى فرزندان كسانى كه فرزند داشتند، و از اين جمله هرگز استفاده نمى شود كه همه علماى شهر، صاحب فرزندند (دقّت كنيد).

به هر حال، سايه، گرچه، يك امر عدمى بيش نيست كه همان فقدان نور است ولى چون از هر طرف، وجود نور آن را احاطه كرده، براى خود موجوديّت و آثارى دارد، و تصريح به اين كلمه، در آيه فوق شايد براى تأكيد است كه حتّى سايه هاى موجودات هم در پيشگاه خداوند خاضعند.

4- «آصال» جمع «اُصُل» (بر وزن دُهُل) و آن نيز جمع «اصيل» است، كه از مادّه «اصل» گرفته شده، و به معنى آخر روز است، از اين نظر كه اصل، و پايه شب محسوب مى شود.

و «غُدُوّ» جمع «غداوة» به معنى اوّل روز است، و گاهى به معنى مصدرى نيز استعمال شده است.

گرچه، سجده و خضوع موجودات عالم هستى در برابر فرمان خدا، مخصوص صبح و عصر نيست، بلكه هميشگى و در همه ساعات است، ولى ذكر اين دو موقع، يا به عنوان كنايه از دوام اين موضوع است، مثل اينكه: مى گوييم: فلان كس هر صبح و شام مشغول تحصيل علم است، يعنى هميشه تحصيل علم مى كند، و يا به خاطر آن است كه: در جمله قبل، سخن از سايه هاى موجودات به ميان آمده، و سايه ها بيش از هر وقت، در اوّل و آخر روز، خود را نشان مى دهند.

▲سوره رعد/ 16

(16)قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمَوَاتِ وَالاَْرْضِ قُلْ اللهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ لاَ يَمْلِكُونَ لاَِنفُسِهِمْ نَفْعاً وَلاَ ضَرّاً قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الاَْعْمَى وَالْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ أَمْ جَعَلُوا للهِِ شُرَكَاءَ خَلَقُوا كَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ قُلْ اللهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْء وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ

ترجمه:

16. «بگو: چه كسى پروردگار آسمان ها و زمين است؟ بگو: خداوند يگانه! (سپس) بگو: «آيا خدايانى غير از او براى خود برگزيده ايد كه (حتّى) مالك سود و زيان خود نيستند (تا چه رسد به شما؟)! بگو: آيا نابينا و بينا يكسانند؟! يا ظلمت ها و نور برابرند؟! آيا آنها همتايانى براى خدا قرار دادند به خاطر اينكه آنان همچون خدا آفرينشى داشتند، و اين آفرينش ها بر آنها مشتبه شده است؟! بگو: خدا آفريننده همه چيز است; و اوست يكتا و حاكم بر همه چيز.»

▲تفسير

▲بت پرستى چرا؟

از آنجا كه در آيات گذشته، بحث هاى فراوانى درباره شناخت وجود خدا بود، در اين آيه، به بحث پيرامون اشتباه مشركان و بت پرستان مى پردازد، و از چند طريق اين بحث را تعقيب مى كند.

نخست، روى سخن را به پيامبر كرده، مى گويد: «بگو: از آنها بپرس، پروردگار و مدبّر آسمانها و زمين كيست» (قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمَـوَاتِ وَالاَْرْضِ)

سپس، بى آنكه پيامبر در انتظار پاسخ آنها بنشيند دستور مى دهد: خود پاسخ اين سؤال را بده، و «بگو: الله» (قُلِ اللهُ)

آن گاه آنها را با اين جمله مورد سرزنش و ملامت قرار مى دهد: «به آنها بگو: آيا غير خدا را اوليا و تكيه گاه و معبود خود قرار داده ايد؟ با اينكه اين بتها حتى نسبت به خودشان مالك سود و زيانى نيستند»؟! (قُلْ أَفَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ لاَ يَمْلِكُونَ لاَِنفُسِهِمْ نَفْعًا وَ لاَ ضَرًّا)

در حقيقت، نخست، از طريق «ربوبيّت خدا»، و اينكه او مالك و مدبّر عالم است و هر خير و نيكى از ناحيه اوست، و توانايى بر دفع هر شرّ و بدى دارد بحث مى كند، يعنى هنگامى كه: شما قبول داريد، خالق و پروردگار، اوست.

بنابراين، هر چه مى خواهيد، بايد از او بخواهيد نه از بت ها كه آنها قادر بر حلّ هيچ مشكلى درباره شما نيستند.

و ديگر بار، مطلب را از اين فراتر مى برد، مى فرمايد: آنها حتّى مالك سود و زيان خود نيستند، چه رسد به شما، با اين حال، چه گرهى را مى توانند براى شما بگشايند كه به سراغ پرستش آنها مى رويد؟ آنها در كار خودشان بيچاره هستند، با اين حال چه انتظارى از آنها داريد؟!

پس از آن با ذكر دو مثال روشن و صريح وضع افراد «موحّد» و «مشرك» را مشخّص مى كند:

نخست، مى گويد: «بگو: آيا نابينا و بينا يكسانند؟» (قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الاَْعْمَى وَالْبَصِيرُ)

همان گونه كه نابينا با بينا يكسان نيستند، كافر و مؤمن نيز يكسان نيستند، و بت ها را نمى توان در كنار «الله» قرار داد.

ديگر اينكه: «آيا ظلمات و نور يكسانند؟» (أَمْ هَلْ تَسْتَوِى الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ)

ظلمتى كه كانون انحراف و گمراهى و اشتباه و خطر است، با نورى كه راهنما و حيات بخش است چگونه مى توان آن دو را با هم يكسان دانست؟ و چگونه مى توان «بت ها» را، كه ظلمات محضند در كنار «خدا» كه نور مطلق عالم هستى است، قرار داد؟

ايمان و توحيد كه نور روح و جان است، با شرك و بت پرستى كه مايه ظلمت و تاريكى روان است چه مناسبتى دارد؟

سپس، از راه ديگرى بطلان عقيده مشركان را مدلّل تر ساخته مى گويد: «آنها كه براى خدا شركائى قرار دادند آيا به خاطر آن است كه: اين شريكان دست به آفرينش و خلقت زدند، و اين خلقتها براى آنها مشتبه شد، و گمان كردند كه بت ها نيز همانند خدا مستحقّ عبادت هستند»; (أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَكَاءَ خَلَقُوا كَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ)

در حالى، چنين نيست، و حتى بت پرستان نيز چنين عقيده اى را درباره بت ها ندارند، آنها نيز خدا را خالق همه چيز مى دانند، و عالم خلقت را دربست مربوط به او مى شمارند.

لذا بلافاصله مى فرمايد: «بگو: خدا خالق همه چيز است و او است يگانه و پيروز» (قُلِ اللهُ خَالِقُ كُلِّ شَىْء وَ هُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ)

▲نكته ها

▲1- خالقيّت و ربوبيّت با معبوديّت مرتبط است

از آيه فوق اولا: اين نكته استفاده مى شود: آن كس كه خالق است، رب و مدبّر است; چرا كه خلقت، يك امر دائمى است، چنان نيست كه خداوند موجودات را بيافريند و كنار بنشيند، بلكه فيض هستى، به طور دائم، از طرف خدا صادر مى شود، و هر موجودى لحظه به لحظه از ذات پاكش هستى مى گيرد.

بنابراين، برنامه آفرينش، و تدبير عالم هستى، همچون آغاز خلقت، به دست خدا است، و به همين دليل، مالك سود و زيان او است، و غير او هر چه دارند از اوست. با اين وصف، آيا غير «الله» شايسته عبوديّت مى باشد؟!

▲2- چگونه سؤال و جواب را هر دو خود مى گويد؟

با توجّه به آيه فوق، اين سؤال پيش مى آيد: چگونه خداوند به پيغمبرش فرمان مى دهد، از مشركان سؤال كند: پروردگار زمين و آسمان كيست؟

و بعد بدون اينكه، منتظر پاسخ آنها باشد به پيامبرش دستور مى دهد: او جواب اين سؤال را بگويد؟

و باز، بلافاصله، به دنبال آن، مشركان را به باد سرزنش مى گيرد كه چرا بت ها را پرستش مى كنيد؟ اين چه رسم سؤال و جواب است؟

با توجّه، به اين نكته، پاسخ اين سؤال روشن مى شود: گاهى، جواب يك سؤال، به قدرى روشن است كه، نياز به اين ندارد، در انتظار پاسخ از طرف بنشينيم، مثل اينكه: از طرف مقابل سؤال مى كنيم، الآن شب است يا روز، و بلافاصله، خودمان جواب مى گوييم: مسلّماً شب است، و اين كنايه لطيفى است از اينكه: مطلب به قدرى روشن است كه نياز به انتظار كشيدن براى پاسخ ندارد.

به علاوه، مشركان، خالقيّت را مخصوص خداوند مى دانستند، آنها هرگز نمى گفتند: بت ها آفريننده زمين و آسمانند، بلكه عقيده داشتند: آنها شفيعانند، و قادر بر رسانيدن سود يا ضرر به انسان، و به همين دليل معتقد بودند: بايد آنها را عبادت كرد.

ولى، از آنجا كه «خالقيّت» از «ربوبيّت» (تدبير و اداره عالم هستى) جدا نيست، مى توان مشركان را به اين سخن ملزم ساخته گفت:

شما كه خالقيّت را مخصوص خدا مى دانيد، بايد ربوبيّت را هم مخصوص او بدانيد، و به دنبال آن عبادت هم، مخصوص او است.

▲3- هم چشم بينا و هم نور آفتاب لازم است

ذكر دو مثال «نابينا و بينا» و «ظلمات و نور»، گويا اشاره به اين حقيقت است كه: براى مشاهده يك واقعيّت عينى، دو چيز لازم است: چشم بينا، و اشعه نور، كه با نفى هر يك از اين دو، مشاهده صورت نمى گيرد، اكنون بايد فكر كرد: چگونه است حال كسانى كه از هر دو محرومند؟ هم از بينايى و هم از نور، كه مشركان مصداق واقعى آنند، هم چشم عقلشان كور است و هم محيط زندگيشان را ظلمت كفر و بت پرستى فراگرفته.

و به همين دليل، در بيراهه ها و پرتگاه ها سرگردانند، به عكس مؤمنان، كه با ديده حق بين، برنامه روشن و استمداد از نور وحى و تعليمات انبياء، مسير زندگى خود را به روشنى پيدا كرده اند.

▲4- آيا خالقيّت خدا نسبت به همه چيز دليل بر جبر است؟

جمعى از طرفداران مكتب جبر، به جمله (اللهُ خَالِقُ كُلِّ شَىْء) در آيه فوق براى اثبات مقصد خود استدلال كرده اند، و گفته اند: كلمه «كُلِّ شَىْء» آن چنان وسيع است كه اعمال بندگان را نيز شامل مى شود، پس، آفريننده كارهاى ما نيز خدا است، يعنى ما از خود اختيار نداريم!.

اين سخن را از دو راه مى توان پاسخ گفت: نخست اينكه: جمله هاى ديگر اين آيه، اين سخن را كاملاً نفى مى كند; زيرا بت پرستان را شديداً مورد ملامت و سرزنش قرار مى دهد، اگر واقعاً ما در اعمالمان اختيارى نداريم، توبيخ و سرزنش براى چيست؟ اگر خدا خواسته، بت پرست باشد، ديگر چرا او را سرزنش مى كند؟ و چرا براى هدايت و تغيير مسيرش استدلال مى كند؟ اينها همه دليل بر اين است كه مردم در انتخاب راه خود آزاد و مختارند.

ديگر اينكه: خالقيّت بالذّات در همه چيز، مخصوص خدا است، امّا اين منافات با مختار بودن ما در افعالمان ندارد; چرا كه قدرت ما، عقل و شعور ما و حتّى اختيار و آزادى اراده ما، همه از ناحيه او است، بنابراين، از يك نظر، هم او خالق است (نسبت به همه چيز و حتّى افعال ما) و هم ما فاعل مختاريم، و اين دو، در طول هم است، نه در عرض هم، او آفريننده همه وسايل فعل است و ما استفاده كننده از اين وسايل در راه خير يا شرّ.

اين درست به آن مى مانَد كه: كسى كارخانه برق يا تأسيسات لوله كشى آب را آماده ساخته، و همه را در اختيار ما قرار داده است، مسلّماً ما هرگونه استفاده اى از آن برق و اين آب كنيم، بدون كمك او امكان پذير نبوده و نيست، ولى، با اين حال، تصميم نهايى با خود ما است، كه از اين برق، اتاق عمل جرّاحى را براى بيمار مشرف به مرگ روشن سازيم، يا يك مجلس و كانون فساد و آلودگى، يا بوسيله آن آب، رفع عطش تشنه كامى كنيم و گلى پرورش دهيم، و يا در پى خانه بيگناهى بريزيم و ديوار او را ويران سازيم.

▲سوره رعد/ 17

 (17)أَنزَلَ مِنْ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَداً رَابِياً وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْيَة أَوْ مَتَاع زَبَدٌ مِثْلُهُ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا يَنفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الاَْرْضِ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللهُ الاَْمْثَالَ

 ترجمه:

17. «(خداوند) از آسمان آبى فرو فرستاد; و از هر درّه و رودخانه اى به اندازه آنها سيلابى جارى شد; سپس سيلاب بر روى خود كفى حمل كرد; (همچنين) و از آنچه (در كوره ها،) براى به دست آوردن زينت آلات يا وسايل زندگى، آتش بر آن مى افروزند، كف هايى مانند آن به وجود مى آيد ـ خداوند براى، حقّ و باطل چنين مثالى مى زند. سرانجام كف ها به بيرون پرتاب مى شوند، ولى آنچه به مردم سود مى رساند ]= آب يا فلزّ خالص [در زمين مى مانَد; خداوند اين چنين مثال مى زند!»

▲تفسير

▲ترسيم دقيقى از منظره حقّ و باطل

از آنجا كه روش قرآن، به عنوان يك كتاب تعليم و تربيت، متّكى به مسائل عينى است، براى نزديك ساختن مفاهيم پيچيده، به ذهن، انگشت روى مثَل هاى حسّى جالب و زيبا در زندگى روزمرّه مردم مى گذارد، در اينجا نيز، براى مجسّم ساختن حقايقى كه در آيات گذشته پيرامون توحيد و شرك، ايمان و كفر، و حقّ و باطل گذشت، مثَل بسيار رسائى بيان مى كند. نخست مى گويد: «خداوند از آسمان آبى را فرد فرستاده است» (أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً)

آبى حيات بخش و زندگى آفرين، و سرچشمه نمو و حركت! «و در اين هنگام دره ها و گودالها و نهرهاى روى زمين، هركدام به اندازه گنجايش و وسعت خود، بخشى از اين آب را پذيرا مى شوند» (فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا)

جويبارهاى كوچك، دست به دست هم مى دهند و نهرهايى به وجود مى آورند، نهرها به هم مى پيوندند و سيلاب عظيمى از دامنه كوهسار سرازير مى گردد، آب ها از سر و دوش هم بالا مى روند، و هرچه را بر سر راه خود ببينند برمى دارند و مرتّباً بر يكديگر كوبيده مى شوند. در اين هنگام، كف ها از لابه لاى امواج ظاهر مى شوند، آن چنان كه قرآن مى گويد: «سيلاب كفهائى را بر روى خود حمل كرد» (فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدًا رَابِيًا)

«رابى» از مادّه «ربوّ» (بر وزن غلوّ) به معنى بلندى و برترى است، و «ربا» كه به معنى سود يا پول اضافى يا جنس ديگر است، نيز از همين مادّه و به همين معنى است، چون اضافه و زيادى را مى رسانَد.

پيدايش كف ها، منحصر به نزول باران نيست، بلكه «در فلزاتى كه بوسيله آتش ذوب مى شوند تا از آن زينت آلات يا وسائل زندگى بسازند آنها نيز  كفهائى همانند كفهاى آب دارند» (وَ مِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِى النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْيَة أَوْ مَتَاع زَبَدٌ مِثْلُهُ)(1)

بعد از اين مثال، كه به صورت وسيع و گسترده، نه تنها در مورد آب، كه در مورد همه فلزّات ـ چه آنها كه زينتى هستند و چه آنها كه وسايل زندگى را از آن مى سازند ـ بيان مى كند، به سراغ نتيجه گيرى مى رود، و چنين مى فرمايد: «اين گونه خداوند براى حقّ و باطل مثال مى زند» (كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ)

سپس، به شرح آن مى پردازد، مى گويد: «امّا كف ها به بيرون پرتاب مى شوند و اما آبى كه براى مردم مفيد و سودمند است در زمين مى مانَد» (فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَ أَمَّا مَا يَنفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِى الاَْرْضِ)

كف هاى بيهوده و بلندآواز و ميان تهى، كه هميشه بالانشين هستند، امّا هنرى ندارند، بايد به كنارى ريخته شوند و امّا آب خاموش و بى سروصداى متواضع و مفيد و سودمند، مى مانَد و اگر روى زمين هم نماند، در اعماق زمين نفوذ مى كند و چيزى نمى گذرد كه به صورت چشمه سارها، قنات ها و چاه ها سر از زمين برمى دارد، تشنه كامان را سيراب مى كند، درختان را بارور، گل ها را شكفته و ميوه ها را رسيده، و به همه چيز سروسامان مى دهد.

