تفسیر نمونه جلد 08

اين تفسير نتيجه تلاش مستمر پانزده ساله معظم له با همكارى جمعى از نويسندگان حوزه علميه مى باشد. اين كتاب به زبان عربى و اردو نيز ترجمه و چاپ شده است.

تعداد جلد: 27 جلد

زبان: فارسى

تعداد صفحات:

قطع: وزيرى

نوع جلد: گالينگور

نوبت چاپ: سى و دوم

▲انگيزه نگارش اين تفسير

با گسترش بيدارى و آگاهى در همه سطوح، با بيدار شدن حسّ كنجكاوى براى درك مسائل اسلامى در همه طبقات، و با احساس نياز شديد به فهم حقايق تعليمات اسلامى كه امروز به دلائل مختلف صورت گرفته، اين بحث در ميان عموم طبقات مخصوصاً نسل جوان پيدا شده است: اگر بخواهيم اسلام را بهتر و عميق تر بشناسيم، و از سرچشمه تعليمات آن سيراب شويم، چه بايد كرد؟!

در پاسخ اين سؤال به آنها، اين جواب داده مى شود: اصيل ترين منابع اسلامى، «قرآن» است، كه به صورت دست نخورده، و بدون هيچ كم و كاست، از پيامبر(صلى الله عليه وآله)به دست ما رسيده، و زبان گوياى وحى در آن منعكس است، قبل از هر چيز آن را بخوانيد، و در آن بينديشيد.

فوراً سؤال مى كنند: براى فارسى زبانان مطالعه كدام تفسير بهتر است؟

بدون شك، تفاسير ارزنده اى در زبان فارسى، از ديروز و امروز، داريم. ولى عدم آشنائى به نثر آنها، و يا سنگين بودن مطالبشان، سبب شده كه براى گروهى قابل هضم نباشند (به جز كمى از تفاسير كه اين اشكالات را توانسته اند حلّ كنند).

اين موضوع، سبب شد: با همكارى و دستيارى «جمعى از آقايان فضلاء» آستين را بالا زنيم، و تفسيرى روان، دور از اصطلاحات پيچيده علمى، دور از شرح اختلافات مفسران، و در عين حال پرمغز، و بر اساس نيازها و دريافت هاى روز، تهيه و در اختيار عموم گذاريم.

از سوى ديگر، براى اين كه: «خواص» و «فضلاء» نيز، بتوانند از آن بهره گيرند، حداكثرِ كوشش براى منعكس ساختن بحث هاى گوناگون علمى (گاهى در متن و گاهى در پاورقى ها) به عمل آمد، تا براى هر دو گروه مفيد و سودمند باشد.

و براى اين كه: قرآن و آيات پرمغزش، در متن زندگى همه مسلمانان قرار گيرد، سعى شده در اين تفسير، به تمام پرسش ها و گفتگوهائى كه شرائط زندگى امروز، در مسائل اسلامى برانگيخته است، پاسخ گفته شود، و در همه جا مباحث از شكل كلى و ذهنى، به صورت «علمى»، و منطبق بر نيازهاى زندگى مطرح گردد.

بحمد اللّه مجموعه اين تلاش ها، به حد كافى مؤثر واقع شد، و بيش از آنچه ما انتظار داشتيم، از اين تفسير در همه جا استقبال گرديد، حتى به عنوان يك كتاب درسى، در جلسات دينى از آن بهره گيرى مى شود.

اين استقبال به قدرى گرم بود كه اگر تعجب نكنيد، تا كنون كه اين سطور را مى نويسم، جلد اول آن ده بار چاپ شده (و به همين نسبت مجلدات ديگر!).

لذا، ما تلاش و كوشش خود را بيشتر كرديم، و براى اين كه بحث ها «هماهنگ تر» گردد، بنا را بر اين گذاشتيم: عبارات همه از اينجانب باشد و آقايان فضلاء، در جمع آورى مطالب، همكارى و كمك كنند، كه بايد اعتراف كرد تلاشى پيگير و پرثمر دارند.

مطالعه اين تفسير نشان مى دهد: علاوه بر استفاده از افكار بزرگان، مفسران پيشين و معاصر، در بيشتر موارد، نوآورى ها و مطالب بكر و تازه دارد.

مخصوصاً اين جلد، از اين جهت مزيت دارد كه: تمام آن، در دوران تبعيد به «مهاباد» و «انارك» يك جا نوشته شد، و دوستان به تناوب برنامه همكارى را در اين نقاط، انجام مى دادند، و با فرصت و مجال بيشتر، و در شرائط فكرى آماده تر، نگاشته مى شد.

به هر حال اميدواريم از اين طريق، بتوانيم پيوند خود و جامعه خود، مخصوصاً نسل جوان را با قرآن محكم تر سازيم، و با «آگاهى و بينش» عميق تر و روشن تر، در راه شناخت قرآن و اسلام گام برداريم.

قم حوزه علميه ـ ناصر مكارم شيرازى

22 / ذيقعده / 1398

3 / 8 / 1357

60إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكينِ وَ الْعامِلينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْغارِمينَ وَ في سَبيلِ اللّهِ وَ ابْنِ السَّبيلِ فَريضَةً مِنَ اللّهِ وَ اللّهُ عَليمٌ حَكيمٌ

ترجمه:

60 ـ زكات ها مخصوص فقراء و مساكين و كاركنانى است كه براى (جمع آورى) آن زحمت مى كشند، و كسانى كه براى جلب محبتشان اقدام مى شود، و براى (آزادى) بردگان، و (اداى دِين) بدهكاران، و در راه (تقويت آئين) خدا، و واماندگان در راه; اين، يك فريضه (مهم) الهى است; و خداوند دانا و حكيم است!

تفسير:

▲مصارف زكات و ريزه كارى هاى آن

در تاريخ اسلام، دو دوران مشخص ديده مى شود، دوران «مكّه»، كه همّت پيامبر(صلى الله عليه وآله)و مسلمانان در آن، مصروف تعليم و تربيت نفرات و آموزش و تبليغ مى شد، و دوران «مدينه»، كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)در آن، دست به تشكيل «حكومت اسلامى»، و پياده كردن و اجراى تعليمات اسلام، از طريق اين حكومت صالح زد.

بدون شك، يكى از ابتدائى و ضرورى ترين مسائل، به هنگام تشكيل حكومت، تشكيل «بيت المال» است، كه به وسيله آن نيازهاى اقتصادى حكومت بر آورده شود، نيازهائى كه در هر حكومتى بدون استثناء وجود دارد.

به همين دليل، يكى از نخستين كارهائى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)در «مدينه» انجام داد، تشكيل بيت المال بود، كه يكى از منابع آن را «زكات» تشكيل مى داد، و طبق مشهور، اين حكم در سال دوم هجرت پيامبر(صلى الله عليه وآله)تشريع شد.

اين آيه به روشنى مصارف واقعى زكات را بيان كرده، و به تمام توقعات بى جا پايان مى دهد، و آن را در هشت مصرف خلاصه مى كند:

1 ـ «فقراء»، نخست مى گويد: «صدقات و زكات براى فقيران است» (إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ).

2 ـ «و براى مساكين» (وَ الْمَساكينِ).

در اين كه «فقير» و «مسكين» با هم چه تفاوتى دارند، بحثى است كه در پايان تفسير آيه خواهد آمد.

3 ـ «و براى عاملان» و جمع آورى كنندگان زكات (وَ الْعامِلينَ عَلَيْها).

اين گروه در حقيقت، كارمندان و كاركنانى هستند كه، براى جمع آورى زكات و اداره بيت المال اسلام، تلاش و كوشش مى كنند، و آنچه به آنها داده مى شود، در حقيقت، به منزله مزد و اجرت آنها است، و لذا فقر در اين گروه به هيچ وجه شرط نيست.

4 ـ «مؤلفة قلوبهم»، يعنى كسانى كه انگيزه معنوى نيرومندى براى پيشبرد اهداف اسلامى ندارند، و با تشويق مالى، مى توان تأليف قلب، و جلب محبت آنان را نمود، لذا مى فرمايد: «و براى كسانى كه قلب هاى آنها الفت مى پذيرد و محبتشان جلب مى شود» (وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ).

توضيح بيشتر درباره اين گروه بعداً خواهد آمد.

5 ـ «و براى آزاد ساختن بردگان» (وَ فِي الرِّقابِ).

يعنى سهمى از زكات، تخصيص به مبارزه با بردگى، و پايان دادن به اين موضوع ضد انسانى، داده مى شود، و همان گونه كه در جاى خود گفته ايم، برنامه اسلام در مورد بردگان، برنامه «آزادى تدريجى» است كه نتيجه نهائى اش آزاد ساختن همه بردگان بدون روبرو شدن با واكنش هاى نامطلوب اجتماعى آن مى باشد، و تخصيص سهمى از زكات، به اين موضوع، گوشه اى از اين برنامه را تشكيل مى دهد.

6 ـ «براى اداء دين بدهكاران» و آنها كه بدون جرم و تقصير، زير بار بدهكارى مانده و از اداى آن عاجز شده اند (وَ الْغارِمينَ).

7 ـ «و مصرف در راه خدا» (وَ في سَبيلِ اللّهِ).

همان گونه كه اشاره خواهيم كرد، منظور از آن، تمام راه هائى است كه به گسترش و تقويت آئين الهى منتهى شود، اعم از مسأله جهاد و تبليغ و مانند آن.

8 ـ «و كمك به واماندگان در راه» (وَ ابْنِ السَّبيلِ).

يعنى مسافرانى كه بر اثر علتى در راه مانده، و زاد، توشه و مركب كافى براى رسيدن به مقصد ندارند، هر چند افراد فقير و بى بضاعتى نيستند، ولى بر اثر
دزد زدگى، بيمارى، گم كردن اموال خود، و يا علل ديگر، به چنين وضعى افتاده اند، اين گونه اشخاص را، بايد از طريق زكات، به مقدارى كه براى رسيدن به مقصد لازم است بى نياز ساخت.

در پايان آيه، به عنوان تأكيد روى مصارف گذشته مى فرمايد: «اين فريضه الهى است» (فَريضَةً مِنَ اللّهِ).

و بدون شك اين فريضه، حساب شده، كاملاً دقيق، و جامع مصلحت فرد و اجتماع است، زيرا «خداوند دانا و حكيم است» (وَ اللّهُ عَليمٌ حَكيمٌ).

البته، حكم زكات قبلاً در «مكّه» نازل شده بود، اما نه به صورت وجوب جمع آورى در بيت المال، بلكه، خود مسلمانان اقدام به پرداخت آن مى كردند، ولى در «مدينه» دستور جمع آورى و «تمركز» آن، از ناحيه خداوند در آيه 103 سوره «توبه» صادر گرديد.

آيه مورد بحث، كه مسلماً بعد از آيه وجوب اخذ زكات نازل شده، (هر چند در قرآن قبل از آن ذكر گرديده است) مصارف گوناگون زكات را بيان مى كند.

و جالب اين كه آيه، با كلمه «إِنَّما»، كه دليل بر انحصار است، آغاز شده، و اين نشان مى دهد كه: بعضى از افراد خودخواه، يا بى خبر، انتظار داشتند بدون هيچ گونه استحقاق، سهمى از زكات دريافت دارند، كه با كلمه «إِنَّما» دست ردّ به سينه همه آنها زده شده.

در دو آيه قبل از اين آيه نيز، اين معنى منعكس بود كه: بعضى بر پيامبر(صلى الله عليه وآله)خرده مى گرفتند: چرا سهمى از زكات را، در اختيار آنها نمى گذارد، و حتى در صورت محروم شدن از آن، خشمگين مى شدند، اما به هنگام برخوردارى ابراز رضايت مى كردند.

* * *

نكته ها:

▲1 ـ فرق ميان «فقير» و «مسكين»

در ميان مفسران گفتگو است كه: آيا فقير و مسكين، مفهوم واحدى دارند، و به عنوان تأكيد در آيه فوق ذكر شده اند؟ بنابراين، مصارف زكات، هفت مصرف خواهد بود.

و يا اين كه دو مفهوم مخالف دارند؟

غالب مفسران و فقهاء، احتمال دوم را پذيرفته اند، ولى در ميان طرفداران اين عقيده نيز، در تفسير اين دو كلمه، گفتگوهاى زيادى است، اما آنچه نزديك تر به نظر مى رسد، اين است كه:

«فقير» به معنى كسى است كه، در زندگى خود كمبود مالى دارد، هر چند مشغول كسب و كارى باشد، و هرگز از كسى سؤال نكند، اما «مسكين» كسى است كه: نيازش شديدتر است و دستش از كار كوتاه است، و به همين جهت، از اين و آن سؤال مى كند.

شاهد اين موضوع، نخست، ريشه لغت «مسكين» است كه، از ماده «سكون» گرفته شده، گويا چنين كسى بر اثر شدت فقر، ساكن و زمين گير شده است.

و ديگر، ملاحظه موارد استعمال اين دو كلمه در قرآن، كه معنى فوق را تأئيد مى كند، از جمله در اين آيات چنين مى خوانيم: أَوْ مِسْكيناً ذا مَتْرَبَة: «يا مسكين خاك نشينى را اطعام كند».(1)

وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكينُ فَارْزُقُوهُم: «هر گاه خويشاوندان، يتيمان و مسكينان، در موقع تقسيم ارث، حضور يابند، چيزى از آن به آنها ببخشيد».(2)

از اين تعبير استفاده مى شود: منظور از مساكين، سائلانى هستند كه گاه در اين مواقع، حضور مى يابند.

وَ أَنْ لايَدْخُلَنَّهَا الْيَوْمَ عَلَيْكُمْ مِسْكين: «امروز هيچ مسكينى نبايد در محوطه زراعت شما حضور يابد»!(3) كه اشاره به سائلان است.

همچنين تعبير به «اطعام مسكين» يا «طعام مسكين»، در آيات متعددى از قرآن، كه نشان مى دهد: مساكين افراد گرسنه اى هستند كه، حتى نياز به يك وعده غذا دارند.

در حالى كه، در مواردى از استعمال كلمه «فقير» در قرآن، به خوبى استفاده مى شود: افراد آبرومندى كه، هرگز روى سؤال ندارند، اما گرفتار كمبود مالى هستند، در مفهوم اين كلمه واردند، مانند آنچه در سوره «بقره» آيه 273 ديده مى شود: لِلْفُقَراءِ الَّذينَ أُحْصِرُوا في سَبيلِ اللّهِ لايَسْتَطيعُونَ ضَرْباً فِي الأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ:

«انفاق براى فقيرانى است كه، در راه خدا گرفتار شده اند، و آن چنان ظاهر خويش را حفظ مى كنند كه، جاهل از شدت عفت نفس آنان، چنين مى پندارد غنى و بى نيازند».

از همه اينها گذشته، در روايتى «محمّد بن مسلم» از امام صادق(عليه السلام) يا امام باقر(عليه السلام)نقل كرده: از آن حضرت درباره «فقير» و «مسكين» سؤال كردند، فرمود: الْفَقِيرُ الَّذِي لايَسْأَلُ وَ الْمِسْكِينُ الَّذِي هُوَ أَجْهَدُ مِنْهُ الَّذِي يَسْأَلُ:

«فقير كسى است كه سؤال نمى كند، و مسكين حالش از او سخت تر است، و كسى است كه از مردم سؤال و تقاضا مى كند».(4)

همين مضمون، در حديث ديگرى از «ابو بصير» از امام صادق(عليه السلام) نقل شده است،(5) و هر دو در مفهوم فوق صراحت دارند.

البته، پاره اى از قرائن گواهى بر خلاف آنچه در بالا گفتيم مى دهد، ولى هر گاه مجموع قرائن موجود را در نظر بگيريم، روشن مى شود: حق همان است كه در بالا گفته شد.

* * *

1 ـ بلد، آيه 16.

2 ـ نساء، آيه 8.

3 ـ قلم، آيه 24.

4 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 6، صفحه 144، ابواب المستحقين للزكاة و وقت التسليم و النية، باب اول: باب اصناف المستحقين و...، حديث 2 (جلد 9، صفحه 210، حديث 11857، چاپ آل البيت) ـ «كافى»، جلد 3، صفحه 502، حديث 18 (دار الكتب الاسلامية) ـ «بحار الانوار»، جلد 93، صفحه 57، حديث 3.

5 ـ «كافى»، جلد 3، صفحه 501، حديث 16 (دار الكتب الاسلامية) ـ «وسائل الشيعه»، جلد 9، صفحه 210، حديث 11858 (چاپ آل البيت).

▲2 ـ آيا زكات بايد به هشت قسمت مساوى تقسيم شود؟

بعضى از مفسران يا فقهاء عقيده دارند: ظاهر آيه فوق اين است كه: بايد زكات مال به هشت سهم مساوى تقسيم گردد، و هر كدام در مصرف خود صرف شود، مگر اين كه: مقدار زكات به قدرى ناچيز باشد، كه نتوان آن را به هشت سهم قابل ملاحظه تقسيم كرد.

اما اكثريت قاطع فقهاء بر آنند كه: اصناف هشتگانه فوق، مواردى است كه صرف زكات در آنها مجاز است، و تقسيم كردن به همه واجب نيست.

سيره قطعى پيغمبر(صلى الله عليه وآله)، امامان اهل بيت(عليهم السلام) و ياران آنها نيز، اين معنى را تأييد مى كند، به علاوه، با توجه به اين كه: زكات يك ماليات اسلامى است، و حكومت اسلامى موظف است آن را از مردم وصول كند، و هدف از تشريع آن رفع نيازمندى هاى گوناگون جامعه اسلامى مى باشد، طبعاً چگونگى مصرف آن در اين مصارف هشتگانه، بستگى به ضرورت هاى اجتماعى از يكسو، و نظر حكومت اسلامى از سوى ديگر دارد.

* * *

▲3 ـ در چه زمانى زكات واجب شد؟

از آيات مختلف قرآن از جمله آيه 156 سوره «اعراف»، 3 سوره «نمل»،
4 سوره «لقمان»، و آيه 7 سوره «فصلت» كه همه از سوره هاى «مكّى» هستند، چنين استفاده مى شود كه: حكم وجوب زكات در «مكّه» نازل شده است، و مسلمانان موظف به انجام اين وظيفه اسلامى بوده اند، ولى به هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به «مدينه» مهاجرت كرد، و پايه حكومت اسلامى را گذارد و طبعاً نياز به تشكيل بيت المال بود، از طرف خداوند مأموريت يافت كه، زكات را شخصاً از مردم بگيرد (نه اين كه خودشان به ميل و نظر خود، در مصارف آن صرف كنند).

آيه شريفه «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً...»(1) در اين هنگام نازل شد، و مشهور اين است: كه اين در سال دوم هجرت بود، سپس مصارف زكات به طور دقيق، در آيه مورد بحث، كه آيه 60 سوره «توبه» است بيان گرديد، و جاى تعجب نيست كه تشريع اخذ زكات، در آيه 103 باشد، و ذكر مصارف آن، كه مى گويند در سال نهم هجرت نازل شده، در آيه 60; زيرا مى دانيم: آيات قرآن بر طبق تاريخ نزول جمع آورى نشده، بلكه به فرمان پيامبر(صلى الله عليه وآله)هر كدام در مورد مناسب و لازم قرار داده شده است.

* * *

▲4 ـ منظور از «مُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُم» كيانند؟

آنچه از تعبير «الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ» فهميده مى شود آن است كه: يكى از مصارف زكات، كسانى هستند كه به خاطر ايجاد الفت و محبت، به آنها زكات داده مى شود.

ولى آيا منظور از آن، كفار و غير مسلمانانى است كه به خاطر استفاده از همكارى آنها در جهاد، از طريق كمك مالى تشويق مى شوند؟

يا مسلمانان ضعيف الايمان را نيز شامل مى گردد؟

همان گونه كه در مباحث فقهى گفته ايم: اين آيه، و همچنين پاره اى از روايات كه در اين زمينه وارد شده، مفهوم وسيعى دارند، و تمام كسانى را كه با تشويق مالى، از آنها به نفع اسلام و مسلمين جلب محبت مى شوند، در بر مى گيرند، و دليلى بر اختصاص آن به كفار نيست.

* * *

1 ـ توبه، آيه 103.

▲5 ـ نقش زكات در اسلام

با توجه به اين كه، اسلام به صورت يك مكتب صرفاً اخلاقى، و يا فلسفى و اعتقادى، ظهور نكرد، بلكه به عنوان يك «آئين جامع»، كه تمام نيازمندى هاى مادّى و معنوى در آن پيش بينى شده، پا به عرصه ظهور گذاشت.

و نيز با توجه به اين كه اسلام، از همان عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله)، با تأسيس حكومت همراه بود.

و همچنين، با توجه به اين كه: اسلام، توجه خاصى به حمايت از محرومان و مبارزه با فاصله طبقاتى دارد، روشن مى شود: نقش «بيت المال»، و «زكات» كه يكى از منابع درآمد «بيت المال» است، از مهم ترين نقش ها است.

شك نيست، هر جامعه اى داراى افراد از كار افتاده، بيمار، يتيم بى سرپرست، معلول، و امثال آنها مى باشد، كه بايد مورد حمايت قرار گيرند.

و نيز، براى حفظ موجوديت خود در برابر هجوم دشمن، نياز به سربازان مجاهدى دارد كه، هزينه آنها از طرف حكومت پرداخته مى شود.

همچنين، كارمندان حكومت اسلامى، دادرسان و قضات، و نيز وسائل تبليغاتى و مراكز دينى، هر كدام نيازمند به صرف هزينه اى هستند، كه بدون يك پشتوانه مالى منظم، و مطمئن، سامان نمى پذيرد.

به همين دليل در اسلام، مسأله «زكات»، كه در حقيقت يك نوع «ماليات بر درآمد و توليد» و «ماليات بر ثروت راكد» محسوب مى شود، از اهميت خاصى برخوردار است، تا آنجا كه در رديف مهم ترين عبادات قرار گرفته، و در بسيارى از موارد با «نماز» همراه ذكر شده، و حتى شرط قبولى نماز شمرده شده است!

حتى در روايات اسلامى مى خوانيم: اگر حكومت اسلامى از شخص يا اشخاصى، مطالبه زكات كند، و آنها در برابر حكومت ايستادگى كنند، و سر باز زنند، مرتدّ محسوب مى شوند، و در صورتى كه اندرزها در مورد آنها سود ندهد، توسّل به نيروى نظامى، در مقابل آنها جايز است، بعضى معتقدند: داستان «اصحاب ردّه» (همان گروهى كه بعد از پيامبر(صلى الله عليه وآله)، از پرداخت زكات سر باز زدند و خليفه وقت به مبارزه با آنها برخاست، و مى گويند: حتى على(عليه السلام) نيز اين مبارزه را امضاء كرد و شخصاً يكى از پرچمداران در ميدان جنگ بود)، از اين قبيل است، هر چند نظرهاى ديگرى در اين داستان نيز وجود دارد.

در روايتى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: مَنْ مَنَعَ قِيراطاً مِنْ الزَّكاةِ فَلَيْسَ بِمُؤْمِن، وَ لا مُسْلِم، وَ لا كَرَامَةَ!: «كسى كه يك قيراط از زكات را نپردازد نه مؤمن است و نه مسلمان، و ارزشى ندارد».(1)

جالب توجه اين كه: از روايات استفاده مى شود: «حدود» و «مقدار» زكات آن چنان دقيقاً در اسلام تعيين شده كه، اگر همه مسلمانان، زكات اموال خويش را به طور صحيح و كامل بپردازند، هيچ فرد فقير و محرومى در سرتاسر كشور اسلامى باقى نخواهد ماند.

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: وَ لَوْ أَنَّ النّاسَ أَدَّوْا زَكاةَ أَمْوالِهِمْ ما بَقِيَ مُسْلِمٌ فَقِيراً مُحْتاجاً!... وَ إِنَّ النّاسَ مَا افْتَقَرُوا، وَ لا احْتاجُوا، وَ لا جاعُوا، وَ لا عَرُوا، إِلاّ بِذُنُوبِ الأَغْنِياء!:

«اگر همه مردم زكات اموال خود را بپردازند، مسلمانى فقير و نيازمند، باقى نخواهد ماند... و مردم، فقير، محتاج، گرسنه و برهنه نمى شوند، مگر به خاطر گناه ثروتمندان»!(2)

و نيز، از روايات استفاده مى شود: اداى زكات باعث حفظ اصل مالكيت، و تحكيم پايه هاى آن است، به طورى كه اگر مردم، اين اصل مهم اسلامى را فراموش كنند، شكاف و فاصله ميان گروه ها آن چنان مى شود كه، اموال اغنياء نيز به خطر خواهد افتاد.

در حديثى از امام موسى بن جعفر(عليه السلام) مى خوانيم: حَصِّنُوا أَمْوالَكُمْ بِالزَّكاةِ: «اموال خود را به وسيله زكات حفظ كنيد».(3)

همين مضمون از پيامبر(صلى الله عليه وآله)، امير مؤمنان على(عليه السلام) و امام صادق(عليه السلام) نيز نقل شده است.(4)

براى اطلاع بيشتر از اين احاديث، به ابواب يك، سه، چهار و پنج، از ابواب زكات، جلد ششم «وسائل» مراجعه فرمائيد.

* * *

1 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 6، صفحه 20، باب 4، حديث 9 (جلد 9، صفحه 35، حديث 11457، چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 93، صفحه 11، حديث 12 ـ «من لايحضره الفقيه»، جلد 4، صفحه 367.

2 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 6، صفحه 4، باب 1، حديث 6 از ابواب زكات، (جلد 9، صفحه 12، حديث 11392، چاپ آل البيت)ـ «من لايحضره الفقيه»، جلد 2، صفحه 7، حديث 1579 (انتشارات جامعه مدرسين) ـ «عوالى اللآلى»، جلد 8، صفحه 370، حديث 74 (انتشارات سيد الشهداء).

3 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 6، صفحه 6، باب 1، حديث 11 از ابواب زكات، (جلد 9، صفحه 11، حديث 11391، و صفحه 14، چاپ آل البيت) ـ «كافى»، جلد 4، صفحه 61، حديث 5 (دار الكتب الاسلامية) ـ «بحار الانوار»، جلد 48، صفحه 150، حديث 25.

4 ـ «من لايحضره الفقيه»، جلد 4، صفحه 416، حديث 5904 (انتشارات جامعه مدرسين) ـ «وسائل الشيعه»، جلد 9، صفحه 15، حديث 11402، و صفحه 24، حديث 11427، و صفحه 29، حديث 11443، و صفحه 402، حديث 12337 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 75، صفحه 60، و صفحات 203 و 208، و جلد 90، صفحه 288 و...

▲6 ـ تفاوت حروف و تفاوت احكام

آخرين نكته اى كه توجه به آن لازم است اين است كه، در آيه مورد بحث، در مورد چهار گروه، كلمه «لام» ذكر شده (إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكينِ وَ الْعامِلينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ) و اين تعبير معمولاً نشانه «ملكيت» است.

ولى، در مورد چهار گروه ديگر، كلمه «فى» آمده است (وَ فِي الرِّقابِ وَ الْغارِمينَ وَ في سَبيلِ اللّهِ وَ ابْنِ السَّبيل) و اين تعبير، معمولاً براى بيان «مصرف» است.(1)

در ميان مفسران، در تفسير اين «اختلاف تعبير» گفتگو است:

بعضى معتقدند: گروه چهارگانه اول، مالك زكات مى شوند، ولى گروه چهارگانه دوم، مالك نخواهند شد، و تنها جايز است زكات در مورد آنان مصرف گردد.

بعضى ديگر معتقدند: اين اختلاف تعبير، اشاره به نكته ديگرى است و آن اين كه: گروه چهارگانه دوم، استحقاق بيشترى براى زكات دارند; زيرا كلمه «فى» براى بيان ظرفيت است، گويا اين گروه چهارگانه، ظرف زكات مى باشند، و زكات مظروف آنها است، در حالى كه گروه هاى نخستين چنين نيستند.

اما، ما اينجا احتمال ديگرى را انتخاب كرده ايم، و آن اين كه: شش گروه: «فقراء، مساكين، عاملين عليها، مؤلفة قلوبهم، غارمين، و ابن السبيل»، كه بدون «فى» ذكر شده اند، يكسان مى باشند و عطف بر يكديگر، و دو گروه ديگر، كه «فى الرقاب» و «فى سبيل اللّه» است، و با كلمه «فى» بيان گرديده، وضع خاصى دارند.

شايد اين تفاوت تعبير از اين نظر باشد كه، گروه هاى ششگانه مى توانند مالك زكات شوند، و مى توان زكات را به خود آنها پرداخت (حتى بدهكاران و كسانى كه از اداى دين خود ناتوانند، البته در صورتى كه اطمينان داشته باشيم آن را در مورد اداى دين خود مصرف مى كنند).

ولى دو گروه ديگر مالك زكات نمى شوند، و نمى توان به آنها پرداخت، بلكه بايد در مورد آنها مصرف گردد، مثلاً بردگان را بايد از طريق زكات خريد و آزاد كرد، روشن است كه آنها در اين صورت، مالك زكات نمى شوند، و همچنين مواردى كه تحت عنوان «فى سبيل اللّه» مندرج است، از قبيل هزينه جهاد، تهيه اسلحه، و يا ساختن مسجد و مراكز دينى و مانند آنها، هيچ يك مالك زكات نيستند، بلكه مصرف آنند.

به هر حال، اين تفاوت در تعبير نشان مى دهد كه: تا چه اندازه تعبيرات قرآن حساب شده است.

* * *

61وَ مِنْهُمُ الَّذينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْر لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنينَ وَ رَحْمَةٌ لِلَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ

ترجمه:

61 ـ از آنها كسانى هستند كه پيامبر را آزار مى دهند و مى گويند: «او آدم خوش باورى است»! بگو: «خوش باور بودن او به نفع شماست! (ولى بدانيد) او به خدا ايمان دارد; و (تنها) مومنان را تصديق مى كند; و رحمت است براى كسانى از شما كه ايمان آورده اند»! و آنها كه رسول خدا را آزار مى دهند، عذاب دردناكى دارند!

شأن نزول:

براى آيه فوق، شان نزول هائى ذكر شده، كه بى شباهت به يكديگر نيست، از جمله اين كه: اين آيه درباره گروهى از منافقان نازل شده، كه دور هم نشسته بودند و سخنان ناهنجار، درباره پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى گفتند، يكى از آنان گفت: اين كار را نكنيد; زيرا مى ترسيم به گوش «محمّد» برسد، و او به ما بد بگويد (و مردم را بر ضد ما بشوراند).

يكى از آنان كه نامش «جلاس» بود گفت: مهم نيست، ما هر چه بخواهيم مى گوئيم، و اگر به گوش او رسيد، نزد وى مى رويم، و انكار مى كنيم، و او از ما مى پذيرد; زيرا محمّد(صلى الله عليه وآله) آدم خوش باور و دهن بينى است، و هر كس هر چه بگويد قبول مى كند، در اين هنگام آيه فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت.(1)

* * *

تفسير:

در اين آيه، همان گونه كه از مضمون آن استفاده مى شود، سخن از فرد يا افرادى در ميان است كه، پيامبر(صلى الله عليه وآله)را با گفته هاى خود آزار مى دادند، و مى گفتند: «او انسان خوش باور، و دهن بينى است» (وَ مِنْهُمُ الَّذينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ).

«أُذُن» در اصل به معنى گوش است، ولى به اشخاصى كه زياد به حرف مردم گوش مى دهند، و به اصطلاح «گوشى» هستند نيز، اين كلمه اطلاق مى شود.

آنها در حقيقت، يكى از نقاط قوّت پيامبر(صلى الله عليه وآله)را كه وجود آن در يك رهبر كاملاً لازم است، به عنوان نقطه ضعف نشان مى دادند و از اين واقعيت غافل بودند كه: يك رهبر محبوب، بايد نهايت لطف و محبت را نشان دهد، و حتى الامكان عذرهاى مردم را بپذيرد، و در مورد عيوب آنها پرده درى نكند (مگر در آنجا كه اين كار موجب سوء استفاده شود).