و در پايان آيه، براى تأكيد بيشتر و دعوت به مطالعه دقيق تر روى اين مثال مى فرمايد: «اين چنين خداوند مثالهائى مى زند» (كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللهُ الاَْمْثَالَ)

1. ترجمه تحت اللّفظى جمله فوق چنين است: «از آنچه آتش بر روى آن روشن مى كنند، براى به دست آوردن زينت يا متاع، كف هايى همانند كف هاى آب حاصل مى شود» و اين تعبير اشاره به كوره هايى است براى ذوب فلزّات، كه هم آتش در زير موادّ فلزّى وجود دارد و هم در روى آن، به اين معنى كه يك طبقه آتش در زير است و سپس روى آن سنگ هايى را كه موادّ كافى دارد مى ريزند باز مجدداً روى آن آتش مى ريزند، و اين بهترين نوع كوره است كه از هر طرف آتش، موادّ قابل ذوب را احاطه كرده است.

▲نكته ها

در اين مثال پرمعنى كه با الفاظ و عبارات موزونى ادا شده، و منظره حقّ و باطل را به عالى ترين صورتى ترسيم كرده، حقايق فراوانى نهفته است كه، در اينجا به قسمتى از آن اشاره مى كنيم:

▲1- شناخت حقّ و باطل

كه همان شناخت واقعيّت ها از پندارها است، گاهى، براى انسان چنان مشكل پيچيده مى شود، كه حتماً بايد سراغ نشانه رفت و از نشانه ها، حقايق را از اوهام، و حق را از باطل شناخت.

قرآن، در مثال بالا اين نشانه ها را چنين بيان كرده است:

الف- حق، هميشه مفيد، و سودمند است، همچون آب زلال، كه مايه حيات و زندگى است، امّا باطل، بى فايده و بيهوده است، نه كف هاى روى آب هرگز كسى را سيراب مى كنند، و درختى را مى رويانند، و نه كف هايى كه در كوره هاى ذوب فلزّات ظاهر مى شود، مى توان از آنها زينتى و يا وسيله اى براى زندگى ساخت، و اگر هم مصرفى داشته باشند، مصارف بسيار پست و بى ارزشند كه به حساب نمى آيند، مانند صرف كردن خاشاك، براى سوزاندن!.

باطل، همواره مستكبر، بالانشين، پرسروصدا، پرقال و غوغا، ولى، توخالى و بى محتوا است، امّا حق متواضع، كم سروصدا، اهل عمل، و پرمحتوا و سنگينوزن است.(1)

ب- حق، هميشه متّكى به نفس است، امّا باطل از آبروى حق، مدد مى گيرد، و سعى مى كند خود را به لباس او درآورد و از حيثيّت او استفاده كند، همان گونه كه: هر دروغى از راست فروغ مى گيرد كه اگر سخن راستى در جهان نبود، كسى هرگز دروغى را باور نمى كرد، و اگر جنس خالصى در جهان نبود، كسى فريب جنس قلاّبى را نمى خورد.

بنابراين، حتّى فروغ زودگذر باطل، و آبروى و حيثيّت موقّت او به بركت حقّ است، امّا حق، همه جا متّكى به خويشتن است و آبرو و اثر خويش!.

1 . على(عليه السلام) در وصف خود و دشمنانش، همچون اصحاب جنگ «جمل» مى فرمايد: «وَ قَد أرعَدوا وَأبرَقوا، وَمَعَ هذَينِ الأمرَينِ الْفَشَلُ; وَلَسنا نُرعِدُ حَتَّى نُوقِعَ وَلا نُسيلُ حَتَّى نُمطِرَ»: «آنها رعد و برقى نشان دادند، امّا پايانش جز سستى و ناتوانى نبود، ولى ما به عكس، تا كارى انجام ندهيم رعد و برقى نداريم و تا نباريم سيلاب خروشان به راه نمى اندازيم» (برنامه ما عمل است نه سخن). «نهج البلاغة»، خطبه 9.

▲2- زَبَد چيست؟

«زَبَد» به معناى كف هاى روى آب، و يا هرگونه كف مى باشد و مى دانيم: آب زلال كمتر كف بر روى آن آشكار مى گردد; چرا كه كف ها به خاطر آلوده شدن آب، به اجسام خارجى مى باشد.

از اينجا روشن مى شود: اگر حق به صفا و پاكى اصلى باقى بماند، هرگز كف هاى باطل اطراف آن آشكار نمى گردد، امّا هنگامى كه حق، بر اثر برخورد با محيط هاى آلوده، رنگ محيط رابه خود گرفت و حقيقت را با خرافه، و درستى با نادرستى، و پاكى با ناپاكى آميخته شد، كف هاى باطل در كنار آن آشكار مى شوند.

اين همان چيزى است كه على(عليه السلام) در «نهج البلاغة» به آن اشاره فرموده، آنجا كه مى فرمايد: «فَلَو أنَّ الباطِلَ خَلَصَ مِن مِزاجِ الحَقِّ لَم يَخفَ عَلَى المُرتادينَ; وَ لَو أنَّ الحَقَّ خَلَصَ مِن لَبسِ الباطِلِ، انقَطَعَت عَنهُ ألسُنُ المُعانِدينَ»: «اگر باطل از آميزش با حق خالص شود، بر حق جويان مخفى نخواهد ماند، و اگر حق از آميزش باطل رهايى يابد، زبان بدگويان از آن قطع خواهد شد».(1)

بعضى از مفسّران گفته اند: آيه فوق در حقيقت داراى سه تشبيه است: «نزول آيات قرآن» از آسمان وحى، تشبيه به نزول قطرات حيات بخش باران شده.

«دل هاى انسان ها» تشبيه به زمين ها و درّه ها كه هر كدام به اندازه وسعت وجودشان بهره مى گيرند.

«وسوسه هاى شيطانى» به كف هاى آلوده روى آب تشبيه شده است، كه اين كف ها از آب پيدا نشده، بلكه از آلودگى محلّ ريزش آب پيدا مى شود، و به همين جهت، وسوسه هاى نفس و شيطان از تعليمات الهى نيست، بلكه از آلودگى قلب انسان است، امّا سرانجام، اين وسوسه ها از دل مؤمنان برطرف مى گردد و آب زلال وحى، كه موجب هدايت و حيات انسان هاست باقى مى مانَد!.

1 . «نهج البلاغة»، خطبه 50.

▲3- هميشه بهره ها به ميزان آمادگى ها و لياقت هاست!

از اين آيه، ضمناً استفاده مى شود: در مبدأ فيض الهى، هيچ گونه بخل، محدوديّت و ممنوعيّت نيست، همانگونه كه ابرهاى آسمان، بى قيدوشرط، همه جا باران مى پاشند، و اين قطعه هاى مختلف زمين و درّه ها هستند كه هر كدام به مقدار وسعت وجود خويش، از آن بهره مى گيرند، زمين كوچك تر بهره اش كمتر، و زمين وسيع تر سهمش بيشتر است، و همين گونه است، قلوب و ارواح آدميان در برابر فيض خدا!.

▲4- باطل به دنبال بازار آشفته مى گردد!

هنگامى كه سيلاب، وارد دشت و صحراى صاف مى گردد، و جوش و خروش آب فرو مى نشيند، اجسامى كه با آب مخلوط شده بودند، تدريجاً ته نشين مى شوند، و كف ها از ميان مى روند و آب زلال، چهره  اصلى خود را آشكار مى سازد، و به همين ترتيب، باطل به سراغ بازار آشفته مى رود، تا از آن بهره گيرد، امّا هنگامى كه آرامش پيدا شد، و هر كسى به جاى خويشتن نشست، و معيارها و ضابطه ها در جامعه آشكار گشت، باطل جايى براى خود نمى بيند، و به سرعت كنار مى رود!.

▲5- باطل تنها در يك لباس ظاهر نمى شود

يكى از خصايص باطل اين است كه: هر لمحه، به شكلى و هر لحظه، به لباس ديگرى درمى آيد، تا اگر او را در يك لباس شناختند، در لباس ديگر بتواند چهره خود را پنهان سازد، در آيه فوق نيز، اشاره ظريفى به اين مسأله شده است، آنجا كه مى گويد: كف ها نه تنها بر آب ظاهر مى گردند، در هر كوره اى و هر بوته اى كه فلزّات ذوب مى شوند كف هاى تازه، به شكل جديد و در لباس تازه اى آشكار مى شوند.

و به تعبيرى ديگر، حقّ و باطل همه جا وجود دارد، همان گونه كه كف ها در هر مايعى به شكل مناسب خود آشكار مى شود.

بنابراين، بايد هرگز فريب تنوّع صورت ها را نخوريم، و در هر كجا منتظر باشيم كه باطل را با صفات ويژه اش ـ كه صفات آنها همه جا يكسان است و در بالا اشاره شد ـ بشناسيم و آنها را كنار بزنيم.

▲6- بقاى هر موجود بسته به ميزان سود رسانى او است!

در آيه فوق مى خوانيم: «امّا آنچه به مردم سود مى رساند، باقى و برقرار مى ماند» (وَ أَمَّا مَا يَنفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِى الاَْرْضِ)

نه تنها آب، كه مايه حيات است مى ماند و كف ها از ميان مى روند، بلكه در فلزّات چه آنها كه براى «حِليَه» و زينت اند، و چه آنها كه براى تهيّه «متاع» و وسايل زندگى، در آنجا نيز فلزّ خالص، كه مفيد و سودمند، يا شفّاف و زيبا است، مى ماند و كف ها را به دور مى افكنند.

و به همين ترتيب، انسان ها، گروه ها، مكتب ها، و برنامه ها به همان اندازه كه مفيد و سودمندند، حقّ بقا و حيات دارند، و اگر مى بينيم، انسان مكتب باطلى مدّتى سر پا مى مانَد، اين، به خاطر آن مقدار از حقّى است كه به آن آميخته شده،كه به همان نسبت، حقّ حيات پيدا كرده است!.

▲7- چگونه حق، باطل را بيرون مى ريزد

كلمه «جفاء» كه به معنى پرتاب شدن و به بيرون پريدن است، نكته لطيفى دربردارد و آن اين كه: باطل به جايى مى رسد كه قدرت نگهدارى خويش را ندارد، و در اين لحظه از متن جامعه به خارج پرتاب مى گردد، و اين در همان حال است كه حق به جوشش مى آيد، هنگامى كه حق به خروش افتاد، باطل همچون كف هاى روى ديگ كه به خارج پرتاب مى شود، بيرون مى افتد و اين خود دليلى است بر اين كه: حق هميشه بايد بجوشد و بخروشد، تا باطل را از خود دور سازد!.

▲8- باطل در بقاى خود مديون حقّ است

همان گونه كه در تفسير آيه گفتيم، اگر آبى نباشد، هرگز كف نمى تواند به حيات خود مستقلاًّ ادامه دهد.

همين گونه، اگر حق نبود، باطل هم فروغى نداشت، اگر افراد درستكار نبودند، كسى تحت تأثير افراد خائن واقع نمى شد و فريب آنها را نمى خورد، پس، همين جولان و فروغ كاذب باطل، مديون بهره بردارى از فروغ حقّ است (كان دروغ از راست مى گيرد فروغ)!.

▲9- مبارزه حقّ و باطل هميشگى است

قرآن، در اينجا براى مجسّم ساختن حقّ و باطل، مثالى گفته كه: مخصوص زمان و مكان معيّنى نيست. صحنه اى است كه، همه سال در نقاط مختلف جهان، در مقابل چشم انسان ها مجسّم مى شود، و اين نشان مى دهد: پيكار حقّ و باطل يك پيكار موقّت و موضعى نيست، اين رگ، رگ آب شيرين و شور، همواره بر خلايق تا نفخ صور، جريان دارد، مگر آن زمانى كه جهان و انسان ها به صورت يك جامعه ايده آل (همچون جامعه عصر قيام مهدى(عليه السلام)) درآيد كه پايان اين مبارزه اعلام گردد: لشكر حق، پيروز و بساط باطل برچيده شود، و بشريت وارد مرحله تازه اى از تاريخ خود گردد، و تا زمانى كه اين مرحله تاريخى، فرا نرسد، بايد همه جا در انتظار برخورد حقّ و باطل بود، و موضع گيرى لازم را در اين ميان در برابر باطل نشان داشت.

▲10- زندگى در پرتو تلاش و جهاد

مثال زيباى فوق، اين اصل اساسى زندگى انسان ها را نيز روشن مى سازد كه: حيات بدون جهاد، و بقاء و سربلندى بدون تلاش، ممكن نيست; چرا كه مى گويد: آنچه را مردم براى تهيه وسايل زندگى (ضروريات زندگى) و يا زينت (رفاه زندگى) به درون كوره ها مى فرستند، همواره زبد و كف هايى دارد و براى به دست آوردن اين دو (وسايل ضرورى و وسايل رفاهى ـ ابْتِغَاءَ حِلْيَة أَوْ مَتَاع) بايد موادّ اصلى، را كه در طبيعت به صورت خالص يافت نمى شود، و همواره آميخته با اشياءِ ديگر است در زير فشار آتش در كوره قرار داد، و آنها را تصفيه و پاك سازى كرد، تا فلزّ خالص و پاك از آن بيرون آيد و اين كار، جز در سايه تلاش و كوشش و مجاهده انجام نمى شود.

اصولاً - طبيعت زندگى دنيا اين است كه: در كنار گل ها، خارها و در كنار نوش ها، نيش ها، و پيروزى ها در لابه لاى سختى ها و مشكلات قرار دارد، و از قديم گفته اند: «گنج ها در ويرانه ها است، و در بالاى هر گنجى، اژدهاى خطرناكى خفته است». آيا آن ويرانه و اين اژدها، چيزى جز همان انبوه مشكلات است كه در به دست آوردن هر موفّقيّتى وجود دارد؟

در داستان هاى ايرانى خودمان نيز، «رستم» براى رسيدن به پيروزيش مجبور بود، از هفت خان بگذرد كه: هر كدام اشاره به نوعى از انبوه مشكلات بوده كه در مسير هر فعّاليّت مثبتى است.

به هر حال، قرآن اين حقيقت را كه: بدون تحمّل رنج ها، انسان به هيچ موفّقيّت نايل نمى شود، بارها به عبارات مختلف بيان داشته است.

در آيه 214 سوره بقره مى خوانيم: (أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللهِ أَلاَ إِنَّ نَصْرَ اللهِ قَرِيبٌ): آيا گمان كرديد داخل بهشت مى شويد، بى آنكه حوادثى همچون حوادث گذشتگان به شما برسد؟! همانان كه سختيها و زيانها به آنها رسيده و آن چنان بى قرار شدند كه پيامبر و افرادى كه با او ايمان آورده بودند گفتند: «پس يارى خدا كى خواهد آمد؟!» (به آنها گفته شد:) آگاه باشيد، يارى خدا نزديك است!.

▲11- مَثَل هاى قرآن

نقش مثال، در توضيح و تفسير مباحث، نقش انكارناپذيرى است، و به همين دليل در هيچ علمى بى نياز از ذكر مثال براى اثبات حقايق و روشن ساختن و نزديك نمودن آنها به ذهن نداريم، گاه مى شود، يك مثال به جا كه درست هماهنگ و منطبق با مقصود است، مطلب را از آسمان به زمين مى آورد، و براى همه قابل فهم مى سازد.

روى هم رفته مى توان گفت: مثال در مباحث مختلف علمى و تربيتى و اجتماعى و اخلاقى و غير آن، نقش هاى مؤثّر زير را دارد:

▲الف- مثال، مسائل را حسّى مى كند

از آنجا كه انس انسان بيشتر با محسوسات است و حقايق پيچيده عقلى از دسترس افكار، نسبتاً دورتر است، مثال هاى حسّى آنها را از فاصله دوردست، نزديك آورده و در آستانه حس قرار مى دهد، و درك آن را دلچسب و شيرين، و اطمينان بخش مى سازد.