لذا قرآن بلافاصله اضافه مى كند: «به آنها بگو: اگر پيامبر گوش به سخنان شما فرا مى دهد، و عذرتان را مى پذيرد، و به گمان شما يك آدم گوشى است، اين به نفع شما است»! (قُلْ أُذُنُ خَيْر لَكُمْ).

زيرا، از اين طريق آبروى شما را حفظ كرده، و شخصيتتان را خرد نمى كند، عواطف شما را جريحه دار نمى سازد، و براى حفظ محبت، اتحاد و وحدت شما از اين طريق كوشش مى كند.

در حالى كه اگر او فوراً پرده ها را بالا مى زد، و دروغگويان را رسوا مى كرد، دردسر فراوانى فراهم مى آمد، علاوه بر اين كه آبروى عده اى، به سرعت از بين مى رفت، راه بازگشت و توبه بر آنها بسته مى شد، و افراد آلوده اى كه قابل هدايت بودند، در صف بدكاران جاى مى گرفتند و از اطراف پيامبر(صلى الله عليه وآله)دور مى شدند.

يك رهبر مهربان و دلسوز، و در عين حال پخته و دانا، بايد همه چيز را بفهمد، ولى بسيارى از آنها را به روى خود نياورد، تا آنها كه شايسته تربيت اند، تربيت شوند، از مكتب او فرار نكنند، و اسرار مردم از پرده برون نيفتد.

اين احتمال نيز، در معنى آيه وجود دارد كه: خداوند در پاسخ عيبجويان مى گويد: چنان نيست كه او، گوش به همه سخنان فرا دهد، بلكه، او گوش به سخنانى مى دهد كه به سود و نفع شما است، يعنى وحى الهى را مى شنود، پيشنهاد مفيد را استماع مى كند، و عذرخواهى افراد را در مواردى كه به نفع آنها و جامعه است مى پذيرد.(2)

پس از آن، براى اين كه عيبجويان از اين سخن سوء استفاده نكنند، و آن را دستاويز قرار ندهند، چنين اضافه مى كند: «او به خدا و فرمان هاى او ايمان دارد، و به سخنان مؤمنان راستين گوش فرا مى دهد، و آن را مى پذيرد، و به آن ترتيب اثر مى دهد» (يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنينَ).

يعنى در واقع پيامبر(صلى الله عليه وآله)دو گونه برنامه دارد: يكى، برنامه حفظ ظاهر و جلوگيرى از پرده درى. و ديگرى، در مرحله عمل، در مرحله اول به سخنان همه گوش فرا مى دهد، و ظاهراً انكار نمى كند، ولى در مقام عمل، تنها توجه او به فرمان هاى خدا، و پيشنهادها و سخنان مؤمنان راستين است، و يك رهبر واقع بين بايد چنين باشد، و تأمين منافع جامعه، جز از اين راه ممكن نيست، لذا بلافاصله مى فرمايد: «او رحمت براى مؤمنان شما است» (وَ رَحْمَةٌ لِلَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ).

ممكن است در اينجا سؤال شود كه: در پاره اى از آيات قرآن مى خوانيم، پيامبر(صلى الله عليه وآله)«رَحْمَةً لِلْعالَمين» است.(1)

ولى آيه مورد بحث مى گويد: رحمت براى مؤمنان است، آيا آن «عموميت» با اين «تخصيص» سازگار است؟!

اما با توجه به يك نكته، پاسخ اين سؤال روشن مى شود، و آن اين كه: رحمت، درجات و مراتب دارد، كه يكى از مراتب آن «قابليت و استعداد» است، و مرتبه ديگر «فعليت».

مثلاً، باران، رحمت الهى است، يعنى اين قابليت و شايستگى، در تمام قطرات آن وجود دارد كه، منشأ خير و بركت و نمو و حيات باشد، ولى مسلماً ظهور و بروز آثار اين رحمت، تنها در سرزمين هاى آماده و مستعدّ است، بر اين اساس هم مى توانيم بگوئيم: تمام قطره هاى باران، «رحمت» است و هم صحيح است گفته شود: اين قطرات در سرزمين هاى مستعدّ و آماده، مايه «رحمت» است، جمله اول اشاره به مرحله «اقتضاء و قابليت» است، و جمله دوم اشاره به مرحله «وجود و فعليت».

در مورد پيامبر(صلى الله عليه وآله)او بالقوه براى همه جهانيان مايه رحمت است، ولى بالفعل، مخصوص مومنان مى باشد.

تنها چيزى كه در اينجا باقى مى ماند، اين است: نبايد آنها كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) را با اين سخنان خود ناراحت مى كنند، و از او عيب جوئى مى نمايند، تصور كنند بدون مجازات خواهند ماند، درست است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)در برابر آنها وظيفه دارد كه با بزرگوارى و وسعت روح خود با آنان روبرو شود، و از رسوا ساختنشان خود دارى كند، ولى مفهوم اين سخن چنين نيست كه آنها، در اين اعمال خود بدون كيفر خواهند ماند، لذا در پايان آيه مى فرمايد: «آنها كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) را آزار مى رسانند عذابى دردناك دارند» (وَ الَّذينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ).

* * *

62يَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ وَ اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ يُرْضُوهُ إِنْ كانُوا مُؤْمِنينَ

63أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ يُحادِدِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِداً فيها ذلِكَ الْخِزْيُ الْعَظيمُ

ترجمه:

62 ـ آنها براى شما به خدا سوگند ياد مى كنند، تا شما را راضى سازند; در حالى كه شايسته تر اين است كه خدا و رسولش را راضى كنند، اگر ايمان دارند!

63 ـ آيا نمى دانند هر كس با خدا و رسولش دشمنى كند، براى او آتش دوزخ است; جاودانه در آن مى ماند؟! اين، همان رسوائى بزرگ است!

شأن نزول:

از گفتار بعضى از مفسران چنين استفاده مى شود: دو آيه فوق، مكمّل آيه گذشته است، و طبعاً در همان شأن نزول نازل شده، ولى جمعى ديگر از مفسران، شأن نزول ديگرى براى اين دو آيه نقل كرده اند و آن اين كه:

هنگامى كه در نكوهش تخلف كنندگان از غزوه «تبوك»، آياتى نازل شد، يكى از منافقان گفت: به خدا سوگند اين گروه، نيكان و اشراف ما هستند، اگر آنچه را «محمّد»(صلى الله عليه وآله) درباره آنها مى گويد، راست باشد، اينها از چهارپايان هم بدترند، يكى از مسلمانان، اين سخن را شنيد و گفت: به خدا آنچه او مى گويد، حق است، و تو از چهارپا بدترى!

اين سخن به گوش پيامبر(صلى الله عليه وآله)رسيد، به دنبال آن مرد منافق فرستاد و از او پرسيد: چرا چنين گفتى؟

او سوگند ياد كرد، چنين سخنى نگفته است.

مرد مؤمنى كه با او طرف بود و اين سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله)گزارش داده بود، گفت: خداوندا! خودت راستگو را تصديق، و دروغگو را تكذيب فرما. آيات فوق نازل شد و وضع آنها را مشخص ساخت.(2)

* * *

1 ـ انبياء، آيه 107.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 22، صفحه 39 و جلد 17، صفحه 183 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث.

تفسير:

▲قيافه حق به جانب منافقان!

يكى از نشانه هاى منافقان، و اعمال زشت و شوم آنها، كه قرآن كراراً به آن اشاره كرده، اين است كه: آنها، براى پوشاندن چهره خود، بسيارى از خلاف كارى هاى خود را انكار مى كردند، و با توسّل به سوگندهاى دروغين مى خواستند مردم را فريب داده، و از خود راضى كنند.

در آيات فوق، قرآن مجيد، پرده از روى اين عمل زشت برداشته، هم آنها را رسوا مى كند، و هم مسلمانان را آگاه مى سازد كه، تحت تأثير اين گونه سوگندهاى دروغين قرار نگيرند.

نخست مى گويد: «آنها براى شما سوگند به خدا ياد مى كنند تا شما را راضى كنند» (يَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ).

روشن است، هدف آنها از اين سوگندها، بيان حقيقت نيست، بلكه مى خواهند با فريب و نيرنگ، چهره واقعيات را در نظرتان، دگرگون جلوه دهند، و به مقاصد خود برسند، و گرنه اگر هدف آنها اين است كه، واقعاً مؤمنان راستين را از خود خشنود سازند، لازم تر اين است كه خدا و پيامبرش را راضى كنند، در حالى كه آنها با اعمالشان، خدا و پيامبر را به شدت ناراضى كردند.

لذا قرآن مى گويد: «اگر آنها راست مى گويند و ايمان دارند، شايسته تر اين است كه، خدا و پيامبرش را راضى كنند»! (وَ اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ يُرْضُوهُ إِنْ كانُوا مُؤْمِنينَ).

جالب توجه اين كه: در جمله فوق، چون سخن از «خدا» و «پيامبر» در ميان است، قاعدتاً بايد «ضمير» (يُرْضُوهُ) به صورت «تثنيه» آورده شود، ولى، ضمير مفرد به كار رفته است.

اين تعبير، در حقيقت اشاره به اين است كه: رضايت پيامبر(صلى الله عليه وآله)از رضايت خدا، جدا نيست، و او همان را مى پسندد كه خدا مى پسندد.

و به تعبير ديگر، اشاره به حقيقت «توحيد افعالى» است; چرا كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)در مقابل خدا از خود استقلالى ندارد، و رضا و غضب او، همه به خدا منتهى مى شود، همه، براى او، و در راه او است.

در پاره اى از روايات نقل شده: در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله)، مردى ضمن سخنان خود چنين گفت: مَنْ أَطاعَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ، وَ مَنْ عَصاهُما فَقَدْ غَوى: «كسى كه خدا و پيامبرش را اطاعت كند، رستگار است، و كسى كه اين دو را مخالفت كند، گمراه و نارستگار است».

هنگامى كه، پيامبر(صلى الله عليه وآله)اين تعبير را شنيد، كه او خدا و پيامبر را در يك رديف قرار داده، و با «ضمير» تثنيه ذكر كرده، ناراحت شد، و فرمود:

بِئْسَ الْخَطِيْبُ أَنْتَ، هَلاّ قُلْتَ وَ مَنْ عَصَى اللّهَ وَ رَسُولَهُ؟: «تو بد سخنگوئى هستى! چرا نگفتى هر كس نافرمانى خدا و پيامبرش را كند...؟» (و به جاى ضمير مفرد، ضمير تثنيه آوردى، گفتى: هر كه آن دو را مخالفت كند).(1)

* * *

در آيه بعد، اين گونه افراد منافق را، شديداً تهديد مى كند، و مى گويد: «مگر نمى دانند كسى كه با خدا و رسولش دشمنى و مخالفت كند براى او آتش دوزخ است كه جاودانه در آن مى ماند» (أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ يُحادِدِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِداً فيها).

سپس، براى تأكيد، اضافه مى كند: «اين رسوائى و ذلت بزرگى است» (ذلِكَ الْخِزْيُ الْعَظيمُ).

«يُحادِد» از ماده «محادّة»، و از ريشه «حدّ» است، كه، به معنى طرف و نهايت چيزى مى باشد، و از آنجا كه افراد دشمن و مخالف، در طرف مقابل قرار مى گيرند، اين ماده (محادّة) به معنى عداوت و دشمنى نيز آمده است، همان گونه كه در گفتگوهاى روزمره، كلمه «طرفيت» را، به معنى «مخالفت و دشمنى» به كار مى بريم.

* * *

64يَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما في قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِؤُا إِنَّ اللّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ

65وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّما كُنّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَ بِاللّهِ وَ آياتِهِ وَ رَسُولِهِ كُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ

66لاتَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إيمانِكُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَة مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طائِفَةً بِأَنَّهُمْ كانُوا مُجْرِمينَ

ترجمه:

64 ـ منافقان از آن بيم دارند كه سوره اى بر ضدّ آنان نازل گردد، و آنها را از اسرار درون قلبشان خبر دهد. بگو: «استهزاء كنيد! خداوند، آنچه را از آن بيم داريد، آشكار مى سازد»!

65 ـ و اگر از آنها بپرسى: («چرا اين اعمال خلاف را انجام داديد؟!»)، مى گويند: «ما بازى و شوخى مى كرديم»! بگو: «آيا خدا و آيات او و پيامبرش را مسخره مى كرديد»؟!

66 ـ (بگو:) عذرخواهى نكنيد (كه بيهوده است; چرا كه) شما پس از ايمان آوردن، كافر شديد. اگر گروهى از شما را (به خاطر توبه) مورد عفو قرار دهيم، گروه ديگرى را عذاب خواهيم كرد; زيرا مجرم بودند!

شأن نزول:

براى آيات فوق، شأن نزول هاى متعددى نقل شده، كه همه مربوط به كارهاى منافقان، پس از جنگ «تبوك» است.

از جمله اين كه: گروهى از منافقان در يك جلسه سرّى، براى قتل پيامبر(صلى الله عليه وآله)توطئه كردند كه، پس از مراجعت از جنگ «تبوك»، در يكى از گردنه هاى سر راه، به صورت ناشناس كمين كرده، شتر پيامبر(صلى الله عليه وآله)را رم دهند، و بدين گونه حضرت را به قتل برسانند.

خداوند پيامبرش را از اين نقشه، آگاه ساخت، و او دستور داد: جمعى از مسلمانان مراقب باشند، و آنها را متفرق سازند.

زمانى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به آن «عقبه» (گردنه) رسيد، «عمّار»، مهار مركب پيامبر(صلى الله عليه وآله)را در دست داشت، و «حذيفه» از پشت سر آن را مى راند، در اين هنگام، گروه منافقان، كه صورت هاى خود را پوشانده بودند فرا رسيدند، پيامبر(صلى الله عليه وآله)به «حذيفه» فرمود: به صورت مركب هاى آنها بزن، و آنها را دور كن، «حذيفه» چنين كرد.

هنگامى كه، پيامبر(صلى الله عليه وآله)بدون خطر از «عقبه» گذشت، به «حذيفه» فرمود: آنها را نشناختى؟

عرض كرد: نه، هيچ يك از آنها را نشناختم.

پس از آن، رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نام همه آنها را براى او برشمرد.

«حذيفه» عرض كرد: حال كه چنين است; چرا گروهى را نمى فرستى آنها را به قتل برسانند؟

فرمود: «دوست ندارم عرب بگويد: هنگامى كه «محمّد» به وسيله يارانش پيروز شد، به كشتن آنها پرداخت»!(2)

اين شأن نزول از امام باقر(عليه السلام) نقل شده، و در كتب متعددى از حديث و تفاسير نيز آمده است.

در شأن نزول ديگرى مى خوانيم: گروهى از منافقان، هنگامى كه موضع پيغمبر(صلى الله عليه وآله)را در برابر دشمن در «تبوك» مشاهده كردند، از روى تمسخر گفتند: اين مرد گمان مى كند، قصرهاى «شام» و دژهاى نيرومند «شاميان» را تسخير خواهد كرد، چنين چيزى محال است، محال.

خداوند، پيامبر خود را از اين واقعه آگاه ساخت، و پيامبر(صلى الله عليه وآله)دستور داد راه را بر اين گروه ببندند، سپس آنها را صدا زده ملامت كرد، و فرمود: شما چنين و چنان گفتيد، آنها عذر آوردند، كه ما قصد و غرضى نداشتيم، مزاح و شوخى مى كرديم، و بر اين موضوع سوگند ياد كردند!(3)

1 ـ تفسير «ابوالفتوح رازى»، ذيل آيه مورد بحث ـ تفسير «قرطبى»، جلد 14، صفحه 232، ذيل آيه 56 سوره «احزاب» (مؤسسة التاريخ العربى) ـ «صحيح مسلم»، جلد 3، صفحه 12، باب تخفيف الصلاة و الخطبة، دار الفكر بيروت (و جلد 2، صفحه 594، حديث 870، دار احياء التراث العربى) ـ در «بحار الانوار»، جلد 86، صفحه 233 و جلد 88، صفحه 101 نيز مرحوم «مجلسى» پس از ذكر حديث مشابهى بيانى دارد.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحه 196 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث.

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحات 196 و 197 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث.

تفسير:

▲برنامه خطرناك ديگرى از منافقان

در آيات گذشته، ديديم، چگونه منافقان نقاط قوّت را، نقطه ضعف مى پنداشتند، و براى ايجاد تفرقه در ميان مسلمانان، روى آن تبليغ مى كردند.

در آيات مورد بحث، به قسمت ديگرى از برنامه ها و روش هاى آنها اشاره شده است.

از آيه نخست، چنين استفاده مى شود: خداوند براى دفع خطر منافقان از پيامبر، گهگاه پرده از روى اسرار آنها برمى داشت، و آنان را به جمعيت معرفى مى كرد، تا مسلمانان به هوش باشند، و به دام آنها گرفتار نشوند، و آنها نيز متوجه موقعيت خويش شوند، و دست و پاى خود را جمع كنند; روى اين جهت، غالباً آنان در يك حالت ترس و وحشت به سر مى بردند، قرآن به اين وضع اشاره كرده، مى گويد:

«منافقان مى ترسند كه بر ضد آنها سوره اى نازل شود، و آنان را نسبت به آنچه در دل دارند آگاه سازد» (يَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما في قُلُوبِهِمْ).

ولى عجيب اين كه، بر اثر شدت لجاجت و دشمنى، باز هم دست از استهزاء و تمسخر نسبت به كارهاى پيامبر(صلى الله عليه وآله) برنمى داشتند، لذا خداوند در پايان اين آيه به پيامبرش مى فرمايد: «به آنها بگو: هر چه مى خواهيد استهزاء كنيد، اما بدانيد خدا آنچه را از آن بيم داريد آشكار مى سازد، و شما را رسوا مى كند»! (قُلِ اسْتَهْزِئُوا إِنَّ اللّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ).

البته جمله: اسْتَهْزِئُوا «مسخره كنيد» از قبيل امر براى تهديد است، همانند اين كه انسان به دشمنش مى گويد: «هر قدر كارشكنى و اذيت و آزار در قدرت دارى بكن، پاسخ آنها را يك جا خواهم داد اين گونه تعبيرات، در مقام تهديد ذكر مى شود.

ضمناً، بايد توجه داشت: از آيه فوق استفاده مى شود، منافقان در دل، از حقانيت دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله)با خبر بودند، و ارتباط او را با خدا به خوبى مى دانستند، ولى با اين حال، بر اثر لجاج و عناد و دشمنى با حق، به جاى اين كه در برابر او تسليم باشند، كارشكنى مى كردند، به همين دليل، قرآن مى گويد: منافقان از اين بيم داشتند كه: آياتى بر ضد آنها نازل شود، و مكنون خاطرشان را آشكار سازد.

توجه به اين نكته نيز لازم است كه: جمله «تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ»، مفهومش اين نيست كه، اين گونه آيات بر منافقان نازل مى شد، بلكه منظور اين است: درباره آنها و بر ضد آنها بوده، هر چند بر شخص پيامبر نازل مى گرديد.

* * *

در آيه بعد، به يكى ديگر از برنامه هاى منافقان اشاره كرده، مى فرمايد: «اگر از آنها بپرسى كه چرا چنين سخن نادرستى را گفته اند؟ و يا چنين كار خلافى را انجام داده اند؟ مى گويند: ما مزاح و شوخى مى كرديم و در واقع قصد و غرضى نداشتيم»! (وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّما كُنّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ).(1)

در واقع، اين راه فرار عجيبى بود كه، توطئه ها را مى چيدند، و سمپاشى ها را مى كردند، به اين قصد كه اگر رازشان آشكار نشد، و هدف شومشان تحقق يافت، به مقصود جدّى خود رسيده باشند.

اما اگر، پرده ها كنار رفت، و رازشان فاش شد، خود را در زير نقاب «مزاح و شوخى» پنهان سازند، و با اين عذر و بهانه، از مجازات پيامبر(صلى الله عليه وآله)و مردم فرار كنند.

منافقان امروز، و منافقان هر زمان، برنامه هاى يك نواختى دارند، و از اين روش بهره بردارى فراوان مى كنند، حتى گاه مى شود، جدى ترين مطالب را، در لباس مزاح ها و شوخى هاى ساده مطرح مى كنند، اگر به هدفشان رسيدند، چه بهتر! و الاّ، با عنوان كردن شوخى و مزاح، از چنگال مجازات فرار مى كنند.

اما قرآن، با تعبيرى قاطع و كوبنده، به آنها پاسخ مى گويد، و به پيامبر(صلى الله عليه وآله)دستور مى دهد: «به آنها بگو: آيا خدا، و آيات او، و رسولش، را مسخره مى كنيد و به شوخى مى گيريد»؟! (قُلْ أَ بِاللّهِ وَ آياتِهِ وَ رَسُولِهِ كُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ).

يعنى، آيا با همه چيز مى توان شوخى كرد، حتى با خدا و پيامبر و آيات قرآن؟!

آيا اين امور، كه از جدى ترين مسائل هستند، شوخى پذيرند؟!

آيا مسأله رم دادن شتر، و سقوط پيامبر(صلى الله عليه وآله)از آن گردنه خطرناك، چيزى است كه بتوان زير نقاب شوخى آن را پوشاند؟

و يا استهزاء، و مسخره كردن آيات الهى، و اخبار پيامبر از پيروزى هاى آينده، مطلبى است كه به بازى گرفته شود؟!

همه اينها گواهى مى دهد: آنان اهداف خطرناكى داشتند، كه در زير اين پوشش ها قرار مى دادند.

* * *

سپس، به پيامبر(صلى الله عليه وآله) چنين دستور مى دهد: صريحاً به اين منافقان بگو: «دست از اين عذرهاى واهى و دروغين برداريد» (لاتَعْتَذِرُوا).

چرا كه، «شما بعد از ايمان راه كفر پيش گرفتيد» (قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إيمانِكُمْ).

اين تعبير، نشان مى دهد گروه بالا، از آغاز در صف منافقان نبودند، بلكه در صف مؤمنان ضعيف الايمان بودند، و پس از ماجراى فوق راه كفر پيش گرفتند.

اين احتمال نيز، در تفسير جمله فوق وجود دارد، كه اين گروه پيش از اين هم در صف منافقان بودند، ولى چون ظاهراً مرتكب خلافى نشده بودند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مسلمانان وظيفه داشتند با آنها معامله افراد مؤمن كنند.

ولى، هنگامى كه پس از ماجراى جنگ «تبوك» پرده كنار رفت، و كفر و نفاق آنها بر ملا شد، به آنها اخطار گرديد، كه شما از اين پس، در صف مؤمنان نخواهيد بود.

سر انجام، آيه را با اين جمله پايان مى دهد «اگر ما گروهى از شما را ببخشيم گروه ديگرى را به خاطر اين كه مجرم بودند، مجازات خواهيم كرد» (إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَة مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طائِفَةً بِأَنَّهُمْ كانُوا مُجْرِمينَ).

اين كه مى گويد: گروهى را به خاطر جرم و گناهشان مجازات مى كنيم، دليل بر آن است كه، «گروه مورد عفو»، افرادى هستند كه آثار جرم و گناه را، با آب توبه از وجود خود شسته اند.

در آيات آينده، مانند آيه 74 نيز، قرينه اى بر اين مطلب وجود دارد.

روايات متعددى در ذيل اين آيه وارد شده، كه حكايت از آن مى كند: بعضى از اين منافقان، كه وصف حالشان در آيات بالا آمد، از كرده خود پشيمان شده، توبه كردند، ولى بعض ديگر همچنان بر روش خود باقى بودند.(2)

* * *

67الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْض يَأْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَ يَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ نَسُوا اللّهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّ الْمُنافِقينَ هُمُ الْفاسِقُونَ

68وَعَدَ اللّهُ الْمُنافِقينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْكُفّارَ نارَ جَهَنَّمَ خالِدينَ فيها هِيَ حَسْبُهُمْ وَ لَعَنَهُمُ اللّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقيمٌ

69كَالَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ كانُوا أَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَ أَكْثَرَ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلاقِهِمْ وَ خُضْتُمْ كَالَّذي خاضُوا أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الآْخِرَةِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ

70أَ لَمْ يَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوح وَ عاد وَ ثَمُودَ وَ قَوْمِ إِبْراهيم وَ أَصْحابِ مَدْيَنَ وَ الْمُؤْتَفِكاتِ أَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَما كانَ اللّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ

ترجمه:

67 ـ مردان منافق و زنان منافق، همه از يك گروهند! آنها امر به منكر، و نهى از معروف مى كنند; و دست هايشان را (از انفاق) مى بندند; خدا را فراموش كردند، و خدا (نيز) آنها را فراموش كرد (، و رحمتش را از آنها قطع نمود); به يقين، منافقان همان فاسقانند!

68 ـ خداوند به مردان و زنان منافق و كفار، وعده آتش دوزخ داده; جاودانه در آن خواهند ماند ـ همان براى آنها كافى است! ـ و خدا آنها را از رحمت خود دور ساخته; و عذاب هميشگى براى آنهاست!

69 ـ (شما منافقان،) همانند كسانى هستيد كه قبل از شما بودند (و راه نفاق پيمودند; بلكه) آنها از شما نيرومندتر، و اموال و فرزندانشان بيشتر بود! آنها از بهره خود (از مواهب الهى در راه گناه و هوس) استفاده كردند; شما نيز از بهره خود، (در اين راه) استفاده كرديد، همان گونه كه آنها استفاده كردند; شما (در كفر و نفاق و استهزاى مومنان) فرو رفتيد، همان گونه كه آنها فرو رفتند; (ولى سرانجام) اعمالشان در دنيا و آخرت نابود شد; و آنها همان زيانكارانند!

70 ـ آيا خبر كسانى كه پيش از آنها بودند، به آنان نرسيده است؟! «قوم نوح» و «عاد» و «ثمود» و «قوم ابراهيم» و «اصحاب مَديَن» (قوم شعيب) و «شهرهاى زير و رو شده» (قوم لوط); پيامبرانشان دلائل روشن براى آنان آوردند، (ولى نپذيرفتند;) خداوند به آنها ستم نكرد، اما خودشان بر خويشتن ستم مى كردند!

1 ـ «خوض» بر وزن «حوض» چنان كه در كتب لغت آمده است، به معنى داخل شدن تدريجى در آب است، سپس به عنوان كنايه، به ورود در كارهاى مختلف اطلاق شده است، ولى غالباً در قرآن، به معنى ورود، يا شروع به كارها يا سخنان زشت و بد آمده است.

2 ـ براى توضيح بيشتر به تفسير «نور الثقلين»، جلد 2، صفحه 239 مراجعه شود ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحه 221، و جلد 30، صفحه 77 ـ تفسير «قمى»، جلد 1، صفحه 301 (مؤسسه دار الكتاب).

تفسير:

▲نشانه هاى منافقان

در اين آيات نيز، بحث همچنان درباره منافقان، و رفتار و نشانه هاى آنها است.

اما در نخستين آيه مورد بحث، اشاره به يك مطلب كلّى مى كند و آن اين كه: ممكن است روح نفاق، به اشكال مختلف ظاهر شود، و در چهره هاى متفاوت خودنمائى كند، به گونه اى كه در ابتدا جلب توجه نكند، مخصوصاً خودنمائى روح نفاق، در «مرد»، و «زن»، ممكن است متفاوت باشد، اما نبايد فريب تغيير چهره هاى نفاق را در ميان منافقان خورد، بلكه با دقت روشن مى شود: همه در يك سلسله صفات، كه قدر مشترك آنان محسوب مى شود، شريكند، لذا مى گويد: «مردان منافق و زنان منافق همه از يك قماشند» (الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْض).

آنگاه به ذكر پنج صفت از اوصاف آنان مى پردازد:

اوّل و دوم: «آنها مردم را به منكرات تشويق، و از نيكى ها باز مى دارند» (يَأْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ).

درست بر عكس برنامه مؤمنان راستين، كه دائماً از طريق «امر به معروف» و «نهى از منكر»، در اصلاح جامعه و پيراستن آن از آلودگى و فساد كوشش دارند، منافقان دائماً سعى مى كنند، فساد همه جا را بگيرد، و معروف و نيكى از جامعه برچيده شود، تا بهتر بتوانند در چنان محيط آلوده اى به اهداف شومشان برسند.

سوم: آنها دست دهنده ندارند، بلكه «دست هايشان را مى بندند» (وَ يَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ)، نه در راه خدا انفاق مى كنند، نه به كمك محرومان مى شتابند، و نه خويشاوند و آشنا از كمك مالى آنها بهره مى گيرند.

روشن است آنها چون ايمان به آخرت، نتائج و پاداش «انفاق» ندارند، در بذل اموال سخت بخيلند، هر چند براى رسيدن به اغراض شوم خود، اموال فراوانى خرج مى كنند، و يا به عنوان رياكارى، بذل و بخششى دارند، اما هرگز از روى اخلاص و براى خدا، دست به چنين كارى نمى زنند.

چهارم: تمام اعمال، گفتار و رفتارشان نشان مى دهد: «آنها خدا را فراموش كرده اند، خدا هم آنها را از بركات و توفيقات و مواهب خود فراموش نموده» (نَسُوا اللّهَ فَنَسِيَهُمْ)، وضع زندگى آنها نشان مى دهد مورد نسيان خداوند قرار گرفته اند، يعنى با آنها معامله فراموشى كرده است، و آثار اين دو فراموشى در تمام زندگى آنان آشكار است.

بديهى است، نسبت «نسيان» به خدا، به معنى فراموشى واقعى نيست، بلكه كنايه از اين است كه، با آنها معامله شخص فراموشكار مى كند، يعنى هيچ گونه سهمى از رحمت و توفيق خود، براى آنها قائل نمى شود.

اين گونه تعبير، حتى در سخنان روزمره نيز ديده مى شود، كه مثلاً مى گوئيم: چون تو وظيفه خود را فراموش كردى، ما هم به هنگام پرداختن مزد و پاداش تو را فراموش خواهيم كرد، يعنى مزد و پاداشى به تو نخواهيم داد.

اين معنى در روايات اهل بيت(عليهم السلام) نيز كراراً وارد شده است.(1)

قابل توجه اين كه: موضوع نسيان پروردگار، با «فاء تفريع» بر نسيان آنها عطف شده است، يعنى فراموشكارى آنها، نسبت به فرمان الهى و ذات پاك او، اثرش اين است كه، خدا هم آنها را از مواهب خويش محروم مى سازد، و اين نتيجه عمل آنها است.

پنجم: اين كه «منافقان فاسقند و بيرون از دائره اطاعت فرمان خدا» (إِنَّ الْمُنافِقينَ هُمُ الْفاسِقُونَ).

آنچه در آيه فوق، درباره صفات مشترك منافقان گفته شد، در هر عصر و زمانى ديده مى شود.

منافقان عصر ما، با چهره هاى جديدى كه به خود گرفته اند، در اصول فوق، همانند منافقان قرون پيشين هستند، هم تشويق به فساد مى كنند، هم جلو كار نيك را مى گيرند، هم بخيل و ممسكند، هم خدا را در تمام زندگانيشان فراموش كرده اند، و هم قانون شكن و فاسقند.

و عجيب اين كه با تمام اين اوصاف، مدّعى ايمان به خدا، و اعتقاد محكم و مبرم به مبانى دينى و اسلامى نيز هستند!

* * *

در آيه بعد، مجازات شديد و دردناك آنها، در يك جمله كوتاه بيان شده است، مى فرمايد: «خداوند مردان و زنان منافق و همه كفار و افراد بى ايمان را وعده آتش جهنم داده» (وَعَدَ اللّهُ الْمُنافِقينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْكُفّارَ نارَ جَهَنَّمَ).

آتش سوزانى كه: «جاودانه در آن خواهند ماند» (خالِدينَ فيها).

و «همين يك مجازات كه تمام انواع عذاب ها و كيفرها را در بر دارد براى آنها كافى است» (هِيَ حَسْبُهُمْ).

به تعبير ديگر، آنها نياز به هيچ مجازات ديگرى ندارند; زيرا در دوزخ همه نوع عذاب جسمانى و روحانى وجود دارد.