▲ب- مثال، راه را نزديك مى كند

گاه مى شود: براى اثبات يك مسأله عميق منطقى و عقلانى بايد انسان به استدلالات مختلفى متوسّل گردد، كه باز هم ابهام، اطراف آن را گرفته است، ولى ذكر يك مثال روشن، و كاملاً هماهنگ با مقصود چنان راه را نزديك مى سازد كه، تأثير استدلال ها را افزايش مى دهد و از ضرورت استدلالات متعدّد مى كاهد.

▲ج- مثال، مسائل را همگانى مى سازد

بسيارى از مباحث علمى است كه در شكل اصليش، تنها براى خواص قابل فهم است، و توده مردم استفاده چندانى از آن نمى برند، ولى هنگامى كه با مثال، آميخته، و به اين وسيله، قابل فهم گردد، مردم در هر حدّ و پايه اى از علم و دانش باشند، از آن بهره مى گيرند.

بنابراين، مثال ها به عنوان يك وسيله تعميم علم و فرهنگ، كاربرد غير قابل انكارى دارند.

▲د- مثال، درجه اطمينان به مسائل را بالا مى برد

كليّات عقلى هر قدر مستدل و منطقى باشند، مادام كه در ذهن هستند اطمينان كافى نمى آفرينند; چرا كه انسان همواره اطمينان را در عينيّت جستجو مى كند، مثال، به مسائل ذهنى عينيّت مى بخشد، و كاربرد آنها را در عالم خارج روشن مى سازد، و به همين دليل در ميزان باور و پذيرش و اطمينان نسبت به يك مسأله اثر مى گذارد.

▲هـ- مثال، لجوجان را خاموش مى سازد

بسيار مى شود: ذكر كليّات مسائل به صورت مستدل و منطقى براى خاموش كردن يك فرد لجوج، كافى نيست و او همچنان دست و پا مى زند، امّا هنگامى كه مسأله در قالب مثال ريخته شود، راه را چنان بر او مى بندد كه ديگر مجال بهانه گيرى براى او باقى نمى مانَد.

بد نيست براى همين موضوع «مثال هايى» مطرح كنيم! تا معلوم شود نقش مثال تا چه اندازه مؤثّر است.

در قرآن مجيد، مى خوانيم: خداوند در برابر كسانى كه در مورد آفرينش حضرت مسيح(عليه السلام) از مادر تنها، ايراد مى كردند -كه مگر ممكن است انسانى بدون پدر متولّد شود- مى فرمايد: (إِنَّ مَثَلَ عِيسَى عِنْدَ اللهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَاب): «مثَل (خلقت) عيسى در نزد خدا، همچون آدم است; كه او را از خاك آفريد».(1)

درست دقّت كنيد، ما هر قدر بخواهيم، در برابر افراد لجوج بگوييم: اين كار در برابر قدرت بى پايان خدا كار ساده اى است، باز ممكن است بهانه گيرى كنند، امّا هنگامى كه به آنها بگوييم: آيا قبول داريد، آدم و انسان نخستين از خاك آفريده شده است؟ خداوندى كه چنين قدرتى دارد، چگونه نمى تواند انسان را از بشرى بدون پدر متولّد سازد؟

و در مورد منافقانى كه چند صباحى در سايه نفاق خود زندگى ظاهراً آرامى دارند، قرآن مجيد مثال زيبايى دارد، آنها را به مسافرى تشبيه مى كند كه: در يك بيابان تاريك، در شب ظلمانى گرفتار رعد و برق و طوفان و باران شده است، آن چنان سرگردان است كه راه به جايى ندارد، تنها هنگامى كه برق آسمان ظاهر مى شود، فضاى بيابان چند لحظه روشن مى گردد، و او تصميم مى گيرد به سوئى حركت كند، بلكه، راه را بيابد، امّا به سرعت برق خاموش مى شود، و او همچنان سرگردان باقى مى ماند!.(2)

آيا براى ترسيم حال يك منافق سرگردان، كه با استفاده از روح نفاق و عمل منافقانه خود، مى خواهد به زندگيش ادامه دهد، تعبيرى از اين جالب تر مى شود؟!

و يا هنگامى كه: به افراد مى گوييم: در راه خدا انفاق كنيد، خداوند انفاق شما را چندين برابر پاداش مى دهد، ممكن است، افراد عادى نتوانند كاملاً مفهوم اين سخن را درك كنند، امّا هنگامى كه گفته شود:

انفاق همانند بذرى است كه در زمين افشانده مى شود كه: از آن هفت خوشه مى رويد و در هر خوشه اى ممكن است، يكصد دانه بوده باشد، مسأله كاملاً قابل درك مى گردد. (مَثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِى سَبِيلِ اللهِ كَمَثَلِ حَبَّة أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِى كُلِّ سُنْبُلَة مِائَةُ حَبَّة)(3)

غالباً مى گوييم: اعمال ريايى بيهوده است و نتيجه اى از آن عائد انسان نمى شود، ممكن است اين سخن براى عدّه اى سنگين بيايد كه: چگونه يك عمل سودمند مانند بناى يك بيمارستان و مدرسه، اگرچه به قصد تظاهر و رياكارى باشد، در پيشگاه خدا بى ارزش است؟ ولى، قرآن با ذكر يك مثال، كاملاً آن را دلچسب و مفهوم مى سازد مى گويد: (فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَان عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا): «عمل چنين اشخاصى همانند سنگى است كه مقدارى خاك روى آن ريخته باشند و در آن بذرى بيفشانند، هنگامى كه باران مى بارد به جاى آنكه بذر بارور شود آن را همراه خاك هاى سطحى روى سنگ مى شويد و به كنارى مى ريزد، اين چنين است حال اعمال ريايى و بى ريشه».(4)

راه دور نرويم، در همين مثال مورد بحث، درباره مبارزه حقّ و باطل، چقدر اين مسأله خوب مجسّم شده، و به طور دقيق ترسيم يافته، مقدّمات، نتيجه ها، صفات، ويژگى ها و آثار هر يك از حقّ و باطل در همين مثال منعكس است، آن چنان كه براى همگان، قابل فهم و اطمينان بخش، و براى لجوجان ساكت كننده، و از همه گذشته، زحمت بحث هاى طولانى و مفصّل را از دوش برمى دارد.

در يكى از روايات مى خوانيم: يكى از مادّى ها (زنادقه) خدمت امام صادق(عليه السلام)رسيده عرض كرد: خداوند مى فرمايد: «هر زمان كه پوست تن دوزخيان از شدّت آتش بسوزد، ما پوست ديگرى بر آنها مى پوشانيم تا طعم عذاب را به خوبى بچشند»!. گناه آن پوست ديگر چيست كه آن هم مجازات شود؟!

امام(عليه السلام) فرمود: آن پوست، هم عين پوست اوّل است، و هم غير آن، سؤال كننده قانع نشد، و از اين پاسخ نتوانست چيزى بفهمد، ولى امام(عليه السلام)با ذكر يك مثال گويا، آن چنان مسأله را روشن ساخت كه جايى براى گفتوگو باقى نمى مانَد، فرمود:

ملاحظه كن يك خشت پوسيده و فرسوده را خرد مى كنى وسپس همان خاك را گِل كرده و در قالب مى ريزى و يك خشت نو از آن مى سازى، اين همان خشت اوّل است و از يك نظر غير آن».(5)

در اينجا ذكر اين نكته كاملاً ضرورى است، و آن اينكه: مثال با اين همه نقش هاى ارزنده و مؤثّرتر، در صورتى مى تواند نقش اساسى خود را ايفا  كند كه كاملاً موافق و هماهنگ با مطلبى باشد كه مثال براى آن انتخاب شده است، والاّ گمراه كننده و مخرّب خواهد بود، يعنى به همان نسبت كه يك مثال درست و هماهنگ، مفيد و مؤثّر است، يك مثال انحرافى، مخرّب و ويرانگر و گمراه كننده مى باشد.

و به همين دليل منافقان و بدانديشان، هميشه براى گمراه ساختن مردم و اغفال ساده دلان، از مثال هاى انحرافى استفاده مى كنند، و براى دروغ خود از فروغ مثال كمك مى گيرند، بايد به دقّت مراقب اين گونه مثَل هاى انحرافى و سوءِاستفاده از مثال باشيم.

1 . سوره آل عمران، آيه 59.
2 . سوره بقره، آيه 20.
3. سوره بقره، آيه 261.
4 . سوره بقره، آيه 264.
5. شرح اين حديث را در تفسير نمونه، جلد 3، صفحه 428 ذيل آيات 56 و 57 سوره «نساء» كه به نقل از «مجالس» شيخ و «احتجاج طبرسى» آورده ايم، مطالعه فرماييد.

▲سوره رعد/ 18

(18) لِلَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ الْحُسْنَى وَالَّذِينَ لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُمْ مَا فِي الاَْرْضِ جَمِيعاً وَمِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْا بِهِ أُوْلَئِكَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسَابِ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمِهَادُ

ترجمه:

18. «براى آنها كه دعوت پروردگارشان را اجابت كردند، پاداش نيكو است; و كسانى كه دعوت او را اجابت نكردند، (آن چنان در وحشت عذاب الهى فرو مى روند، كه) اگر تمام آنچه در روى زمين است، و همانندش، از آنِ آنها باشد، همه را براى رهايى از عذاب فديه مى دهند. (ولى از آنها پذيرفته نخواهد شد.) براى آنها حساب بدى است; و جايگاهشان جهنّم، وچه بد جايگاهى است»!

▲تفسير

آنها كه دعوت حق را اجابت كردند.

پس از بيان چهره حقّ و باطل در ضمن يك مثال رسا و بليغ در آيات گذشته، در اينجا به سرنوشت كسانى مى شود كه، دعوت حق را اجابت كردند و به آن گرويدند، و هم كسانى كه از حق رويگردان شده، و به باطل روى آوردند.

نخست، مى گويد: «براى آنان كسانى كه اجابت دعوت پروردگارشان كردند پاداش نيك و نتيجه سودمند و عاقبت محمود است» (لِلَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنَى)

«حسنى» (نيكى) معنى وسيعى دارد كه هر خير و سعادتى را شامل مى شود، از خصلت هاى نيك و فضايل اخلاقى گرفته، تا زندگى اجتماعى پاك و پاكيزه و پيروزى بر دشمن و بهشت جاودان.

سپس، مى افزايد: «و آنها كه اين دعوت پروردگار را اجابت نكردند، سرنوشتشان به قدرى شوم و رقّت بار است، كه اگر تمام روى زمين و حتى همانندش مال آنها باشد، حاضرند همه آنها را براى نجات از آن سرنوشت شوم بدهند» و تازه از آنها پذيرفته نخواهد شد (وَالَّذِينَ لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُمْ مَا فِى الاَْرْضِ جَمِيعًا وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْا بِهِ)

براى ترسيم عظمت عذاب، و كيفر آنها، تعبيرى از اين رساتر نمى شود كه يك انسان مالك همه روى زمين، بلكه دو برابر آن باشد، و همه را بدهد تا خود را رهائى بخشد، و سودى نداشته باشد.

اين جمله، در حقيقت اشاره به اين است كه: آخرين آرزوى يك انسان ـ كه برتر از آن تصوّر نمى شود ـ اين است كه: مالك تمام روى زمين شود، ولى شدّت مجازت ستمگران و مخالفان دعوت حق در آن حد و پايه است كه، حاضرند اين آخرين هدف دنيوى، بلكه برتر و بالاتر از آن را هم فدا كنند، آزاد شوند، و به فرض، كه از آنها پذيرفته مى شد، تنها نجات از عذاب بود، امّا از پاداش هاى فوق العاده عظيم اجابت كنندگان دعوت حق، خبرى نبود.

و از اينجا، روشن مى شود: تعبير «وَ مِثْلَهُ مَعَهُ» تنها به اين معنى نيست كه همانند مجموع كره زمين را بر آن بيفزايد، بلكه منظور آن است كه: هر قدر بيش از آن هم مالك باشند، حاضرند براى رهايى خود بدهند، دليل آن هم روشن است; چرا كه انسان همه چيز را براى خودش مى خواهد هنگامى كه خودش غرق عذاب باشد، مالكيّت همه دنيا براى او چه سودى دارد؟

و به دنبال اين بدبختى (عدم پذيرش همه آنچه در زمين است در برابر نجات او)، اشاره به بدبختى ديگر آنها كرده مى گويد: «آنها داراى حساب سخت و بدى هستند» (أُوْلَـئِكَ لَهُمْ سُوءُالْحِسَابِ)

در اينكه: منظور از «سُوءُ الْحِسَابِ» چيست؟ مفسّران تعبيرات گوناگونى دارند.

بعضى معتقدند: منظور حساب دقيق و بدون كمترين گذشت است، زيرا سوءالحساب به معنى ظلم، درباره خداوند عادل هيچ مفهومى ندارد.

حديثى كه از امام صادق(عليه السلام) نقل شده نيز اين تفسير را تأييد مى كند، در اين حديث مى خوانيم: امام به يكى از ياران خود فرمود: چرا فلان كس از تو شكايت دارد؟

عرض كرد: شكايتش به خاطر اين است كه: من حقّم را تا آخر از او گرفتم، هنگامى كه امام اين سخن را شنيد، به حالت غضبناك نشست، سپس فرمود: «كَأنَّكَ إذَا استَقصَيتَ حَقَّكَ لَم تُسِىء أرءيتَ ما حَكَى اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ  يَخافونَ سوءَ الحِسابِ، أتَراهُم يَخافونَ اللّهَ اَنْ يَجورَ عَلَيهِم لا، واللهِ ما خافوا إلاّ الاستِقصاءَ فَسَمّاهُ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ سوءَ الحِسابِ فَمَنِ استَقصى فَقَد أساءَ»:

«گويا گمان مى كنى كه: اگر تا آخرين مرحله حقّت را بگيرى بدى نكردى، اين چنين نيست، آيا سخن خدا را نديده اى كه مى فرمايد: «وَ يَخافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ» (اولواالالباب، از بدى حساب مى ترسند) آيا تو فكر مى كنى، آنها از اين مى ترسند كه خدا بر آنها ستم كند؟ نه به خدا سوگند! آنها از اين مى ترسند كه: خدا حساب آنها را دقيقاً و تا آخرين مرحله برسد، خداوند نام اين را سوء حساب نهاده است; بنابراين هر كسى زياد دقت و سخت گيرى در كشيدن حساب بكند، بدحسابى كرده است».(1)

بعضى ديگر گفته اند: منظور از «سوءالحساب» آن است كه محاسبه آنها توأم با سرزنش و توبيخ و مانند آن است، كه علاوه بر وحشت از اصل حساب، آنها را رنج مى دهد.

بعضى ديگر نيز گفته اند: منظور از «سوءالحساب»، سوءالجزاء است، يعنى پاداش بدى براى آنهاست، اين درست به آن مى مانَد كه مى گوييم: فلان كس حسابش پاك است، و يا فلان كس حسابش تيره و تاريك است، يعنى نتيجه حساب آنها خوب يا بد است، و يا اينكه مى گوييم: «حساب فلان كس را كف دست او بگذار»!، يعنى بر طبق كارش مجازاتش كن.

اين تفسيرهاى سه گانه، در عين حال با همديگر منافاتى هم ندارند،  و ممكن است همه آنها از آيه استفاده شود.

يعنى: اينگونه اشخاص هم محاسبه سخت و دقيقى را پس مى دهند، و هم در حال محاسبه مورد توبيخ و سرزنش قرار مى گيرند و هم كيفر آنها بعد از حساب بدون كموكاست به آنان داده مى شود.

در پايان آيه، به سومين مجازات و يا نتيجه نهايى مجازات آنان اشاره كرده، مى فرمايد: «جايگاه آنان است، دوزخ و چه بد جايگاهى است!» (وَ مَأْوَيهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهَادُ)

«مهاد» در اصل از مادّه «مهد» به معنى آماده و مهيّا كردن است و به معنى بستر، كه انسان به هنگام استراحت و آرامش از آن استفاده مى كند، نيز آمده است; چرا كه آن را آماده و مهيا براى استراحت كردن مى سازد، ذكر اين كلمه اشاره به آن است كه: اين گونه طغيانگران به جاى اينكه: در بستر استراحت بيارامند، بايد روى شعله هاى آتش سوزان قرار گيرند.

نكته ها:

از آيات قرآن به خوبى استفاده مى شود: مردم در قيامت به دو گروه تقسيم مى شوند: گروهى هستند كه، خداوند حساب آنها را به آسانى و سهولت رسيدگى مى كند و هيچ گونه سختگيرى در موردشان نخواهد كرد (فَأَمَّا مَنْ أُوتِىَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ * فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا)(2)

و به عكس، كسانى هستند كه با «شدّت» به حساب آنها رسيدگى مى شود، و ذرّه و مثقال آن مورد دقّت قرار مى گيرد، چنانكه درباره بعضى از بلاد، كه مردم آن سركش و گنهكار بودند مى فرمايد: (فَحَاسَبْنَاهَا حِسَابًا شَدِيدًا وَ عَذَّبْنَاهَا عَذَابًا نُكْرًا)(3)

و يا در آيه مورد بحث كه تعبير به «سوءالحساب» شده.

اين به خاطر آن است كه: عدّه اى در زندگى دنيا و رسيدگى به حساب ديگران فوق العاده سختگيرند و به اصطلاح مو را از ماست مى كشند، سعى دارند حقّ خود را تا آخرين دينار، به هر قيمتى شده بگيرند، و به هنگامى كه خطايى از ديگرى سر زده تا آخرين حدّ ممكن، او را مجازات كنند.

اينها كسانى هستند كه در زندگى كمترين گذشت، حتّى در مورد زن و فرزند و برادر و دوستان ندارند، و آنجا كه زندگىِ جهان ديگر، بازتاب و انعكاس از زندگى اين جهان است، خداوند، نيز در حساب آنها چنان سختگيرى مى كند كه: بايد در برابر هر كارى كه كرده اند جوابگو باشند، بى آنكه كمترين گذشتى درباره آنها شود.

امّا به عكس، كسانى هستند، آسان گير، پرگذشت و بزرگوار، و مخصوصاً هنگامى كه در برابر دوست و آشنا و يا كسانى كه بر آنها حق دارند، و يا افراد ضعيف قرار مى گيرند، آن قدر بزرگوارند كه سعى مى كنند در بسيارى از موارد خود را به تغافل نزنند و گناهان بعضى را ناديده بگيرند - البتّه  گناهانى كه نسبت به آنها جنبه شخصى دارد-

خداوند در مورد اين گونه اشخاص، آسان مى گيرد و آنها را مشمول عفو بى پايان و رحمت وسيع خود قرار مى دهد، و با «حساب يسير» و آسان آنها را محاسبه مى كند.

اين درسى است بزرگ براى همه انسان ها، مخصوصاً كسانى كه مصدّر كارى هستند و با گروه زيادى سروكار دارند.

1 . تفسير «برهان»، جلد 2، صفحه 288. گرچه اين حديث در تفسير آيه 21 اين سوره آمده است، ولى روشن است كلمه «سوء الحساب» را به طور كلّى و در همه جا معنى مى كند.
2 . سوره انشقاق، آيات 7 و 8.
3 . سوره طلاق، آيه 8.

▲سوره رعد/ 19 تا 24

(19)أَفَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الاَْلْبَابِ

(20)الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللهِ وَلاَ يَنقُضُونَ الْمِيثَاقَ

(21)وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ

(22)وَالَّذِينَ صَبَرُوا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلاَةَ وَأَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَعَلاَنِيَةً وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُوْلَئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ

(23)جَنَّاتُ عَدْن يَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَالْمَلاَئِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بَاب

(24)سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ

ترجمه:

19- «آيا كسى كه مى داند آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده حقّ است، همانند كسى است كه نابيناست؟! تنها خردمندان متذكّر مى شوند».

20- «همان كسانى كه به عهد الهى وفا مى كنند، و پيمان را نمى شكنند;»

21- «و كسانى كه پيوندهايى را كه خدا دستور به برقرارى آن داده، برقرار مى دارند; و از پروردگارشان مى ترسند; و از بدى حساب (روز قيامت) بيم دارند;»

22- «و كسانى كه براى جلب رضاى پروردگارشان شكيبايى مى كنند; و نماز را برپا مى دارند; و از آنچه به آنها روزى داده ايم، پنهان و آشكار، انفاق مى كنند; و با حسنات، سيّئات را برطرف مى سازد; سرانجام (نيك) سراى آخرت، از آنِ آنهاست.»

23- «(همان) باغ هاى جاويدان بهشتى كه همراه پدران و همسران و فرزندان صالحشان، وارد آن مى شوند; و فرشتگان از هر درى بر آنان وارد مى گردند;»

24- «(و به آنان مى گويند:) سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان! چه نيكوست سرانجامِ سراى جاويدان!»

▲تفسير

درهاى هشت گانه بهشت و برنامه اولواالالباب

در آيات مورد بحث، ترسيم و تجسّمى از جزئيّات برنامه هاى سازنده طرفداران حق به چشم مى خورد كه، بحث آيات گذشته را تكميل مى كند.

در اوّلين آيه مورد بحث، به صورت يك استفهام انكارى مى فرمايد: «آيا كسى كه مى داند آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده حقّ است، همانند كسى است كه نابينا است؟» (أَفَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى)

چه تعبير جالبى! نمى گويد: آيا كسى كه مى داند كه اين قرآن بر حقّ است مانند كسى است كه نمى داند؟ بلكه مى گويد: آيا كسى كه اين را مى داند همانند نابينا است؟ اين تعبير، اشاره لطيفى است به اينكه ندانستن اين واقعيّت به هيچ وجه امكان پذير نيست، مگر اينكه: چشم دل انسان به كلّى از كار افتاده باشد، وگرنه، چگونه ممكن است دارنده چشم بينا و سالم، چهره آفتاب را نبيند؟ و عظمت اين قرآن، درست همانند نور آفتاب است!.

و لذا، در پايان آيه، اضافه مى كند: «تنها كسانى متذكّر مى شوند كه اولوالالباب و صاحبان مغز و انديشه اند» (إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواالاَْلْبَابِ)

«الباب» جمع «لُبّ» به معنى «مغز» هر چيز است، بنابراين نقطه مقابل «اولواالالباب» افراد بى مغز و پوك و ميان تهى و بى محتوا هستند.

اين آيه، به گفته بعضى از مفسّران بزرگ، با تأكيد هر چه بيشتر، مردم را به فراگيرى علم و مبارزه با جهل، دعوت مى كند; چرا كه افراد فاقد علم را نابينا و اعمى شمرده است.

*

سپس به عنوان تفسير «اولواالالباب»، ريز برنامه هاى طرفداران حق را بيان كرده، و قبل از هر چيز، روى مسأله وفاى به عهد و ترك پيمان شكنى انگشت گذارده، مى گويد: «آنها كسانى هستند، كه به عهد الهى وفا مى كنند و پيمان را نمى شكنند» (الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللهِ وَ لاَ يَنقُضُونَ الْمِيثَاقَ)

شك نيست، كه «عَهْدِ اللهِ» (عهد الهى) معنى وسيعى دارد: هم شامل عهدهاى فطرى و پيمان هايى كه خدا به مقتضاى فطرت از انسان گرفته، مى شود (همانند فطرت توحيد و عشق به حق و عدالت) يا هم پيمان هاى عقلى، يعنى آنچه را كه انسان با نيروى تفكّر و انديشه و عقل، از حقايق عالم هستى و مبدأ و معاد درك مى كند، و هم پيمان هاى شرعى، يعنى پيمانهائى را كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) از مؤمنان در رابطه با اطاعت فرمانهاى خداوند و ترك معصيت و گناه، گرفته، همه را شامل مى شود.

طبيعى است: وفا به پيمان هايى كه انسان با ديگر انسانها مى بندد، نيز در اين مجموعه وارد است; چرا كه خدا فرمان داده كه: اين پيمان ها نيز محترم شمرده شود، بلكه، هم در پيمان هاى تشريعى داخل است و هم در پيمان هاى عقلى.

دومين مادّه برنامه آنها، حفظ پيوندها و پاسدارى از آنهاست. چنانكه مى فرمايد: «آنها كسانى هستند كه پيوندهايى را كه خداوند امر به حفظ آن كرده برقرار مى دارند» (وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ)

تعبيرى از اين وسيع تر، در اين زمينه نمى توان پيدا كرد; چرا كه انسان ارتباطى با خدا، ارتباطى با پيامبران و رهبران، ارتباطى با ساير انسان ها، اعمّ از دوست، همسايه، خويشاوند، برادران دينى و همنوعان دارد، و ارتباطى نيز با خودش، دستور فوق، مى گويد: بايد همه اين پيوندها را محترم شمرد، حقّ همه را ادا كرد، و كارى كه منجر به قطع يكى از اين پيوندها مى شود انجام نداد.

در حقيقت، انسان يك موجود منزوى و جدا از عالم هستى نيست بلكه، سرتاپاى وجود او را پيوندها، علاقه ها و ارتباط ها تشكيل مى دهد.

از يك سو با آفريننده اين دستگاه، پيوند دارد كه اگر ارتباطش را از او قطع كند نابود مى شود، همان گونه كه نور يك چراغ با قطع شدن خطّ ارتباطى  آن با مبدأ مولّد برق از ميان مى رود. بنابراين، همان طورى كه از نظر تكوينى پيوند با اين مبدأ بزرگ دارد، از نظر اطاعت فرمان و تشريع نيز، بايد پيوند خود را برقرار كند.

از سوئى ديگر، پيوندى با پيامبر و امام(عليه السلام) به عنوان رهبر و پيشوا دارد، كه قطع آن، او را در بيراهه ها سرگردان مى كند.

از سوى سوم، پيوندى با تمام جامعه انسانيّت و به خصوص با آنها كه حقّ بيشترى بر او دارند همانند پدر و مادر و خويشاوندان و دوستان و استاد و مربّى.

و از سوى چهارم، پيوندى با نفس خويش دارد، از اين نظر كه مأمور به حفظ مصالح خويشتن و ترقّى و تكامل آن شده است.

برقرار ساختن هر يك از اين پيوندها، در واقع مصداق «يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ» است، و قطع هر يك از اين پيوندها قطع «مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ» است، چرا كه خدا دستور وصل همه اين پيوندها را داده است.

از آنچه گفتيم، ضمناً تفسير احاديثى كه در رابطه با اين آيه وارد شده است روشن مى شود، كه:

گاهى، آن را به اقوام و بستگان تفسير فرموده اند.

و گاهى به امام و پيشواى دين،

و گاهى به آل محمد(صلى الله عليه وآله)،

و زمانى به همه افراد باايمان.

مثلاً در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: از آن حضرت درباره تفسير «يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ» سؤال شد; «فَقالَ قَرابَتُكَ»: «فرمود: منظور خويشاوندان تو است».(1)

و نيز در حديث ديگرى از همان امام(عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود: «نَزَلَت في رَحِمِ آلِ مُحَمَّد(صلى الله عليه وآله) وَ قَد يَكونُ في قَرابَتِكَ»: «اين جمله درباره پيوند با آل محمّد(صلى الله عليه وآله) صادر شده است و گاهى در خويشاوندان و بستگان تو نيز هست».

جالب اينكه: در پايان اين حديث، مى خوانيم: امام فرمود: «فَلا تَكونَنَّ مِمَّن يَقولُ لِلشَّىءِ إنَّهُ في شَيء واحِد»: «از كسانى مباش كه معنى آيات را منحصر به مصداق معيّنى بدانى».(2)

اين جمله، اشاره روشنى به وسعت معانى آيات قرآن است كه، مكرّر خاطرنشان كرده ايم.

باز در حديث سومى، از همان پيشواى بزرگ مى خوانيم كه در تفسير اين آيه فرمود: «هُوَ صِلَةُ الإمامِ في كُلِّ سَنَة بِما قَلَّ أو كَثُرَ ثُمَّ قالَ وَ ما اُريدُ بِذلِكَ إلاّ تَزكيَتَكُم»: «منظور برقرار ساختن پيوند، با امام و پيشواى مسلمين در هر سال از طريق كمك مالى است، كم باشد يا زياد، سپس فرمود: منظور من با اين كار فقط اين است كه شما را پاك و پاكيزه كنم».(3)

سومين و چهارمين برنامه طرفداران حق آن است: «آنها از پروردگارشان خشيّت دارند و از بدىِ حساب در دادگاه قيامت مى ترسند» (وَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ يَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ)

در اينكه: ميان «خشيت» و «خوف» چه تفاوتى وجود دارد، با اينكه هر دو نزديك به يكديگر است؟ بعضى گفته اند: خشيت، خوفى است كه توأم با احترام طرف و توأم با علم و يقين باشد، و لذا در قرآن، اين حالت مخصوص دانشمندان شمرده شده است: (إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ): «از ميان بندگان خداوند، تنها علماء و دانشمندان از او خشيت دارند».(4)

ولى با توجّه به موارد استعمال كلمه «خشيت» در قرآن، كه در آيات بسيارى به كار رفته است روشن مى شود: درست به همان معنى خوف به كار رفته، و به صورت مرادف با آن استعمال شده است.

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه: آيا ترس از پروردگار، چيزى جز ترس از حساب و مجازات هست، با اين حال چه تفاوتى ميان جمله «يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ و يَخَافُونَ سُوءَالْحِسَابِ» وجود دارد؟

پاسخ اين است كه: ترس از خداوند، الزاماً هميشه به معنى ترس از مجازات و حساب او نيست، بلكه عظمت مقام او، و احساس سنگين بودن وظيفه بندگى (حتّى بدون توجّه به مجازات و كيفر) در دل هاى افراد باايمان، خودبه خود ايجاد يك نوع حالت ترس و وحشت مى كند، ترسى زاييده ايمان و آگاهى از عظمت خدا و احساس مسؤوليّت در برابر او (آيه 28 «فاطر» ممكن است اشاره به همين معنى باشد).

سؤال ديگرى كه در اينجا پيش مى آيد، در رابطه «سوءالحساب» است، آيا به راستى در قيامت هنگام محاسبه اعمال افراد، «بدحسابى» وجود دارد؟!

پاسخ اين سؤال، را در چند آيه قبل، كه عين اين كلمه، به كار رفته بود، بيان كرديم و گفتيم: منظور از آن، رسيدگى دقيق و بدون گذشت و حساب كردن تمام جزئيّات و به اصطلاح مو را از ماست كشيدن مى باشد، و حديث جالبى نيز در همين زمينه وارد شده بود كه در آنجا بيان شد.(5)

و همانگونه كه در آنجا گفتيم، اين احتمال نيز وجود دارد كه: منظور از «سوءالحساب»، محاسبه توأم با سرزنش و توبيخ، باشد و بعضى، «سوءالحساب» را به معنى سوءالجزاء، يعنى، پاداش بد، تفسير كرده اند، همان گونه كه مى گوييم، حساب فلان كس را كف دستش بگذار، يعنى مجازاتش كن!.

اين احتمال را نيز داديم كه «سوءالحساب» يك مفهوم جامع داشته باشد و همه اين معانى را شامل شود.

پنجمين برنامه آنها استقامت است، در برابر تمام مشكلاتى كه در مسير  اطاعت ترك گناه، جهاد با دشمن و مبارزه با ظلم و فساد وجود دارد(6)آن هم صبر و استقامتى براى جلب خشنودى پروردگار، لذا مى فرمايد: «آنها كسانى هستند كه به خاطر جلب رضايت پروردگارشان صبر و استقامت به خرج دادند» (وَالَّذِينَ صَبَرُوا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ)

كراراً مفهوم «صبر» را، كه استقامت به معنى وسيع كلمه است، يادآور شده ايم، امّا تعبير به «وَجْهِ رَبِّهِمْ» يكى از دو معنى را مى رساند:

نخست، اينكه: «وجه» در اين گونه موارد، به معنى «عظمت» است، همان گونه كه به «نظر» و «رأى» مهم، گفته مى شود: «هذا وَجهُ الرّأى»: يعنى «اين رأى مهمّى است». و اين شايد به خاطر آن است كه: «وجه»، در اصل، به معنى صورت است و صورت انسان، مهم ترين قسمت ظاهرى بدن او است; زيرا اعضاى مهمّ گويائى و بينايى و شنوايى در آن قرار گرفته است.

ديگر اينكه: «وجه ربّ» در اينجا به معنى «رضايت و خشنودى پروردگار» است، يعنى آنها به خاطر جلب رضاى حق، در برابر همه مشكلات صبر و استقامت به خرج مى دهند، استعمال «وجه» در اين معنى، به خاطر آن است كه انسان، هنگامى كه مى خواهد جلب رضايت كسى را كند صورت او را به خود متوجّه مى سازد، (بنابراين، «وجه» در اينجا جنبه كنايى دارد).

در هر صورت، اين جمله، دليل روشنى است بر اينكه: صبر و شكيبايى، و به طور كلّى، هرگونه عمل خير، در صورتى ارزش دارد كه: «ابتغاء وجه الله» و براى خدا باشد، و اگر انگيزه هاى ديگرى از قبيل رياكارى و جلب توجّه مردم كه او آدم بااستقامت و نيكوكارى است، و يا حتّى براى ارضاى غرور خود، كارى را انجام دهد، بى ارزش است.