در پايان آيه اضافه مى كند: «خداوند آنها را از رحمت خود دور ساخته و عذاب هميشگى نصيبشان نموده است» (وَ لَعَنَهُمُ اللّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقيمٌ).

بلكه اين دورى از خداوند، و بُعد از پروردگار، خود بزرگ ترين عذاب، و دردناك ترين كيفر براى آنها محسوب مى شود.

* * *

1 ـ به تفسير «نور الثقلين»، جلد 2، صفحات 239 و 240 مراجعه فرمائيد (مؤسسه اسماعيليان، طبع چهارم، 1412 هـ .ق) ـ «عيون اخبار الرضا»، جلد 1، صفحه 125، حديث 18 (انتشارات جهان) ـ «معانى الأخبار»، صفحه 14، حديث 5 (انتشارات جامعه مدرسين) ـ «بحار الانوار»، جلد 4، صفحات 63 و 91، و جلد 90، صفحات 98 و 99.

▲تكرار تاريخ و درس عبرت

در سومين آيه، براى بيدار ساختن اين گروه از منافقان، آينه تاريخ را پيش روى آنها مى گذارد، و با مقايسه زندگى آنان، با منافقان و گردنكشان پيشين، عبرت انگيزترين درس ها را به آنها مى دهد، مى فرمايد: «شما همانند منافقان پيشين هستيد، و همان مسير، برنامه و سرنوشت شوم را تعقيب مى كنيد»

(كَالَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ).

«همانها كه از نظر نيرو از شما قوى تر، و از نظر اموال و فرزندان از شما افزون تر بودند» (كانُوا أَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَ أَكْثَرَ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً).

«آنها از نصيب و بهره خود در دنيا، در طريق شهوات، آلودگى، گناه، فساد و تبهكارى، بهره گرفتند، شما منافقان اين امت نيز، از نصيب و بهره خود همان گونه كه منافقان پيشين بهره گرفته بودند، بهره بردارى كرديد» (فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلاقِهِمْ).

«خَلاق» در لغت به معنى نصيب و بهره است، و چنان كه «راغب» در «مفردات» مى گويد: از ريشه «خُلق» گرفته شده است (شايد به اين جهت، كه انسان بهره هاى خود را متناسب خلق و خوى خود، در اين جهان دريافت مى دارد).

پس از آن مى گويد: «شما در كفر و نفاق، سخريه و استهزاء مؤمنان، فرو رفتيد، همان گونه كه آنها در اين امور فرو رفتند» (وَ خُضْتُمْ كَالَّذي خاضُوا).(1)

سرانجام، پايان كار منافقان پيشين را، براى هشدار به گروه منافقان معاصر پيامبر(صلى الله عليه وآله)، و همه منافقان جهان، با دو جمله بيان مى كند:

نخست اين كه: «آنها كسانى هستند كه همه اعمالشان در دنيا و آخرت بر باد رفته و مى رود، و هيچ نتيجه مثبتى از آن عائدشان نمى گردد» (أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الآْخِرَةِ).

ديگر اين كه: «آنها زيانكاران حقيقى، و خسران يافتگان واقعى هستند» (وَ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ).

آنها ممكن است استفاده هاى «موقت» و «محدودى» از اعمال نفاق آميز خود ببرند، ولى اگر درست بنگريم مى بينيم، نه، در زندگى اين دنيا از اين رهگذر طرفى مى بندند، و نه در جهان ديگر بهره اى دارند، همان گونه كه تاريخ اقوام پيشين اين واقعيت را روشن مى سازد، كه چگونه نكبت هاى نفاق دامانشان را گرفت، و آنها را به زوال و نابودى كشاند، و عاقبت شوم و شرّشان روشنگر سرنوشت آنها در جهان ديگر است.

هنگامى كه مى بينيم آنها با آن همه امكانات، و اموال و فرزندان، به جائى نرسيدند، و اعمالشان به خاطر بى ريشه بودن، تحت تأثير عامل نفاق، همگى حبط و نابود شد، شما كه در سطحى پائين تر از آنها از نظر قدرت و توانائى قرار داريد، به طريق اولى به چنان سرنوشت شومى گرفتار خواهيد شد.

* * *

سرانجام روى سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله)كرده، به عنوان استفهام انكارى چنين مى گويد: «آيا اين گروه منافق از سرنوشت امت هاى پيشين، قوم نوح، و عاد، و ثمود، و قوم ابراهيم، و اصحاب مدين (قوم شعيب) و شهرهاى ويران شده قوم لوط با خبر نشدند» (أَ لَمْ يَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوح وَ عاد وَ ثَمُودَ وَ قَوْمِ إِبْراهيمَ وَ أَصْحابِ مَدْيَنَ وَ الْمُؤْتَفِكاتِ).(2)

اين اقوام، كه روزگارى بخش هاى مهمى از جهان را در اختيار داشتند، هر كدام بر اثر تبهكارى و طغيان و سركشى، و فرار از حق و عدالت، و پرداختن به انواع ظلم، بيدادگرى و فساد، به نوعى گرفتار كيفر الهى گشتند.

قوم «نوح» با امواج كوبنده طوفان و غرقاب، قوم «عاد» (قوم هود) به وسيله بادهاى تند و وحشت زا، قوم «ثمود» (قوم صالح) با زلزله هاى ويرانگر، قوم «ابراهيم» با سلب انواع نعمت ها، اصحاب «مدين» (قوم شعيب) به وسيله ابر آتشبار، و قوم «لوط» با زير و رو شدن شهرهاى آنان، همگى نابود شدند.

تنها جسم هاى بى جان، و استخوان هاى پوسيده در زير خاك، و يا در ميان امواج آب، از آنان باقى ماند.

اينها ماجراهاى تكان دهنده اى است كه، مطالعه و بررسى آن، هر انسانى را كه كمترين احساس در قلب او باشد، تكان مى دهد.

هر چند خداوند آنها را، هيچ گاه از لطف خود محروم نساخت، «و پيامبرانشان را با دلائل روشن براى هدايت آنان فرستاد» (أَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ).

ولى آنها، به هيچ يك از مواعظ و اندرزهاى اين مردان الهى گوش فرا ندادند، و براى زحمات طاقت فرسايشان، در راه روشنگرى خلق خدا ارجى ننهادند.

«بنابراين هرگز خداوند به آنها ستم نكرد، اين خودشان بودند كه به ـ خويشتن ستم روا داشتند»! (فَما كانَ اللّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ).

* * *

71وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْض يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ يُطيعُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ

72وَعَدَ اللّهُ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنّات تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الاْ َنْهارُ خالِدينَ فيها وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً في جَنّاتِ عَدْن وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ

ترجمه:

71 ـ مردان و زنان با ايمان، ولىّ (و يار و ياور) يكديگرند; امر به معروف، و نهى از منكر مى كنند; و نماز را بر پا مى دارند; و زكات را مى پردازند; و خدا و رسولش را اطاعت مى كنند; به زودى خدا آنان را مورد رحمت خويش قرار مى دهد; خداوند توانا و حكيم است!

72 ـ خداوند به مردان و زنان با ايمان، باغ هائى از بهشت وعده داده كه نهرها از زير درختانش جارى است; جاودانه در آن خواهند ماند; و مسكن هاى پاكيزه اى در بهشت هاى جاودان (، نصيب آنها ساخته;) و (خشنودى و) رضاى خدا، (از همه اينها) برتر است; و پيروزى بزرگ، همين است!

1 ـ جلمه «كَالَّذي خاضُوا» در واقع به معنى «كَالَّذي خاضُوا فِيْه» است، و به تعبير ديگر، تشبيه فعل منافقان امروز به فعل منافقان پيشين است، همان گونه كه در جمله قبل بهره گيرى آنها را از نعمت ها و مواهب الهى در راه شهوات، به بهره گيرى منافقان پيشين تشبيه مى كند، بنابراين، تشبيه شخص، به شخص نيست كه ناچار شويم «الَّذي» را به معنى «الَّذِين» (يعنى مفرد را به معنى جمع) بگيريم، بلكه تشبيه عمل به عمل است.

2 ـ «مُؤْتَفِكات» از ماده «ائتفاك» به معنى انقلاب و زير و رو شدن است، و اشاره به شهرهاى قوم «لوط» است كه به وسيله زلزله شديد زير و رو گرديد.

تفسير:

▲نشانه هاى مؤمنان راستين

در آيات گذشته، علائم و جهات مشترك مردان و زنان منافق، مطرح گرديد كه در پنج قسمت خلاصه مى شد: «امر به منكر»، «نهى از معروف»، «امساك و بخل»، «فراموش كردن خدا» و «مخالفت فرمان پروردگار».

در آيات مورد بحث، علائم و نشانه هاى مردان و زنان با ايمان بيان شده است، كه آن هم در پنج قسمت خلاصه مى شود، و درست نقطه مقابل يكايك صفات منافقان است.

آيه نخست از اينجا شروع مى كند: «مردان و زنان با ايمان دوست، ولىّ و يار و ياور يكديگرند» (وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْض).

جالب اين كه، درباره منافقان نيامده بود كه آنها «اولياء» يكديگر، بلكه جمله «بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْض»، كه دليل بر وحدت هدف و هماهنگى صفات و كردار است، به چشم مى خورد، اشاره به اين كه «منافقان»، هر چند در صف واحدى قرار دارند و گروه هاى مختلفشان در مشخصات و برنامه ها شريكند، اما روح مودّت و ولايت در ميان آنها وجود ندارد! و هر گاه منافع شخصى آنان به خطر بيفتد، حتى به دوستان خود خيانت خواهند كرد، به همين دليل در آيه 14 سوره «حشر» مى خوانيم: تَحْسَبُهُمْ جَميعاً وَ قُلُوبُهُمْ شَتّى: «آنها را متحد مى پندارى در حالى كه دل هايشان پراكنده است».

پس از بيان اين اصل كلّى، به شرح جزئيات صفات مؤمنان مى پردازد:

1 ـ نخست مى گويد: «آنها مردم را به نيكى ها دعوت مى كنند» (يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ).

2 ـ «مردم را از زشتى ها، بدى ها و منكرات باز مى دارند» (وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ).

3 ـ آنها، به عكس منافقان كه خدا را فراموش كرده بودند «نماز را بر پا مى دارند» (وَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ).

به ياد خدا هستند، و با ياد و ذكر او، دل را روشن، و عقل را بيدار و آگاه مى دارند.

4 ـ آنها، بر خلاف منافقان كه افرادى ممسك و بخيل هستند، بخشى از اموال خويش را در راه خدا، و حمايت خلق خدا، و بازسازى جامعه، انفاق مى نمايند «و زكات اموال خويش را مى پردازند» (وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ).

5 ـ منافقان فاسقند و سركش، و خارج از تحت فرمان حق، اما مؤمنان «از فرمان خدا و پيامبر او اطاعت مى كنند» (وَ يُطيعُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ).

در پايان اين آيه، اشاره به نخستين امتياز مؤمنان از نظر نتيجه و پاداش كرده، مى گويد: «خداوند آنها را به زودى مشمول رحمت خويش مى گرداند» (أُولئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللّهُ).

كلمه «رحمت» كه در اينجا ذكر شده، مفهومى بسيار وسيع دارد، كه هر گونه خير، بركت و سعادتى را در اين جهان و جهان ديگر، در برمى گيرد، و اين جمله در حقيقت نقطه مقابل حال منافقان است، كه خداوند آنها را لعنت كرده، و از رحمت خود دور ساخته است.

شكّ نيست، وعده رحمت به مؤمنان از طرف خداوند، از هر نظر قطعى و اطمينان بخش است، «زيرا او هم قدرت دارد، و هم حكيم است» (إِنَّ اللّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ).

نه بدون علت وعده مى دهد، و نه هنگامى كه وعده داد، از انجام آن عاجز مى ماند.

* * *

آيه بعد، قسمتى از اين رحمت واسعه الهى را، كه شامل حال افراد با ايمان مى شود، در دو جنبه «مادّى» و «معنوى» شرح مى دهد.

در آغاز مى فرمايد: «خداوند به مردان و زنان با ايمان باغ هائى از بهشت وعده داده است، كه از زير درخت هاى آن نهرها جريان دارد» (وَعَدَ اللّهُ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنّات تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الاْ َنـْهارُ).

از ويژگى هاى اين نعمت بزرگ اين است كه، زوال، فنا و جدائى در آن راه ندارد، و «آنان جاودانه در آن مى مانند» (خالِدينَ فيها).

ديگر از مواهب الهى به آنها اين است كه، خداوند «مسكن هاى پاكيزه و منزلگاه هاى مرفّه در قلب بهشت عدن در اختيار آنها مى گذارد» (وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً في جَنّاتِ عَدْن).

«عَدْن» در لغت به معنى اقامت و بقاء در يك مكان است، و لذا به «معدن» كه جايگاه بقاى مواد خاصى است، اين كلمه اطلاق مى شود، بنابراين، مفهوم «عَدْن» با خلود شباهت دارد، ولى از آنجا كه در جمله قبل به مسأله خلود اشاره شده، چنين استفاده مى شود كه: «جنّات عدن» محل خاصى از بهشت پروردگار است، كه بر ساير باغ هاى بهشت امتياز دارد.

در احاديث اسلامى و كلمات مفسران، اين امتياز به اشكال مختلف بيان شده است، در حديثى از پيامبر(صلى الله عليه وآله)چنين مى خوانيم: عَدْنٌ دارُ اللّهِ الَّتِي لَمْ تَرَها عَيْنٌ وَ لَمْ يَخْطُرْ عَلى قَلْبِ بَشَر، لايَسْكُنُها غَيْرُ ثَلاثَة النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ:

«عدن آن خانه پروردگار است كه، هيچ چشمى آن را نديده، و به فكر كسى خطور نكرده، و تنها سه گروه در آن ساكن مى شوند: پيامبران، صديقان (آنها كه پيامبران را تصديق كردند و از آنها حمايت كردند) و شهيدان».(1)

در كتاب «خصال» از رسول خدا(صلى الله عليه وآله)چنين نقل شده: مَنْ سَرَّهُ أَن يَحْيا حَياتِى وَ يَمُوتَ مَماتِى وَ يَسْكُنَ جَنَّتِى الَّتِى وَعَدَنِى اللّهُ رَبِّى، جَنّاتِ عَدْنِ... فَلْيُوالِ عَلِىَّ بْنِ أَبِى طالِب(عليه السلام) وَ ذُرِّيَّتَهُ(عليهم السلام) مِنْ بَعْدِهِ:

«كسى كه دوست دارد حياتش همچون من، و مرگش نيز همانند من بوده باشد، و در بهشتى كه خداوند به من وعده داده، در جنّات عدن ساكن شود... بايد علىّ بن ابى طالب(عليه السلام) و فرزندانش بعد از او را دوست دارد».(2)

از اين حديث روشن مى شود «جنّات عدن» باغ هائى است از بهشت، كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) و جمعى از خاصّان پيروان او، در آنها مستقرّ خواهند شد.

اين مضمون، در حديث ديگرى از على(عليه السلام) نيز نقل شده، كه: «جنّات عدن» جايگاه پيامبر اسلام است.

سپس، اشاره به نعمت و پاداش معنوى آنها كرده مى فرمايد: «رضايت و خشنودى خدا كه نصيب اين مؤمنان راستين مى شود، از همه برتر و بزرگ تر است» (وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ).

هيچ كس نمى تواند آن لذّت معنوى و احساس روحانى را، كه به يك انسان به خاطر رضايت و خشنودى خدا از او، دست مى دهد، توصيف كند، و به گفته بعضى از مفسران: حتى گوشه اى از اين لذّت روحانى، از تمام بهشت، و نعمت ها و مواهب گوناگون و رنگارنگ و بى پايانش، برتر و بالاتر است.

البته، ما هيچ يك از نعمت هاى جهان ديگر را نمى توانيم در اين قفس دنيا و زندگانى محدودش، در فكر خود ترسيم كنيم، چه رسد به اين نعمت بزرگ روحانى و معنوى.

البته، ترسيم ضعيفى از تفاوت هاى معنوى و مادّى را، در اين دنيا مى توانيم در فكر خود مجسّم كنيم، مثلاً، لذتى كه از ديدار يك دوست مهربان و بسيار صميمى، بعد از فراق و جدائى، به ما دست مى دهد.

يا احساس روحانى خاصى كه از درك يك مسأله پيچيده علمى، كه ماه ها يا سال ها به دنبال آن بوده ايم، براى ما حاصل مى شود.

و يا جذبه روحانى نشاط انگيزى كه در حالت يك عبادت خالص، و مناجات آميخته با حضور قلب، به ما دست مى دهد، با لذّت هيچ غذا و طعام و مانند آن، از لذت هاى مادّى قابل مقايسه نيست.

از اينجا نيز، روشن مى شود، آنها كه مى گويند: قرآن به هنگام شرح پاداش مؤمنان و نيكوكاران، تنها روى نعمت هاى مادّى تكيه كرده، و از جذبه هاى معنوى در آن خبرى نيست، در اشتباهند; زيرا در جمله بالا، رضايت خدا كه مخصوصاً با لفظ «نكره» بيان شده، اشاره به گوشه اى از خشنودى خداست، كه از همه نعمت هاى مادى بهشت برتر شمرده شده و اين نشان مى دهد تا چه حدّ آن پاداش معنوى پر ارزش و گران بهاست.

البته، دليل اين برترى نيز روشن است; زيرا «روح» در واقع به مانند «گوهر» است، و «جسم» همچون «صدف»، «روح» فرمانده است و «جسم» فرمانبر، تكامل روح، هدف نهائى است، و تكامل جسم وسيله است، به همين دليل، تمام شعاع هاى روح از جسم وسيع تر و دامنه دارتر مى باشد، و لذت هاى روحى نيز، قابل مقايسه با لذات جسمانى نيست، همان گونه كه آلام روحى، به مراتب دردناك تر از آلام جسمانى است.

و در پايان آيه اشاره به تمام اين نعمت هاى مادى و معنوى كرده مى گويد: «اين پيروزى بزرگى است» (ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ).

* * *

73يا أَيُّهَا النَّبِيُّ جاهِدِ الْكُفّارَ وَ الْمُنافِقينَ وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصيرُ

ترجمه:

73 ـ اى پيامبر! با كافران و منافقان جهاد كن، و بر آنها سخت بگير! جايگاهشان جهنم است; و چه بد سرنوشتى است!

1 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 8، صفحه 85 ـ درباره «جنت عدن»، احاديثى ديگر نيز آمده است («بحار الانوار»، جلد 8، صفحه 171، و جلد 81، صفحه 126 ـ «من لايحضره الفقيه»، جلد 1، صفحه 296، انتشارات جامعه مدرسين و...).

2 ـ «نور الثقلين»، جلد 2، صفحه 241 (مؤسسه اسماعيليان، طبع چهارم، 1412 هـ .ق) ـ «الخصال»، جلد، 2، صفحه 558 (انتشارات جامعه مدرسين) ـ «امالى صدوق»، صفحه 36 (انتشارات كتابخانه اسلامية) ـ «كافى»، جلد 1، صفحه 209، حديث 6 (دار الكتب الاسلامية) ـ «بحار الانوار»، جلد 23، صفحات 136، 137 و 138 و...

تفسير:

▲پيكار با كفار و منافقان

سرانجام، در اين آيه دستور به شدت عمل در برابر كفار و منافقان داده مى فرمايد: «اى پيامبر! با كافران و منافقان جهاد كن» (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ جاهِدِ الْكُفّارَ وَ الْمُنافِقينَ).

«و در برابر آنها روش سخت و خشنى در پيشگير» (وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ).

اين مجازات آنها در دنياست، و در آخرت «جايگاهشان دوزخ است، كه بدترين سرنوشت و جايگاه است» (وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصيرُ).

طرز جهاد در برابر «كفار» روشن است، و آن جهاد همه جانبه، و مخصوصاً جهاد مسلّحانه است، ولى در طرز جهاد با «منافقان»، بحث است; زيرا مسلماً پيامبر(صلى الله عليه وآله) با منافقان جهاد مسلّحانه نداشت، چرا كه منافق كسى است كه: ظاهراً در صفوف مسلمين قرار دارد، و به حكم ظاهر محكوم به تمام آثار اسلام است.

هر چند در باطن كارشكنى مى كند، چه بسا افرادى هستند كه مى دانيم ايمان واقعى ندارند، ولى به خاطر اظهار اسلام، نمى توانيم با آنها رفتار يك نامسلمان داشته باشيم.

لذا، همان گونه كه از روايات اسلامى و گفتار مفسران استفاده مى شود، بايد گفت: منظور از جهاد با منافقان، انواع و اشكال ديگر مبارزه، غير از مبارزه مسلّحانه است، مانند مذمّت، توبيخ، تهديد و رسوا ساختن آنها، و شايد جمله «وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ» اشاره به همين معنى باشد.

اين احتمال در تفسير آيه وجود دارد كه، منافقان مادام كه وضعشان آشكار، و اسرار درونشان بر ملا نشده، داراى احكام اسلامند.

اما هنگامى كه وضعشان مشخص شد، به حكم كفّار حربى خواهند بود، و در اين حال نبرد مسلّحانه نيز با آنها مجاز است.

ولى، نكته اى كه اين احتمال را تضعيف مى كند، اين است كه در اين حالت، اطلاق كلمه «منافق» بر آنها صحيح نيست، بلكه در صف «كفار حربى» قرار خواهند گرفت; زيرا همان طور كه گفتيم منافق كسى است كه ظاهرش اسلام و باطنش كفر باشد.

* * *

74يَحْلِفُونَ بِاللّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَمْ يَنالُوا وَ ما نَقَمُوا إِلاّ أَنْ أَغْناهُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً لَهُمْ وَ إِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللّهُ عَذاباً أَليماً فِي الدُّنْيا وَ الآْخِرَةِ وَ ما لَهُمْ فِي الأَرْضِ مِنْ وَلِيّ وَ لا نَصير

ترجمه:

74 ـ به خدا سوگند مى خورند كه (در غياب پيامبر، سخنان نادرست) نگفته اند; در حالى كه قطعاً سخنان كفرآميز گفته اند; و پس از اسلام آوردنشان، كافر شده اند; و تصميم (به كار خطرناكى) گرفتند، كه به آن نرسيدند. آنها فقط از اين انتقام مى گيرند كه خداوند و رسولش، آنان را به فضل (و كَرَم) خود، بى نياز ساختند! (با اين حال،) اگر توبه كنند، براى آنها بهتر است; و اگر روى گردانند، خداوند آنها را در دنيا و آخرت، به مجازات دردناكى كيفر خواهد داد; و در سراسر زمين، نه ولىّ و حامى دارند، و نه ياورى!

شأن نزول:

درباره شأن نزول اين آيه، روايات مختلفى نقل شده، كه همه آنها نشان مى دهد: بعضى از منافقان، مطالب زننده اى درباره اسلام و پيامبر(صلى الله عليه وآله) گفته بودند، و پس از فاش شدن اسرارشان، سوگند دروغ ياد كردند كه چيزى نگفته اند، و همچنين توطئه اى بر ضد پيامبر(صلى الله عليه وآله) چيده بودند كه خنثى گرديد.

از جمله اين كه يكى از منافقان به نام «جلاس»، در ايام غزوه «تبوك»، پس از شنيدن بعضى از خطبه هاى پيامبر(صلى الله عليه وآله)، شديداً آن را انكار، و پيامبر(صلى الله عليه وآله)را تكذيب نمود، و پس از بازگشت به «مدينه» شخصى به نام «عامر بن قيس» كه اين جريان را شنيده بود، خدمت پيامبر آمد و سخنان «جلاس» را بازگو كرد.

هنگامى كه خود او نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله)آمد، موضوع را انكار نمود، پيامبر(صلى الله عليه وآله)به هر دو دستور داد: در مسجد، در كنار منبر سوگند ياد كنند كه دروغ نمى گويند، هر دو سوگند ياد كردند، ولى «عامر» عرض كرد: خداوندا! آيه اى بر پيامبرت نازل كن، و آن كس كه راستگو است را معرفى فرما!

پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان آمين گفتند!

«جبرئيل» نازل شد و آيه فوق را به پيامبر(صلى الله عليه وآله)ابلاغ كرد، وقتى به جمله «فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً لَهُمْ» رسيد «جلاس» عرض كرد: اى رسول خدا! پروردگار به من پيشنهاد توبه كرده است، من از گناه خود پشيمانم و توبه مى كنم، پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)توبه او را پذيرفت.(1)

همان گونه كه در سابق نيز اشاره كرديم نقل كرده اند: گروهى از منافقان تصميم داشتند به هنگام بازگشت از جنگ «تبوك»، در يكى از گردنه هاى ميان راه، شتر پيامبر را رم دهند، تا آن حضرت از بالاى كوه به درّه پرت شود.

ولى پيامبر(صلى الله عليه وآله)در پرتو وحى الهى، از اين ماجرا آگاه شد، و نقشه شوم آنها را نقش بر آب كرد، مهار «ناقه» را به دست «عمار» سپرد و «حذيفه» را مأمور كرد تا از پشت سر ناقه را براند، كه مركب كاملاً در كنترل باشد.

حتى به نيروها دستور داد: از راه ديگر بروند; تا منافقان نتوانند در لابلاى آنها پنهان شوند، و نقشه خود را عملى كنند، و هنگامى كه در آن تاريكى شب، صداى آمدن عده اى را پشت سر خود در آن گردنه شنيد، به بعضى از همراهان دستور داد: فوراً آنها را باز گردانند، آنها كه تعدادشان دوازده، يا پانزده نفر بود، و قسمتى از صورت خود را پوشانيده بودند، وقتى وضع را براى اجراى نقشه نامساعد ديدند، متوارى شدند، اما پيامبر(صلى الله عليه وآله)آنها را شناخت، و نام هايشان را يك به يك براى بعضى از يارانش برشمرد.(2)

چنان كه خواهيم ديد، آيه به هر دو برنامه منافقان اشاره مى كند: يكى گفتارى نا به جا از آنها، و ديگرى توطئه اى كه خنثى شد، و به اين ترتيب، به نظر مى رسد: هر دو شأن نزول تؤاماً صحيح باشند.

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 17، صفحه 184 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث و تفاسير ديگر.

2 ـ اقتباس از تفسير «مجمع البيان»، و تفسير «المنار»، و «روح المعانى» و تفاسير ديگر ـ «بحار الانوار»، جلد 17، صفحه 184.

تفسير:

▲توطئه خطرناك

پيوند اين آيه، با آيات گذشته، كاملاً روشن است; زيرا همه سخن از منافقان مى گويند.

در اين آيه، از روى يكى ديگر از اعمال منافقان پرده برداشته شده، و آن اين كه: وقتى مى بينند اسرارشان فاش شده، واقعيات را انكار مى كنند، و حتى براى اثبات گفتار خود به قسم هاى دروغ متوسل مى شوند.

نخست مى فرمايد: «منافقان سوگند ياد مى كنند كه چنان مطالبى را درباره پيامبر نگفته اند» (يَحْلِفُونَ بِاللّهِ ما قالُوا).

در حالى كه، «به طور مسلّم سخنان كفرآميزى گفته اند» (وَ لَقَدْ قالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ).

و به اين جهت «پس از قبول و اظهار اسلام، راه كفر را پيش گرفته اند» (وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ).

ظاهر اين است، آنان از آغاز مسلمان نبوده اند كه كافر شوند، بلكه تنها اظهار اسلام مى كردند، بنابراين، همين اسلام ظاهرى و صورى را نيز، با اظهار كفر در هم شكستند.

و از آن بالاتر، «آنها تصميم خطرناكى داشتند، كه به آن نرسيدند» (وَ هَمُّوا بِما لَمْ يَنالُوا).

اين تصميم، ممكن است اشاره به توطئه براى نابودى پيامبر در «ليلة العقبة» بوده باشد، كه شرح آن در شأن نزول گذشت.

و يا اشاره به تمام كارها و فعاليت هائى كه، براى به هم ريختن سازمان جامعه اسلامى، و توليد فساد و نفاق و شكاف، انجام مى دادند، كه هرگز به هدف نهائى منتهى نشد.

قابل توجه اين كه: هوشيارى مسلمين در حوادث مختلف، سبب مى شد منافقان و نقشه هاى آنها شناخته شود; مسلمانان همواره در كمين آنها بودند، تا اگر سخنى از آنها بشنوند، براى پيشگيرى و اقدام لازم، به پيامبر گزارش دهند، اين بيدارى و اقدام به موقع، و به دنبال آن، نزول آيات، و تصديق خداوند، موجب رسوائى منافقان و خنثى شدن توطئه هاى آنها مى شد.

پس از آن، براى اين كه زشتى و وقاحت فعاليت هاى منافقان، و نمك نشناسى آنها كاملاً آشكار شود، اشاره مى كند: آنها خلافى از پيامبر نديده بودند، و هيچ لطمه اى از ناحيه اسلام بر آنان وارد نشده بود، بلكه به عكس، در پرتو حكومت اسلام، به انواع نعمت هاى مادّى و معنوى رسيده بودند، مى فرمايد:

«آنها در حقيقت انتقام نعمت هائى را مى كشيدند كه، خداوند و پيامبر با فضل و كرم خود تا سر حدّ استغنا به آنها داده بودند» (وَ ما نَقَمُوا إِلاّ أَنْ أَغْناهُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ).(1)

شكّ نيست، بى نياز ساختن و رفع احتياجاتشان، در پرتو فضل پروردگار و خدمات پيامبر چيزى نبود كه بخواهند انتقام آن را بگيرند، بلكه جاى حق شناسى و سپاسگزارى داشت.

اما اين حق ناشناسان زشت سيرت، خدمت و نعمت را با جنايت پاسخ گفتند.

و اين تعبير زيبا و رسائى است كه، در بسيارى از گفته ها و نوشته ها به كار مى رود، مثلاً به كسى كه سال ها به او خدمت كرده ايم، و بعد به ما خيانت مى كند، مى گوئيم: گناه ما فقط اين بود كه، به تو پناه داديم، و از تو دفاع كرديم و حداكثر محبت را نموديم، اين مزد دست ما بود!

آنگاه، آن چنان كه سيره قرآن است، راه بازگشت را به روى آنان گشوده، مى فرمايد: «اگر آنان توبه كنند براى آنها بهتر است» (فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً لَهُمْ).

و اين، نشانه واقع بينى اسلام، و اهتمام به امر تربيت، و مبارزه با هر گونه سختگيرى و شدت عمل نابجا است، كه حتى راه آشتى و توبه را، به روى منافقانى كه توطئه براى نابودى پيامبر كردند، و سخنان كفرآميز و توهين هاى زننده داشتند، باز گذارده، بلكه از آنها دعوت به توبه كرده است.

اين، در حقيقت چهره واقعى اسلام است، ولى چقدر بى انصافند كسانى كه، اسلام را با چنين چهره اى، دين فشار و خشونت معرفى مى كنند!!

آيا در دنياى امروز، هيچ حكومتى، هر چند طرفدار نهايت نرمش بوده باشد، در برابر توطئه گرانى كه بر ضدّ او نقشه كشيده اند، حاضر به چنين انعطاف و محبتى مى باشد؟ كه در شأن نزول خوانديم، يكى از مجريان اصلى اين برنامه هاى نفاق انگيز، با شنيدن اين سخن توبه كرد و پيامبر هم توبه او را پذيرفت.

اما در عين حال، براى اين كه آنها اين نرمش را دليل بر ضعف نگيرند، به آنها هشدار مى دهد: «اگر به روش خود ادامه دهند، و از توبه روى برگردانند، خداوند در دنيا و آخرت آنان را با مجازات دردناكى كيفر خواهد داد» (وَ إِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللّهُ عَذاباً أَليماً فِي الدُّنْيا وَ الآْخِرَةِ).

و اگر چنين مى پندارند كه ممكن است در برابر مجازات الهى كسى به كمك آنان بشتابد، سخت در اشتباهند; زيرا «آنها در سراسر روى زمين نه ولىّ و سرپرستى خواهند داشت و نه يار و ياورى» (وَ ما لَهُمْ فِي الأَرْضِ مِنْ وَلِيّ وَ لا نَصير).