و به گفته بعضى از مفسّران، گاهى، انسان در برابر حوادث ناگوار، صبر مى كند تا مردم بگويند: چقدر بااستقامت است؟

و گاهى، از ترس اينكه: نگويند: چه آدم كم ظرفيّتى است؟

گاهى، به خاطر اينكه: دشمنان شماتتش نكنند.

گاهى، به خاطر اينكه: مى داند بى تابى و جزع بيهوده است.

و گاهى، به خاطر اينكه: چهره مظلوميّت به خود بگيرد، و به يارى او برخيزند، هيچ يك از اين امور، دليل بر كمال نفس انسانى نيست.

امّا هنگامى كه: به خاطر اطاعت فرمان خدا و اينكه: هر حادثه اى در زندگى رخ مى دهد، دليل و حكمتى دارد، صبر و استقامت به خرج مى دهد، آن چنان كه عظمت حادثه را درهم مى شكند، و از گشودن زبان به كفران، و آنچه دليل به جزع است خوددارى مى كند، اين، همان صبرى است كه در آيه فوق به آن اشاره شده است و «ابتغاء وجه ربّهم» محسوب مى شود.

ششمين برنامه آنها اين است: «آنها نماز را برپا مى دارند» (وَ أَقَامُوا الصَّلَوةَ)

گرچه، اقامه نماز يكى از مصاديق وفا به عهدالله و حتّى مصداق زنده اى براى حفظ پيوندهاى الهى و از يك نظر از مصاديق استقامت است، ولى، از آنجا كه: اين مفاهيم كلّى، پاره اى از مصداق هاى بسيار مهمّ، دارد كه، در سرنوشت انسان فوق العاده مؤثّر است، در اين جمله، و جمله هاى بعد، روى آنها انگشت گذارده شد.

چه چيز مهم تر از اين است كه: انسان هر صبح و شام، رابطه و پيوند خود را با خدا تجديد كند؟ با او به راز و نياز برخيزد، ياد عظمت او و مسؤوليّت هاى خويش بيفتد؟ و در پرتو اين كار، گرد و غبار و زنگار گناه را از دل و جان بشويد؟ و با پيوستن قطره وجود خود، به اقيانوس بيكران هستى حق، مايه بگيرد.

آرى، نماز، همه اين بركات و آثار را دارد.

و به دنبال آن هفتمين برنامه حق جويان را با اين عبارت بيان مى كند: «آنها كسانى هستند كه از آنچه به آنان روزى داده ايم در پنهان و آشكار انفاق مى كنند» (وَ أَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَ عَلاَنِيَةً)

تنها در اين آيه، نيست كه مسأله انفاق يا زكات، به دنبال نماز قرار مى گيرد، در بسيارى از آيات قرآن، اين ترادف به چشم مى خورد; چرا كه يكى پيوند انسان را با «خدا» و ديگرى پيوند او را با «خلق» محكم مى كند.

در اينجا توجه به جمله «مِمّا رَزَقناهُم»، كه هرگونه موهبتى اعمّ از مال، علم، قدرت، موقعيّت، نفوذ اجتماعى و غير آن را شامل مى شود لازم است; چرا كه انفاق، نبايد يك بُعدى باشد، بلكه در تمام ابعاد، و همه مواهب انجام گيرد.

تعبير به «سِرًّا و عَلانِيَةً» (پنهان و آشكار)، اشاره ديگرى به اين واقعيّت است كه: آنها در انفاق هاى خود، به كيفيّت هاى آن نيز نظر دارند; چرا كه:

گاهى اگر انفاق پنهانى صورت گيرد، بسيار مؤثّرتر است، و اين در مواردى است كه، حفظ حيثيّت طرف، چنين ايجاب مى كند و يا نسبت به انفاق كننده ـ كه مصون از ريا و نشان دادن عمل به ديگران باشد

و گاه، اگر آشكارا انجام گيرد، اثرش وسيع تر و بيشتر خواهد بود، و اين، در مواردى است كه باعث تشويق ديگران به اين كار خير و تأسّى اقتدا به او شود، و يك عمل خير او سبب ده ها يا صدها يا هزاران كار خير مشابه گردد.

و از اينجا روشن مى شود كه: قرآن در انجام يك عمل مثبت، آن چنان باريك بين است كه تنها به اصل كار، توجّه نمى كند، بلكه تأكيد دارد كه هم اصل عمل، خير باشد و هم كيفيّت انجام آن (در مواردى كه يك كار ممكن است با كيفيات مختلفى انجام گيرد).

بالاخره هشتمين و آخرين برنامه آنها اين است كه: «حسنات، سيّئات خود را از ميان مى برند» (وَ يَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ)

به اين معنى كه: به هنگام ارتكاب يك گناه و لغزش، تنها به پشيمان شدن و ندامت و استغفار، قناعت نمى كنند، بلكه، عملاً در مقام جبران برمى آيند، و هر اندازه، گناه و لغزش آنها بزرگ تر باشد، به همان اندازه، حسنات بيشترى انجام مى دهند، تا وجود خود و جامعه را از لوث گناه، با آب حسنات بشويند.

«يدرءون» از مادّه «درء» (بر وزن زرع) به معنى دفع كردن است.

اين احتمال نيز، در تفسير آيه، وجود دارد كه آنها بدى را با بدى تلافى نمى كنند، بلكه سعى دارند اگر از كسى نسبت به آنها بدى برسد، با انجام نيكى در حقّ وى، او را شرمنده و وادار به تجديدنظر كنند، همان گونه كه در آيه 34 سوره فصّلت مى خوانيم: (ادْفَعْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِى بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِىٌّ حَمِيمٌ): «بدى را با نيكى دفع كن، ناگاه (خواهى ديد) همان كس كه ميان تو و او دشمنى است، گويى دوستى گرم و صميمى است».

در عين حال، هيچ مانعى ندارد كه: آيه مورد بحث درصدد بيان هر دو معنى باشد.

در احاديث اسلامى نيز، احاديثى به مضمون هر دو تفسير وارد شده است. در حديثى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: به «معاذ بن جبل» فرمود: (إذا عَمِلتَ سَيّئةً فَاعمَل بِجَنبِها حَسَنَةً تَمحُها): «هنگامى كه كار بدى كردى، در كنار آن كار خوبى انجام ده كه آن را محو كند».(7)

و در «نهج البلاغة» مى خوانيم كه اميرمؤمنان على(عليه السلام) فرمود: «عاتِب أخاكَ بِالإحسانِ إلَيهِ وَارْدُد شَرَّهُ بِالإنعامِ عَلَيهِ»: «برادرت را در برابر كار خلافى كه انجام داده است، به وسيله نيكى سرزنش كن، و شرّ او را از طريق انعام و احسان به او برگردان».(8)

البتّه بايد توجّه داشت اين يك حكم اخلاقى و مخصوص به مواردى است كه اين گونه برنامه ها مؤثّر واقع مى شود، وگرنه، اجراى حدود و كيفر بدكاران كه به عنوان يك قانون، در قوانين اسلامى آمده است، همه كسانى كه مشمول آن هستند، يكسان اجرا مى شود.

و در پايان آيه، پس از ذكر برنامه هاى مختلف گذشته، اشاره به عاقبت كار «اولواالالباب» و انديشمندان و طرفداران حق و عاملان به اين برنامه ها، كرده مى فرمايد: «عاقبت نيكِ سراى ديگر از آنِ آنهاست» (أُوْلَـئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ)(9)

آيه بعد توضيحى است براى اين سرانجام نيك و عاقبت خير مى گويد: «سرانجام كار، آنها باغ هاى جاويدان بهشت است كه هم خودشان وارد آن مى شوند و هم پدران و همسران و فرزندان صالح آنها» (جَنَّاتُ عَدْن يَدْخُلُونَهَا وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَ أَزْوَاجِهِمْ وَ ذُرِّيَّاتِهِمْ)

و چيزى كه اين نعمت هاى بزرگ و بى پايان را تكميل مى سازد، اين است كه: «فرشتگان از هر درى بر آنها وارد مى شوند» (وَالْمَلاَئِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بَاب)

و به آنها مى گويند: «سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان» (سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ)

آن صبرها و استقامتهاى شما، در راه انجام وظايف و مسؤوليّت ها، و تحمّل شدائد و مصائب بود كه، اين سلامت را به وجود آورد، در اينجا در نهايت امنيّت و آرامش خواهيد بود، نه جنگ و نزاعى، و نه خشونت و دعوايى، همه جا امن و امان است، و همه چيز به روى شما لبخند مى زند و آرامش خالى از هر گونه پريشانى خاطر، اينجاست!.

و در پايان آيه مى فرمايد: «چه پايان نيك و چه عاقبت خوبى»؟ (فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ)

1 . «نورالثقلين» جلد 2، صفحه 494، حديث 83.
2 . «نورالثقلين» جلد 2، صفحه 494، حديث 84.
3. «نورالثقلين» جلد 2، صفحه 495، حديث 90.
4 . سوره فاطر، آيه 28.
5. صفحه 210، ذيل آيه 18 سوره «رعد».
6 . «صبر» نه تنها در برابر «اطاعت»، «معصيت» و «مصيبت» لازم است، بلكه در برابر نعمت نيز بايد صبر كرد، يعنى آن چنان كه انسان را به غرور و مستى و بى بندوبارى نكشد.
7 . «مجمع البيان» جلد 6، صفحه 289، ذيل آيه مورد بحث.
8 . «نهج البلاغة»، كلمات قصار، جمله 158.
9. «عُقبى» به معنى عاقبت و پايان كار است، خواه خير باشد يا شرّ، ولى با توجّه به قرينه حال و مقال،منظور از آن در آيه فوق عاقبت خير است.

▲نكته ها

▲1- چرا تنها «صبر» ذكر شده است؟

جمله (سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ) مى گويد: درود فرشتگان به بهشتيان به اين گونه است كه مى گويند: سلام بر شما باد، به خاطر صبر و استقامتتان! در حالى كه در آيات فوق، به هشت قسمت از كارهاى و نيك و برنامه هاى مهمّ آنها اشاره شده، ولى، در اين جمله تنها انگشت روى يكى از آن هشت برنامه، گذارده و آن صبر است.

نكته اين موضوع را از بيان زنده و پرمغز على(عليه السلام) مى توان دريافت، «إنَّ الصَّبرَ مِنَ الإيمانِ كَالرّاسِ مِنَ الجَسَدِ، وَ لا خَيرَ في جَسَد لا رَأسَ مَعَهُ وَ لا في إيمان لا صَبرَ مَعَهُ»: «صبر، نسبت به ايمان، مانند سر است در مقابل تن، تن بى سر بقايى ندارد و ايمان بدون صبر نيز ارزشى نخواهد داشت».(1)

در حقيقت، پشتوانه همه برنامه هاى سازنده فردى و اجتماعى، همان شكيبايى و استقامت است و اگر آن نباشد، هيچ كدام از آنها به سامان نمى رسد; چرا كه در مسير هر كار مثبتى، مشكلات و موانعى است كه جز با نيروى استقامت نمى توان بر آنها پيروز شد، نه وفاى عهد بدون استقامت و صبر ميسّر است، و نه حفظ پيوندهاى الهى، و نه ترس از خدا و دادگاه قيامت، و نه اقامه صلوة و انفاق از مواهب الهى، و نه جبران خطاها به وسيله حسنات!.

1 . «نهج البلاغة»، كلمات قصار، جمله 82.

▲2- درهاى بهشت

هم از آيات قرآن و هم از روايات به خوبى استفاده مى شود كه: بهشت درهايى دارد، ولى اين تعدّد درها، نه به خاطر آن است كه: عدّه واردشوندگان به بهشت آن گونه اند كه: اگر بخواهند از يك در وارد شوند، توليد زحمت مى كند، و نه از جهت آن است كه: يك نوع تفاوت گروهى و طبقاتى وجود دارد، كه هر گروهى موظفند از يك در وارد شوند، و نه براى نزديكى و دورى راه است، و نه به خاطر زيبايى و تنوّع به خاطر كثرت درها!.

اصولاً -درهاى بهشت، همانند درهاى دنيا كه: در مدخل باغ ها و قصرها و خانه ها مى گذارند، نيست.

بلكه، اين درها اشاره به اعمال و كارهايى است كه سبب ورود به بهشت مى شوند،

و لذا، در پاره اى از اخبار مى خوانيم: «بهشت درهايى به نام هاى مختلف دارد، از جمله: درى دارد كه به عنوان باب المجاهدين! (در مجاهدان) ناميده مى شود، و مجاهدان، مسلّح به همان سلاحى كه با آن جهاد كرده اند از آن در وارد بهشت مى شوند، و فرشتگان به آنها خوش آمد مى گويند»!(1)

از امام باقر(عليه السلام) در حديثى مى خوانيم: «وَاعلَموا أنَّ لِلجَنَّةِ ثَمانِيَةُ أبواب عَرضُ كُلِّ باب مِنها مَسيرَةُ أربَعينَ سَنَة»: «بدانيد: بهشت هشت در دارد كه عرض هر درى از آنها به اندازه چهل سال راه است»!.(2)

اين، خود، نشان مى دهد كه «در» در اين گونه موارد، مفهومى وسيع تر از آنچه در تعبيرات روزانه گفته مى شود دارد.

و جالب اينكه: در قرآن مى خوانيم: جهنّم «هفت» در دارد (لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَاب)(3) و طبق روايات، بهشت داراى «هشت» در است، اشاره به اينكه: طرق وصول به سعادت و بهشت جاويدان، از طرق وصول به جهنّم بيشتر است، و رحمت خدا، بر غضب او پيشى مى گيرد «يا مَن سَبَقَت رَحمَتُهُ غَضَبَهُ»(4)

و جالب تر اينكه: در مورد برنامه هاى «اولواالالباب» در آيات فوق نيز، اشاره به هشت برنامه شده بود، كه هر كدام از آنها در واقع درى از درهاى بهشت و طريقى براى وصول به سعادت جاودان است.

1 . «منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغة»، جلد 3، صفحه 395.
2 . «خصال صدوق»، صفحه 473، ابواب الثمانيه، حديث 7.
3 . سوره حجر، آيه 44.
4 . «بحارالانوار»، جلد 91، صفحه 239 ; «بلد الامين»، صفحه 404، «دعاى جوشن كبير».

▲3- بستگان بهشتيان به آنها ملحق مى شوند

نه تنها آيه فوق، كه بعضى ديگر از آيات قرآن، نيز صريحاً اين مطلب را بيان مى كند كه: در جمع بهشتيان، پدران، همسران و فرزندان آنها كه صالح بوده اند وارد مى شوند، و اين، در حقيقت براى تكميل نعمت هاى الهى بر آنان است، تا هيچ كمبودى، حتّى از نظر فراق افراد مورد علاقه خود، نداشته باشند.

از آنجا كه: در آن سرا، كه سراى نوين و متكاملى است، همه چيز، تازه و نو مى شود، آنها نيز با چهره هاى تازه و نو، و محبّت و صميميتى داغ تر و گرمتر، وارد مى شوند، محبّتى كه ارزش نعمت هاى بهشتى را چند برابر مى كند.

گرچه، در آيه فوق، تنها پدران و فرزندان و همسران ذكر شده اند، ولى در واقع همه بستگان در كنار يكديگر جمع مى شوند; چرا كه حضور فرزندان و پدران بدون حضور برادران و خواهران، و حتّى ساير بستگان ممكن نيست، و اين مطلب، با كمى دقّت روشن مى شود; زيرا هرگاه كسى بهشتى باشد، پدر صالح او نيز به او ملحق مى شود، و از آنجا كه پدر صالح بهشتى است، همه فرزندانش به او مى پيوندند و به اين ترتيب برادران به هم ملحق مى شوند.

و با همين محاسبه ساير بستگان نيز در آن جمع حضور خواهند داشت (دقّت كنيد).

▲4- جنّات عَدن چيست؟

«جنات» به معنى باغ ها و «عدن» به معنى «توقّف طولانى» است و در اينجا به معنى ابديّت است، اينكه به «معدِن»، معدن، مى گويند، به خاطر توقّف طولانى موادى در آن مكان است.

از آيات مختلف قرآن، استفاده مى شود كه: بهشت براى بهشتيان سراى ابدى و جاويدان است، ولى همان گونه كه در ذيل آيه 72 سوره «توبه» گفتيم، از پاره اى از آيات قرآن، برمى آيد كه: «جنّات عدن» محلّ خاصّى است از بهشت، كه بر ساير باغ هاى بهشت امتياز دارد، و تنها سه گروه در آنجا ساكن مى شوند: «پيامبران»، «صدّيقان» (يعنى ياران خاصّ آنها) و «شهدا».(1)

1 . براى توضيح بيشتر به تفسير «نمونه» جلد 8 صفحه 38، ذيل آيات 72 - 71 «توبه» مراجعه شود.