البته، مجازات هاى آنها در آخرت روشن است، اما عذاب هاى دنياى آنها همان رسوائى، بى آبروئى، خوارى و بدبختى و مانند آن است.

اين احتمال وجود دارد كه پس از روشن شدن اعمال منافقانه، در صورت عدم توبه بايد مجازات دنيائى اجراى حدود و امثال آن درباره آنها اجرا شود; زيرا از مرحله نفاق گذشته و آشكارا افراد توطئه گرى در جامعه اسلامى به ادامه حيات مى پردازند و اين سبب تحريك ديگران نيز مى شود كه بايد دفع گردد.

* * *

75وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللّهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَكُونَنَّ مِنَ الصّالِحينَ

76فَلَمّا آتاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَ تَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ

77فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً في قُلُوبِهِمْ إِلى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِما أَخْلَفُوا اللّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما كانُوا يَكْذِبُونَ

78أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ وَ أَنَّ اللّهَ عَلاّمُ الْغُيُوبِ

ترجمه:

75 ـ بعضى از آنها با خدا پيمان بسته بودند كه: «اگر خداوند ما را از فضل خود روزى دهد، قطعاً صدقه خواهيم داد; و از صالحان (و شاكران) خواهيم بود»!

76 ـ اما هنگامى كه خدا از فضل خود به آنها بخشيد، بخل ورزيدند و سرپيچى كردند و روى برتافتند!

77 ـ اين عمل، (روح) نفاق را، تا روزى كه خدا را ملاقات كنند، در دلهايشان برقرار ساخت. اين به خاطر آن است كه از پيمان الهى تخلّف جستند; و به خاطر آن است كه دروغ مى گفتند.

78 ـ آيا نمى دانستند كه خداوند، اسرار و سخنان درگوشى آنها را مى داند; و خداوند داناى همه غيب ها (و امور پنهانى) است؟!

شأن نزول:

در ميان مفسران معروف است: اين آيات، درباره يكى از انصار به نام «ثعلبة بن حاطب» نازل شده است، او كه مرد فقيرى بود، و مرتّب به مسجد پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى رفت، اصرار داشت پيامبر(صلى الله عليه وآله) دعا كند; تا خداوند مال فراوانى به او بدهد!

پيغمبر(صلى الله عليه وآله) به او فرمود: قَلِيلٌ تُؤَدِّي شُكْرَهُ خَيْرٌ مِنْ كَثِير لاتُطِيقُهُ: «مقدار كمى كه حقش را بتوانى ادا كنى، بهتر از مقدار زيادى است كه توانائى اداء حقش را نداشته باشى».

آيا بهتر نيست به پيامبر خدا تأسّى جوئى، و به زندگى ساده اى بسازى؟ ولى «ثعلبه» دست بردار نبود، و سرانجام به پيامبر(صلى الله عليه وآله)عرض كرد: به خدائى كه تو را به حق فرستاده سوگند ياد مى كنم، اگر خداوند ثروتى به من عنايت كند، تمام حقوق آن را خواهم پرداخت.

پيامبر(صلى الله عليه وآله)براى او دعا كرد، چيزى نگذشت كه (طبق روايتى) پسر عموى ثروتمندش از دنيا رفت، و ثروت سرشارى به او رسيد.

و طبق روايت ديگرى، گوسفندى خريد، و به زودى زاد ولد كرد، آن چنان كه نگاهدارى آنها در «مدينه» ممكن نبود، ناچار به آبادى هاى اطراف «مدينه» روى آورد، و آن چنان مشغول و سر گرم زندگى مادّى شد، كه در جماعت و حتى «نماز جمعه» نيز شركت نمى كرد.

پس از مدتى پيامبر(صلى الله عليه وآله)، مأمور جمع آورى «زكات» را نزد او فرستاد، تا زكات اموال او را بگيرد.

ولى اين مرد كم ظرفيت، تازه به نوا رسيده و بخيل، از پرداخت حق الهى، خوددارى كرد، نه تنها خوددارى كرد، كه به اصل تشريع اين حكم نيز اعتراض نموده گفت: اين حكم، برادر «جزيه» است; ما مسلمان شده ايم كه از پرداخت «جزيه» معاف باشيم و با پرداخت «زكات»، چه فرقى ميان ما و غير مسلمانان باقى مى ماند؟!

اين سخن مى رساند، او نه مفهوم «جزيه» را فهميده بود، و نه مفهوم «زكات» را، و يا فهميده بود، اما دنياپرستى اجازه بيان حقيقت و اظهار حق به او نمى داد.

به هر حال، هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)سخن او را شنيد فرمود: يا وَيْحَ ثَعْلَبَةَ! يا وَيْحَ ثَعْلَبَة!: «واى بر ثعلبه!، اى واى بر ثعلبه»! و در اين هنگام آيات فوق نازل شد.(2)

شأن نزول هاى ديگرى نيز، براى آيات فوق نقل شده، كه كم و بيش با داستان «ثعلبه» مشابه است، و از مجموع شأن نزول هاى فوق، و مضمون آيات، چنين استفاده مى شود: شخص يا اشخاص مزبور در آغاز در صف منافقان نبودند، ولى به خاطر همين گونه اعمال، به آنها پيوستند.

1 ـ قابل توجه اين كه در جمله بالا با اين كه سخن از «فضل خدا و پيامبر» به ميان آمده ضمير در «مِنْ فَضْلِهِ» به صورت مفرد ذكر شده، نه تثنيه، سبب اين تعبير همان است كه در چند آيه قبل اشاره كرديم كه اين گونه تعبيرها براى اثبات حقيقت توحيد، و اين كه همه كارها به دست خداست، و اگر پيامبر كارى مى كند به فرمان او است و از اداده او جدا نيست، مى باشد.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 22، صفحه 40 ـ «مستدرك الوسائل»، جلد 13، صفحه 256، حديث 15289 ـ 2 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث، تفاسير «قرطبى»، «طبرى»، ذيل آيه و...

تفسير:

▲منافقان كم ظرفيتند!

اين آيات، در حقيقت روى يكى ديگر از صفات زشت منافقان، انگشت مى گذارد، و آن اين كه: به هنگام ضعف و ناتوانى و فقر و پريشانى، چنان دم از ايمان مى زنند كه، هيچ كس باور نمى كند آنها روزى در صف منافقان قرار گيرند، و حتى شايد آنها كسانى كه داراى امكانات وسيع هستند را، مذمّت مى كنند; كه چرا از امكاناتشان، به نفع مردم محروم استفاده نمى كنند؟

اما همين كه، خودشان به نوائى برسند، چنان غرق دنياپرستى مى شوند كه; همه عهد و پيمان هاى خويش با خدا را به دست فراموشى مى سپارند.

گويا به كلّى تغيير شخصيت داده، و درك و ديد ديگرى پيدا مى كنند، و همين كم ظرفيتى، كه نتيجه اش دنياپرستى، بخل و امساك و خودخواهى است، روح نفاق را چنان در آنان متمركز مى سازد، كه راه بازگشت را به روى آنان مى بندد!

در آيه نخست مى فرمايد: «بعضى از منافقان كسانى هستند كه با خدا پيمان بسته اند، كه اگر از فضل و كرم خود به ما مرحمت كند، قطعاً به نيازمندان كمك مى كنيم و از نيكوكاران خواهيم بود» (وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللّهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَكُونَنَّ مِنَ الصّالِحينَ).

* * *

و در آيه بعد اضافه مى كند ولى اين سخن را تنها زمانى مى گفتند كه: دستشان از همه چيز تهى بود «و به هنگامى كه خداوند از فضل و رحمتش سرمايه هائى به آنان داد، بخل ورزيدند و سرپيچى كردند و روگردان شدند» (فَلَمّا آتاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَ تَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ).

* * *

«و نتيجه اين عمل و اين پيمان شكنى و بخل، اين شد كه روح نفاق به طور مستمر و پايدار در دل آنان ريشه كند و تا روز قيامت و هنگامى كه خدا را ملاقات مى كنند ادامه يابد» (فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً في قُلُوبِهِمْ إِلى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ).

اين «به خاطر آن است كه; از عهدى كه با خدا بستند تخلف كردند، و به خاطر آن است كه مرتباً دروغ مى گفتند» (بِما أَخْلَفُوا اللّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما كانُوا يَكْذِبُونَ).

* * *

و سرانجام، آنها را با اين جمله مورد سرزنش و توبيخ قرار مى دهد: «آيا آنها نمى دانند خداوند اسرار درون آنها را مى داند، و سخنان آهسته و درگوشى آنان را مى شنود، و خداوند از همه غيوب و پنهانى ها با خبر است»؟! (أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ وَ أَنَّ اللّهَ عَلاّمُ الْغُيُوبِ).

* * *

نكته ها:

1 ـ جمله «فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً في قُلُوبِهِمْ» به خوبى مى رساند، بسيارى از گناهان و صفات زشت، و حتى كفر و نفاق، «علت» و «معلول» يكديگرند; زيرا جمله فوق با صراحت مى گويد: بخل و پيمان شكنى آنها سبب شد، كه نفاق در دل هايشان ريشه دواند، و همين گونه است گناهان و كارهاى خلاف ديگر; لذا در بعضى از عبارات مى خوانيم: گاهى گناهان بزرگ سبب مى شود انسان، بى ايمان از دنيا برود.

* * *

2 ـ منظور از «يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ» كه ضمير آن به «خداوند» برمى گردد، همان روز «رستاخيز» است; زيرا تعبير «لقاء اللّه» و مانند آن، در قرآن معمولاً درباره «قيامت» آمده است.

درست است كه با مرگ، دوران عمل پايان مى يابد، و پرونده كار نيك و بد بسته مى شود، ولى آثار آنها، همچنان در روح انسان تا قيامت بر قرار خواهد ماند.

اين احتمال را نيز داده اند كه، ضمير «يَلْقَوْنَهُ» به «بخل» باز گردد، يعنى «تا آن زمانى كه نتيجه و كيفر بخل خويش را دريابند».

همچنين احتمال داده شده است، منظور از «ملاقات پروردگار» لحظه مرگ باشد.

ولى همه اينها، خلاف ظاهر آيه است، و ظاهر همان است كه گفتيم.(1)

* * *

3 ـ همچنين از آيات فوق استفاده مى شود، پيمان شكنى و دروغ، از صفات منافقان است، آنها هستند كه پيمان خود را ـ كه با تأكيدات فراوان با خدا بسته اند ـ زير پا مى گذارند، و حتى به پروردگار خويش دروغ مى گويند، حديث معروفى كه از پيامبر(صلى الله عليه وآله)نقل شده نيز، اين حقيقت را تأكيد مى كند، مى فرمايد:

لِلْمُنافِقِ ثَلاثُ عَلامات: إِذا حَدَّثَ كَذَبَ، وَ إِذا وَعَدَ أَخْلَفَ، وَ إِذَا ائْتُمِنَ خان!: «منافق سه نشانه دارد: به هنگام سخن گفتن دروغ مى گويد، به هنگامى كه وعده مى دهد تخلّف مى كند، و هر گاه امانتى به او بسپارند، در آن خيانت مى نمايد».(2)

جالب اين كه، در داستان فوق، (داستان ثعلبه) هر سه نشانه وجود دارد، او هم دروغ گفت، هم پيمان شكنى كرد، و هم در اموالى كه خداوند به عنوان امانت خويش به او سپرده بود، خيانت نمود!

حديث فوق، به صورت مؤكّدترى از امام صادق(عليه السلام)، از پيامبر(صلى الله عليه وآله)، در كتاب «كافى» آمده است، آنجا كه مى فرمايد:

ثَلاثٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ كانَ مُنافِقاً وَ إِنْ صامَ وَ صَلّى وَ زَعَمَ أَنَّهُ مُسْلِمٌ: مَنْ إِذَا ائْتُمِنَ خانَ، وَ إِذا حَدَّثَ كَذَبَ، وَ إِذا وَعَدَ أَخْلَفَ!:

«سه چيز است كه در هر كس باشد منافق است، هر چند روزه بگيرد و نماز بخواند، و خود را مسلمان بداند: كسى كه در امانت خيانت كند، و در سخن دروغ گويد، و به هنگام وعده تخلّف جويد».(3)

البته، ممكن است به ندرت گناهان فوق از افراد با ايمان صادر شود، و سپس توبه كنند، ولى استمرار آن، نشانه روح نفاق و منافق گرى است.

* * *

4 ـ اين نكته نيز لازم به تذكر است كه: آنچه در آيات فوق خوانديم، يك بحث تاريخى و مربوط به زمان گذشته نيست، بلكه، بيان يك واقعيت اخلاقى و اجتماعى است، كه در هر عصر و زمان، و در هر جامعه اى، بدون استثناء، نمونه هاى فراوانى دارد.

اگر به اطراف خود نگاه كنيم، (و حتى شايد اگر به خودمان بنگريم!) نمونه اى از اعمال «ثعلبة بن حاطب»، و طرز تفكر او را، در چهره هاى مختلف، مى يابيم، چه بسيارند كسانى كه در شرائط عادى يا به هنگامى كه تنگدستند، در صف مؤمنان داغ و قرص و محكم قرار دارند، در همه جلسات مذهبى حاضرند، پاى هر پرچم اصلاحى سينه مى زنند، با هر منادى حق و عدالت هم صدا هستند، و براى كارهاى نيك گريبان چاك مى كنند، و در برابر هر فسادى فرياد مى كشند.

ولى، به هنگامى كه ـ به اصطلاح ـ درى به تخته مى خورد، به نوائى مى رسند، پست و مقامى پيدا مى كنند، و سرى در ميان سرها در مى آورند، يك مرتبه تغيير چهره، و بالاتر از آن تغيير ماهيّت مى دهند، آن شور و عشق سوزان نسبت به خدا و دين در آنها فروكش مى كند، ديگر در جلسات سازنده خبرى از آنان نيست، در هيچ برنامه اصلاحى حضور ندارند، نه براى حق گريبان چاك مى كنند، و نه در برابر باطل فرياد مى كشند!

اما قبلاً كه نه محلى از اعراب داشتند، و نه موقعيتى در اجتماع، هزار گونه عهد و پيمان با خدا و خلق خدا بسته بودند، كه اگر روزى امكاناتى پيدا كنند، چنين و چنان خواهند كرد، و حتى هزار گونه ايراد و انتقاد به متمكنان وظيفه نشناس داشتند، اما، آن روز كه وضعشان دگرگون شد، تمام عهد و پيمان ها را به دست فراموشى سپردند، و همه ايرادها و انتقادها همچون برف در تابستان آب شد.

آرى، اين كم ظرفيتى، يكى از نشانه هاى بارز منافقان است، مگر نفاق چيزى جز دو چهره بودن و يا دوگانگى شخصيت هست؟

تاريخچه زندگى اين گونه افراد، بارزترين نمونه دوگانگى شخصيت است، اصولاً انسان با ظرفيت، دو شخصيتى نمى شود.

شك نيست نفاق همچون ايمان، داراى مراحل مختلف است:

بعضى آن چنان اين خوى پليد در روحشان رسوخ كرده، كه در قلبشان اثرى از ايمان به خدا باقى نمانده، هر چند خود را در صف مومنان جا زده اند!.

ولى گروهى ديگر، با اين كه داراى ايمان ضعيفى هستند، و واقعاً مسلمانند، اعمالى را مرتكب مى شوند كه، متناسب وضع منافقان است، و رنگى از دوگانگى شخصيت دارند، آن كس كه پيوسته دروغ مى گويد، ولى ظاهرش صدق و راستى است، آيا دوچهره و منافق نيست؟

كسى كه ظاهراً امين است، و به همين دليل مورد اعتماد مردم مى باشد، كه امانت هاى خود را به او مى سپارند، اما در واقع در آنها خيانت مى كند، آيا گرفتار دوگانگى شخصيت نمى باشد؟

همچنين، آيا آنها كه عهد و پيمان مى بندند، ولى هرگز پايبند به آن نيستند، عملشان عمل منافقان محسوب نمى شود؟!

اتفاقاً يكى از بزرگ ترين بلاهاى اجتماعى، و عوامل عقب ماندگى، وجود همين گونه منافقان در جوامع انسانى است، و اگر چشم بر هم نگذاريم، و به خودمان دروغ نگوئيم، چه بسيار مى توانيم از اين منافقانِ «ثعلبه» صفت، در اطراف خود و در جوامع اسلامى بشمريم.

و عجب اين كه با اين همه عيب و ننگ و دور افتادگى از روح تعليمات اسلام، باز گناه عقب افتادگى خود را به گردن اسلام مى گذاريم!

* * *

79الَّذينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعينَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ فِي الصَّدَقاتِ وَ الَّذينَ لايَجِدُونَ إِلاّ جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ

80اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاتَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اللّهُ لايَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقينَ

ترجمه:

79 ـ آنهائى كه از مؤمنانِ اطاعت كار، در صدقاتشان عيبجوئى مى كنند، و كسانى را كه (براى انفاق) جز به مقدار توانائى خود دسترسى ندارند، مسخره مى نمايند، خدا آنها را مسخره مى كند; (و كيفر آنها را مى دهد;) و براى آنها عذاب دردناكى است!

80 ـ چه براى آنها استغفار كنى، و چه نكنى، (حتى) اگر هفتاد بار براى آنها استغفار كنى، هرگز خداوند آنها را نمى آمرزد! چرا كه خدا و پيامبرش را انكار كردند; و خداوند جمعيت فاسقان را هدايت نمى كند!

شأن نزول:

روايات متعددى در شأن نزول اين آيات در كتب تفسير و حديث نقل شده، كه از مجموع آنها چنين استفاده مى شود: پيامبر(صلى الله عليه وآله)تصميم داشت لشكر اسلام را براى مقابله با دشمن، (احتمالاً براى جنگ «تبوك») آماده سازد، و نياز به گرفتن كمك از مردم داشت.

هنگامى كه نظر خود را اظهار فرمود، كسانى كه توانائى داشتند، مقدار قابل ملاحظه اى به عنوان «زكات» يا كمك بلاعوض، براى هزينه ارتش اسلام تحويل مسئولان اين امر دادند.

ولى، بعضى از كارگران كم درآمد مسلمان، مانند «ابو عقيل انصارى» يا «سالم بن عمير انصارى»، با تحمّل كار اضافى، و كشيدن آب در شب، دو مَن خرما تهيه كرده، يك مَن آن را براى خانواده خويش ذخيره، و يك مَن ديگر را خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آورد، اين كمك ظاهراً ناچيزى به اين برنامه بزرگ اسلامى بود.

منافقان عيبجو، به هر يك از اين دو گروه ايراد مى گرفتند: كسانى كه زياد پرداخته بودند را، به عنوان رياكار معرفى مى كردند، و كسانى كه مقدار ظاهراً ناچيزى كمك نموده بودند را به باد مسخره و استهزاء مى گرفتند كه: آيا لشكر اسلام نياز به چنين كمكى دارد؟!

آيات فوق نازل شد، شديداً آنها را تهديد كرد، و از عذاب خداوند بيم داد!(4)

1 ـ درباره اين كه: منظور از ملاقات پروردگار چيست؟ در ذيل آيه 46 سوره «بقره»، جلد اول، بحثى داريم به آن مراجعه فرمائيد.

2 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه فوق ـ «من لايحضره الفقيه»، جلد 4، صفحه 361 (انتشارات جامعه مدرسين) ـ «بحار الانوار»، جلد 69، صفحات 205 و 206، احاديث 6 و 7، و جلد 74، صفحه 53 ـ «قرب الاسناد»، صفحه 15 (انتشارات كتابخانه نينوى) ـ «مكارم الاخلاق»، صفحه 438 (انتشارات شريف رضى).

3 ـ «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 607 ـ «كافى»، جلد 2، صفحه 290، حديث 8 (دار الكتب الاسلامية) ـ «وسائل الشيعه»، جلد 15، صفحه 339، حديث 20687 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 69،
صفحه 108، حديث 8.

4 ـ «بحار الانوار»، جلد 22، صفحه 96، و جلد 38، صفحه 306، حديث 6 ـ تفسير «عياشى»، جلد 2، صفحه 101، حديث 93 (چاپخانه علميه) ـ تفسير «قمى»، جلد 1، صفحه 302 (مؤسسه دار الكتاب) ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.

تفسير:

▲كارشكنى منافقان

در اين آيات، اشاره به يكى ديگر از صفات عمومى منافقان شده است كه: آنها افرادى لجوج، بهانه جو، ايرادگير، و كارشكن هستند، كه هر كار مثبتى را، با وصله هاى نا مناسبى تحقير كرده، و بد جلوه مى دهند.

تا هم مردم را از انجام كارهاى نيك دلسرد سازند، و هم تخم بدبينى و سوء ظن را در افكار بپاشند; و به اين وسيله چرخ هاى فعاليت هاى مفيد و سازنده در اجتماع از كار بيفتد.

قرآن مجيد، اين روش غير انسانى آنها را شديداً نكوهش مى كند، و مسلمانان را از آن آگاه مى سازد، تا تحت تأثير اين گونه القائات سوء قرار نگيرند، و هم منافقان بدانند حناى آنان در جامعه اسلامى رنگى ندارد!

نخست مى فرمايد: «آنها كه به افراد نيكوكار مؤمنين در پرداختن صدقات و كمك هاى صادقانه، عيب مى گيرند، و مخصوصاً آنها كه افراد با ايمان تنگدست را كه دسترسى جز به كمك هاى مختصر ندارند، مسخره مى كنند، خداوند آنان را مسخره مى كند، و عذاب دردناك در انتظار آنها است»! (الَّذينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعينَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ فِي الصَّدَقاتِ وَ الَّذينَ لايَجِدُونَ إِلاّ جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ).

«يَلْمِزُون» از ماده «لمز»، (بر وزن طنز)، به معنى عيبجوئى و «مُطَوِّعِيْن» از ماده «طَوْع»، (بر وزن موج)، به معنى اطاعت است، ولى معمولاً اين كلمه به افراد نيكوكار، و آنهائى كه علاوه بر واجبات، به مستحبات نيز عمل مى كنند، اطلاق مى شود.

از آيه فوق استفاده مى شود، منافقان گروهى را عيبجوئى مى كردند، و گروهى را مسخره مى نمودند، روشن است، سخريه درباره كسانى بوده، كه قادر به كمك مختصرى به ارتش اسلام بودند، و لابد عيبجوئى مربوط به كسانى بوده، كه به عكس آنها كمك هاى فراوانى داشتند، دومى را به عنوان رياكارى، و اوّلى را به عنوان كم كارى، تخطئه مى نمودند.

* * *

در آيه بعد، تأكيد بيشترى روى مجازات اين گروه از منافقان نموده، و آخرين تهديد را ذكر مى كند، به اين ترتيب كه: روى سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله)نموده، مى فرمايد: «چه براى آنها استغفار كنى و چه نكنى، حتى اگر هفتاد بار براى آنها از خداوند طلب آمرزش نمائى، هرگز خدا آنها را نمى بخشد» (اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاتَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ).

«چرا كه آنها خدا و پيامبرش را انكار كردند، و راه كفر پيش گرفتند» و همين كفر; آنها را به درّه نفاق و آثار شوم آن افكند (ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ).

روشن است، هدايت خدا شامل حال كسانى مى شود كه، در طريق حق طلبى گام برمى دارند و جوياى حقيقت اند، ولى «خداوند افراد فاسق، گنهكار و منافق را هدايت نمى كند» (وَ اللّهُ لايَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقينَ).

* * *

نكته ها:

▲1 ـ اهميت به كيفيت كار است نه كميت

اين حقيقت، به خوبى از آيات قرآن به دست مى آيد كه، اسلام در هيچ موردى روى «كثرت مقدار عمل» تكيه نكرده، بلكه همه جا اهميت به «كيفيت عمل» داده است، و براى اخلاص و نيّت پاك، ارزش فوق العاده اى قائل شده، كه آيات فوق نمونه اى از آن است.

همان گونه كه ديديم، براى عمل مختصر كارگر مسلمانى، كه شبى را تا صبح نخوابيده، و با قلبى پر از عشق به خدا، و اخلاص و احساس مسئوليت در برابر مشكلات جامعه اسلامى، كار كرده و توانسته است با اين بيدار خوابى، يك مَن خرما به سپاه اسلام در لحظات حساس كمك كند، فوق العاده اهميت قائل شده، و كسانى را كه اين گونه اعمال ظاهراً كوچك و واقعاً بزرگ را، تحقير مى كردند، شديداً توبيخ و تهديد مى كند، و مى گويد: مجازات دردناك در انتظار آنها است.

از اين موضوع، اين حقيقت نيز روشن مى شود كه: در يك جامعه سالم اسلامى، به هنگام بروز مشكلات، همه بايد احساس مسئوليت كنند، نبايد چشم ها تنها به متمكنان دوخته شود; چرا كه اسلام متعلق به همه است، و همه بايد در حفظ آن به نسبت امكانات خويش از جان و دل بكوشند.

مهم اين است كه، هر كس از مقدار توانائى خود دريغ ندارد، سخن از بسيار و كم نيست، سخن از احساس مسئوليت و اخلاص است.

قابل توجه اين كه: در حديثى مى خوانيم، از پيامبر(صلى الله عليه وآله)سؤال شد: أَيُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ: «كدام صدقه و كمك از همه برتر است»؟

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: جُهْدُ الْمُقِلّ يعنى: «تلاش افراد كم درآمد»!(1)

* * *

1 ـ «مستدرك»، جلد 7، صفحه 163 (چاپ آل البيت) ـ «من لايحضره الفقيه»، جلد 2، صفحه 70 (انتشارات جامعه مدرسين) ـ «كافى»، جلد 4، صفحه 18 (دار الكتب الاسلامية) ـ «وسائل الشيعه»، جلد 9، صفحه 431 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 93، صفحه 178.

▲2 ـ تلاش براى دلسردى مؤمنان

صفتى كه در آيات فوق، درباره منافقان عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) خوانديم ـ مانند ساير صفات آنان ـ اختصاصى به آن گروه و آن زمان ندارد، بلكه از صفات زشت همه منافقان در هر عصر و زمان است، آنها با روح بدبينى خاصّى كه دارند، سعى مى كنند، هر كار مثبتى را با وصله هاى ناجور از اثر بيندازند، سعى مى كنند هر نيكوكارى را به نوعى دلسرد كنند، و حتى با سخريه و استهزاء و كم اهميت جلوه دادن خدمات بى آلايش افراد كم درآمد، شخصيت آنها را در هم بشكنند و تحقير كنند، تا همه فعاليت هاى مثبت در جامعه خاموش گردد، و آنها به هدف هاى شومشان نائل گردند.

ولى، مسلمانان آگاه و بيدار، در هر عصر و زمان، بايد كاملاً متوجه اين نقشه شوم منافقان باشند، و درست بر عكس آن گام بردارند، يعنى از خدمتگزاران جامعه تشويق به عمل آورند، و براى خدمات ظاهراً كوچك توام با اخلاص، ارج فراوان قائل شوند، تا كوچك و بزرگ به كار خود دلگرم و علاقمند گردند، و نيز بايد همگان را از اين نقشه ويرانگر منافقان، آگاه سازند، تا دلسرد نشوند.

* * *

▲3 ـ معنى مسخره خدا

جمله: سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ «خداوند آنها را مسخره مى كند» به اين معنى نيست كه، خداوند اعمالى همانند آنان انجام مى دهد، بلكه، همان گونه كه مفسران گفته اند: منظور اين است: مجازات استهزاءكنندگان را به آنها خواهد داد، و يا آن چنان با آنها رفتار مى كند كه، همچون استهزاءشدگان تحقير شوند!.

* * *

▲4 ـ عدد هفتاد

شك نيست عدد «سَبْعِين» (هفتاد) در آيات فوق، براى «تكثير» است، نه براى «تعداد»، به عبارت ديگر: مفهوم آيه اين است كه: هر قدر براى آنها استغفار كنى، خداوند آنان را نمى بخشد، درست مانند اين كه كسى به ديگرى مى گويد: اگر صد بار هم اصرار كنى قبول نخواهم كرد، مفهوم اين سخن، آن نيست كه، اگر يكصد و يك بار اصرار كنى مى پذيرم، بلكه منظور اين است كه مطلقاً نخواهم پذيرفت.

اين گونه تعبير، در حقيقت براى تأكيد مطلب است، و لذا در سوره «منافقون» آيه 6، همين موضوع به عنوان نفى مطلق ذكر شده است، آنجا كه مى فرمايد: سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللّهُ لَهُم: «تفاوت نمى كند چه براى آنها طلب آمرزش بكنى يا نكنى، خدا آنها را نخواهد بخشيد».

شاهد ديگر اين سخن، علتى است كه در ذيل آيه ذكر شده، و آن اين كه: «آنها به خدا و پيامبرش كافر شده اند، و خدا فاسقان را هدايت نمى كند» روشن است براى اين گونه افراد، هيچ مقدار استغفار سبب نجات نخواهد شد.

ولى، تعجب در اين است: در روايات متعددى كه از طرق اهل تسنن نقل شده، مى خوانيم: پيامبر(صلى الله عليه وآله)بعد از نزول آيه فوق چنين فرمود:

لاَ َزِيْدَنَّ فِى الإِسْتِغْفارِ لَهُمْ عَلى سَبْعِيْنَ مَرَّةً! رَجاءً مِنْهُ أَنْ يَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ، فَنَزَلَتْ: سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللّهُ لَهُم:

«به خدا سوگند، بيش از هفتاد بار براى آنها استغفار مى كنم، به اين اميد كه خداوند آنها را بيامرزد، در اين هنگام آيه (سوره منافقون) نازل شد كه مى فرمايد: تفاوت نمى كند، چه براى آنها استغفار كنى و چه نكنى، هرگز خدا آنها را نمى آمرزد».(1)

مفهوم روايات فوق اين است كه: پيامبر(صلى الله عليه وآله)از عدد هفتاد در آيه مورد بحث، «تعداد» فهميده است، و لذا فرموده: من بيش از هفتاد بار براى آنها استغفار مى كنم، در حالى كه، آيه مورد بحث، مخصوصاً با توجه به علتى كه در ذيل آن آمده، به روشنى به ما مى فهماند: عدد هفتاد براى «تكثير» است، و كنايه از نفى مطلق، توأم با تأكيد مى باشد.

بنابراين، روايات فوق چون مخالف با قرآن است ابداً قابل قبول نيست، به خصوص كه اسناد آنها از نظر ما نيز، معتبر نمى باشد.

تنها توجيهى كه مى توان براى روايات فوق كرد (هر چند خلاف ظاهر است)، اين است كه: پيامبر(صلى الله عليه وآله)قبل از نزول آيات فوق، اين جمله را مى فرموده، و هنگامى كه آيات فوق نازل شد، از استغفار براى آنها صرف نظر فرمود.

روايت ديگرى نيز در اين باره نقل شده، كه ممكن است ريشه اصلى روايات فوق باشد، كه به هنگام «نقل به معنى» دگرگون شده است، و آن اين كه: پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود: لَوْ عَلِمْتُ أَنَّهُ لَوْ زِدْتُ عَلىَ السَّبْعِيْنَ مَرَّةً غَفَرَ لَهُمْ لَفَعَلْتُ:

«اگر مى دانستم هر گاه بيش از هفتاد بار براى آنها استغفار كنم، خداوند آنان را مى بخشد، چنين مى كردم».(2)

مفهوم اين سخن، (مخصوصاً با توجه به كلمه «لَوْ» كه براى امتناع مى باشد) اين است كه: مى دانم خدا آنها را نمى بخشد، ولى به قدرى قلبم از عشق به هدايت بندگان خدا و نجاتشان آكنده است، كه اگر فرضاً بيش از هفتاد بار استغفار، باعث نجاتشان مى شد، چنين مى كردم.

به هر حال، مفهوم آيات فوق روشن است، و هر حديثى بر خلاف آنها باشد، يا بايد آن را توجيه كرد و يا كنار گذاشت.