▲5- شستن آثار گناه

در اينكه: «حسنات» و «سيّئات» اجمالاً روى يكديگر اثر متقابل دارند، شكّى نيست، و ما حتّى نمونه هاى اين موضوع را در زندگى روزمرّه خود مى يابيم:

گاه، مى شود كه: انسان ساليان دراز زحمت مى كشد، و با تحمّل مشقّت فراوان، سرمايه اى مى اندوزد، امّا با يك ندانم كارى، يا هوس بازى، يا بى مبالاتى آن را از دست مى دهد، اين چيزى جز نابود كردن حسنات مادّى سابق، نيست كه در قرآن از آن تعبير به «حبط» شده است.

و گاه، بر عكس، انسان مرتكب اشتباهات فراوانى مى شود، و بار خسارت هاى سنگينى را بر اثر آنها به دوش مى كشد، امّا با يك عمل عاقلانه و حساب شده، و يا مجاهده شجاعانه، همه آنها را جبران مى نمايد، چنانكه مثلاً در مسير همين انقلاب اسلامى كه در عصر و زمان خود با آن مواجه بوديم، كسانى را ديديم كه مرتكب گناهان فراوانى در نظام ظالم و جبّار سابق شده بودند و به همين عنوان نيز در زندان بودند، امّا به هنگام بروز جنگ با دشمنان مملكت، آنها را به خاطر تخصّص هاى نظامى شان، به ميدان دعوت كردند، آنها نيز با شجاعت و فداكارى بى نظيرى، ضربات مهلكى بر پيكر دشمن وارد ساختند، و در اين ميان، بعضى شهيد شدند، و بعضى در هر دو صورت گذشته خود را جبران  نمودند.

در آيات مورد بحث، كه مى فرمايد: (وَ يَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ): «انديشمندان باايمان، سيّئات خود را با حسنات دفع مى كنند» نيز، به همين مطلب اشاره شده است

چرا كه، انسانِ غير معصوم، خواه، ناخواه، گرفتار لغزش هايى مى شود، امّا، مهم آن است كه: بعد از آن، به فكر جبران باشد، نه تنها آثار اجتماعى گناه را با اعمال خيرش بشويد بلكه آن تاريكى و ظلمتى كه از گناه بر قلب و روان آدمى مى نشيند، آن را نيز با «حسنات» پاك كند، و به نورانيّت و صفاى فطرى بازگرداند.

اين كار، در لسان قرآن، به عنوان «تكفير» (پوشاندن) و پاك كردن ناميده مى شود.(1)

البتّه، همان گونه كه در تفسير آيات فوق گفتيم: جمله «وَ يَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ» ممكن است اشاره به يك فضيلت اخلاقى مهمّ ديگر باشد، و آن اين كه: اولواالالباب، بدى ديگران را با بدى پاسخ نمى دهند، و به جاى انتقام، گرفتن، نيكى مى كنند، تا طرف، خود شرمنده و شرمسار، گردد و به سوى پاكى بازگردد و خويش را اصلاح كند.

1 . در جلد دوم تفسير «نمونه»، صفحه 69 به بعد، توضيحات ديگرى نيز در اين ضمينه داده ايم.

▲سوره رعد/ 25 و 26

(25) وَالَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ اللهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الاَْرْضِ أُوْلَئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ

(26)اللهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ وَفَرِحُوا بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا فِي الاْخِرَةِ إِلاَّ مَتَاعٌ  

ترجمه:

25- «آنها كه عهد الهى را پس از محكم كردن مى شكنند، و پيوندهايى را كه خدا دستور به برقرارى آن داده قطع مى كنند، و در روى زمين فساد مى نمايند، براى آنهاست لعنت (و دورى از رحمت الهى); و مجازات سراى آخرت!»

26- «خدا روزى رابراى هر كس بخواهد گسترده مى سازد، يا تنگ مى گيرد ولى آنها ]= كافران[ به زندگى دنيا، شاد (و خوشحال) شدند; در حالى كه زندگى دنيا در برابر آخرت، جز متاع ناچيزى نيست.»

▲تفسير

▲دنياپرستان تبهكار!

از آنجا كه، نيك و بد، همواره با مقايسه يكديگر به خوبى روشن مى گردد، پس از ذكر صفات «اولواالالباب» و حق طلبان، كه در آيات گذشته مشروحاً آمد، در قسمتى از آيات مورد بحث، بخشى از صفات اصلى مفسدان و آنها كه عقل و انديشه واقعى خود را از دست داده اند، بيان مى دارد و  مى گويد: «آنان كه عهد الهى را بعد از محكم كردن مى شكنند، و پيوندهايى را كه خدا فرمان برقرارى آن را داده، قطع مى كنند، و در روى زمين افساد مى نمايند، لعنت و مجازات سراى ديگر، از آن آنهاست» (وَالَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ اللهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِى الاَْرْضِ أُوْلَـئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ)

در حقيقت، تمام مفاسد عقيدتى و علمى آنها، در سه جمله فوق، خلاصه شده است:

1- شكستن پيمان هاى الهى; كه شامل پيمان هاى فطرى، پيمان هاى عقلى، و پيمان هاى تشريعى مى شود.

2- قطع رابطه ها; رابطه با خدا، رابطه با رهبران الهى، رابطه با خلق، و رابطه با خويشتن.

3- فساد در روى زمين، كه ثمره دو قسمت قبل است.

كسى كه پيمان هاى خدا را بشكند، و پيوندها را از هر سو ببُرد، آيا كارى جز فساد انجام خواهد داد؟!

اين تلاشها و كوشش ها از ناحيه اين گروه، به خاطر رسيدن به مقاصد مادّى، و يا حتّى خيالى، صورت مى گيرد و به جاى اينكه: آنها را به هدف ارزنده اى نزديك كند، دور مى سازد; چرا كه لعنت به معنى دورى از رحمت خدا است.(1)

جالب اينكه: در اين آيه، و آيه گذشته، «دار» (خانه و سرا) به صورت مطلق آمده است، اشاره به اينكه سراى واقعى در حقيقت، سراى آخرت است; چرا كه هر سراى ديگر «البتّه خلل مى گيرد»!.

در آيه بعد، اشاره به اين مى كند كه: روزى و زيادى و كمى آن، به دست خدا است: «خداوند روزى را براى هر كس بخواهد وسيع، و براى هر كس كه بخواهد تنگ قرار مى دهد» (اللهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَ يَقْدِرُ)

اشاره به اينكه: آنها كه: به خاطر جلب درآمد بيشتر در روى زمين فساد مى كنند، پيوندهاى خدايى را مى بُرند و عهد الهى را مى شكنند تا درآمد و بهره بيشترى از زندگى مادّى پيدا كنند، توجّه به اين حقيقت ندارند كه، روزى و كم و زياد آن، به دست خدا است.

اين جمله، علاوه بر اين، مى تواند پاسخ به سؤالى كه: صريحاً در آيه ذكر نشده است، و آن اين كه: بعد از بيان دو گروه حاميان حقّ و باطل، در آيات قبل، اين سؤالى پيش مى آيد: چگونه خداوند همه اينها را از مواهب و روزى هاى خود برخوردار مى سازد؟!

آيه، در پاسخ اين سؤال مى گويد: روزى و كم و زياد آن به دست خدا است و در هر صورت متاعى است زودگذر، آنچه بايد روى آن حساب كرد، همان سراى ديگر و سعادت ابدى است.

به هر حال، نكته مهم اين است كه «مشيّت الهى» در زمينه روزى ها اين نيست كه خدا بى حساب و بدون استفاده از اسباب، به كسى روزى فراوان دهد و يا روزى او را كم كند، بلكه مشيّت او بر اين قرار گرفته است كه: آن را در لابه لاى اسباب اين جهان جستوجو نمايد، كه: «أَبَى اللهُ أَنْ يَجْرِى الاُْمُورَ إِلاَّ بِأَسْبَابِهَا».

سپس، اضافه مى كند: «پيمان شكنان و مفسدان فى الارض، تنها به زندگى دنيا خشنود و خوشحال اند، در حالى كه زندگى دنيا در برابر آخرت، متاع ناچيزى بيش نيست» (وَ فَرِحُوا بِالْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَ مَا الْحَيَوةُ الدُّنْيَا فِى الاْخِرَةِ إِلاَّ مَتَاعٌ)

ذكر «متاع» به صورت نكره، براى بيان ناچيز بودن آنست، همان گونه كه در فارسى مى گوييم: فلان موضوع «متاعى» بيش نيست، يعنى متاعى بى ارزش!.

1 . «راغب»، در «مفردات» مى گويد: «لعن» به معنى طرد كردن و دور ساختن همراه با خشم است، اين كلمه هنگامى كه به خدا در آخرت اضافه شود، اشاره به عقوبت و كيفر است، و در دنيا به معنى قطع رحمت، و اگر از ناحيه مردم باشد، به معنى نفرين است.

▲نكته ها

▲1- مفسد فى الأرض كيست؟

«فساد» كه نقطه مقابل «صلاح» است، به هرگونه تخريب و ويرانگرى گفته مى شود، و به گفته «راغب» در «مفردات»: «الفَسادُ خُروجُ الشَّىءِ عَنِ الإعتِدالِ، قَليلاً كانَ أو كَثيراً، وَ يُضادُّهُ الصَّلاحُ، وَ يُستَعمَلُ ذلِكَ فِى النَّفسِ وَالبَدَنِ وَالأشياءِ الخارِجَةِ عَنِ الإستِقامَةِ»: «فساد هر گونه خارج شدن اشياء از حالت اعتدال است، كم باشد يا زياد، و نقطه مقابل آن صلاح است و اين در جان و بدن و اشيائى كه از حدّ اعتدال خارج مى شوند، تصوّر مى شود».

بنابراين، تمام نابسامانى هائى كه در كارها ايجاد مى گردد، و همه افراط و تفريط ها در كل مسائل فردى و اجتماعى، مصداق فساد است، در قرآن مجيد نيز در بسيارى از موارد، «افساد» و «اصلاح» در برابر يكديگر قرار گرفته اند، در سوره «شعراء» آيه 152 مى خوانيم: (الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِى الاَْرْضِ وَ لاَ يُصْلِحُونَ): «آنها كه در زمين فساد مى كنند و اصلاح نمى كنند».

در سوره «بقره» آيه 220 مى فرمايد: (وَاللهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ): «خداوند مفسدان را از مصلحان مى شناسد».

و در سوره «اعراف» آيه 142 مى خوانيم: (وَ أَصْلِحْ وَ لاَ تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ): «اصلاح كن و راه مفسدان را پيروى مكن».

در بعضى از موارد، ايمان و عمل صالح را در برابر فساد قرار داده است: (أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِى الاَْرْضِ):

«آيا آنها را كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، همانند مفسدان فى الارض قرار دهيم».(1)

از سوى ديگر، در بسيارى از آيات قرآن، «فساد» همراه با كلمه «فى الارض»، ذكر شده كه نشان مى دهد: نظر به جنبه هاى اجتماعى مسأله است، اين تعبير، در بيست و چند مورد از قرآن به چشم مى خورد.

و از سوى سوم، فساد و افساد در آيات مختلف قرآن مجيد با گناهان ديگرى كه شايد غالباً جنبه مصداق دارد، ذكر شده كه، بعضى از اين گناهان، فوق العاده بزرگ و بعضى از آن كوچكتر است. مثلاً: گاهى، هم رديف با جنگ با خدا و پيامبر آمده است مانند: (إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِى الاَْرْضِ فَسَادًا)(2)

و گاهى هم رديف با هلاك كردن حرث و نسل (انسان ها و زراعت ها) مانند: (وَ إِذَا تَوَلَّى سَعَى فِى الاَْرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ)(3)

و زمانى در كنار قطع پيوندهائى كه خدا به آن فرمان داده است مانند: (الَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ اللهِ مِن بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِى الاَْرْضِ)(4)

و گاه، در كنار برترى جويى و سركشى قرار گرفته است: (تِلْكَ الدَّارُ الاْخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لاَ يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِى الاَْرْضِ وَ لاَ فَسَادًا): «اين سراى آخرت است، كه آن را براى كسانى قرار مى دهيم كه اراده برترى جويى در زمين و فساد ندارند».(5)

گاه، «فرعون» را مفسد مى شمارد، و به هنگام توبه كردن در حال غرق شدنش در «نيل» مى گويد: (الانَ وَ قَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَ كُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ): «هم اكنون ايمان مى آورى، در حالى كه قبلاً گناه كردى و از مفسدان بودى».(6)

و نيز اين كلمه (فساد فى الارض) گاه، در مورد سرقت به كار رفته، همان گونه كه در داستان برادران «يوسف»(عليه السلام) مى خوانيم: پس از اتّهامشان به سرقت، گفتند: (تَاللهِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ مَا جِئْنَا لِنُفْسِدَ فِى الاَْرْضِ وَ مَا كُنَّا سَارِقِينَ): «به خدا سوگند، شما مى دانيد، ما نيامده ايم كه در زمين مصر فساد كنيم و ما هرگز سارق نبوده ايم».(7)

و گاه، هم رديف كم فروشى بيان شده، همان گونه كه در داستان «شعيب»(عليه السلام)مى خوانيم: (وَ لاَ تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَ لاَ تَعْثَوْا فِى الاَْرْضِ مُفْسِدِينَ): «كم فروشى نكنيد و حقّ مردم را كم نگذاريد و در زمين فساد نكنيد».(8)

و بالاخره گاهى، به معنى به هم ريختن نظام عالم هستى و جهان آفرينش آمده است: (لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلاَّ اللهُ لَفَسَدَتَا): «اگر در زمين و آسمان، غير از خداوند يگانه «اللّه»، خدايان ديگرى بودند فاسد مى شدند».(9)

از مجموع اين آيات، كه در سوره هاى مختلف قرآن آمده، به خوبى  استفاده مى شود: فساد به طور كلّى، يا فساد فى الأرض، يك معنى بسيار وسيعى دارد كه بزرگ ترين جنايات، همچون جنايات فرعون و ساير جبّاران، و كارهاى كمتر از آن را و حتّى گناهان همچون كم فروشى و تقلّب در معامله را شامل مى شود، البتّه با توجّه به مفهوم وسيع فساد كه هرگونه خروج از حدّ اعتدال را شامل مى شود، اين وسعت كاملاً قابل درك است.

و با توجّه به اينكه: مجازات ها بايد با ميزان جرم، مطابقت داشته باشد، روشن مى شود كه:

هر گروهى از اين مفسدان، بايد يك نوع مجازات شوند و مجازات همه يكنواخت نيست.

حتّى در آيه 33 سوره «مائده» كه «مفسد فى الأرض» با «محارب با خدا و پيامبر» همراه ذكر شده، چهار نوع مجازات مى بينيم كه: حتماً حاكم شرع، بايد در هر مورد، مجازاتى را كه با مقدار جنايت متناسب است، برگزيند (كشتن، به دار آويختن، قطع ايدى و ارجل و تبعيد).

فقها در بحث «محارب و مفسد فى الأرض»، شرايط و حدود اين مجازات ها را در كتب فقهى مشروحاً بيان كرده اند.(10)

و نيز براى ريشه كن كردن اين گونه مفاسد، در هر مورد بايد به وسيله اى متشبّث شد، گاهى، نخستين مرحله امر به معروف و نهى از منكر، يعنى نصيحت و اندرز و تذكرات، كافى است، ولى زمانى، هم فرا مى رسد كه:

بايد به آخرين درجه شدّت عمل، يعنى جنگ متوسّل شد.

ضمناً تعبير به «فساد فى الأرض» ما را به يك واقعيّت در زندگى اجتماعى انسان ها رهنمون مى شود، و آن اينكه: مفاسد اجتماعى، معمولاً موضعى نخواهند بود و در يك منطقه نمى توان آنها را محصور ساخت، بلكه، در سطح اجتماع و در روى زمين گسترش پيدا مى كنند، و از يك گروه، به گروه ديگر سرايت خواهد كرد.

اين نكته نيز، از آيات قرآن به خوبى استفاده مى شود كه: يكى از اهداف بزرگ بعثت پيامبران، پايان دادن به هرگونه فساد در أرض (به معنى وسيعش) بوده است، آن چنان كه از قول «شعيب»، پيامبر بزرگ الهى مى خوانيم كه در برابر فساد آن قوم سركش مى گويد: (إِنْ أُرِيدُ إِلاَّ الاِْصْلاَحَ مَااسْتَطَعْتُ): او در برابر فساد آن قوم سركش مى گويد «تنها هدف من اين است كه تا آنجا كه قدرت دارم به مبارزه با فساد برخيزم و اصلاح كنم».(11)

2- روزى به دست خداست امّا...!