* * *

81فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللّهِ وَ كَرِهُوا أَنْ يُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ في سَبيلِ اللّهِ وَ قالُوا لاتَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرّاً لَوْ كانُوا يَفْقَهُونَ

82فَلْيَضْحَكُوا قَليلاً وَ لْيَبْكُوا كَثيراً جَزاءً بِما كانُوا يَكْسِبُونَ

83فَإِنْ رَجَعَكَ اللّهُ إِلى طائِفَة مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَداً وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِيَ عَدُوّاً إِنَّكُمْ رَضيتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّة فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفينَ

ترجمه:

81 ـ تخلف جويان (از جنگ تبوك،) از مخالفت با رسول خدا خوشحال شدند; و كراهت داشتند كه با اموال و جان هاى خود، در راه خدا جهاد كنند; و گفتند: «در اين گرما، (به سوى ميدان) حركت نكنيد»! (به آنان) بگو: «آتش دوزخ از اين هم گرم تر است»! اگر مى دانستند!

82 ـ از اين رو آنها بايد كمتر بخندند و بسيار بگريند; (چرا كه آتش جهنم در انتظارشان است) اين، جزاى كارهائى است كه انجام مى دادند!

83 ـ هر گاه خداوند تو را به سوى گروهى از آنان بازگرداند، و از تو اجازه خروج (به سوى ميدان جهاد) بخواهند، بگو: «هيچ گاه با من خارج نخواهيد شد! و هرگز همراه من، با دشمنى نخواهيد جنگيد! شما نخستين بار به كناره گيرى راضى شديد، اكنون نيز با متخلفان بمانيد»!

1 ـ تعداد زيادى از اين روايات كه به اين مضمون وارد شده، در تفسير «طبرى»، جلد دهم، صفحه 138 (صفحات 198 و 199، دار الفكر بيروت، 1405 هـ .ق، و صفحه 253، دار الفكر بيروت، 1415 هـ .ق) گردآورى گرديده است ـ تفسير «قرطبى»، جلد 8، صفحه 218 (دار الشعب، قاهره، 1372 هـ .ق، طبع دوم) ـ «صحيح مسلم»، جلد 4، صفحات 1865 و 2141 (دار احياء التراث العربى، بيروت) ـ «صحيح بخارى»، جلد 4، صفحات 1715 و 1716 (دار ابن كثير اليمامة، بيروت، 1407 هـ .ق، طبع سوم).

2 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث ـ تفسير «ابن كثير»، جلد 1، صفحه 50، و جلد 2، صفحه 380 (دار الفكر، بيروت، 1401 هـ .ق) ـ «سنن ترمذى»، جلد 5، صفحه 279 (دار احياء التراث العربى، بيروت).

تفسير:

▲باز هم كارشكنى منافقان

در اين آيات نيز، سخن، همچنان پيرامون معرفى منافقان، به وسيله اعمال، رفتار و افكار آنها است، تا مسلمانان به روشنى، اين گروه را بشناسند، و تحت تأثير نقشه هاى شوم آنان قرار نگيرند.

نخست مى فرمايد: «آنها كه در (تبوك) از شركت در جهاد تخلف جستند ـ و با عذرهاى واهى در خانه هاى خود نشستند، و به گمان خود سلامت را بر خطرات ميدان جنگ ترجيح دادند ـ از اين عملى كه بر ضد رسول خدا(صلى الله عليه وآله)مرتكب شدند، خوشحالند» (فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللّهِ).

«آنها از اين كه در راه خدا با مال و جان خود جهاد كنند، و به افتخارات بزرگ مجاهدان نائل گردند، كراهت داشتند» (وَ كَرِهُوا أَنْ يُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ في سَبيلِ اللّهِ).

اين نابخردان به تخلف خودشان از شركت در ميدان جهاد قناعت نكردند، بلكه با وسوسه هاى شيطانى كوشش داشتند، ديگران را نيز دلسرد، يا منصرف سازند، «به آنها گفتند: در اين گرماى سوزان تابستان به سوى ميدان نبرد حركت نكنيد» (وَ قالُوا لاتَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ).

آنها در حقيقت، مى خواستند هم اراده مسلمانان را تضعيف كنند، و هم شريك هاى بيشترى براى جرمشان فراهم سازند.

اما قرآن روى سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله)كرده، و با لحن قاطع و كوبنده اى، مى فرمايد: «به آنها بگو: آتش سوزان دوزخ از اين هم گرم تر و سوزان تر است اگر مى فهميدند»! (قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرّاً لَوْ كانُوا يَفْقَهُونَ).

ولى، افسوس كه بر اثر ضعف ايمان، و عدم درك كافى، توجه ندارند چه آتش سوزانى در انتظار آنها است، آتشى كه يك جرقه كوچكش از آتش هاى دنيا سوزنده تر است.

* * *

در دو آيه بعد، اشاره مى كند كه: آنها به گمان اين كه پيروزى به دست آورده اند، و با تخلّف از جهاد، و دلسرد كردن بعضى از مجاهدان به هدفى رسيده اند، قهقهه سر مى دهند، و بسيار مى خندند، همان گونه كه همه منافقان در هر عصر و زمان چنينند.

ولى، قرآن به آنها اخطار مى كند كه: «بايد كم بخندند و بسيار بگريند» (فَلْيَضْحَكُوا قَليلاً وَ لْيَبْكُوا كَثيراً).

گريه براى آينده تاريكى كه در پيش دارند.

گريه براى مجازات هاى دردناكى كه در انتظار آنها است.

گريه به خاطر اين كه همه پل هاى بازگشت را پشت سر خود ويران ساخته اند.

و بالاخره، گريه براى اين كه اين همه استعداد و سرمايه عمر را از دست داده، و رسوائى، تيره روزى و بدبختى براى خود خريده اند.

و در آخر آيه مى فرمايد: «اين جزاى اعمالى است كه آنها انجام مى دادند» (جَزاءً بِما كانُوا يَكْسِبُونَ).

از آنچه گفتيم، روشن شد: منظور اين است اين گروه، بايد در اين جهان كم بخندند و بيشتر گريه كنند; زيرا مجازات هاى دردناكى در پيش دارند كه، اگر از آن آگاه شوند، بسيار گريه خواهند كرد و كمتر مى خندند.

ولى، گروهى از مفسران، احتمال ديگرى در معنى اين جمله داده اند، و آن اين كه: اينها هر قدر بخندند، با توجه به عمر كوتاه دنيا، خنده آنان كم خواهد بود، و در آخرت آن قدر بايد گريه كنند كه، گريه هاى دنيا در برابر آن ناچيز است.(1)

ولى، تفسير اوّل، با ظاهر آيه و تعبيرات مشابه آن، كه در گفته ها و نوشته ها مى آيد، سازگارتر است، به خصوص اين كه، لازمه تفسير دوم اين است كه، صيغه امر به معنى اِخبار بوده باشد، و اين بر خلاف ظاهر است.

حديث معروفى كه بسيارى از مفسران از پيامبر(صلى الله عليه وآله)نقل كرده اند كه فرمود: لَوْ تَعْلَمُونَ مَا أَعْلَمُ لَضَحِكْتُمْ قَلِيلاً وَ لَبَكَيْتُمْ كَثِيراً: «اگر آنچه را من (از كيفرهاى هولناك قيامت) مى دانم، شما هم مى دانستيد، كم مى خنديديد و بسيار گريه مى كرديد»(2) نيز، شاهد معنى اول است (دقت كنيد).

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، اشاره به يكى ديگر از روش هاى حساب شده و خطرناك منافقان مى كند، و آن اين كه: آنها به هنگامى كه كار خلافى را آشكارا انجام مى دهند، براى تبرئه خود، ظاهراً در مقام جبران برمى آيند و با اين نوسان ها و اعمال ضد و نقيض، چهره اصلى خود را پنهان مى دارند.

آيه مى گويد: «هر گاه خداوند تو را به سوى گروهى از اينها بازگرداند، و از تو اجازه بخواهند كه در ميدان جهاد ديگرى شركت كنند، به آنها بگو هيچ گاه با من در هيچ ميدان جهادى شركت نخواهيد كرد، و هرگز همراه من با دشمنى نخواهيد جنگيد»! (فَإِنْ رَجَعَكَ اللّهُ إِلى طائِفَة مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَداً وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِيَ عَدُوّاً).

بدين معنى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)، بايد آنها را براى هميشه مأيوس كند، و روشن سازد كه ـ به اصطلاح ـ حنايشان ديگر رنگى نخواهد داشت، و كسى فريبشان را نخواهد خورد، و چه بهتر كه اين گونه دام ها را برچينند، و به جاى ديگرى ببرند، كه در اينجا ديگر كسى به دامشان نخواهد افتاد!.

ذكر اين نكته نيز لازم است كه: جمله: طائِفَة مِنْهُم: «گروهى از ايشان»، نشان مى دهد: همه آنان حاضر نبودند از اين طريق وارد شوند، و پيشنهاد شركت در جهاد ديگرى را عرضه بدارند، شايد به خاطر اين كه بعضى به قدرى رسوا و شرمنده بودند كه، حتى حاضر به حضور در محضر پيامبر(صلى الله عليه وآله)و چنين پيشنهادى نمى شدند.

سپس، دليل عدم قبول پيشنهاد آنها را چنين بيان مى كند: «شما براى نخستين بار راضى شديد از ميدان جهاد كناره گيرى كنيد، و در خانه ها بنشينيد، هم اكنون نيز به متخلفان بپيونديد، و با آنها در خانه ها بنشينيد» (إِنَّكُمْ رَضيتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّة فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفينَ).

* * *

نكته ها:

1 ـ شك نيست اگر اين گروه از منافقان، پس از تخلّف، پشيمان مى شدند و توبه مى كردند، و سپس براى شستشوى گناه سابق خود، پيشنهاد شركت در ميدان هاى جهاد ديگرى داشتند، خدا از آنها مى پذيرفت، و پيامبر(صلى الله عليه وآله) دست ردّ بر سينه آنها نمى زد، بنابراين، معلوم مى شود اين پيشنهاد نيز، يك نوع شيطنت و كار منافقانه بوده است، و به اصطلاح تاكتيكى بوده براى استتار چهره زشت خود، و ادامه اعمال سابق.

* * *

2 ـ كلمه «خالِف» به معنى «متخلف» است، و اشاره به كسانى است كه، در ميدان جهاد، با عذر و يا بدون عذر، شركت نداشتند.

بعضى نيز، گفته اند: «خالِف»، به معنى «مخالف» است، اشاره به اين كه شما هم برويد و با گروه مخالفان همصدا شويد، و اين كلمه را به معنى «فاسد» نيز تفسير كرده اند; چه اين كه در لغت، «خلوف» به معنى فساد و «خالف» به معنى فاسد آمده است.

اين احتمال نيز وجود دارد كه، همه معانى بالا از اين كلمه در آيه فوق اراده شده باشد; چرا كه گروه منافقان و دوستان آنان، داراى تمام اين صفات رذيله بوده اند.

* * *

3 ـ باز تذكر اين موضوع را لازم مى دانيم كه: مسلمانان عصر ما نيز، در برابر منافقان محيط خود، كه از روش هاى مشابهى با منافقان اعصار پيشين استفاده مى كنند، بايد از همان برنامه محكم پيامبر(صلى الله عليه وآله)پيروى كرده، و يك بار كه در دام آنان افتادند، ديگر فريب آنها را نخورند، و به اشك هاى تمساحانه آنها وقعى ننهند، كه: «مرد مسلمان هيچ گاه دو بار در يك دام نمى افتد»!.(3)

* * *

84وَ لاتُصَلِّ عَلى أَحَد مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً وَ لاتَقُمْ عَلى قَبْرِهِ إِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ ماتُوا وَ هُمْ فاسِقُونَ

85وَ لاتُعْجِبْكَ أَمْوالُهُمْ وَ أَوْلادُهُمْ إِنَّما يُريدُ اللّهُ أَنْ يُعَذِّبَهُمْ بِها فِي الدُّنْيا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ كافِرُونَ

ترجمه:

84 ـ هرگز بر مرده هيچ يك از آنان، نماز نخوان; و بر كنار قبرش، (براى دعا و طلب آمرزش،) نايست! چرا كه آنها به خدا و رسولش كافر شدند; و در حالى كه فاسق بودند از دنيا رفتند!

85 ـ مبادا اموال و فرزندانشان، مايه شگفتى تو گردد! (اين براى آنها نعمت نيست; بلكه) خدا مى خواهد آنها را به اين وسيله در دنيا عذاب كند، و جانشان برآيد در حالى كه كافرند.

1 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 55، صفحه 107، و جلد 56، صفحه 199 ـ «شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد»، جلد 1، صفحه 94 ـ «مجموعه ورّام»، جلد 1، صفحه 269.

3 ـ «لايُلْسَعُ الْمُؤْمِنُ مِنْ جُحْر مَرَّتَيْنِ» («كافى»، جلد 2، صفحه 241، حديث 38، دار الكتب الاسلامية ـ «وسائل الشيعه»، جلد 15، صفحه 193، حديث 20255، چاپ آل البيت ـ «بحار الانوار»، جلد 12، صفحه 277، حديث 49، و جلد 19، صفحات 345 و 346).

تفسير:

▲روش محكم تر در برابر منافقان

پس از آن كه، منافقان با تخلّف صريح از شركت در ميدان جهاد، پرده ها را دريدند، و كارشان بر ملا شد، خداوند به پيامبرش دستور مى دهد: روش صريح تر و محكم ترى در برابر آنها اتخاذ كند، تا براى هميشه، فكر نفاق و منافق گرى از مغزهاى ديگران برچيده شود، و منافقان نيز بدانند، در جامعه اسلامى محلى براى آنها وجود نخواهد داشت.

لذا مى فرمايد: «بر هيچ يك از آنها (منافقان) كه از دنيا مى روند، نماز مگزار»! (وَ لاتُصَلِّ عَلى أَحَد مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً).

«و هيچ گاه در كنار قبر او براى طلب آمرزش و استغفار نايست» (وَ لاتَقُمْ عَلى قَبْرِهِ).

اين يك نوع مبارزه منفى، و در عين حال مؤثر، در برابر گروه منافقان است; زيرا به جهاتى كه در گذشته گفتيم، پيامبر(صلى الله عليه وآله) نمى توانست رسماً دستور قتل آنها، و پاكسازى محيط جامعه اسلامى را از اين طريق صادر كند، ولى، مبارزات منفى به حدّ كافى در بى اعتبار ساختن آنان، و انزوا و طردشان از جامعه اسلامى، اثر مى گذاشت.

مى دانيم: يك فرد مؤمن راستين، هم در حال حيات، و هم پس از مرگ، محترم است، به همين دليل در برنامه هاى اسلامى، دستور غسل و كفن و نماز و دفن او داده شده است كه: با احترام هر چه بيشتر و با تشريفات خاصى، او را به خاك سپارند، و حتى پس از دفن در كنار قبر او بيايند، و براى گناهان و لغزش هاى احتمالى او، از خداوند طلب بخشش كنند.

عدم انجام اين مراسم درباره يك فرد، به معنى طرد او از جامعه اسلامى است، و اگر اين طردكننده، شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله)بوده باشد، ضربه اى سخت و سنگين، به حيثيت چنين فرد مطرودى وارد خواهد آمد.

اين يك برنامه مبارزه حساب شده، در برابر گروه منافقان در آن زمان بود، كه امروز هم مسلمانان بايد از روش هاى مشابه آن، استفاده كنند.

يعنى، مادام كه افراد اظهار اسلام مى كنند، و به ظواهر اسلام پاى بندند، بايد معامله يك مسلمان با آنها كرد، هر چند باطنشان طور ديگرى باشد، ولى، اگر پرده ها را دريدند و نفاق خود را ظاهر كردند، بايد با آنها همانند بيگانگان از اسلام رفتار نمود.

در پايان آيه، بار ديگر، دليل اين دستور را روشن مى سازد مى فرمايد: «اين حكم به خاطر آن است كه آنها به خدا و پيامبرش كافر شدند» (إِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ).

«و در حالى كه فاسق و مخالف فرمان خدا بودند، از دنيا رفتند» نه از كرده خود پشيمان شدند، و نه با آب توبه لكّه هاى گناه را از دامان خود شستند (وَ ماتُوا وَ هُمْ فاسِقُونَ).

* * *

ممكن است در اينجا براى مسلمانان سؤالى مطرح شده باشد يا بشود كه: اگر منافقان به راستى اين همه از رحمت خدا دورند و نبايد مسلمانان هيچ گونه ابراز محبت و علاقه در مورد آنان كنند، پس چرا خداوند به آنها اين همه محبت كرده، و اين همه مال و فرزند (نيروى اقتصادى و انسانى) را، در اختيارشان قرار داده است.

خداوند، در آيه بعد، روى سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله)كرده، و اين سؤال را چنين پاسخ مى دهد: «اموال و فرزندانشان هيچ گاه نبايد مايه اعجاب تو شود» (وَ لاتُعْجِبْكَ أَمْوالُهُمْ وَ أَوْلادُهُمْ).

چرا كه، به عكس آنچه مردم ظاهربين خيال مى كنند، اين اموال و فرزندان، نه تنها باعث خوشوقتى آنها نيست، كه «خداوند مى خواهد آنان را به وسيله اينها در دنيا مجازات كند، و با حال كفر جان بدهند» (إِنَّما يُريدُ اللّهُ أَنْ يُعَذِّبَهُمْ بِها فِي الدُّنْيا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ كافِرُونَ).

اين آيه، كه نظير آن را در همين سوره (آيه 55) داشتيم، اشاره به اين واقعيت مى كند كه: امكانات اقتصادى، و نيروهاى انسانى در دست افراد ناصالح، نه تنها سعادت آفرين نيست، كه غالباً مايه دردسر، بلا و بدبختى است; زيرا چنين اشخاصى، نه اموال خود را به مورد، مصرف مى كنند، تا از آن بهره مفيد و سازنده اى بگيرند، و نه فرزندان سر براه و با ايمان و تربيت يافته اى دارند، كه مايه روشنى چشم آنان، و حل مشكلات زندگانيشان گردد، بلكه اموالشان غالباً در راه هوس هاى كشنده و سركش، توليد فساد، و تحكيم پايه هاى ظلم مصرف مى گردد، و مايه غفلت آنها از خدا و مسائل اساسى زندگى است.

و فرزندانشان هم در خدمت ظالمان و فاسدان قرار مى گيرند، و مبتلا به انواع انحراف هاى اخلاقى مى شوند، و سرانجام دردسرآفرين خواهند بود.

منتهى، براى كسانى كه ثروت و نيروى انسانى را اصيل مى پندارند، و چگونگى مصرف آن، براى آنها مطرح نيست، زندگانى اين گونه اشخاص، دورنماى دل انگيزى دارد، اما اگر به متن زندگيشان نزديك تر شويم، و به اين حقيقت نيز توجه كنيم كه، چگونگى بهره بردارى از اين امكانات مطرح است، تصديق خواهيم كرد كه: هرگز افراد خوشبختى نيستند.

* * *

نكته ها:

1 ـ درباره شأن نزول آيه نخست، روايات متعددى وارد شده است، كه خالى از اختلاف نيست.

از بعضى از اين روايات استفاده مى شود: پيامبرهنگامى كه «عبداللّه بن ابى» (منافق مشهور)، از دنيا رفت، بر او نماز گزارد، و كنار قبر او ايستاد و دعا كرد، حتى پيراهن خود را به عنوان كفن بر او پوشانيد، سپس آيه فوق نازل شد، و پيامبر(صلى الله عليه وآله)را از تكرار اين كار، نهى كرد.(1)

در حالى كه، از بعضى ديگر از روايات برمى آيد كه: پيامبر(صلى الله عليه وآله) تصميم داشت نماز بر او بگزارد، «جبرئيل» نازل شد، و اين آيه را بر او خواند، و او را از اين كار باز داشت.(2)

بعضى ديگر چنين مى گويند: پيامبر(صلى الله عليه وآله)نه نماز بر او گزارد، و نه تصميم بر اين كار داشت، بلكه تنها پيراهن خود را، براى تشويق قبيله «عبداللّه» فرستاد، تا به عنوان كفن در تن او كنند، و هنگامى كه پرسيدند: چرا چنين اقدامى فرموديد در حالى كه او مرد بى ايمانى است؟

فرمود: پيراهن من باعث نجات او از عذاب الهى نخواهد شد، ولى من اميدوارم كه به خاطر اين عمل، گروه زيادى مسلمان شوند، و چنين نيز شد، كه پس از اين جريان، عده فراوانى از قبيله «خزرج» مسلمان گشتند.(3)

از آنجا كه اين روايات، با هم اختلاف فراوان دارد، ما از ذكر آنها به عنوان يك شأن نزول صرف نظر كرديم، به خصوص اين كه، طبق گفته بعضى از مفسران بزرگ: مرگ «عبداللّه بن ابى»، در سنه 9 هجرى واقع شد، در حالى كه آيات فوق، در حدود سال هشتم نازل شده است.(4)

ولى آنچه قابل انكار نيست، اين است كه: از لحن آيه چنين برمى آيد: پيامبر(صلى الله عليه وآله)، قبل از نزول اين آيه، بر منافقان نماز مى گزارده، و بر كنار قبر آنها توقف مى كرد; چرا كه آنها ظاهراً مسلمان بودند،(5) ولى، پس از نزول اين آيه، به طور قطع، اين برنامه براى هميشه تعطيل شد.

* * *

2 ـ از آيه فوق، همچنين استفاده مى شود: ايستادن در كنار قبور مؤمنان و دعا براى آنها جايز است; زيرا نهى در آيه مخصوص به منافقان است، بنابراين، مفهوم آيه اين مى شود: زيارت قبور مؤمنان، يعنى: ايستادن كنار قبرهاى آنان، و دعا كردن جايز است.

ولى آيه فوق، درباره اين موضوع كه، آيا مى توان به قبور آنها توسّل جست، و به بركت آنان از خدا حاجتى تقاضا كرد؟ سكوت دارد، هر چند مجاز بودن اين موضوع، از نظر روايات اسلامى مسلّم است.

* * *

86وَ إِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِاللّهِ وَ جاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَكَ أُولُوا الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَ قالُوا ذَرْنا نَكُنْ مَعَ الْقاعِدينَ

87رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لايَفْقَهُونَ

88لكِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذينَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ أُولئِكَ لَهُمُ الْخَيْراتُ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

89أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ جَنّات تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ خالِدينَ فيها ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ

ترجمه:

86 ـ و هنگامى كه سوره اى نازل شود (و به آنان دستور دهد) كه: «به خدا ايمان بياوريد! و همراه پيامبرش جهاد كنيد»! افرادى از آنها (گروه منافقان) كه توانائى دارند، از تو اجازه مى خواهند و مى گويند: «بگذار ما با قاعدين (آنها كه از جهاد معافند) باشيم»!

87 ـ (آرى،) آنها راضى شدند كه با متخلفان باشند; و بر دل هايشان مهر نهاده شده; از اين رو (چيزى) نمى فهمند!

88 ـ ولى پيامبر و كسانى كه با او ايمان آوردند، با اموال و جان هايشان جهاد كردند; و همه نيكى ها براى آنهاست; و آنها همان رستگارانند!

89 ـ خداوند براى آنها باغ هائى از بهشت فراهم ساخته كه نهرها از زير درختانش جارى است; جاودانه در آن خواهند بود; و اين است رستگارى (و پيروزى) بزرگ!

تفسير:

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحه 199، و جلد 30، صفحه 572.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحه 199 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 2، صفحه 251، حديث 266 (مؤسسه اسماعيليان، طبع چهارم، 1412 هـ .ق) ـ تفسير «طبرى»، جلد 10، صفحه 141، ذيل آيه مورد بحث.

3 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 8، صفحه 221 (دار الشعب، 1372 هـ .ق، طبع دوم) ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحه 199 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 2، صفحه 251، حديث 266 (مؤسسه اسماعيليان، طبع چهارم، 1412 هـ .ق) ـ تفسير «آلوسى»، جلد 10، صفحه 153، ذيل آيه مورد بحث.

4 ـ «الميزان»، جلد 9، صفحه 367.

5 ـ از پاره اى از روايات استفاده مى شود: بعد از نزول اين آيه نيز پيامبر(صلى الله عليه وآله) بر منافقان نماز مى گزارد، ولى چهار تكبير بيشتر نمى گفت، يعنى از تكبير آخر كه مربوط به دعا بر ميت است صرف نظر2

مى فرمود (تفسير «قرطبى»، جلد 8، صفحه 219، دار الشعب، ذيل آيه مورد بحث).

اين روايت در صورتى قابل قبول است كه جمله «لاتصل» در آيه مورد بحث به معنى «دعا مكن» بوده باشد، ولى اگر به معنى «نمازنخوان» بوده باشد، اين روايت مخالف قرآن است و قابل قبول نيست، و نمى توان انكار كرد كه جمله «لاتصل» ظاهر در معنى دوم است.

لذا ما نمى توانيم از نظر حكم اسلامى، بر چنين افرادى كه نفاقشان برملا شده نماز بخوانيم، و به خاطر روايت مبهمى دست از ظهور آيه فوق برداريم.

▲دون همتان و مؤمنان راستين

در اين آيات، باز سخن درباره منافقان است، يعنى زشتكارى هاى آنان، با اعمال نيك مؤمنان راستين، در اينجا مقايسه شده است، كه با اين مقايسه انحراف و بيچارگى آنان روشن تر مى شود.

در آيه نخست مى گويد: «هنگامى كه سوره اى درباره جهاد نازل مى شود، و از مردم دعوت مى كند كه به خدا ايمان بياورند، (يعنى بر ايمان خود ثابت قدم بمانند، و آن را تقويت نمايند) و همراه پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله)در راه او جهاد كنند، در اين هنگام، منافقان قدرتمند، كه توانائى كافى از نظر جسمى و مالى براى شركت در ميدان جنگ دارند، از تو اجازه مى خواهند در ميدان جهاد شركت نكنند، و مى گويند: بگذار ما با قاعدين (آنها كه از جهاد معذورند) باشيم» (وَ إِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِاللّهِ وَ جاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَكَ أُولُوا الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَ قالُوا ذَرْنا نَكُنْ مَعَ الْقاعِدينَ).

«طَوْل» (بر وزن قول)، به معنى امكانات و توانائى مالى آمده است، بنابراين، «أُولُوا الطَّوْلِ»، به معنى كسانى است كه: داراى قدرت مادى كافى براى حضور در ميدان جنگ هستند، و با اين حال، مايل بوده اند، در صف افراد ناتوان يعنى: آنها كه از نظر جسمى يا مالى توانائى جهاد نداشته اند، بمانند.

اصل اين كلمه، از «طُول» (بر وزن پول)، كه ضد «عرض» است گرفته شده، و تناسب اين دو معنى با يكديگر روشن است، زيرا توانائى مالى و جسمى، يك نوع كشش و ادامه و طول قدرت را مى رساند.

* * *

در آيه بعد، قرآن آنها را، با اين جمله مورد ملامت و مذمت قرار مى دهد كه: «آنها راضى شدند با متخلفان باقى بمانند» (رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ).

همان طور كه سابقاً نيز اشاره كرديم، «خَوالِف» جمع «خالفة»، از ماده «خلف»، به معنى پشت سر است; به همين جهت به زنان كه به هنگام رفتن مردان به خارج از منزل، در منزل باقى مى مانند «خالفة» گفته مى شود، و در آيه مورد بحث، منظور از «خَوالِف»، تمام كسانى است كه: به نحوى از شركت در ميدان جنگ معذور بودند، اعم از زنان، پيران و يا بيماران و كودكان.

بعضى از احاديث، كه در تفسير آيه وارد شده نيز، به اين موضوع اشاره كرده است.(1)

سپس اضافه مى كند: «اينها بر اثر گناه و نفاق، به مرحله اى رسيده اند كه، بر قلب هايشان مهر زده شده، به همين دليل چيزى نمى فهمند» (وَ طُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لايَفْقَهُونَ).

در آغاز سوره «بقره»، درباره معنى مُهر نهادن بر قلب، سخن گفته ايم.(2)

* * *

سومين آيه، از گروهى كه در نقطه مقابل اين دسته قرار دارند، و صفات و روحيات آنها، و اين كه سرانجام كارشان درست به عكس آنها است، سخن به ميان آورده، مى فرمايد: «اما پيامبر و آنها كه با او ايمان آورده اند، با اموال و جان هاى خود، در راه خدا جهاد كردند» (لكِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذينَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ).

و سرانجام، كارشان اين شد كه: «انواع نيكى ها، سعادت ها، پيروزى ها و خيرات مادّى و معنوى در اين جهان و جهان ديگر، نصيبشان است» (وَ أُولئِكَ لَهُمُ الْخَيْراتُ).

«و گروه رستگاران همينها هستند» (وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ).

كلمه «الْخَيْراتُ»، به اصطلاح، «صيغه جمع توأم با الف و لام» است، و از آن عموميت استفاده مى شود و تعبير جامعى است كه، هر گونه موفقيت، پيروزى، موهبت و خيرى را، اعم از مادّى و معنوى شامل مى گردد.

تعبيرات اين دو جمله، طبق قواعدى كه در علم «معانى بيان» آمده است، همگى دليل بر انحصار است، يعنى: تعبيرات فوق نشان مى دهد: رستگاران تنها اين گروهند، و همچنين، كسانى كه استحقاق هر گونه خير و سعادتى را دارند، تنها اين دسته اند، همانها كه با تمام وجود و امكاناتشان، جهاد مى كنند.

از اين آيه، به خوبى استفاده مى شود: اگر «ايمان» و «جهاد» توأم گردد، هر گونه خير و بركتى را با خود همراه خواهد داشت، و جز در سايه اين دو، نه راهى به سوى فلاح و رستگارى است، و نه نصيبى از خيرات و بركات مادّى و معنوى.

اين نكته نيز، شايان توجه است كه، از مقابله صفات اين دو گروه با هم، چنين استفاده مى شود كه: منافقان به خاطر فقدان ايمان، و آلودگى فوق العاده به گناه، افرادى نادان و بى خبرند; و به همين جهت از «علوّ همت»، كه زائيده فهم و شعور و آگاهى است محرومند، آنها راضى اند كه با بيماران و كودكان بمانند، ولى از شركت در ميدان جهاد، با آن همه افتخاراتش ابا دارند.

اما در مقابل، افراد با ايمان آن چنان روشن بينى، فهم و درك و علوّ همت دارند، كه تنها راه پيروزى بر مشكلات را جهاد، آن هم با تمام امكاناتشان، يافته اند.

اين، همان درس بزرگى است كه، قرآن در بسيارى از آياتش به ما داده، و باز هم از آن غافليم!.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، به قسمتى از پاداش هاى اخروى اين گروه اشاره كرده، مى فرمايد: «خداوند باغ هائى از بهشت را براى آنان فراهم ساخته، كه از زير درختانش نهرها جريان دارد» (أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ جَنّات تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ).

و تأكيد مى كند: اين نعمت و موهبت، عاريتى و فناپذير نيست، بلكه «جاودانه در آن مى مانند» (خالِدينَ فيها).

«و اين پيروزى بزرگى است» (ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ).

تعبير به: أَعَدَّ اللّهُ لَهُم: «خدا براى آنها آماده ساخته» نشانه اهميت موضوع، و احترامى است كه، خدا براى اين گروه قائل است، كه از پيش، اين مواهب را براى آنان آماده كرده است.

* * *

90وَ جاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الأَعْرابِ لِيُؤْذَنَ لَهُمْ وَ قَعَدَ الَّذينَ كَذَبُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ سَيُصيبُ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَليمٌ

ترجمه:

90 ـ و عذرآورندگان از اعراب باديه نشين، (نزد تو) آمدند كه به آنها اجازه (عدم شركت در جهاد) داده شود; و آنها كه به خدا و پيامبرش دروغ گفتند، (در خانه خود) نشستند; به زودى به كسانى از آنها كه مخالفت كردند (و معذور نبودند)، عذاب دردناكى خواهد رسيد!

1 ـ «مستدرك الوسائل»، جلد 11، صفحه 17، حديث 12308 ـ 34 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحات 200، 214 و 236.

2 ـ جلد اول، ذيل آيه 7.

تفسير:

▲معذوران واقعى!

در اين آيه، به تناسب بحث هاى گذشته، پيرامون منافقان بهانه جو و عذرتراش، اشاره به وضع دو گروه از تخلف كنندگان از جهاد شده است: نخست، آن دسته كه واقعاً معذور بوده اند.

و ديگر، گروهى كه بدون عذر، و به عنوان سركشى و عصيان، سر از انجام اين وظيفه بزرگ باز زدند.

در آغاز مى گويد: «گروهى از اعراب باديه نشين، كه از شركت در ميدان جهاد معذور بودند، نزد تو آمده اند تا به آنها اجازه داده شود و معاف گردند» (وَ جاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الأَعْرابِ لِيُؤْذَنَ لَهُمْ).

و در مقابل، «كسانى كه به خدا و پيامبر دروغ گفتند، بدون هيچ عذرى در خانه خود نشستند» و به ميدان نرفتند (وَ قَعَدَ الَّذينَ كَذَبُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ).

در پايان آيه، گروه دوم را شديداً تهديد كرده، مى گويد: «به زودى آن دسته از ايشان كه كافر شدند، گرفتار عذاب دردناكى خواهند شد» (سَيُصيبُ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَليمٌ).

آنچه در تفسير آيه فوق گفتيم، همان چيزى است كه با قرائن موجود در آيه سازگارتر است; زيرا

از يكسو مى بينيم اين دو گروه، در برابر يكديگر قرار داده شده اند.

و از سوى ديگر، كلمه «مِنْهُم» نشان مى دهد كه: تمام اين دو گروه كافر نبودند، از مجموع اين دو قرينه استفاده مى شود، «مُعَذِّرُون» معذوران حقيقى بوده اند.

ولى، در برابر اين تفسير، دو تفسير ديگر نيز گفته شده:

نخست، اين كه: منظور از «مُعَذِّرُون» كسانى بوده اند كه، عذرهاى واهى و دروغين، براى فرار از جهاد مى تراشيده اند.

و منظور از گروه دوم، آنهائى كه حتى زحمت عذرتراشى به خود نمى دادند، و صريحاً از اطاعت فرمان خدا درباره جهاد سر باز مى زدند.

دوم اين كه: «مُعَذِّرُون»، همه گروه هائى را شامل مى شود كه، با اظهار عذر، اعم از اين كه راست باشد يا دروغ، از شركت در جهاد خوددارى مى كنند.

ولى قرائن نشان مى دهد كه «مُعَذِّرُون» همان معذوران واقعى هستند.

* * *

91لَيْسَ عَلَى الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَى الْمَرْضى وَ لا عَلَى الَّذينَ لايَجِدُونَ ما يُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَى الْمُحْسِنينَ مِنْ سَبيل وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ

92وَ لا عَلَى الَّذينَ إِذا ما أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِ تَوَلَّوْا وَ أَعْيُنُهُمْ تَفيضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلاّ يَجِدُوا ما يُنْفِقُونَ

93إِنَّمَا السَّبيلُ عَلَى الَّذينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ وَ هُمْ أَغْنِياءُ رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طَبَعَ اللّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لايَعْلَمُونَ

ترجمه:

91 ـ بر ضعيفان و بيماران و آنها كه وسيله اى براى انفاق (در راه جهاد) ندارند، ايرادى نيست (كه در ميدان جنگ شركت نجويند،) هر گاه براى خدا و رسولش خيرخواهى كنند (; و از آنچه در توان دارند، مضايقه ننمايند). بر نيكوكاران راه مؤاخذه نيست; و خداوند آمرزنده و مهربان است!

92 ـ و (نيز) ايرادى نيست بر آنها كه وقتى نزد تو آمدند كه آنان را بر مركبى (براى جهاد) سوار كنى، گفتى: «مركبى كه شما را بر آن سوار كنم، ندارم»! (از نزد تو) بازگشتند در حالى كه چشمانشان از اندوه اشكبار بود; زيرا چيزى نداشتند كه در راه خدا انفاق كنند (و با آن به ميدان بروند).

93 ـ راه مؤاخذه تنها به روى كسانى باز است كه از تو اجازه مى خواهند در حالى كه توانگرند; (و امكانات كافى براى جهاد دارند;) آنها راضى شدند كه با متخلفان (زنان و كودكان و بيماران) بمانند; و خداوند بر دل هايشان مُهر نهاده; به همين جهت چيزى نمى دانند!

شأن نزول:

در مورد آيه اول، چنين نقل شده: يكى از ياران با اخلاص پيامبر(صلى الله عليه وآله)عرض كرد: اى پيامبر خدا! من پير مردى نابينا و ناتوانم، حتى كسى كه دست مرا بگيرد و به ميدان جهاد بياورد، ندارم، آيا اگر در جهاد شركت نكنم معذورم؟ پيامبر(صلى الله عليه وآله)سكوت كرد، سپس آيه نخست نازل شد و به اين گونه افراد اجازه داد.(1)

از اين شأن نزول، چنين استفاده مى شود: حتى نابينايان به خود اجازه نمى دادند، بدون اطلاع پيامبر(صلى الله عليه وآله)از شركت در جهاد سر باز زنند، و با اين احتمال كه شايد، وجودشان با همين حالت براى تشويق مجاهدان، و يا حداقل سياهى لشكر مفيد واقع شود، از پيامبر(صلى الله عليه وآله)كسب تكليف مى كردند.

در مورد آيه دوم نيز، در روايات مى خوانيم: هفت نفر از فقراى انصار خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)رسيده، و تقاضا كردند وسيله اى براى شركت در جهاد در اختيارشان گذارده شود، اما چون پيامبر(صلى الله عليه وآله)وسيله اى در اختيار نداشت، جواب منفى به آنها داد، آنها با چشم هاى پر از اشك از خدمتش خارج شدند، و بعداً به نام «بَكّائُون» مشهور گشتند.(2)

1 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحه 200.

2 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحه 218.

تفسير:

▲معذورانى كه از عشق جهاد اشك مى ريختند!

در اين آيات، براى روشن ساختن وضع همه گروه ها، از نظر معذور بودن يا نبودن در زمينه شركت در «جهاد»، تقسيم بندى مشخصى شده است، و به پنج گروه اشاره گرديده، كه چهار گروهشان واقعاً معذور، و يك گروه منافقند و غير معذور!

در آيه نخست مى گويد: «كسانى كه ضعيف و ناتوان هستند، (بر اثر پيرى و يا نقص اعضاء همچون فقدان بينائى)، همچنين بيماران و آنها كه وسيله لازم براى شركت در ميدان جهاد در اختيار ندارند بر آنها ايرادى نيست، كه در اين برنامه واجب اسلامى شركت نكنند» (لَيْسَ عَلَى الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَى الْمَرْضى وَ
لا عَلَى الَّذينَ لايَجِدُونَ ما يُنْفِقُونَ حَرَجٌ).

اين سه گروه، در هر قانونى معافند، و عقل و منطق نيز معاف بودن آنها را امضاء مى كند، و مسلّم است قوانين اسلامى، در هيچ مورد، از منطق و عقل جدا نيست.

كلمه «حَرَج»، در اصل، به معنى مركز اجتماع چيزى است، و از آنجا كه اجتماع و انبوه جمعيت، توأم با تنگى و ضيق مكان و كمبود جا است، اين كلمه به معنى «ضيق و تنگى»، «ناراحتى» و «مسئوليت و تكليف» آمده است، و در آيه مورد بحث، به معنى اخير، يعنى مسئوليت و تكليف مى باشد.

پس از آن، به يك شرط مهم براى حكم معافى آنها اشاره كرده، مى گويد: «اين در صورتى است كه، آنها از هر گونه خيرخواهى مخلصانه درباره خدا و پيامبرش دريغ ندارند» (إِذا نَصَحُوا لِلّهِ وَ رَسُولِهِ).

يعنى: گر چه آنها توانائى به دست گرفتن سلاح و شركت در ميدان نبرد را ندارند، ولى اين توانائى را دارند كه با سخن و طرز رفتار خود، مجاهدان را تشويق كنند و مبارزان را دلگرم سازند، و روحيه آنها را با شمردن ثمرات جهاد تقويت كنند، و به عكس، تا آنجا كه توانائى دارند، در تضعيف روحيه دشمن، و فراهم آوردن مقدمات شكست آنها كوتاهى نورزند; زيرا كلمه «نصح»، كه در اصل به معنى خالص ساختن است، كلمه جامعى است كه هر گونه خيرخواهى و اقدام مخلصانه را شامل مى شود، و چون مسأله جهاد مطرح است، ناظر به كوشش ها و تلاش هائى است كه در اين زمينه صورت مى گيرد.

سپس، براى بيان دليل اين موضوع مى فرمايد: «اين گونه افراد، مردان نيكوكارى هستند، و براى نيكوكاران هيچ راه ملامت، سرزنش، مجازات و مؤاخذه وجود ندارد» (ما عَلَى الْمُحْسِنينَ مِنْ سَبيل).

و در پايان آيه، خدا را با دو صفت از اوصاف بزرگش، به عنوان دليل ديگرى بر معاف بودن اين گروه هاى سه گانه، توصيف مى كند، مى فرمايد: «خداوند غفور و رحيم است» (وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ).

«غَفُور» از ماده «غفران»، به معنى مستور ساختن و پوشيدن است، يعنى: خداوند به مقتضاى اين صفت، پرده بر كار افراد معذور و ناتوان مى اندازد، و عذرشان را مى پذيرد.

و «رَحِيم» بودن خدا، اقتضاء مى كند كه تكليف شاق و مشكل، بر كسى ننهد و او را معاف دارد.

اگر اين گروه ها مجبور به حضور در ميدان بودند، با غفوريت و رحيميت خداوند سازگار نبود، يعنى خداوند غفور و رحيم حتماً آنها را معاف خواهد داشت.

از پاره اى روايات، كه مفسران در ذيل آيه نقل كرده اند چنين استفاده مى شود: گروه هاى معذور، نه تنها از تكليف معافند، و از مجازات بر كنار، بلكه، به مقدار اشتياقشان به شركت در ميدان جهاد، در پاداش ها و افتخارات مجاهدان شريكند، چنان كه در حديثى از پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى خوانيم:

هنگامى كه از غزوه «تبوك» بازگشت، و به نزديكى «مدينه» رسيد فرمود: شما در اين شهر مردانى را پشت سر گذاشتيد، كه در تمام مسير با شما بودند!، هر گامى كه برداشتيد، و هر مالى كه در اين راه انفاق كرديد، و هر سرزمينى را كه پيموديد با شما همراهى داشتند!

عرض كردند: اى رسول خدا! چگونه با ما بودند با اين كه در «مدينه» ماندند؟

فرمود: به اين دليل كه آنها به خاطر عذر، نتوانستند در جهاد شركت كنند (اما قلبشان با ما بود).(1)

* * *

و در آيه بعد، به گروه چهارمى اشاره مى كند، كه آنها نيز از شركت در جهاد معاف هستند، مى فرمايد: «همچنين بر آن گروه ايراد نيست، كه وقتى نزد تو آمدند تا مركبى براى شركت در ميدان جهاد در اختيارشان بگذارى، گفتى مركبى در اختيار ندارم كه شما را بر آن سوار كنم، ناچار از نزد تو خارج شدند، در حالى كه چشم هايشان اشكبار بود، و اين اشك به خاطر اندوهى بود، كه از نداشتن وسيله براى انفاق در راه خدا، سرچشمه مى گرفت» (وَ لا عَلَى الَّذينَ إِذا ما أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِ تَوَلَّوْا وَ أَعْيُنُهُمْ تَفيضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلاّ يَجِدُوا ما يُنْفِقُونَ).

«تَفِيضُ» از ماده «فيضان»، به معنى ريزش بر اثر پر شدن است، هنگامى كه انسان ناراحت مى شود، اگر ناراحتى زياد شديد نباشد، چشم ها پر از اشك مى شود، بى آن كه جريان يابد، اما هنگامى كه ناراحتى به مرحله شديد رسد، اشك ها جارى مى شود.

اين نشان مى دهد: اين گروه از ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله)، به قدرى شيفته، دلباخته و عاشق جهاد بودند، كه نه تنها از معاف شدن خوشحال نشدند، بلكه همچون كسى كه بهترين عزيزانش را از دست داده است، در غم اين محروميت اشك مى ريختند.

البته، شك نيست گروه چهارم، از گروه سوم، كه در آيه قبل ذكر شد جدا نيستند، ولى، به خاطر امتياز خاصى كه بر آنها دارند، و نيز، به خاطر قدردانى از اين گروه، به طور مستقل، ضمن يك آيه وضع حالشان مجسّم شده است، و ويژگى آنها در اين بود كه:

اوّلاً ـ به اين قناعت نكردند كه، خودشان وسائل لازم را براى شركت در جهاد ندارند، بلكه نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله)آمدند و با اصرار، از او مطالبه مركب كردند.

ثانياً ـ هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)به آنها جواب منفى داد، نه تنها از معاف گشتن شادمان نشدند، بلكه فوق العاده منقلب، ناراحت و اندوهناك گشتند، به خاطر اين دو جهت، خداوند آنها را به طور مشخص و جداگانه بيان كرده است.

* * *

در آخرين آيه، حال گروه پنجم را شرح مى دهد، يعنى آنها كه به هيچ وجه در پيشگاه خدا معذور نبوده و نخواهند بود، مى فرمايد: «راه مؤاخذه و مجازات تنها به روى كسانى گشوده است كه: از تو اجازه مى خواهند در جهاد شركت نكنند، در حالى كه امكانات كافى و وسائل لازم براى اين كار در اختيار دارند، و كاملاً بى نيازند» (إِنَّمَا السَّبيلُ عَلَى الَّذينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ وَ هُمْ أَغْنِياءُ).

سپس اضافه مى كند: «اين ننگ براى آنها بس است كه، راضى شدند با افراد ناتوان، بيمار و معلول، در مدينه بمانند و از افتخار شركت در جهاد محروم گردند» (رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ).

و اين كيفر نيز آنها را بس كه خداوند قدرت تفكر و ادراك را از آنها به خاطر اعمال زشتشان گرفته، «و بر دل هايشان مُهر نهاده و به همين دليل چيزى نمى دانند» (وَ طَبَعَ اللّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لايَعْلَمُونَ).

* * *

1 ـ «درّ المنثور»، طبق نقل «الميزان»، جلد 9، صفحه 368 ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحه 248، و جلد 33، صفحات 542 و 543.

نكته ها:

▲1 ـ سربازان عاشق جهاد

از اين آيات، به خوبى روحيه قوى و عالى سربازان صدر اسلام روشن مى شود كه: چگونه عشق به جهاد و شهادت، دل هاى آنها را گرم نگاه مى داشت، و اين افتخار را بر هر افتخار ديگرى مقدم مى داشتند.

و از همين جا يكى از عوامل مهم پيشرفت سريع اسلام در آن روز، و عقب ماندگى امروز ما روشن مى شود.

ما چگونه مى توانيم انتظار داشته باشيم: كسانى كه به هنگام معاف شدن از شركت در جهاد، همچون ابر بهارى اشك مى ريختند، با آنها كه با «هزار و يك بهانه» مى خواهند از صف مجاهدان خارج شوند يكسان باشند؟!.

اگر آن روح «ايمان» و آن «عشق به جهاد» و آن «افتخار كردن به شهادت»، امروز هم در ميان ما مسلمانان زنده شود، پيروزى و پيشرفت همان گونه است، كه در آغاز اسلام بود.(1)

بدبختى اينجاست: ما اسلام را يك پوشش سطحى و ظاهرى براى خود قرار داده ايم، بى آن كه در اعماق وجودمان نفوذ كند، و باز هم توقع داريم بر جاى مسلمانان نخستين تكيه زنيم!.

* * *

1 ـ جالب اين كه با فاصله كمى از اين بيان، جنگ تحميلى «عراق» بر «جمهورى اسلامى ايران» با پشتيبانى ابرقدرت ها شروع شد، و نيروهاى رزمنده اين مرز و بوم، با همان عشق مورد اشاره در آيه، بر ضد طغيان گران هشت سال تمام جنگيدند و سرانجام او را (و بالتبع ابرقدرت هاى پشتيبان او را) به زانو در آوردند.

▲2 ـ مراحل جهاد

از آيات گذشته، اين موضوع نيز استفاده شد كه: هيچ كس به طور كلى از همكارى با مجاهدان راه خدا، معاف نيست، حتى آنها كه بيمارند و نابينا، و طبعاً قادر به برداشتن اسلحه و شركت در ميدان نبرد نيستند، ولى با زبان و تبليغ و اعمال خود، مى توانند مشوق مجاهدان و پشتيبان برنامه هاى آنها باشند، آنها نيز بايد اين رسالت خود را فراموش نكنند، و به كلى از برنامه ها كنار نروند.

در حقيقت جهاد مراحلى دارد، و معذور بودن از يك مرحله آن، دليل بر معذور بودن از مراحل ديگر نيست.

* * *

▲3 ـ قاعده «ما عَلَى الْمُحْسِنينَ مِنْ سَبيل»

جمله: ما عَلَى الْمُحْسِنينَ مِنْ سَبيل: «راهى براى مؤاخذه نيكوكاران وجود ندارد»، در مباحث فقهى سرچشمه قانون وسيعى شده است، و از آن احكام فراوانى استفاده كرده اند، مثلاً: هر گاه امانتى در دست شخص امينى بدون هيچ گونه افراط و تفريط تلف شود، چنين شخصى نبايد ضامن باشد، و از جمله دلائلى كه بر آن اقامه مى كنند، آيه فوق است; زيرا او «محسن» و نيكوكار است، و مرتكب عمل خلافى نشده، به همين دليل، اگر او را مسئول و ضامن بدانيم، مفهومش اين است كه نيكوكاران را نيز مى توان مؤاخذه كرد.

البته، شك نيست كه آيه فوق در مورد مجاهدان است، ولى مى دانيم مورد يك آيه، از عموميت حكم نمى كاهد، و به تعبير ديگر مورد هرگز مخصِّص نيست.

* * *

94يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُلْ لاتَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللّهُ مِنْ أَخْبارِكُمْ وَ سَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

95سَيَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَكُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ جَزاءً بِما كانُوا يَكْسِبُونَ  

96يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللّهَ لايَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقينَ

ترجمه:

94 ـ هنگامى كه به سوى آنها (كه از جهاد تخلف كردند) بازگرديد، از شما عذرخواهى مى كنند; بگو: «عذرخواهى نكنيد، ما هرگز (سخن) شما را باور نخواهيم كرد! چرا كه خدا ما را از اخبارتان آگاه ساخته; و خدا و رسولش، اعمال شما را مى بينند; سپس به سوى كسى كه داناى پنهان و آشكار است بازگشت داده مى شويد; و او شما را به آنچه انجام مى داديد، آگاه مى كند (و جزا مى دهد)»!

95 ـ هنگامى كه به سوى آنان بازگرديد، براى شما به خدا سوگند ياد مى كنند، تا از آنها اعراض (و صرف نظر) كنيد; از آنها اعراض كنيد (و روى بگردانيد); چرا كه پليدند! و جايگاهشان دوزخ است، به كيفر اعمالى كه انجام مى دادند.

96 ـ براى شما قسم ياد مى كنند تا از آنها راضى شويد; اگر شما از آنها راضى شويد، خداوند (هرگز) از جمعيت فاسقان راضى نخواهد شد!

شأن نزول:

بعضى از مفسران مى گويند: اين آيات درباره گروهى از منافقان، كه تعدادشان بالغ بر هشتاد نفر مى شد، نازل گرديد; زيرا هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) از «تبوك» بازگشت، دستور داد: هيچ كس با آنها مجالست نكند و سخن نگويد، آنها كه خود را در فشار شديد اجتماعى ديدند، در مقام عذرخواهى برآمدند، آيات فوق نازل شد و وضع آنها را مشخص ساخت.(1)

1 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «بحر المحيط»، جلد 5، صفحه 485، ذيل آيه مورد بحث ـ تفسير «ابى السعود»، جلد 4، صفحه 93، ذيل آيه مورد بحث ـ «درّ المنثور»، جلد 44، صفحه 264، ذيل آيه.

تفسير:

▲به عذرها و سوگندهاى دروغينشان اعتنا نكنيد!

اين سلسله از آيات، همچنان پيرامون اعمال شيطانى منافقان سخن مى گويد، و پرده از روى كارهايشان، يكى پس از ديگرى، برمى دارد، و به مسلمانان هشدار مى دهد: فريب اعمال رياكارانه و سخنان ظاهراً دلپذير آنها را نخورند.

در آيه نخست مى فرمايد: «هنگامى كه شما (از جنگ تبوك) به مدينه باز مى گرديد، منافقان به سراغ شما مى آيند و عذرخواهى مى كنند» (يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ).

از تعبير «يَعْتَذِرُون» كه فعل مضارع است و معنى آينده را مى تواند در بر داشته باشد، چنين برمى آيد: قبلاً خداوند، پيامبر و مسلمانان را از اين موضوع آگاه كرده كه: منافقانِ دروغگو، به عنوان عذرخواهى، به زودى نزد آنها خواهند آمد، لذا طرز پاسخگوئى آنها را نيز به مسلمانان تعليم مى دهد.

در اينجا، روى سخن را به پيامبرش، به عنوان رهبر مسلمين كرده، مى گويد: «به منافقان بگو عذرخواهى مكنيد، ما هرگز به سخنان شما ايمان نخواهيم آورد» (قُلْ لاتَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكُمْ).

«چرا كه خداوند ما را از اخبار شما آگاه ساخته» (قَدْ نَبَّأَنَا اللّهُ مِنْ أَخْبارِكُمْ)، بنابراين، ما از نقشه هاى شيطانى شما به خوبى باخبريم!

ولى در عين حال، راه بازگشت و توبه، به سوى شما باز است، اعمال آينده شما روشن مى سازد از عدم شركت در نبرد پشيمان شده ايد يا اين عذرخواهى فريب و خدعه است «و به زودى خداوند و پيامبرش اعمال شما را مى بينند» (وَ سَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ).

اين احتمال نيز، در تفسير آيه داده شده است كه: منظور از اين جمله، مسأله توبه نيست، بلكه هدف آن است در آينده نيز، خداوند و پيامبرش (طبق وحى الهى) از اعمال و نقشه هاى شما آگاه مى شود، و آنها را نقش بر آب خواهد كرد، بنابراين، نه امروز از دست شما كارى ساخته است و نه فردا!.

ولى، تفسير اول با ظاهر آيه سازگارتر است.

ضمناً، توجه داشته باشيد درباره اين جمله، و مسأله عرضه داشتن همه اعمال امت بر پيامبرش(صلى الله عليه وآله)، بحث مشروحى داريم كه در ذيل آيه 105 همين سوره خواهد آمد.

و پس از آن مى فرمايد: همه اعمال و نيات شما، امروز ثبت و بايگانى مى شود، «سپس به سوى كسى كه اسرار پنهان و آشكار را مى داند، باز مى گرديد، و او شما را از آنچه انجام مى داديد آگاه مى كند» (ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) و جزاى آن را به شما خواهد داد.

* * *

در آيه بعد، بار ديگر به سوگندهاى دروغين منافقان اشاره مى كند و مى فرمايد: «آنها براى فريب شما، به زودى دست به دامن قسم مى زنند، و هنگامى كه به سوى آنان بازگشتيد، به خدا سوگند ياد مى كنند كه: از آنها صرف نظر كنيد، و اگر خطائى كرده اند، مشمول عفوشان سازيد» (سَيَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَكُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ).

آنها از هر درى وارد مى شوند، تا خشم شما را فرو نشانند و مورد مجازات قرار نگيرند.

گاهى از طريق عذرخواهى مى خواهند خود را بى گناه قلمداد كنند.

و گاهى با اعتراف به گناه، تقاضاى عفو و گذشت دارند، شايد به يكى از اين دو طريق بتوانند در دل شما نفوذ كنند.

ولى شما نبايد به هيچ وجه تحت تأثير آنان قرار گيريد، و «بايد از آنها روى بگردانيد» ( فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ).

اما به عنوان اعتراض و خشم و انكار! نه به عنوان عفو و بخشش و گذشت.

آنها تقاضاى اعراض دارند، اما اعراض به معنى «گذشت»، شما هم اعراض كنيد، ولى به معنى «تكذيب و انكار».

اين دو تعبير مشابه، با دو معنى كاملاً متضاد، لطافت و زيبائى خاصى دارد كه، بر اهل ذوق پوشيده نيست.

آنگاه به عنوان تأكيد و توضيح و بيان دليل مى فرمايد: «چرا كه آنها موجوداتى پليدند» (إِنَّهُمْ رِجْسٌ)، و بايد از چنين موجودات پليدى، اعراض كرد.

و چون چنين اند، «جايگاهى جز جهنم نخواهند داشت» (وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ).

زيرا، بهشت جاى نيكان و پاكان است، نه جايگاه پليدان و آلودگان!

اما، «همه اينها نتيجه اعمالى است كه خودشان انجام داده اند» (جَزاءً بِما كانُوا يَكْسِبُونَ) و نسبت به آنان هيچ ستمى نشده است.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، به سوگندهاى آنها اشاره شده: «براى شما قسم ياد مى كنند كه از آنها خشنود شويد» (يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ).

سوگندى كه در آيه قبل مورد اشاره قرار گرفت، به خاطر اين بود كه: مؤمنان عملاً واكنشى در مقابل آنها نشان ندهند، ولى سوگندى كه در اين آيه، به آن اشاره شده، براى آن است كه: علاوه بر جنبه عملى، قلباً هم از آنها خشنود شوند!

اين در صورتى است كه آيه قبل را اشاره به سوگند آيه بعد ندانيم و گرنه هر دو آيه اشاره به يك سوگند خواهند داشت.

و در ادامه آيه، با تعبيرى كه بوى تهديد از آن مى آيد، مى فرمايد: «اگر شما هم از آنها راضى شويد، خدا هرگز از جمعيت فاسقان راضى نخواهد شد» (فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللّهَ لايَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقينَ).

بدون اين كه دستور دهد شما از آنها راضى نشويد.

شك نيست، آنها از نظر دينى و اخلاقى، اهميتى براى خشنودى مسلمانان قائل نبودند، بلكه مى خواستند از اين راه، كدورت هاى قلبى آنان را بشويند، تا از عكس العمل هاى آنان در امان بمانند، و دستورات رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در مورد عدم مجالست با آنها را خنثى سازند.

ولى خداوند، با تعبير «لايَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقينَ»، به مسلمانان هشدار مى دهد: اينها فاسقند، و جاى اين ندارد كه از آنها راضى شوند، اين سوگندها دام هاى فريبى است كه، بر سر راه شما مى گسترند، بيدار باشيد، در آنها گرفتار نشويد!

چه خوب است مسلمانان در هر عصر و زمان، مراقب نقشه هاى شيطانى و شناخته شده منافقان باشند، نكند با استفاده از همان نيرنگ ها و دام هاى گذشته، در برابر آنان ظاهر شوند، و به مقاصد شوم خود با استفاده از اين وسائل، برسند.

* * *

97الأَعْرابُ أَشَدُّ كُفْراً وَ نِفاقاً وَ أَجْدَرُ أَلاّ يَعْلَمُوا حُدُودَ ما أَنْزَلَ اللّهُ عَلى رَسُولِهِ وَ اللّهُ عَليمٌ حَكيمٌ

98وَ مِنَ الأَعْرابِ مَنْ يَتَّخِذُ ما يُنْفِقُ مَغْرَماً وَ يَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوائِرَ عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ اللّهُ سَميعٌ عَليمٌ

99وَ مِنَ الأَعْرابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الآْخِرِ وَ يَتَّخِذُ ما يُنْفِقُ قُرُبات عِنْدَ اللّهِ وَ صَلَواتِ الرَّسُولِ أَلا إِنَّها قُرْبَةٌ لَهُمْ سَيُدْخِلُهُمُ اللّهُ في رَحْمَتِهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ

ترجمه:

97 ـ باديه نشينان عرب، كفر و نفاقشان شديدتر است; و به ناآگاهى از حدود و احكامى كه خدا بر پيامبرش نازل كرده، سزاوارترند; و خداوند دانا و حكيم است!

98 ـ گروهى از (اين) اعراب باديه نشين، چيزى را كه (در راه خدا) انفاق مى كنند، غرامت محسوب مى دارند. و انتظار حوادث دردناكى براى شما مى كشند; حوادث دردناك براى خود آنهاست; و خداوند شنوا و داناست!

99 ـ گروهى (ديگر) از عرب هاى باديه نشين، به خدا و روز رستاخيز ايمان دارند; و آنچه را انفاق مى كنند، مايه تقرّب به خدا، و دعاى پيامبر مى دانند; آگاه باشيد اينها مايه تقرّب آنهااست! خداوند به زودى آنان را در رحمت خود وارد خواهد ساخت; به يقين، خداوند آمرزنده و مهربان است!

تفسير:

▲باديه نشينان سنگدل و با ايمان

در اين آيات سه گانه ـ به تناسب بحث هائى كه درباره منافقان «مدينه» گذشت ـ پيرامون حال منافقان باديه نشين، و نشانه ها و افكار آنها، و همچنين درباره مؤمنان مخلص و راستين باديه، گفتگو شده است.

شايد به اين علت كه: به مسلمانان هشدار دهد، چنين نپندارند كه منافقان، تنها همان گروهى هستند كه در «مدينه» ساكنند، بلكه منافقان باديه نشين، از آنها خشن ترند، و به گواهى تاريخ اسلام، مسلمانان بارها مورد هجوم اين گروه واقع شده بودند، مبادا پيروزى هاى پى در پى لشكر اسلام سبب شود، كه آنها اين خطر را ناديده بگيرند.

به هر حال، در آيه نخست مى فرمايد: «اعراب باديه نشين (به حكم دورى از تعليم و تربيت، و نشنيدن آيات الهى و سخنان پيامبر(صلى الله عليه وآله)) كفر و نفاقشان شديدتر است» (الأَعْرابُ أَشَدُّ كُفْراً وَ نِفاقاً).

باز به همين دليل، «به جهل و بى خبرى از حدود فرمان ها، و احكامى كه خدا بر پيامبرش نازل كرده است، سزاوارترند» (وَ أَجْدَرُ أَلاّ يَعْلَمُوا حُدُودَ ما أَنْزَلَ اللّهُ عَلى رَسُولِهِ).

«اعراب» از كلماتى است كه معنى جمعى دارد، و مفردى براى آن از نظر لغت عرب نيست، و چنان كه ائمه لغت مانند: مؤلف «قاموس»، «صحاح»، «تاج العروس» و ديگران گفته اند: اين كلمه، تنها به عرب هاى باديه نشين اطلاق مى شود، و هنگامى كه معنى مفرد آن را اراده كنند، همين كلمه را با «ياء نسبت»، به صورت «اعرابى» به كار مى برند.

بنابراين، بر خلاف آنچه بسيارى تصور مى كنند، «اعراب» جمع «عرب» نيست بلكه به معنى عرب هاى باديه نشين است.

«أَجْدَر» از ماده «جدار» به معنى ديوار است، سپس به هر چيز مرتفع و شايسته اطلاق شده است، به همين جهت «أَجْدَر» معمولاً به معنى شايسته تر استعمال مى شود.

و در پايان آيه مى فرمايد: «خداوند دانا و حكيم است» (وَ اللّهُ عَليمٌ حَكيمٌ).

يعنى: اگر درباره عرب هاى باديه نشين چنين داورى مى كند، روى تناسب خاصى است كه محيط آنها، با اين گونه صفات دارد، و از روى علم و حكمت اين معنى را اعلام مى دارد.

* * *

و در آيه بعد، براى اين كه چنين توهمى پيدا نشود كه: همه اعراب باديه نشين، و يا همه باديه نشينان، داراى چنين صفاتى هستند، به دو گروه مختلف آنها اشاره مى كند.