تنها آيات فوق نيست كه مى گويد: كم و زياد روزى به دست خدا است، از آيات مختلف ديگر قرآن نيز، همين معنى، به خوبى استفاده مى شود كه:

خدا روزى هر كس را بخواهد وسيع و روزى هر كس را بخواهد، محدود  مى سازد، امّا اين سخن به آن معنى نيست كه، بعضى از جاهلان پنداشته اند كه: بايد دست از فعّاليّت كشيد و در گوشه اى نشست تا خدا آنچه مقدّر است برساند، اينگونه افراد كه تفكّر منفى شان دستاويز خوبى است براى آنها كه مذهب را «مخدّر» مى دانند، از دو نكته اساسى غافل اند: نخست اينكه: خواستن و مشيت و اراده الهى، كه در اين آيات به آن اشاره شده، يك مسأله دلخواه و بى حساب نيست، بلكه همان گونه كه سابقاً هم گفته ايم: مشيّت خداوند، از حكمت، او جدا نيست، و هميشه روى حساب لياقت ها وشايستگى ها است.

ديگر اينكه: اين مسأله به معنى نفى عالم اسباب نمى باشد; چرا كه عالم اسباب، يعنى جهان تكوين، نيز خواست خدا و مشيّت تكوينى خدا است، و هيچ گاه، از مشيّت تشريعى او جدا نخواهد بود.

به عبارت روشن تر: اراده خدا در زمينه وسعت و تنگى روزى، مشروط به شرايطى است كه، بر زندگى انسان ها حكمفرماست، و تلاشها و كوشش ها و اخلاص ها و فداكارى ها، و به عكس، سستى و تنبلى و بخل و آلودگى نيّت ها، نقش تعيين كننده اى در آن دارد.

به همين دليل، قرآن مجيد كراراً انسان را در گرو سعى و كوشش و تلاش و فعّاليّت خود شمرده، و بهره او را از زندگى به ميزان سعى و تلاشش مى داند.

لذا، در كتاب «وسائل الشيعة» در «كتاب تجارت و كسب و كار»، بابى در زمينه تلاش و كوشش، براى تحصيل روزى رزق و، عنوان كرده و احاديث متعدّدى در اين زمينه بيان مى دارد، ابواب ديگرى نيز در مذمّت «بيكارى»، «پُرخوابى»، «تنبلى» در طريق تحصيل نيازمندى هاى زندگى، منعقد ساخته است.

از جمله، در حديثى كه از امير مؤمنان(عليه السلام) در اين ابواب نقل شده، مى خوانيم: «إنَّ الأشياءَ لَمّا ازْدَوَجَت، إزدَوَجَ الكَسَلُ وَالعَجزُ فَنُتِجا بَينَهُمَا الفَقرَ»: «هنگامى كه موجودات در آغاز با هم ازدواج كردند، تنبلى و ناتوانى با هم پيمان زوجيّت بستند و فرزندى از آنها به نام فقر متولّد شد»!.(12)

و در حديثى ديگر از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «لا تَكسَلوا في طَلَبِ مَعايِشِكُم فَإنَّ آبائنا كانوا يَركُضونَ فيها وَ يَطلُبونَها»: «در طلب روزى و نيازهاى زندگى، تنبلى نكنيد; زيرا پدران و نياكان ما به دنبال آن مى دويدند و آن را طلب مى كردند»!.(13)

در حديث ديگرى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: «إنّي لاَُبغِضُ الرَّجُلَ أن يَكونَ كَسلاناً عَن أمرِ دُنياهُ، وَ مَن كَسَلَ عَن أمرِ دُنياهُ فَهُوَ عَن أمرِ آخِرَتِهِ أكسَلُ»: «من مردى را كه در كار دنيايش تنبل باشد، مبغوض مى دارم، كسى كه در كار دنيا تنبل باشد (با اينكه ثمره اش به زودى نصيت او مى شود)، در كار  آخرتش تنبل تر است».(14)

و نيز از امام موسى بن جعفر(عليها السلام) نقل شده است كه: «إنَّ اللَّهَ تَعالى لَيُبغِضُ العَبدَ النَّوّامَ، إنَّ اللَّهَ لَيُبغِضُ العَبدَ الفارِغَ»: «خداوند، بنده پُرخواب را مبغوض مى شمرد، خداوند انسان بيكار را دشمن مى دارد».(15)

1 . سوره ص، آيه 28.
2 . سوره مائده، آيه 33.
3 . سوره بقره، آيه 205.
4 . سوره بقره، آيه 27.
5 . سوره قصص، آيه 83.
6 . سوره يونس، آيه 91.
7 . سوره يوسف، آيه 73.
8 . سوره هود، آيه 85.
9 . سوره انبياء، آيه 22.
10. در ذيل آيه 33 سوره «مائده» (جلد 4، صفحه 358 به بعد) شرح لازم را در اين زمينه بيان نموديم.
11 . سوره هود، آيه 88.
12 . «وسائل الشيعه»، جلد 12، صفحه 38 ; (جلد 17، چاپ آل البيت، صفحه 65، حديث 21979)، «كافى»، جلد 5 صفحه 86، حديث
13 . «وسائل الشيعه»، جلد 12، صفحه 38 (جلد 17، چاپ آل البيت، صفحه 58، حديث 21980).
14 . «وسائل الشيعه»، جلد 12، صفحه 37 (جلد 17، چاپ آل البيت، صفحه 58، حديث 21973).
15 . «الوسائل الشيعه»، جلد 12، صفحه 37 (جلد 17، چاپ آل البيت، صفحه 58، حديث 21973).

▲سوره رعد/ 27 تا29

(27)وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلاَ أُنزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ أَنَابَ

(28)الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللهِ أَلاَ بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ

(29)الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآب

ترجمه:

27. «كسانى كه كافر شدند مى گويند: «چرا نشانه (و معجزه)اى از پروردگارش بر او نازل نشده است؟!» بگو: «خداوند هر كس را بخواهد گمراه، و هر كس را كه بازگردد، به سوى خودش هدايت مى كند.»

28. «همان كسانى كه ايمان آورده اند، و دل هايشان به ياد خدا مطمئن (و آرام) است; آگاه باشيد، تنها با ياد خدا دل ها آرام مى گيرد».

29. «كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند، براى آنها پاكيزه ترين (زندگى) و سرانجام نيك است».

▲تفسير

▲ياد خدا مايه آرامش دل ها است

از آنجا كه، در اين سوره بسيارى از بحث ها پيرامون «توحيد و معاد» و رسالت پيامبر(صلى الله عليه وآله)است، نخستين آيه مورد بحث، بار ديگر به سراغ مسأله دعوت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)مى رود، و يكى از ايرادهاى منكران لجوج را بيان مى كند مى گويد: «كافر مى گويند: چرا معجزه اى از پروردگارش بر او نازل نشده است؟» (وَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلاَ أُنزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ)

«يَقولُ» فعل مضارع است و دليل بر اين است كه: آنها اين ايراد را بارها تكرار مى كردند، و با اينكه كراراً معجزاتى از پيامبر ديده بودند (و وظيفه هر پيامبرى اين است كه دلايلى بر حقّانيّت خود از معجزات، ارائه دهد) باز هم بهانه مى گرفتند، و معجزات گذشته را ناديده گرفته، و تقاضاى معجزه جديد مورد نظر خودشان را داشتند.

به تعبيرى ديگر، آنها و همه منكران لجوج، پيوسته به دنبال «معجزات اقتراحى» مى روند. انتظار دارند: پيامبر به صورت يك «خارق العاده گر» در گوشه اى بنشيند; و هر يك از آنها از در وارد شوند، و هر معجزه اى مايل هستند پيشنهاد كنند، او هم بلافاصله به آنها ارائه دهد، و تازه اگر مايل نبودند، ايمان نياورند!.

در حالى كه، مى دانيم: وظيفه پيامبران در درجه اوّل، تبليغ، و تعليم و هشدار و انذار است و خارق عادات امورى استثنايى هستند كه، به مقدار لازم و ضرورت، آن هم به فرمان خدا (نه به خواست پيامبر) انجام مى گردد.

ولى كراراً در آيات قرآن مى خوانيم: گروه هايى از معاندان، بى آنكه اعتنايى به اين واقعيّت داشته باشند، پيوسته مزاحم پيامبران مى شدند، و چنين درخواست هايى را داشتند.

قرآن، در پاسخ آنها مى گويد: «اى پيامبر! به اينها بگو: خداوند هر كه را كه بخواهد گمراه مى كند، و هر كس كه به سرى او بازگردد مشمول هدايتش قرار مى دهد.» (قُلْ إِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَ يَهْدِى إِلَيْهِ مَنْ أَنَابَ)

اشاره به اينكه: كمبود شما از ناحيه اعجاز نيست; چرا كه به قدر كافى پيامبر معجزه ارائه كرده است، كمبود شما از درون وجود خودتان است، لجاجت ها، تعصّب ها، جهالت ها، و گناهانى كه سدّ راه توفيق مى شود، مانع از ايمان شما است.

بنابراين، به سوى خدا بازگرديد و انابه كنيد، و پرده هاى جهل و غرور و خودخواهى را از مقابل چشم عقل و فكرتان، كنار بزنيد تا جمال حق را به روشنى ببينيد، چرا كه:

جمال يار ندارد نقابو پرده ولى *** غبار ره بنشان تا نظر توانى كرد!

در آيه بعد، تفسير بسيار جالبى از «مَن أنابَ» (آنها كه به سوى خدا بازگشته اند) بدين گونه بيان مى كند: «اينان كسانى هستند كه ايمان آورده اند و دل هايشان به ذكر خدا مطمئن و آرام است» (الَّذِينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللهِ)

و بعد، به عنوان يك قاعده كلى و اصل جاويدان و فراگير، مى فرمود: «آگاه باشيد، با ياد خدا دل ها آرامش مى گيرد» (أَلاَ بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ)

و در آخرين آيه مورد بحث، با ذكر سرنوشت و پايان كار افراد باايمان، مضمون آيات قبل را چنين تكميل مى كند: «آنهائى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، بهترين زندگى براى آنهاست و سرانجام كارشان بهترين سرانجام ها خواهد بود» (الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَ حُسْنُ مَـَاب)

بسيارى از مفسّران بزرگ، كلمه «طوبى» را مؤنّث «اطيب» دانسته اند كه مفهومش: بهتر و پاكيزه تر، يا بهترين و پاكيزه ترين است، و با توجّه به اينكه: متعلّق آن محذوف است، مفهوم اين كلمه از هر نظر وسيع و نامحدود خواهد بود،

نتيجه اينكه: با ذكر جلمه «طوبى لَهُم» همه نيكى ها و پاكى ها براى آنان پيش بينى شده است، از همه چيز بهترينش: بهترين زندگى، بهترين نعمت ها، بهترين آرامش، بهترين دوستان، و بهترين الطاف خاصّ پروردگار، همه اينها در گرو ايمان و عمل صالح است، و پاداشى است براى آنها كه از نظر عقيده، محكم و از نظر عمل، پاك و فعّال و درستكار و خدمتگذارند.

بنابراين، تفسيرهاى متعدّدى كه جمعى از مفسّران، براى اين كلمه ذكر كرده اند تا آنجا كه در «مجمع البيان» دَه معنى براى آن ذكر نموده، همه، در حقيقت مصداق هاى مختلف اين معنى وسيع اند.

در روايات متعدّدى نيز مى خوانيم: «طوبى» درختى است كه اصلش در خانه پيامبر يا على(عليهما السلام) در بهشت مى باشد، و شاخه هاى آن همه جا و بر سر همه مؤمنان و بر فراز همه خانه هايشان گسترده است، كه در واقع ممكن است: تجسّمى از آن مقام رهبرى و پيشوايى آنان و پيوندهاى ناگسستنى ميان اين پيشوايان بزرگ و پيروانشان باشد، كه ثمره اش، آن همه نعمت گوناگون و متنوّع است.

(و اگر مى بينيم «طوبى» به صورت مؤنّث ذكر شده، نه «اطيب» كه مذكّر است، به خاطر آن است كه: صفت براى حيات يا نعمت مى باشد كه هر دو مؤنّث هستند).

▲نكته ها

▲1- چگونه دل با ياد خدا آرام مى گيرد؟

هميشه اضطراب و نگرانى، يكى از بزرگ ترين بلاهاى زندگى انسان ها بوده و هست، و عوارض ناشى از آن، در زندگى فردى و اجتماعى كاملاً محسوس است.

آرامش، يكى از گمشده هاى مهمّ بشر بوده، و به هر درى مى زند تا آن را پيدا كند، و اگر تلاش و كوشش انسان ها را در طول تاريخ براى پيدا كردن آرامش از طرق «صحيح» و «كاذب» جمع آورى كنيم خود كتاب بسيار قطورى را تشكيل مى دهد.

بعضى از دانشمندان، مى گويند: به هنگام بروز بعضى از بيمارى هاى واگيردار، همچون «وبا»، از هر ده تن كه ظاهراً به علّت «وبا» مى ميرند، مرگ اكثر آنها به علت نگرانى و ترس است و تنها اقليتى از آنها حقيقتاً به خاطر ابتلا به بيمارى «وبا» از بين مى روند!.

به طور كلّى «آرامش» و «دلهره»، نقش بسيار مهمّى در «سلامت» و «بيمارى» فرد، و جامعه و سعادت و بدبختى انسان ها دارد، و چيزى نيست كه بتوان از آن به آسانى گذشت، و به همين دليل تاكنون كتاب هاى زيادى نوشته شده كه: موضوع آنها فقط نگرانى و راه مبارزه با آن، و طرز به دست آوردن آرامش است.

تاريخ بشر، پر است از صحنه هاى غم انگيزى كه انسان براى تحصيل آرامش به هر چيز دست انداخته و در هر وادى گام نهاده، و تن به انواع اعتيادها داده است.

ولى قرآن، با يك جمله كوتاه و پرمغز، مطمئن ترين و نزديك ترين راه را نشان داده، مى گويد: «بدانيد كه ياد خدا آرام بخش دلها است»!.

براى روشن شدن اين حقيقت قرآنى، به توضيح زير توجّه كنيد.

▲2- عوامل نگرانى و پريشانى

1 - آينده تاريك.

گاهى اضطراب و نگرانى، به خاطر آينده تاريك و مبهمى است كه در برابر فكر انسان خودنمايى مى كند، احتمال زوال نعمت ها، گرفتارى در چنگال دشمن، ضعف و بيمارى، ناتوانى، درماندگى، و احتياج، همه اينها آدمى را رنج مى دهد، امّا ايمان به خداوند قادر متعال، خداوند رحيم و مهربان، خدايى كه همواره كفالت بندگان خويش را برعهده دارد، مى تواند اين گونه نگرانى ها را از ميان ببرد و به او آرامش دهد كه: تو در برابر حوادث آينده درمانده نيستى، خدايى دارى توانا، قادر و مهربان.

2 - گذشته تاريك.

گاه گذشته تاريك زندگى، فكر انسان را به خود مشغول مى دارد و همواره او را نگران مى سازد، نگرانى از گناهانى كه انجام داده، از كوتاهى ها و لغزش ها، امّا توجّه به اينكه: خداوند غفّار، توبه پذير، رحيم و غفور است، به او آرامش مى دهد، به او مى گويد: عذر تقصير به پيشگاهش ببر، از گذشته، عذرخواهى كن و در مقام جبران براى، كه او بخشنده است و جبران كردن، ممكن.

3 - ضعف در برابر عوامل طبيعى.

ضعف و ناتوانى انسان در برابر عوامل طبيعى، و گاه در مقابل انبوه دشمنان داخلى و خارجى، او را نگران مى سازد كه: من در برابر اين همه دشمن نيرومند، در ميدان جهاد چه كنم؟ و يا در مبارزات ديگر، چه مى توانم انجام دهم؟ امّا هنگامى كه به ياد خدا مى افتد و متّكى به قدرت و رحمت او مى شود، قدرتى كه برترين قدرت ها است و هيچ چيز در برابر آن ياراى مقاومت ندارد، قلبش آرام مى گيرد، با خود مى گويد: آرى، من تنها نيستم، من در سايه خدا، بى نهايت قدرت دارم!

قهرمانى هاى مجاهدان راه خدا در جنگ ها، چه در گذشته، چه در حال، و سلحشورى هاى اعجاب انگيز و خيره كننده آنان، حتّى در آنجائى كه تك و تنها بوده اند، بيانگر آرامشى است كه در سايه ايمان پيدا مى شود.