نخست مى گويد: «گروهى از اين عرب هاى باديه نشين، كسانى هستند كه بر اثر نفاق يا ضعف ايمان، هنگامى كه چيزى را در راه خدا انفاق كنند، آن را ضرر و زيان و غرامت محسوب مى دارند» (وَ مِنَ الأَعْرابِ مَنْ يَتَّخِذُ ما يُنْفِقُ مَغْرَماً)، نه يك موفقيت و پيروزى و تجارت پر سود.(1)

و ديگر از صفات آنها اين است كه: «همواره در انتظار اين هستند، بلاها و مشكلات شما را احاطه كند، و تيره روزى و ناكامى به سراغ شما بيايد» (وَ يَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوائِرَ).

«دَوائِر» جمع «دائره» و معنى آن معروف است، ولى «عرب» به حوادث سخت و دردناك، كه انسان را احاطه مى كند نيز، دائره و در حال جمعى «دوائر» مى گويد.

در واقع آنها افرادى تنگ نظر، بخيل و حسودند، بخل آنها سبب مى شود، هر گونه خدمت مالى در راه خدا را غرامت بپندارند، و حسادتشان موجب اين مى شود كه، هميشه در انتظار بروز مشكلات، گرفتارى ها و مصائب براى ديگران باشند، سپس اضافه مى كند:

«حوادث دردناك براى خود آنها است» (عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ).(2)

آنها نبايد در انتظار بروز مشكلات و نزول بلاها بر شما باشند; چرا كه اين مشكلات، ناكامى ها و بدبختى ها، تنها به سراغ اين گروه منافق بى ايمان، جاهل، نادان، تنگ نظر و حسود مى رود.

سرانجام، آيه را با اين جمله كه: «خداوند شنوا و دانا است» پايان مى دهد (وَ اللّهُ سَميعٌ عَليمٌ).

هم سخنان آنها را مى شنود و هم از نيات و مكنون ضمير آنها، آگاه است.

* * *

در آخرين آيه، به: مؤمنان با اخلاص باديه نشين اشاره كرده مى گويد: «اما گروهى از اين عرب هاى باديه نشين كسانى هستند كه، ايمان به خدا و روز رستاخيز دارند» (وَ مِنَ الأَعْرابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الآْخِرِ).

به همين دليل، هيچ گاه انفاق در راه خدا را، غرامت و زيان نمى دانند، بلكه با توجه به پاداش هاى وسيع الهى در اين جهان و سراى ديگر، «اين كار را وسيله نزديكى به خدا، و مايه توجه و دعاى پيامبر(صلى الله عليه وآله)، كه افتخار و بركت بزرگى است مى شمارند» (وَ يَتَّخِذُ ما يُنْفِقُ قُرُبات عِنْدَ اللّهِ وَ صَلَواتِ الرَّسُولِ).

در اينجا خداوند، اين طرز فكر آنها را با تأكيد فراوان تصديق مى كند، و مى فرمايد: «آگاه باشيد اين انفاق ها، به طور قطع، مايه تقرّب آنها در پيشگاه خداوند است» (أَلا إِنَّها قُرْبَةٌ لَهُمْ).

و به همين دليل، «خدا آنان را به زودى در رحمت خود وارد مى سازد» (سَيُدْخِلُهُمُ اللّهُ في رَحْمَتِهِ).

و اگر لغزش هائى از آنها سرزده باشد، به خاطر ايمان و اعمال پاكشان، آنها را مى بخشد; زيرا «خداوند آمرزنده و مهربان است» (إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ).

تأكيدهاى پى در پى كه در اين آيه ديده مى شود، راستى جالب است، كلمه «أَلا» و «إِنَّ» كه هر دو براى بيان تأكيد مى باشند.

و پس از آن، جمله «سَيُدْخِلُهُمُ اللّهُ في رَحْمَتِهِ»، مخصوصاً با توجه به «فِى» كه ورود و غوطهور شدن در رحمت الهى را مى رساند.

و سرانجام، جمله آخر، كه با «إِنَّ» و دو صفت از صفات مهرآميز خدا (غفور و رحيم) را ذكر مى كند، همه بيان كننده نهايت لطف و رحمت خدا، درباره اين گروه است.

شايد به اين جهت كه اين گروه، با محروم بودن از تعليم و تربيت، و عدم دسترسى كافى به آيات الهى، و سخنان پيامبر(صلى الله عليه وآله)، باز از جان و دل اسلام را پذيرا شده اند، و با نداشتن امكانات مالى (چنان كه وضع باديه نشينان ايجاب مى كند)، از «انفاق» در راه خدا خوددارى نمى كنند.

بنابراين، شايسته هر گونه تقدير و تشويق اند، بيش از آنچه شهرنشينان متمكّن، شايستگى دارند.

مخصوصاً، توجه به اين نكته لازم است كه: در مورد «اعراب منافق» جمله «عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ» ـ كه نشان دهنده احاطه بدبختى ها به آنها است ـ به كار رفته، اما در مورد «اعراب با ايمان و فداكار» كلمه «في رَحْمَتِهِ» كه بيانگر احاطه رحمت الهى به آنها است.

يكى، در رحمت خداوند غوطهور است، و ديگرى را، بدبختى ها احاطه كرده است!

* * *

1 ـ «مَغْرَم» همان گونه كه در «مجمع البيان» آمده است، از ماده «غُرم» (بر وزن جُرْم) در اصل، به معنى ملازم چيزى بودن است، و سپس به همين تناسب، به شخص «طلبكار» و «بدهكار» كه يكديگر را رها نمى كنند، و ملازم همند، «غريم» گفته شده است.

«غرامت» نيز، به اين تناسب گفته مى شود كه ملازم انسان است، و تا نپردازند از او جدا نخواهد شد، به «عشق شديد» نيز «غرام» گويند; چون در روح انسان آنچنان نفوذ مى كند كه، جدائى پذير نيست، و «مَغْرَم» از نظر معنى، مساوى «غرامت» است.

2 ـ از جمله «عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ»، معنى حصر استفاده مى شود، يعنى منحصراً حوادث سوء دامان آنها را مى گيرد، و اين استفاده حصر به خاطر آن است كه «عَلَيْهِمْ»، كه به جاى خبر است، بر مبتدا مقدم شده است.

نكته ها:

▲1 ـ اجتماعات شكوهمند

از آيات فوق، اهميتى را كه اسلام، به جامعه هاى بزرگ و مراكز پرجمعيت تر مى دهد روشن مى شود، جالب اين كه، اسلام از محيطى عقب افتاده برخاست، محيطى كه بوئى از تمدن در آن به مشام نمى رسيد، اما اهميت خاصى، براى عوامل سازنده تمدن قائل است، مى گويد: آنها كه در نقاط دورافتاده از شهر زندگى مى كنند، حتى از نظر ايمان و معلومات مذهبى، عقب ترند.

چرا كه آنها، امكانات كافى براى تعليم و تربيت، در اختيار ندارند.

لذا، در «نهج البلاغه» مى خوانيم: «على»(عليه السلام) فرمود: وَ الْزَمُوا السَّوادَ الأَعْظَمَ فَإِنَّ يَدَ اللّهِ مَعَ الْجَماعَةِ: «به مراكز بزرگ بپيونديد; زيرا دست خدا همراه جماعت است».(1)

امام توجه مى دهد كه آنچه اكثريت جمعيت مؤمن و واقع بين پذيرفته اند، مايه پيشرفت است بايد به آنها پيوست و از تكروى دورى جست.

بنابراين، مفهوم اين سخن آن نيست كه، همه مردم رو به سوى شهرها آورند، و روستاها را كه مايه آبادى شهرها است، به ويرانى بكشانند، بلكه به عكس، بايد علم و دانش شهر را به روستا برد، و براى تقويت اصول تعليم و تربيت، و پايه هاى دين و ايمان، و بيدارى و آگاهى آنان، كوشش و تلاش كرد و با ايجاد مركزيت براى روستاها و ايجاد امكانات، آنچنان تلاش نمود كه علم و آگاهى كافى در آنجا رونق گيرد، و از فساد و تباهى شهرها در آن خبرى نباشد، بدين معنى كه ايجاد آبادى هاى بزرگ طبق برنامه صحيح غير از ايجاد شهرهاى پر از فساد و تباهى امروز است.

بدون شك، اگر روستانشينان را به حال خود رها كنند، و دريچه اى از علوم و دانشهاى شهرى، و آيات كتب آسمانى، و تعليمات پيامبر(صلى الله عليه وآله) و پيشوايان بزرگ را، به سوى آنها نگشايند، «كفر و نفاق» به سرعت آنها را فرا خواهد گرفت، آنها مخصوصاً در برابر تعليم و تربيت صحيح، پذيرش بيشترى دارند; زيرا قلب هاى صاف، و افكار دست نخورده، در ميان آنان فراوان، و شيطنت ها و حيله گرى هاى شهر، در ميان آنها كمتر است!

* * *

1 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 127.

▲2 ـ شهريان باديه نشين

گر چه «اعرابى» به معنى باديه نشين است، ولى، در اخبار و روايات اسلامى، مفهوم وسيع ترى پيدا كرده، و به تعبير ديگر: مفهوم اسلامى آن با منطقه جغرافيائى بستگى ندارد، بلكه، با طرز تفكر و منطقه فكرى مربوط است، آنها كه دور از آداب و سنن، و تعليم و تربيت اسلامى هستند ـ هر چند شهرنشين باشند ـ اعرابى اند، و باديه نشينان آگاه و آشنا به آداب و سنن اسلامى، اعرابى نيستند و مدنى به شمار مى روند.

حديث مشهور: مَنْ لَمْ يَتَفَقَّهْ مِنْكُمْ فِي الدِّينِ فَهُوَ أَعْرابِيٌّ: «هر كس از شما تفقّه در دين نكند و از آئين خود آگاه نشود، اعرابى است» كه از امام صادق(عليه السلام)نقل شده، گواه روشن بر گفتار فوق است.(1)

در سخن ديگرى مى خوانيم: مِنَ الْكُفْرِ التَّعَرُّبِ بَعْدَ الْهِجْرَةِ: «تعرب بعد از هجرت، از شعب كفر است».(2)

و نيز از على(عليه السلام) در «نهج البلاغه» نقل شده، كه گروهى از اصحاب عصيانگرش را مخاطب ساخته، فرمود: وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ صِرْتُمْ بَعْدَ الْهِجْرَةِ أَعْراباً: «بدانيد شما بعد از هجرت، اعرابى شديد»!(3)

در دو حديث فوق، اعرابى شدن، نقطه مقابل «هجرت» قرار داده شده، و با توجه به اين كه، مفهوم وسيع هجرت نيز، جنبه مكانى ندارد، بلكه اساس آن، انتقال فكر از محور كفر به محور ايمان است، معنى اعرابى بودن نيز روشن مى شود، يعنى: بازگشت از «آداب و سنن اسلامى»، به «آداب و سنن جاهليت».

* * *

1 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 2، صفحه 254 (مؤسسه اسماعيليان، طبع چهارم، 1412 هـ .ق) ـ «كافى»، جلد 1، صفحه 31 ـ «منية المريد»، صفحات 112 و 375 (انتشارات دفتر تبليغات، 1409 هـ .ق) ـ «بحار الانوار»، جلد 1، صفحه 215.

2 ـ «كافى»، جلد 2، صفحات 276، 277، 278 و 280، دار الكتب الاسلامية (با اندكى تفاوت) ـ «تحف العقول»، صفحه 381، تحقيق على اكبر غفارى، طبع دوم، 1404 هـ .ق، انتشارات جامعه مدرسين (به اين مطلب در پاورقى، ذيل حديث «لاتَعَرُّبَ بَعْدَ الْهِجرَةِ» اشاره شده است) ـ «بحار الانوار»، جلد 75،
صفحه 267 (به اين مطلب در پاورقى، ذيل حديث «لاتَعَرُّبَ بَعْدَ الْهِجرَةِ» اشاره شده است).

3 ـ «نهج البلاغه»، خطبه «قاصعه»، خطبه 192، ذيل بخش «لوم العصاة».

▲3 ـ انفاق وسيله قرب الهى

در آيات فوق، درباره باديه نشينان با ايمان خوانديم كه: آنها انفاق خود را مايه «قرب» به خدا مى دانند، مخصوصاً اين كلمه به صورت جمع ـ «قُرُبات» ـ آمده بود، كه نشان مى دهد: آنها نه يك قرب، بلكه قرب ها در آن مى جويند، و شك نيست كه، «قرب» و «قربت» در برابر پروردگار، به معنى نزديكى مكانى نمى باشد، بلكه به معنى نزديكى مقامى، يعنى رفتن به سوى او، كه كمال مطلق است، و پرتوى از صفات جمال و جلالش را بر صفحه فكر و جان افكندن مى باشد.

* * *

100وَ السّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرينَ وَ الأَنْصارِ وَ الَّذينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسان رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنّات تَجْري تَحْتَهَا الأَنْهارُ خالِدينَ فيها أَبَداً ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ

ترجمه:

100 ـ پيشگامان نخستين از مهاجرين و انصار، و كسانى كه به نيكى از آنها پيروى كردند، خداوند از آنها خشنود گشت، و آنها (نيز) از او خشنود شدند; و باغ هائى از بهشت براى آنان فراهم ساخته، كه نهرها از زير درختانش جارى است; جاودانه در آن خواهند ماند; و اين است پيروزى بزرگ!

تفسير:

▲پيشگامان اسلام

گر چه درباره شأن نزول آيه فوق، مفسران، روايات متعددى نقل كرده اند، ولى، چنان كه خواهيم ديد، هيچ كدام از آنها «شأن نزول» آيه نيست، بلكه در واقع، بيان مصداق و وجود خارجى آن است.

به هر حال، به دنبال آيات گذشته، كه بيان حال كفار و منافقان را مى نمود، در آيه فوق، اشاره به گروه هاى مختلف از مسلمانان راستين شده است و آنها را در سه گروه مشخص، تقسيم مى كند.

نخست، آنها كه «پيشگامان در اسلام و هجرت بوده اند» (وَ السّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرينَ).

دوم، آنها كه «پيشگام در نصرت و يارى پيامبر(صلى الله عليه وآله)، و ياران مهاجرش بودند» (وَ الأَنْصارِ).

سوم، آنها كه بعد از اين دو گروه آمدند، «و از برنامه هاى آنها به نيكى پيروى كردند، و با انجام اعمال نيك، قبول اسلام، هجرت، و نصرت آئين پيامبر(صلى الله عليه وآله)، به آنها پيوستند» (وَ الَّذينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسان).(1)

از آنچه گفتيم، روشن شد: منظور از «بِإِحْسان»، در واقع بيان اعمال و معتقداتى است كه، در آنها از پيشگامان اسلام پيروى مى كنند، و به تعبير ديگر: «احسان»، بيان وصف برنامه هائى است كه، از آن متابعت مى شود.

ولى، اين احتمال نيز در معنى آيه داده شده است كه: «احسان» بيان وصف چگونگى متابعت و پيروى باشد، يعنى: آنها كه به طور شايسته پيروى مى كنند (در صورت اول «باء» به معنى «فِى»، و در صورت دوم به معنى «مَعَ» است).

گر چه ظاهر آيه، مطابق تفسير اول است.

پس از ذكر اين گروه سه گانه، مى فرمايد: «هم خداوند از آنها راضى، و هم آنها از خدا راضى شده اند» (رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ).

رضايت خدا از آنها; به خاطر ايمان و اعمال صالحى است كه انجام داده اند، و خشنودى آنان از خدا، به خاطر پاداش هاى گوناگون، فوق العاده و پر اهميتى است، كه به آنان ارزانى داشته.

به تعبير ديگر: آنچه خدا از آنها خواسته، انجام داده اند، و آنچه آنها از خدا خواسته اند، به آنان بخشيده، بنابراين، هم خدا از آنها راضى است، و هم آنان از خدا راضى هستند.

با اين كه، جمله گذشته همه مواهب و نعمت هاى الهى را در برداشت، (مواهب مادّى و معنوى، جسمانى و روحانى) ولى، بعنوان تأكيد و بيان «تفصيل» بعد از «اجمال»، اضافه مى كند: «خداوند براى آنها باغ هائى از بهشت فراهم ساخته، كه از زير درختانش نهرها جريان دارند» (وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنّات تَجْري تَحْتَهَا الأَنْهارُ).

از امتيازات اين نعمت، آن است كه: جاودانى است و «همواره در آن خواهند ماند» (خالِدينَ فيها أَبَداً).

«و مجموع اين مواهب معنوى و مادّى، براى آنها پيروزى بزرگى محسوب مى شود» (ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ).

چه پيروزى از اين برتر، كه انسان احساس كند آفريدگار، معبود و مولايش، از او خشنود است، و كارنامه قبولى او را امضاء كرده؟

و چه پيروزى از اين بالاتر، كه با اعمال محدودى در چند روز عمر فانى، مواهب بى پايان ابدى پيدا كند.

اين احتمال نيز وجود دارد كه رضايت خدا مربوط به پذيرش آئين او باشد و رضايت آنها به خاطر عظمت قدرت و خروج از تحت سلطه فرهنگ منحط و ستمگران جاهلى.

* * *

1 ـ بسيارى از مفسران، كلمه «مِن» را در جمله بالا (وَ السّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرينَ وَ الأَنْصار) «تبعيضيه» دانسته اند، و ظاهر آيه نيز همين است; زيرا در آيه، سخن از پيشگامان مهاجران و انصار است، نه همه آنها. و در واقع بقيه در مفهوم جمله بعد، يعنى تابعان وارد مى شوند.

نكته ها:

▲1 ـ موقعيت پيشگامان

در هر انقلاب وسيع اجتماعى، كه بر ضد وضع نابسامان جامعه صورت مى گيرد، پيشگامانى هستند، كه پايه هاى انقلاب و نهضت بر دوش آنها است، آنها در واقع وفادارترين عناصر انقلابى هستند; زيرا به هنگامى كه پيشوا و رهبرشان از هر نظر تنها است، گرد او را مى گيرند، و با اين كه از جهات مختلف در محاصره قرار دارند و انواع خطرها از چهار طرف آنها را احاطه كرده، دست از يارى و فدا كارى برنمى دارند.

مخصوصاً مطالعه تاريخ آغاز اسلام، نشان مى دهد: پيشگامان و مؤمنان نخستين، با چه مشكلاتى روبرو بودند!

چگونه آنها را شكنجه و آزار مى دادند، ناسزا مى گفتند، متهم مى كردند، به زنجير مى كشيدند و نابود مى نمودند!!

ولى، با اين همه، گروهى با اراده آهنين، عشق سوزان، عزم راسخ و ايمان عميق در اين راه گام گذاردند و به استقبال انواع خطرها رفتند.

در اين ميان، سهم مهاجران نخستين از همه بيشتر بود، و به دنبال آنها انصار نخستين، يعنى: آنهائى كه با آغوش باز، پيامبر(صلى الله عليه وآله) را به «مدينه» دعوت كردند، و ياران مهاجر او را همچون برادران خويش مسكن دادند، و از آنها با تمام وجود خود دفاع كردند، و حتى بر خويشتن نيز مقدم داشتند.

و اگر مى بينيم در آيه فوق به اين دو گروه اهميت فوق العاده اى داده شده است; به خاطر همين موضوع است.

با اين حال، قرآن مجيد ـ آن چنان كه روش هميشگى او است ـ سهم ديگران را نيز ناديده نگرفته است، و به عنوان «تابعين به احسان»، از تمام گروه هائى كه در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) و يا زمان هاى بعد به اسلام پيوستند، هجرت كردند، و يا مهاجران را پناه دادند و حمايت نمودند، ياد مى كند، و براى همه اجر و پاداش هاى بزرگى را نويد مى دهد.

* * *

▲2 ـ تابعين چه اشخاصى بودند؟

اصطلاح گروهى از دانشمندان بر اين است: كلمه «تابِعِين» را تنها در مورد شاگردان صحابه به كار مى برند، يعنى: آن عده اى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)را نديدند، اما بعد از پيامبر(صلى الله عليه وآله) به روى كار آمدند، و علوم و دانش هاى اسلامى را وسعت بخشيدند، و به تعبير ديگر: اطلاعات اسلامى خود را، بدون واسطه از صحابه پيامبر(صلى الله عليه وآله)گرفتند.

ولى، همان گونه كه در بالا گفتيم، مفهوم آيه از نظر لغت به اين گروه، محدود نمى شود، بلكه تعبير «تابِعِين به احسان»، تمام گروه هائى را كه در هر عصر و زمان، از برنامه و اهداف پيشگامان اسلام پيروى كردند، شامل مى شود.

توضيح اين كه:

بر خلاف آنچه بعضى فكر مى كنند، مسأله «هجرت» و همچنين «نصرت» كه دو مفهوم سازنده اسلامى است، محدود به زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله)نيست، بلكه، امروز نيز اين دو مفهوم، در شكل هاى ديگرى وجود دارد، و فردا نيز وجود خواهد داشت.

بنابراين، تمام كسانى كه به نحوى در مسير اين دو برنامه قرار مى گيرند، در مفهوم تابعين به احسان داخلند.

مهم آن است كه: توجه داشته باشيم قرآن با ذكر كلمه «احسان» تأكيد مى كند پيروى و تبعيت از پيشگامان در اسلام، نبايد در دائره حرف و ادعا، و يا حتى ايمان بدون عمل خلاصه شود، بلكه بايد اين پيروى يك پيروى، فكرى، عملى و همه جانبه باشد.

* * *

▲3 ـ نخستين مسلمان چه كسى بود؟

در اينجا، بيشتر مفسران به تناسب بحث آيه فوق، اين سؤال را مطرح كرده اند: نخستين كسى كه اسلام آورد، و اين افتخار بزرگ در تاريخ به نام او ثبت شد، چه كسى است؟

در پاسخ اين سؤال، همه متفقاً گفته اند: از زنان، نخستين كسى كه مسلمان شد، «خديجه» همسر وفادار و فدا كار پيامبر(صلى الله عليه وآله)بود، و اما از مردان، همه دانشمندان و مفسران شيعه، به اتفاق گروه عظيمى از دانشمندان اهل سنت، «على»(عليه السلام) را نخستين كسى از مردان مى دانند كه، دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله) را پاسخ گفت.

شهرت اين موضوع در ميان دانشمندان اهل تسنن، به حدّى است كه: جمعى از آنها ادعاى اجماع و اتفاق بر آن كرده اند.

از جمله: «حاكم نيشابورى» در كتاب «معرفة علوم الحديث»، صفحات 22 و 23 چنين مى گويد: لاأَعْلَمُ خِلافاً بَيْنَ أَصْحابِ التَّوارِيْخِ أَنَّ عَلِىَّ بْنِ أَبِى طالِب رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ أَوَّلُهُمْ إِسْلاماً وَ إِنَّمَا اخْتَلَفُوا فِى بُلُوغِهِ:

«هيچ مخالفتى در ميان تاريخ نويسان در اين مسأله سراغ ندارم، كه: على بن ابى طالب(عليه السلام)، نخستين كسى است كه اسلام آورده، تنها در بلوغ او به هنگام پذيرش اسلام اختلاف دارند».(1)

«ابن عبد البرّ» در «استيعاب»، جلد 2، صفحه 457 چنين مى نويسد: إِتَّفَقُوا عَلى أَنَّ خَدِيْجَةَ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ صَدَّقَهُ فِيْما جاءَ بِهِ ثُمَّ عَلِىٌّ بَعْدَها:

«در اين مسأله اتفاق است كه: خديجه نخستين كسى بود كه ايمان به خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله)آورد، و او را در آنچه آورده بود تصديق كرد، سپس على(عليه السلام) بعد از او همين كار را انجام داد».(2)

«ابو جعفر اسكافى معتزلى» مى نويسد: قَدْ رَوَى النّاسُ كافَّةً إِفْتِخارُ عَلِىٍّ بِالسَّبْقِ إِلَى الإِسْلامِ:

«عموم مردم نقل كرده اند كه: افتخار سبقت در اسلام مخصوص على بن ابى طالب(عليه السلام) است».(3)

گذشته از اين، روايات فراوانى از پيامبر(صلى الله عليه وآله)، و نيز از خود «على»(عليه السلام) و «صحابه» در اين باره رسيده كه: به حدّ تواتر مى رسد، و ذيلاً چند حديث را به عنوان نمونه مى آوريم:

1 ـ پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود: أَوَّلُكُمْ وارِداً عَلَىَّ الْحَوْضَ أَوَّلُكُمْ إسْلاماً، عَلِىُّ بْنِ أَبِى طالِب:

«نخستين كسى كه در كنار حوض كوثر بر من وارد مى شود، نخستين كسى است كه اسلام آورده، و او على بن ابى طالب(عليه السلام) است».(4)

2 ـ گروهى از دانشمندان اهل سنت، از پيامبر(صلى الله عليه وآله)نقل كرده اند كه: پيامبر(صلى الله عليه وآله)دست على(عليه السلام) را گرفت و فرمود: إِنَّ هذا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِى وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ يُصافِحُنِى وَ هُوَ الصِّدِّيْقُ الأَكْبَرُ:

«اين، اولين كسى است كه به من ايمان آورده، و اولين كسى است كه در قيامت با من مصافحه مى كند، و او صدّيق اكبر است».(5)

3 ـ «ابو سعيد خُدرى»، چنين نقل مى كند: پيامبر(صلى الله عليه وآله) دست به ميان شانه هاى على(عليه السلام) زد و فرمود: يا عَلِىُّ لَكَ سَبْعُ خِصال لايُحاجُّكَ فِيْهِنَّ أَحَدٌ يَوْمَ الْقِيامَةِ: أَنْتَ أَوَّلُ الْمُؤْمِنِيْنَ بِاللّهِ إِيْماناً وَ أَوْفاهُمْ بِعَهْدِ اللّهِ وَ أَقْوَمُهُمْ بِأَمْرِ اللّهِ...:

«اى على! هفت صفت ممتاز دارى، كه احدى در قيامت نمى تواند درباره آنها با تو گفتگو كند: تو نخستين كسى هستى كه به خدا ايمان آوردى، و از همه نسبت به پيمان هاى الهى باوفاترى، و در اطاعت فرمان خدا پابرجاترى...».(6)

همان گونه كه اشاره كرديم، ده ها روايت در كتب مختلف تاريخ و تفسير و حديث، در اين باره از پيامبر(صلى الله عليه وآله)و ديگران نقل شده است.(7)

جالب اين است: گروهى كه نتوانسته اند سبقت على(عليه السلام) را در ايمان و اسلام انكار كنند ـ به عللى كه ناگفته پيدا است ـ كوشش دارند آن را به نحو ديگرى انكار، يا كم اهميت جلوه دهند.

و بعضى ديگر كوشش دارند، به جاى او «ابوبكر» را بگذارند، كه او اولين مسلمان است.

گاهى، مى گويند: على(عليه السلام) در آن هنگام ده ساله بود و طبعاً نابالغ، بنابراين اسلام او، به عنوان اسلام يك كودك، تأثيرى در قوت و قدرت جبهه مسلمين در برابر دشمن نداشت، (اين سخن را «فخر رازى» در تفسيرش ذيل آيه فوق آورده است).

و اين، به راستى عجيب است، و در واقع ايرادى است بر شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله); زيرا مى دانيم هنگامى كه در «يوم الدّار»، پيامبر(صلى الله عليه وآله)، اسلام را به عشيره و طايفه خود عرضه داشت، هيچ كس آن را نپذيرفت جز على(عليه السلام)، كه برخاست و اعلام اسلام نمود، پيامبر(صلى الله عليه وآله)اسلامش را پذيرفت، و حتى اعلام كرد كه تو برادر، وصىّ و خليفه منى!.

اين حديث را، كه گروهى از حافظان حديث از «شيعه» و «سنى»، در كتب «صحاح» و «مسانيد»، و همچنين گروهى از مورخان اسلام، نقل كرده و بر آن تكيه نموده اند، نشان مى دهد: نه تنها پيامبر(صلى الله عليه وآله)اسلام على(عليه السلام) را در آن سن و سال كم، پذيرفت، بلكه او را به عنوان برادر، وصىّ و جانشين خود معرفى نمود.(8)

و گاهى با اين تعبير كه: «خديجه» نخستين مسلمان از زنان و «ابوبكر» نخستين مسلمان از مردان و على(عليه السلام) نخستين مسلمان از كودكان بود، خواسته اند از اهميت آن بكاهند (اين تعبير را مفسر معروف و متعصب، نويسنده «المنار» ذيل آيه مورد بحث ذكر كرده است).

در حالى كه:

اوّلاً ـ همان گونه كه گفتيم: كمى سن على(عليه السلام) در آن روز، به هيچ وجه از اهميت موضوع نمى كاهد، به خصوص اين كه قرآن درباره حضرت «يحيى» صريحاً مى گويد: وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيّاً: «ما فرمان را به او در حال كودكى داديم».(9)

و درباره عيسى(عليه السلام) نيز مى خوانيم: در حال كودكى به سخن آمد، و به آنها كه درباره او گرفتار شك و ترديد بودند، گفت: إِنِّى عَبْدُ اللّهِ آتانِىَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِى نَبِيّاً: «من بنده خدايم، كتاب آسمانى به من داده، و مرا پيامبر قرار داده است».(10)

هنگامى كه، اين گونه آيات را، با حديثى كه از پيامبر(صلى الله عليه وآله)در بالا نقل كرديم، كه: او على(عليه السلام) را وصىّ، خليفه و جانشين خود قرار داد، ضميمه كنيم، روشن مى شود: سخن «المنار» گفتار تعصب آميزى بيش نيست.

ثانياً ـ اين موضوع از نظر تاريخى مسلّم نيست، كه «ابوبكر» سومين نفرى باشد كه اسلام را پذيرفته است، بلكه در بسيارى از كتب تاريخ و حديث، اسلام آوردن گروه ديگرى را قبل از او، ذكر كرده اند.

اين بحث را، با ذكر اين نكته پايان مى دهيم كه: على(عليه السلام) در سخنانش بارها به اين موضوع، كه: «من اولين مؤمن و اولين مسلمان و نخستين نمازگزار با پيامبرم» اشاره نموده، و موقعيت خود را روشن ساخته است، اين مطلب در بسيارى از نامه هاى آن حضرت نقل شده.

به علاوه، «ابن ابى الحديد»، از دانشمند معروف «ابو جعفر اسكافى معتزلى» نقل مى كند: اين كه بعضى مى گويند: «ابوبكر» سبقت در اسلام داشته، اگر صحيح باشد، چرا خودش در هيچ مورد به اين موضوع، بر فضيلت خود استدلال نكرده است، و هيچ يك از هواداران او از صحابه چنين ادعائى را نكرده اند.(11)

* * *

1 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 5، صفحه 3075 ـ «بحار الانوار»، جلد 38، صفحه 235 (با اندكى تفاوت) ـ «المناقب»، جلد 2، صفحه 11 (با اندكى تفاوت) ـ «معرفة علوم الحديث»، صفحات 22 و 23 (دار الآفاق الجديدة، بيروت، 1400 هـ .ق، طبع چهارم).

2 ـ «الغدير»، جلد 3، صفحات 237 و 238 ـ «شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد»، جلد 4، صفحه 118 ـ «الاستيعاب»، جلد 3، صفحه 1092 (دار الجبل، بيروت، طبع اول، 1412 هـ .ق).

3 ـ «الغدير»، جلد 3، صفحات 237 و 238 (دار الكتاب العربى) ـ «شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد»، جلد 13، صفحه 244 (دار احياء الكتب العربية).

4 ـ حديث فوق، طبق نقل «الغدير» («الغدير»، جلد 3، صفحه 21 و 220، دار الكتاب العربى، چاپ چهارم،
1397 هـ .ق) در «مستدرك حاكم»، جلد 2، صفحه 136 (جلد 3، صفحه 147، دار الكتب العلمية، بيروت، 1411 هـ .ق، طبع اول)، و «استيعاب»، جلد 2، صفحه 457 (جلد 3، صفحه 1091، دار الجبل، بيروت، طبع اول، 1412 هـ .ق)، و «شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد»، جلد 3، صفحه 258، و جلد 13، صفحه 229 آمده است.

5 ـ در همان مدرك («الغدير»، جلد 2، صفحه 313 و جلد 3، صفحه 21، دار الكتاب العربى، چاپ چهارم، 1397 هـ .ق)، اين حديث از «طبرانى» و «بيهقى» و «هيثمى» در «مجمع البيان»، و «حافظ گنجى» در «كفاية» و «إِكمالِ كنز العمال» («كنز العمال»، جلد 11، صفحه 616، موسسة الرساله بيروت) نقل شده است.