هنگامى كه با چشم خود مى بينيم، و با گوش مى شنويم: افسران رشيدى پس از يك نبرد خيره كننده، بينايى و يا ديگر اعضاى خود را به كلّى از دست داده و با تنى مجروح به روى تخت بيمارستان افتاده اند، امّا چنان آرامش خاطر و اطمينان دارند و آماده اند، كمى بهبود يابند و بار ديگر اسلحه به دست گيرند و به ميدان بروند كه گويى خراشى بر بدن آنها هم وارد نشده، به اعجاز آرامش در سايه ذكر خدا پى مى بريم.(1)

4 - احساس پوچى -

گاهى نيز ريشه نگرانى هاى آزاردهنده انسان، احساس پوچى زندگى و بى هدفى بودن آن است، ولى آن كسى كه به خدا ايمان دارد، و مسير تكاملى زندگى را به عنوان يك هدف بزرگ پذيرفته است، و تمام برنامه ها و حوادث زندگى را در همين خط مى بيند، نه از زندگى احساس پوچى مى كند، و نه همچون افراد بى هدف و مردّد، سرگردان و مضطرب است.

5 ـ) قدرشناسى -

عامل ديگر نگرانى آن است كه انسان، گاهى براى رسيدن به يك هدف زحمت زيادى را متحمّل مى شود، امّا كسى را نمى بيند كه براى زحمت او ارج نهد، و قدردانى و تشكر كند، اين ناسپاسى او را شديداً رنج مى دهد و در يك حالت اضطراب و نگرانى فرو مى برد.

امّا هنگامى كه احساس كند، كسى از تمام تلاشها و كوشش هايش آگاه است، و به همه آنها ارج مى نهد و براى همه پاداش مى دهد، ديگر چه جاى نگرانى و ناآرامى است؟

6 - سوءظن ها و توهّم ها و خيالات پوچ -

يكى ديگر از عوامل نگرانى است كه بسيارى از مردم در زندگى خود از آن رنج مى برند، ولى، چگونه مى توان انكار كرد كه، توجّه به خدا و لطف بى پايان او و دستور به حسن ظن، كه وظيفه هر فرد باايمانى است اين حالت رنج آور را از بين مى برد، و آرامش و اطمينان جاى آن را مى گيرد.

7 - دنياپرستى -

دنياپرستى و دلباختگى در برابر زرق و برق زندگى مادّى يكى از بزرگ ترين عوامل اضطراب و نگرانى انسان ها بوده و هست، تا آنجا كه گاهى عدم دستيابى به رنگ خاصّى از لباس يا كفش و كلاه، و يا يكى ديگر از هزاران وسايل زندگى، ساعت ها و يا روزها و هفته ها فكر دنياپرستان را ناآرام و مشوّش مى دارد.

امّا ايمان به خدا، و توجّه به آزادگى مؤمن كه هميشه با «زهد و پارسايى سازنده» و عدم اسارت در چنگال زرق و برق زندگى مادّى همراه است، به همه اين اضطراب ها پايان مى دهد، هنگامى كه روح انسان «على»(عليه السلام)وار آن گونه وسعت يابد كه بگويد: «دُنياكُم عِندي لاَهوَنُ مِن وَرَقَة في فَمِ جَرادَة تَقضَمُها» «دنياى شما در نظر من بى ارزش تر از برگ درختى است كه در دهان ملخى باشد كه آن را مى جود»(2) نرسيدن به يك وسيله مادّى، يا از دست دادن آن، چگونه امكان دارد آرامش روح آدمى را بر هم زند و طوفانى از نگرانى در قلب و فكر او ايجاد كند!

8 - وحشت از مرگ -

عامل مهمّ ديگر براى نگرانى، ترس و وحشت از مرگ است كه هميشه روح انسان ها را آزار مى داده است، از آنجا كه امكان مرگ تنها در سنين بالا نيست بلكه در سنين ديگر مخصوصاً به هنگام بيمارى ها، جنگ ها، ناامنى ها وجود دارد، اين نگرانى مى تواند عمومى باشد.

ولى اگر ما از نظر جهان بينى، مرگ را به معنى فنا و نيستى و پايان همه چيز بدانيم (همان گونه كه مادّيون جهان مى پندارند) اين اضطراب و نگرانى كاملاً بجا است و بايد از چنين مرگى كه نقطه پايان همه آرزوها و موفّقيّت ها و خواست هاى انسان است ترسيد.

امّا هرگاه در سايه ايمان به خدا مرگ را دريچه اى به يك زندگى وسيع تر و والاتر بدانيم، گذشتن از گذرگاه مرگ را همچون عبور از دالان زندان و رسيدن به يك فضاى آزاد بشمريم، ديگر اين نگرانى بى معنى است، بلكه، چنين مرگى ـ هرگاه در مسير انجام وظيفه بوده باشد ـ دوست داشتنى و خواستنى است.

البتّه عوامل نگرانى، منحصر به اينها نيست بلكه، مى توان عوامل فراوان ديگرى براى آن نيز شمرد، ولى بايد قبول كرد كه بيشتر نگرانى ها به يكى از عوامل فوق بازمى گردد.

و هنگامى كه ديديم: اين عوامل در برابر ايمان به خدا ذوب و بى رنگ و نابود مى گردد، تصديق خواهيم كرد كه ياد خدا مايه آرامش دل ها است (أَلاَ بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ).(3)

3 - آيا آرامش با خوف خدا سازگار است؟

بعضى از مفسران، در اينجا ايرادى مطرح كرده اند كه: خلاصه اش اين است: ما از يك طرف در آيه فوق مى خوانيم: ياد خدا مايه آرامش دل ها است، و از طرفى ديگر در آيه 2 سوره «انفال» مى خوانيم: (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ): «مؤمنان كسانى هستند كه وقتى نام خدا برده مى شود قلبشان ترسان مى گردد.» آيا اين دو با هم منافات ندارند؟

پاسخ سئوال اين است: منظور از آرامش، همان آرامش در برابر عوامل مادّى است كه غالب مردم را نگران مى سازد كه نمونه هاى روشن آن در بالا ذكر شد، ولى مسلّماً افراد باايمان در برابر مسؤوليّت هاى خويش نمى توانند نگران نباشند.

و به تعبير ديگر، آنچه در آنها وجود ندارد، نگرانى هاى ويرانگر است كه غالب نگرانى ها را تشكيل مى دهد، امّا نگرانى سازنده، كه انسان را به انجام وظيفه در برابر خدا و خلق و فعّاليّت هاى مثبت زندگى وامى دارد، در وجود آنها هست و بايد هم باشد، منظور از خوف از خدا نيز همين است.(4)

4- ذكر خدا چيست و چگونه است؟

«ذكر» همان گونه كه «راغب» در «مفردات» گفته است: گاهى به معنى حفظ مطالب و معارف آمده است، با اين تفاوت كه كلمه «حفظ» به مرحله به ذهن سپردن گفته مى شود، و كلمه «ذكر» به معنى يادآورى چيزى به زبان يا به قلب است، لذا گفته اند: ذكر دو گونه است: «ذكر قلبى» و «ذكر زبانى» و هر يك از آنها دو گونه است: يا پس از فراموشى است و يا بدون فراموشى.

به هر حال، در آيه فوق، منظور از ذكر خدا كه مايه آرامش دل ها است، تنها اين نيست كه: نام او را بر زبان آورد و مكرّر تسبيح و تهليل و تكبير گويد، بلكه منظور، آن است كه: با تمام قلب متوجّه او و عظمتش و علم و آگاهيش و حاضر و ناظر بودنش گردد، و اين توجّه، مبدأ حركت و فعّاليّت در وجود او به سوى جهاد و تلاش و نيكى ها گردد و ميان او و گناه سدّ مستحكمى ايجاد كند، اين است حقيقت «ذكر» كه آن همه آثار و بركات در روايات اسلامى براى آن بيان شده است.

در حديث مى خوانيم: از وصايايى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام) فرمود، اين بود:

«يا عَلىُّ ثَلاثٌ لا تُطيقُها هذِهِ الاُمَّةُ: المواساةُ لِلأخِ في مالِهِ وَ إنصافُ النّاسِ مِن نَفسِهِ وَ ذِكرُ اللهِ عَلى كُلِّ حال وَ لَيسَ هُوَ سُبحانَ اللهِ وَالحَمدُلِلّهِ وَ لا إلهَ إلاّ اللهُ وَاللهُ أكبَرُ وَ لكِن إذا وَرَدَ عَلى ما يَحرُمُ عَلَيهِ خافَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عِندَهُ وَ تَرَكَهُ:» «اى على! سه كار است كه اين امّت طاقت آن را ندارند (و از همه كس ساخته نيست): مواسات با برادران دينى در مال، و حقّ مردم را از خويشتن دادن، و ياد خدا در هر حال، ولى ياد خدا (تنها) «سُبحانَ اللهِ وَالحَمدُ لِلِّه وَ لا إلهَ إلاَّ اللهُ وَاللهُ أكبَرُ» نيست، بلكه ياد خدا آن است: هنگامى كه انسان در برابر حرامى قرار مى گيرد، از خدا بترسد و آن را ترك گويد».(5)

در حديث ديگرى مى خوانيم على(عليه السلام) فرمود: «الذِّكرُ ذِكرانِ: ذِكرُ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِندَ المُصيبَةِ وَ أفضَلُ مِن ذلِكَ ذِكرُ اللهِ عِندَ ما حَرَّمَ اللهُ عَلَيكَ فَيَكونَ حاجِزاً:» «ذكر دو گونه است: ياد خدا به هنگام مصيبت (و شكيبايى و استقامت ورزيدن) و از آن برتر آن است كه، خدا را در برابر محرّمات ياد كند و ميان او و حرام سدّى ايجاد نمايد».(6)

و به همين دليل است كه: در بعضى از روايات، ذكر خداوند به عنوان يك سپر و وسيله دفاعى شمرده شده است. در حديثى از امام صادق(عليه السلام)مى خوانيم: روزى پيامبر رو به يارنش كرده فرمود: «اتَّخِذوا جُنَناً فَقالوا يا رَسولَ اللهِ أمِن عَدوّ قَد أظَلَّنا؟ قالَ لا وَ لكِن مِنَ النّارِ، قولوا سُبحانَ اللهِ وَالحَمدُ لِلّهِ وَ لا إلهَ إلاَّ اللهُ وَاللهُ أكبَرُ:» «سپرهايى براى خود فراهم كنيد! عرض كردند: اى رسول خدا،(صلى الله عليه وآله) آيا در برابر دشمنان كه اطراف ما را احاطه كرده و بر ما سايه افكنده اند؟ فرمود: نه، از آتش (دوزخ). بگوييد: «سُبحانَ اللهِ وَالحَمدُ للهِ وَ لا إلهَ إلاَّ اللهُ وَاللهُ أكبَرُ» (خدا را به پاكى بستاييد و بر نعمت هايش شكر گوييد و غير از او معبودى انتخاب نكنيد و او را از همه چيز برتر بدانيد)».(7)

و اگر مى بينيم در پاره اى از احاديث، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به عنوان «ذكر الله» معرّفى شده، نيز به خاطر آن است كه: او مردم را به ياد خدا مى اندازد و تربيت مى كند.

از امام صادق(عليه السلام) در تفسير جمله (أَلاَ بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ) نقل شده است كه: فرمود: «بِمُحَمَّد تَطمَئِنُّ القُلوبُ وَ هُوَ ذِكرُاللهِ وَ حِجابُهُ:» «بهوسيله محمّد(صلى الله عليه وآله)دل ها آرامش مى پذيرد و او است ذكر خدا و حجاب او»!(8)

1 . اين حوادث در جنگهاى اخير ايران و عراق - جنگ كه از ناحيه دشمنان به كشور ما تحميل شده بود - نه تنها در يك مورد، صدها و هزاران نمونه داشت كه بيانگر رشادت ها و مجاهدتهاى مجاهدان «بدر» و ساير جنگهاى اسلامى بود.
2 . «نهج البلاغة»، خطبه 224.
3. براى توضيح بيشتر به كتاب: «راه غلبه بر نگرانى ها و نااميدى ها» مراجعه فرمائيد.
4 . در تفسير «نمونه»، جلد 7، صفحه 86، ذيل آيه 4 - 2. «انفال» نيز در اين باره توضيحاتى داده ايم.
5 . «سفينة البحار»، جلد 1، صفحه 484.
6 . همان مدرك - «مستدرك»، جلد 5، صفحه 293، حديث 5890.
7 . «سفينة البحار»، جلد 1، صفحه 484.
8 . تفسير «برهان»، جلد 2، صفحه 291.

▲سوره رعد/ 30 تا 32

 (30)كَذَلِكَ أَرْسَلْنَاكَ فِي أُمَّة قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهَا أُمَمٌ لِتَتْلُوَ عَلَيْهِمْ الَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَهُمْ يَكْفُرُونَ بِالرَّحْمَنِ قُلْ هُوَ رَبِّي لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ مَتَابِ

(31)وَلَوْ أَنَّ قُرْآناً سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الاَْرْضُ أَوْ كُلِّمَ بِهِ الْمَوْتَى بَلْ للهِِ الاَْمْرُ جَمِيعاً أَفَلَمْ يَيْئَسْ الَّذِينَ آمَنُوا أَنْ لَوْ يَشَاءُ اللهُ لَهَدَى النَّاسَ جَمِيعاً وَلاَ يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا تُصِيبُهُمْ بِمَا صَنَعُوا قَارِعَةٌ أَوْ تَحُلُّ قَرِيباً مِنْ دَارِهِمْ حَتَّى يَأْتِىَ وَعْدُ اللهِ إِنَّ اللهَ لاَ يُخْلِفُ الْمِيعَادَ

(32)وَلَقَدْ اسْتُهْزِءَ بِرُسُل مِنْ قَبْلِكَ فَأَمْلَيْتُ لِلَّذِينَ كَفَرُوا ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ عِقَابِ

ترجمه:

30- «همان گونه (كه پيامبران پيشين را مبعوث كرديم،) تو را به ميان امّتى فرستاديم كه پيش از آنها امّت هاى ديگرى آمدند و رفتند، تا آنچه را به تو وحى نموده ايم بر آنان بخوانى، در حالى كه به خداوندى كه رحمتش عام است، كفر مىورزند; بگو: «او پروردگار من است; معبودى جز او نيست; تنها بر او توكّل كردم; و بازگشتم به سوى اوست.»

31- «اگر بهوسيله قرآن، كوه ها به حركت درآيند يا زمين قطعه قطعه شود، يا به وسيله آن با مردگان سخن گفته شود، (باز هم كافران، ايمان نخواهند آورد.) ولى تمام امور در اختيار خداست. آيا آنها كه ايمان آورده اند نمى دانند كه اگر خدا بخواهد همه مردم را (به اجبار) هدايت مى كند؟! (امّا هدايت اجبارى سودى ندارد.) و پيوسته بلاهاى كوبنده اى بر كافران به سبب اعمالشان وارد مى شود، و يا به نزديكى خانه آنها فرود مى آيد، تا وعده (نهايى) خدا فرارسد; به يقين خداوند از وعده خود تخلّف نمى كند.»

32- «(تنها تو را استهزا نكردند، بلكه) پيامبران پيش از تو نيز مورد استهزا قرار گرفتند; من به كافران مهلت دادم; سپس آنها را مجازات كردم; و چه مجازات شديدى بود؟!»

▲شأن نزول

مفسّران گفته اند: آيه نخست، در صلح «حديبيه» در سال ششم هجرت نازل شده، در آن هنگام كه مى خواستند: صلح نامه را بنويسند، پيامبر(صلى الله عليه وآله)به على(عليه السلام)فرمود: بنويس «بِسمِ اللهِ الرَّحمـنِ الرَّحيمِ...».

«سهيل بن عمرو» و ساير مشركان، گفتند: ما «رحمان» را نمى شناسيم! تنها يك «رحمان» داريم و آن در «يمامه» است (مقصودشان مسيلمه ذّاب بود كه دعوى نبوّت داشت) بلكه، بايد بنويسى «بِاسمِكَ اللّهُمَّ» ـ همان گونه كه در زمان جاهليّت مى نوشتند -

سپس پيامبر(صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام) فرمود: بنويس «اين صلح نامه اى است كه محمّد رسول(صلى الله عليه وآله)...» مشركان قريش گفتند: اگر تو رسول خدا بودى و ما با تو جنگ مى كرديم و راه خانه خدا را بر تو مى بستيم، بسيار ستمكار بوديم (دعوا در همين رسالت تو است) و لكن بنويس! اين صلح نامه محمّد بن عبدالله است!... .