«بحار الانوار»، جلد 38، صفحات 127 و 210، و جلد 40، صفحه 50، و جلد 89، صفحه 26 ـ «امالى صدوق»، صفحه 205 (انتشارات كتابخانه اسلامية) ـ و «امالى شيخ طوسى»، صفحات 147، 210 و 250، انتشارات دار الثقافة، (با اندكى تفاوت).

6 ـ اين حديث، طبق نقل «الغدير» («الغدير»، جلد 3، صفحه 221، دار الكتاب العربى، چاپ چهارم، 1397 هـ .ق) در كتاب «حلية الاولياء»، جلد اول، صفحه 66 نقل شده است ـ «الصراط المستقيم»، جلد 1، صفحه 330 (چاپ كتابخانه حيدريه، 1384 هـ .ق) ـ «بحار الانوار»، جلد 38، صفحه 230 ـ «مناقب»، جلد 2، صفحه 6 (مؤسسه انتشارات علامه، 1379 هـ .ق).

7 ـ علاقمندان مى توانند براى توضيح بيشتر، به جلد سوم «الغدير»، صفحات 220 تا 240، و كتاب «احقاق الحق»، جلد 3، صفحات 114 تا 120 مراجعه نمايند.

8 ـ اين حديث، به عبارات مختلف نقل شده، و آنچه در بالا آورديم عبارتى است كه «ابو جعفر اسكافى» در كتاب «نهج العثمانيه»، و «برهان الدين» در «انباء نجباء الانباء»، و «ابن اثير» در «كامل» و بعضى ديگر نقل كرده اند (براى توضيح بيشتر به جلد دوم «الغدير»، صفحات 278 تا 286 مراجعه كنيد).

9 ـ مريم، آيه 12.

10 ـ مريم، آيه 30.

11 ـ «الغدير»، جلد 3، صفحه 240 ـ «شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد معتزلى»، جلد 13، صفحه 224 (كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى).

▲4 ـ آيا همه صحابه افراد صالحى بودند؟

سابقاً به اين موضوع اشاره كرديم كه: دانشمندان اهل سنت، معمولاً معتقدند: همه ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله)پاك، درستكار، صالح، شايسته و اهل بهشتند.

در اينجا، به تناسب آيه فوق، كه بعضى آن را دليل قاطعى بر ادعاى فوق گرفته اند، بار ديگر اين موضوع مهم را كه سرچشمه دگرگونى هاى زيادى در مسائل اسلامى مى شود، مورد تجزيه و تحليل قرار مى دهيم:

بسيارى از مفسران اهل سنت، اين حديث را ذيل آيه فوق نقل كرده اند كه: «حميد بن زياد »مى گويد: نزد «محمّد بن كعب قرظى» رفتم و به او گفتم: درباره اصحاب رسول خدا(صلى الله عليه وآله) چه مى گوئى؟

گفت: جَمِيْعُ أَصْحابِ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) فِى الْجَنَّةِ مُحْسِنُهُمْ وَ مُسِيْئُهُم!:

«همه ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله) در بهشتند، اعم از نيكوكار و بدكار و گنهكار»!

گفتم: اين سخن را از كجا مى گوئى؟

گفت: اين آيه را بخوان «وَ السّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِيْنَ وَ الأَنْصارِ...» تا آنجا كه مى فرمايد: «رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ».

سپس گفت: اما درباره تابعين شرطى قائل شده، و آن اين است كه: آنها بايد تنها در كارهاى نيك از صحابه پيروى كنند (فقط در اين صورت اهل نجاتند، و اما صحابه چنين قيد و شرطى را ندارند).(1)

ولى اين ادعا، به دلائل زيادى مردود و غير قابل قبول است; زيرا:

اوّلاً ـ حكم مزبور در آيه فوق شامل تابعين هم مى شود، و منظور از تابعان همان گونه كه اشاره كرديم: تمام كسانى هستند كه از روش مهاجران و انصار نخستين، و برنامه هاى آنها پيروى مى كنند، بنابراين بايد تمام امت بدون استثناء اهل نجات باشند!

و اما اين كه، در حديث «محمّد بن كعب» از اين موضوع جواب داده شده كه: خداوند در تابعين قيد احسان را ذكر كرده، يعنى از برنامه نيك و روش صحيح صحابه پيروى كنند، نه از گناهانشان، اين سخن از عجيب ترين بحث ها است.

چرا كه مفهومش، اضافه «فرع» بر «اصل» است، جائى كه شرط نجات تابعان و پيروان صحابه اين باشد كه: در اعمال صالح از آنها پيروى كنند، به طريق اولى بايد اين شرط در خود صحابه بوده باشد.

و به تعبير ديگر، خداوند در آيه فوق مى گويد: رضايت و خشنودى او شامل حال همه مهاجران و انصار نخستين، كه داراى برنامه صحيح بودند و همه پيروان آنها است، نه اين كه مى خواهد مهاجران و انصار را چه خوب باشند و چه بد، مشمول رضايت خود قرار دهد، اما تابعان را با قيد و شرط خاصى بپذيرد.

ثانياً ـ اين موضوع با دليل عقل به هيچ وجه سازگار نيست; زيرا عقل، هيچ گونه امتيازى براى ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله)بر ديگران قائل نمى باشد، چه تفاوتى ميان «ابو جهل ها» و كسانى است كه نخست ايمان آوردند، سپس از آئين او منحرف شدند.

و چرا كسانى كه سال ها و قرن ها بعد از پيامبر(صلى الله عليه وآله)قدم به اين جهان گذاردند، و فداكارى ها و جانبازى هاى آنها در راه اسلام، كمتر از ياران نخستين پيامبر(صلى الله عليه وآله)نبود ـ بلكه اين امتياز را داشتند كه: پيامبر(صلى الله عليه وآله) را ناديده، شناختند، و به او ايمان آوردند ـ مشمول اين رحمت و رضايت الهى نباشند.

قرآنى كه مى گويد: گرامى ترين شما نزد خدا، پرهيزكارترين شما است، چگونه اين تبعيض غير منطقى را مى پسندد؟

قرآنى كه در آيات مختلفش، به ظالمان و فاسقان لعن مى كند، و آنها را مستوجب عذاب الهى مى شمرد، چگونه اين «مصونيت غير منطقى صحابه» را، در برابر كيفر الهى مى پسندد؟

آيا اين گونه لعن ها و تهديدهاى قرآن قابل استثناء است، و گروه خاصى از آن خارج اند؟ چرا و براى چه؟!

از همه گذشته، آيا چنين حكمى به منزله چراغ سبز دادن به صحابه، نسبت به هر گونه گناه و جنايت محسوب نمى شود؟

ثالثاً ـ اين حكم، با متون تاريخ اسلامى به هيچ وجه سازگار نيست; زيرا بسيار كسانى بودند كه روزى در رديف مهاجران و انصار بودند، و سپس از راه خود منحرف شدند، و مورد خشم و غضب پيامبر(صلى الله عليه وآله)، كه توأم با خشم و غضب خدا است قرار گرفتند.

آيا در آيات قبل، داستان «ثعلبة بن حاطب انصارى» را نخوانديم، كه چگونه منحرف گرديد و مغضوب پيامبر(صلى الله عليه وآله)شد؟

روشن تر بگوئيم: اگر منظور آنها اين است كه: صحابه پيامبر(صلى الله عليه وآله)، عموماً مرتكب هيچ گونه گناهى نشدند و معصوم و پاك از هر معصيتى بودند، اين از قبيل انكار بديهيات است.

و اگر منظور آن است كه: آنها گناه كردند و اعمال خلافى انجام دادند، ولى باز هم خدا از آنها راضى است، مفهومش اين است كه: خدا رضايت به گناه داده است!

چه كسى مى تواند «طلحه» و «زبير»، كه در آغاز از ياران خاص پيامبر(صلى الله عليه وآله)بودند، و همچنين «عايشه» همسر پيامبر(صلى الله عليه وآله)را، از خون هفده هزار نفر مردم مسلمانى كه خونشان در ميدان جنگ «جمل» ريخته شد تبرئه كند؟

آيا خدا به اين خون ريزى ها راضى بود؟

آيا مخالفت با على(عليه السلام) خليفه پيامبر(صلى الله عليه وآله) ـ كه اگر فرضاً خلافت منصوص او را نپذيريم ـ حداقل، با اجماع امت برگزيده شده بود، و شمشير كشيدن به روى او و ياران وفادارش، چيزى است كه خدا از آن خشنود و راضى باشد؟

حقيقت اين است كه: طرفداران فرضيه «تنزيه صحابه»، با اصرار و پافشارى روى اين مطلب، چهره پاك اسلام، كه همه جا ميزان شخصيت اشخاص را، ايمان و عمل صالح قرار مى دهد، زشت و بلامنظر ساخته اند.

آخرين سخن اين كه: رضايت و خشنودى خدا، كه در آيه فوق است، روى يك عنوان كلّى قرار گرفته و آن: «هجرت»، «نصرت»، «ايمان» و «عمل صالح» است، تمام صحابه و تابعان، مادام كه تحت اين عناوين قرار داشتند، مورد رضاى خدا بودند، و آن روز كه از تحت اين عناوين خارج شدند، از تحت رضايت خدا نيز خارج گشتند.

از آنچه گفتيم به خوبى روشن مى شود: گفتار مفسر دانشمند، اما متعصّب، يعنى: نويسنده «المنار» كه در اينجا «شيعه» را به خاطر عدم اعتقاد به پاكى و درستى همه صحابه، مورد سرزنش و حمله قرار مى دهد، كمترين ارزشى ندارد، «شيعه» گناهى نكرده، جز اين كه حكم عقل، شهادت تاريخ و گواهى قرآن را در اينجا پذيرفته، و به امتيازات واهى و نادرست متعصبان، گوش فرا نداده است.

* * *

1 ـ تفسير «المنار»، تفسير «فخر رازى»، «آلوسى»، «زاد المسير»، «درّ المنثور» و «شوكانى»، ذيل آيه مورد بحث.

▲5 ـ پرسش هائى پيرامون سخن «محمّد بن كعب قرظى»(1)

صرف نظر از آنچه گفته شد، سؤالات زير درباره تنزيه صحابه با توجه به سخن «محمّد بن كعب قرظى» مطرح است:

1 ـ«محمّد بن كعب قرظى» كيست؟

بر اساس آنچه در كتب تواريخ و سِيَر آمده، نامبرده از بقاياى «بنى قريظه» است ـ پدرش «كعب» به هنگام نبرد رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) با يهود «بنى قريظه» قبل از بلوغ اسير گشت، (پس از بلوغ مسلمان شد) ـ او مدت ها ساكن «كوفه» گرديد، سپس به «مدينه» بازگشت و در آنجا سكونت گزيد (محمّد بن كعب بن حيان بن سليم بن اسد القرظى ابوحمزه... و كانَ أبوهُ مِنْ سُبِىِّ بَنى قُرَيْظَة سَكَنَ الكوفةَ ثُمَّ تَحَوَّلَ إلَى الْمَدِينَةِ فَسَكَنَها...

وَ قالَ الْ بُخارِىُّ: كانَ أَبُوهُ مِمَّنْ لَمْ يَنْبُتْ يَوْمَ قُرَيْظَة فَتُرِكَ.) («تهذيب الكمال»، جلد 26، صفحات 340 و 341، شماره 5573، مؤسسة الرسالة، طبع اول، 1413 هـ .ق).

بر اساس نقل «ترمذى» از «سعد بن قتيبه»: «محمّد بن كعب» در زمان حيات پيامبر متولد شده.

ولى «يعقوب بن شيبه سدوسى» مى گويد: او در اواخر خلافت «على بن ابى طالب»(عليه السلام) سال چهلم هجرت متولد شده است. (قالَ التِّرْمِذى: سَمِعْتُ قُتَيْبَةَ بْنِ سَعْد يَقُولُ: بَلَغَنِى أَنَّ مُحَمَّدَ بْنِ كَعْبَ الْقُرَظِى وُلِدَ فِى حَياتِ النَّبى(صلى الله عليه وآله).

وَ قالَ يَعْقُوبُ بْنِ شَيْبَةِ السَّدُوسى:... وُلِدَ فى آخِرِ خِلافَةِ عَلِىَّ بْنِ أَبِى طالِبِ فِى سَنَةِ أَرْبَعينَ.) به كتاب «تهذيب الكمال»، جلد 26، صفحه 344 (مؤسسة الرسالة، طبع اول، 1413 هـ .ق) مراجعه فرمائيد.

▲الف ـ سؤال اول:

منظور از «السّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِيْنَ وَ الأَنْصارِ» چه كسانى هستند؟

احتمالات ممكن عبارت است از:

1 ـ مهاجرانِ اولين، مهاجران به «حبشه» به سرپرستى «جعفر بن ابى طالب» باشند و انصار نخستين، اولين گروه اهل «مدينه» كه در بيعت «عقبه اول» خدمت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) رسيدند و پس از آن از «مصعب بن عمير» حمايت نمودند.

2 ـ مهاجرانِ اولين، افراد و گروه هائى باشند كه قبل از ورود پيامبر(صلى الله عليه وآله) به «مدينه»، به آن مكان هجرت كردند; و انصارِ نخستين، كسانى كه اين مهاجران را پناه دادند.

3 ـ مهاجرانِ اولين، كسانى باشند كه در سال هاى آغاز ورود رسول خدا(صلى الله عليه وآله)به «مدينه» مهاجرت نمودند; و انصارِ نخستين، كسانى كه از پيامبر و اين گروه حمايت كردند.

4 ـ مهاجرانِ اولين، كسانى باشند كه تا قبل از نبرد «احزاب» ـ كه شكست «قريش» قطعى شد ـ مهاجرت كردند; و انصارِ نخستين، كسانى كه از اين مهاجران دفاع نمودند (از اين جهت اين زمان مورد توجه قرار مى گيرد كه پس از آن ماجراى «بنى قريظه» و «بنى نضير» پيش آمد و مهاجران به نحوى از كمك هاى انصار بى نياز شدند).

5 ـ مهاجرانِ اولين، كسانى باشند كه تا قبل از «فتح مكّه» مهاجرت نموده; و انصارِ نخستين، كسانى كه تا اين زمان از آنان حمايت كردند.

و جمله «وَ الَّذينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسان» به نسبت هر كدام از اين مقاطع مى تواند معنى خود را داشته باشد.

6 ـ مهاجرينِ اولين، كسانى باشند كه تا قبل از رحلت رسول خدا(صلى الله عليه وآله)مهاجرت نموده; و انصارِ نخستين، كسانى كه تا اين زمان از آنها حمايت داشتند.

اين احتمال بر اين مبنى است كه رضايت خداوند شامل تمام اصحاب پيامبر(صلى الله عليه وآله) (كسانى كه او را ديده اند) بشود، وكسانى كه نديده اند «تابعين» به حساب آيند.

اما بايد خوب توجه كنيم كه طبق آيه، رضايت وخشنودى خداوند شامل «پيشگامانِ از مهاجران و انصار» مى شود، به همين دليل احتمال آخر قابل قبول نيست; زيرا در اين صورت كس ديگرى وجود نخواهد داشت كه صدق غيرپيشگام كند.

به همين نسبت احتمالات پيشين نيز تضعيف مى گردد. خصوصاً كه از آيه 14 سوره «واقعه» استفاده مى شود: «سابِقُون» و پيشگامان تعدا زيادى نبوده اند (وَ قَليلٌ مِنَ الآخِرينَ).

اما آنچه از نوشته هاى اهل تسنن در اين باره آمده اين است:

بعضى گفته اند: مراد از «سابقون الاولون»: الِّذِينَ صَلُّوا الْقِبْلَتَيْنِ: «كسانى هستند كه به سوى دو قبله نماز خوانده اند».(1)

بنابراين كسانى كه پس از تحول قبله، اسلام را پذيرفته اند «سابقون الاولون» نيستند.

«شعبى» گفته است: هُمْ أَهْلُ بَيْعَةِ الرِّضْوانِ وَ كانَتْ بِالْحُدَيْبِيَّةِ: «كسانى هستند كه در بيعت رضوان شركت داشتند كه در حديبيّه انجام شد».(2)

و بعضى ديگر گفته اند: آنها كسانى هستند كه قبل از هجرت، اسلام را پذيرفته اند، و از انصار، اهل بيعت عقبه اُولى، در سال يازدهم بعثت، كه طبق روايات، هفت نفر بودند و همچنين اهل بيعت عقبه ثانيه، در سال دوازدهم كه هفتاد مرد و دو زن بودند.(3)-(4)

اما از نظر نفرات، بيشترين عددى كه براى «سابقون الاولون» شمرده اند، همان است كه در كتاب «سِيَرُ أَعلام النُّبلاء» آمده است كه عبارتند از:

1 ـ خــديجة دختـر خويـلـد 2 ـ عـلـى بـن ابى طالب 3 ـ ابوبكر صديق 4 ـ زيد بن حارثة ـ 5 ـ عثمان 6 ـ زبير 7 ـ سعد بن ابى وقاص 8 ـ طلحة بن عبيداللّه 9 ـ عبد الرحمن بن عوف 10 ـ ابو عبيده جراح 11 ـ ابو سلمة بن عبدالاسد 12 ـ ارقم بن ابى ارقم 13 ـ عثمان بن مظعون جمحى 14 ـ عبيدة بن حارث بن مطلّب 15 ـ سعيد بن زيد بن عمرو بن نفيل عدوى 16 ـ اسماء دختر صديق 17 ـ خبّاب بن ارّت خزاعى 18 ـ عمير بن ابى وقاص 19 ـ عبداللّه بن مسعود هذلى 20 ـ مسعود بن ربيعة 21 ـ سليط بن عمرو بن عبد شمس عامرى 22 ـ عيّاش بن ابى ربيعة بن مغيره مخزومى 23 ـ همسر او اسماء بنت سلامه تميمى 24 ـ خنيس بن حذافه سهمى 25 ـ عامر بن ربيعه عنزى 26 ـ عبداللّه بن جحش بن رئاب اسدى 27 ـ جعفر بن ابى طالب هاشمى 28 ـ همسر او اسماء بنت عميس 29 ـ حاطب بن حارث جمحى 30 ـ همسر او فاطمة دختر مجلل عامرى 31 ـ برادرش خطّاب 32 ـ همسر او فكيهة دختر يسار 33 ـ برادر اين دو: معمر بن حارث 34 ـ سائب فرزند عثمان بن مظعون 35 ـ مطلّب بن أزهر بن عبد عوف زهرى 36 ـ همسر او رملة دختر أبى عوف سهمى 37 ـ نحام، نعيم بن عبداللّه عدوى 38 ـ عامر بن فهيرة، مولى صديق 39 ـ خالد بن سعيد بن عاص بن امية 40 ـ هـمسـر او أمـيمة دختـر خلـف خزاعـى 41 ـ حاطب بن عمرو عامرى 42 ـ ابو حذيفة بن عتبة بن ربيعه عبشمى 43 ـ واقد بن عبداللّه بن عبد مناف تمـيـمى يربوعى 44، 45، 46 و 47 ـ خالـد، عامـر، عاقـل و ايـاس پسـران بكيـر 48 ـ عمار بن ياسر بن عامر عنسى 49 ـ صهـيب بن سنان بن مالك نمرى رومى 50 ـ ابوذر جندب بن جناده غفارى 51 ـ ابو نجيح عمرو بن عنبسه سلمى بجلى.(5)

و پس از اين افراد، أسداللّه حمزة بن عبدالمطلب، و فاروق عمر بن خطاب اسلام آوردند.

با توجه به آنچه در اينجا آمد ـ كه سابقون الاولون تعدادشان مشخص است ـ چگونه مى توان گفت: جميع اصحاب رسول خدا در بهشتند؟

علاوه «محمّد بن كعب» طبق استنباط خود از آيه اين سخن را گفته است و ديگران همه از او نقل كرده اند، در حالى كه عدم صحت اين استنباط كاملاً واضح و روشن است.

و استدلال «فخر رازى» ـ كه بعضى معتقدند «مِن» براى تبعيض و برخى «مِن» را بيانيه مى دانند، بنابراين شامل تمام صحابه مى شود; چرا كه صحابه نسبت به ساير مسلمانان «سابقون الاولون» هستند ـ درست نيست.

1 ـ تفاسير «طبرى»، «شوكانى»، و «درّ المنثور»، ذيل آيه مورد بحث.

2 ـ تفاسير «قرطبى»، «شوكانى»، «آلوسى»، و «كشاف»، ذيل آيه مورد بحث.

3 ـ «آلوسى»، جلد 11، صفحه 7.

4 ـ به تفسير «شوكانى»، جلد 2، صفحه 397، ذيل آيه مورد بحث مراجعه شود.

5 ـ «سِيَرُ أَعلام النُّبلاء»، جلد 1، صفحه 110 (جلد 1، صفحه 126، مؤسسة الرسالة، بيروت، طبع نهم، 1413 هـ .ق).

▲ب ـ سؤال دوم:

آيا رضايت و خشنودى خداوند كه در اين آيه اظهار شده، مفهومش اين است كه اينان در قيامت مورد لطف خدا هستند.

اما در دنيا چنانچه مرتكب خلافى شدند مى بايست حدود اسلامى درموردشان اجراء گردد؟

و يا اين كه: به مناسبت رضايت خداوند از آنها، نه در دنيا مجازات مى شوند و نه در آخرت؟

اگر چنين باشد هيچ گونه مجازات و توبيخى نسبت به آنها نبايد روا داشت در حالى كه تاريخ اسلام خلاف اين را نشان مى دهد.

▲ج ـ سؤال سوم:

آيا رضايت خداوند شامل تمام گناهان ـ حتى شرك ـ نيز مى شود؟

يا به گناهان خاصى اختصاص مى يابد؟

كدام يك از گناهان؟

روشن است: سخن «محمّد بن كعب قرظى» مطلق است و هيچ استثنائى در آن وجود ندارد.

و اگر گفته شود: قرآن شرك را استثناء كرده، در ساير موارد نيز بايد به آيات قرآن مراجعه شود.

▲د ـ سؤال چهارم:

خداوند در موارد ديگرى نيز اعلام رضايت كرده، مانند: آيه 18 سوره «فتح» و آيات آخر سوره «بيّنه».

اگر رضايت خداوند شامل شرك نيز بشود، مى بايست «عبداللّه بن سعد بن ابى سرح» كه مرتد شد، و از اسلام بازگشت نيز در بهشت باشد.

و اگر قرار باشد خشنودى خدا شامل عدم مجازات آنها در دنيا بشود، نمى بايست «اصحاب ردّه» مورد تعرض، قتل و كشتار خليفه اول «ابوبكر» قرار گيرند.

و نمى بايست «ابوذر» به وسيله «عثمان» تبعيد شود.

و نمى بايست «عمّار» مورد ضرب و شتم «عثمان» قرار گيرد.

و نمى بايست هيچ كدام از اصحاب پيامبر ـ حداقل در عصر خلفاء ـ مورد تعرض، مجازات و... واقع شوند.

آيا چنين چيزى مورد عمل قرار گرفته است؟

مگر «عايشه»، «عثمان» را «نعثل» نمى خواند و او را لازم القتل نمى دانست؟

مگر او با «طلحه» و «زبير» در برابر «امام على»(عليه السلام) قيام نكردند؟

مگر در «جمل» آن همه جمعيت را به كشتن ندادند؟

و مگر بسيارى از آنها صحابه نبودند؟

با اين پرسش ها آيا چنين عبارتى كه از آقاى «محمّد بن كعب قرظى» در مورد صحابه نقل شده قابل توجيه است؟

از همه اينها كه بگذريم، آيات قبل و بعد از اين آيه، مسلمانان «مدينه» را به دو گروه تقسيم نموده:

گروهى منافق سرسخت و گروهى كه اعمال خوب و بد را به هم آميخته اند.

بر اين اساس: اين دو دسته نمى توانند از لطف و مرحمت خدا در مورد «سابقون اولون» برخوردار باشند.

به نظر مى رسد: در اين زمينه بدون مطالعه سخن گفته شده و آن همه آيات قرآن كه اصحاب را مورد توبيخ و ملامت قرار داده ناديده گرفته شده است.

اين در صورتى است كه نخواهيم بدبينانه سخنى گفته باشيم و گر نه، از «محمد بن كعب قرظى»، بازمانده يهودِ «بنى قريظه» مى بايست بيش از اين براى ايجاد تفرقه ميان مسلمانان انتظار داشت; چرا كه اصل اين گفته از او صادر شده و از دانشمندان اسلامى كسى ديگر چنين برداشتى از اين آيه نكرده است، جز كسانى كه از او پيروى نموده اند.

* * *

101وَ مِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الأَعْرابِ مُنافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفاقِ لاتَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلى عَذاب عَظيم

ترجمه:

101 ـ و از (ميان) اعراب باديه نشينى كه اطراف شما هستند، جمعى منافقند; و از اهل مدينه، گروهى سخت به نفاق پاى بندند، تو آنها را نمى شناسى، ولى ما آنها را مى شناسيم. به زودى آنها را دو بار مجازات مى كنيم (: مجازاتى در دنيا، و مجازاتى به هنگام مرگ); سپس به سوى مجازات بزرگى (در قيامت) فرستاده مى شوند.

تفسير:

▲منافقان مدينه

بار ديگر قرآن مجيد، بحث را متوجه اعمال منافقان و گروه هاى آنها كرده مى فرمايد: «از ميان كسانى كه در اطراف شهر شما مدينه هستند، گروهى منافقند» (وَ مِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الأَعْرابِ مُنافِقُونَ).

يعنى: نبايد تنها توجه خود را به منافقان داخل بيندازيد، بايد هشيار باشيد، منافقان بيرون را نيز زير نظر بگيريد، و مراقب فعاليت هاى خطرناك آنان باشيد.

كلمه «أَعْراب» همان گونه كه سابقاً هم اشاره كرديم، معمولاً به عرب هاى باديه نشين گفته مى شود.

آنگاه اضافه مى كند: «در خود مدينه و از اهل مدينه نيز، گروهى سخت به نفاق پايبندند» (وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفاقِ).

نفاق را تا سر حدّ سركشى و طغيان رسانده، سخت به آن پايبند، و در آن صاحب تجربه اند!

«مَرَدُوا» از ماده «مرد»، (بر وزن سرد)، به معنى طغيان و سركشى و بيگانگى مطلق مى باشد، و در اصل به معنى «برهنگى و تجرد» آمده، و به همين جهت به پسرانى كه هنوز مو در صورتشان نروئيده است «أمرد» مى گويند.

«شجرة مرداء» يعنى: درختى كه هيچ برگ ندارد، و «مارد» به معنى شخص سركش است، كه به كلّى از اطاعت فرمان خارج شده است.

بعضى از مفسران و اهل لغت، اين ماده را به معنى «تمرين» نيز گرفته اند (از جمله در «تاج العروس» و «قاموس» تمرين، يكى از معانى آن ذكر شده است).

و اين، شايد به خاطر آن باشد كه تجرد مطلق از چيزى، و خروج كامل از آن بدون ممارست و تمرين ممكن نيست.

به هر حال، اين گروه از منافقان، چنان از حق و حقيقت عارى، و چنان بر كار خود مسلط بودند كه مى توانستند: خود را در صف مسلمانان راستين جا بزنند، بدون اين كه كسى متوجه نفاق آنها بشود.

اين تفاوت تعبير، درباره منافقان «داخلى» و «خارجى» در آيه فوق، گويا اشاره به اين نكته است كه: منافقان داخلى در كار خود مسلط تر و طبعاً خطرناك ترند، و مسلمانان بايد شديداً مراقب آنها باشند، هر چند منافقان خارجى را نيز، نبايد از نظر دور دارند.

لذا بلافاصله بعد از آن مى فرمايد: «تو آنها را نمى شناسى، ولى ما مى شناسيم» (لاتَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ).

البته، اين اشاره به علم عادى و معمولى پيغمبر(صلى الله عليه وآله) است، ولى هيچ منافات ندارد كه او از طريق وحى، و تعليم الهى، به اسرار آنان كاملاً واقف گردد.

و در پايان آيه، مجازات شديد اين گروه را به اين صورت بيان مى كند كه: «ما به زودى آنها را دو بار مجازات خواهيم كرد، و پس از آن، به سوى عذاب بزرگ ديگرى فرستاده خواهند شد» (سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلى عَذاب عَظيم).

در اين كه «عذاب عظيم»، اشاره به مجازات هاى روز قيامت است شكى نيست، ولى در اين كه، آن دو عذاب ديگر چه نوع عذابى است، در ميان مفسران گفتگو است، و احتمالات متعددى پيرامون آن داده اند.

اما، بيشتر چنين به نظر مى رسد: يكى از اين دو عذاب، همان مجازات اجتماعى آنها به خاطر رسوائيشان و كشف اسرار درونيشان مى باشد، كه به دنبال آن تمام حيثيت اجتماعى خود را از دست مى دهند، و شاهد آن را در آيات گذشته خوانديم، و در بعضى از احاديث نيز آمده كه: وقتى كار اين گروه به مراحل خطرناك مى رسيد، پيامبر(صلى الله عليه وآله)آنها را با نام و نشان معرفى مى كرد، و حتى از مسجد بيرون مى ساخت!(1)

و مجازات دوم، همان است كه در آيه 50 سوره «انفال» به آن اشاره شده، آنجا كه مى فرمايد: وَ لَوْ تَرى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذينَ كَفَرُوا الْمَلائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ...: «هر گاه كافران را به هنگامى كه فرشتگان مرگ جان آنها را مى گيرند، ببينى كه چگونه به صورت و پشت آنها مى كوبند، و مجازات مى كنند، به حال آنها تأسف خواهى خورد...».

اين احتمال نيز وجود دارد كه: مجازات دوم، اشاره به ناراحتى هاى درونى و شكنجه هاى روانى بوده باشد، كه بر اثر پيروزى همه جانبه مسلمانان، دامن اين گروه را گرفت.

* * *

102وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً عَسَى اللّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ

ترجمه:

102 ـ و گروهى ديگر، به گناهان خود اعتراف كردند; و كار خوب و بد را به هم آميختند; اميد مى رود كه خداوند توبه آنها را بپذيرد; به يقين، خداوند آمرزنده و مهربان است!

شأن نزول:

در مورد شأن نزول آيه فوق، رواياتى نقل شده، كه در بيشتر آنها به نام «ابو لبابه انصارى» برخورد مى كنيم، طبق روايتى: او با دو يا چند نفر ديگر از ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله)، از شركت در جنگ «تبوك» خوددارى كردند، و هنگامى كه آيات قرآن در مذمت متخلفين را شنيدند، بسيار ناراحت و پشيمان گشتند، خود را به ستون هاى مسجد پيغمبر(صلى الله عليه وآله)بستند.

هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)از جنگ بازگشت و از حال آنها خبر گرفت، عرض كردند: آنها سوگند ياد كرده اند كه خود را از ستون باز نكنند، تا اين كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)آنها را باز نمايد.

رسول خدا(صلى الله عليه وآله)فرمود: من نيز سوگند ياد مى كنم، چنين كارى را نخواهم كرد، مگر اين كه خداوند به من اجازه دهد.

آيه فوق نازل شد كه خداوند توبه آنها را پذيرفته، و پيامبر(صلى الله عليه وآله) آنها را از ستون مسجد باز كرد.

آنها به شكرانه اين موضوع، همه اموال خود را به پيامبر تقديم داشتند، و عرض كردند:

اين همان اموالى است كه به خاطر دلبستگى به آن، ما از شركت در جهاد خوددارى كرده ايم، همه اينها را از ما بپذير و در راه خدا انفاق كن!

پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود: هنوز دستورى در اين باره بر من نازل نشده است، چيزى نگذشت كه آيه بعد نازل شد، و دستور داد: پيامبر قسمتى از اموال آنها را برگيرد، و مطابق بعضى از روايات، يك سوم از اموال آنها را پذيرفت.(1)

در پاره اى ديگر از روايات مى خوانيم: آيه فوق درباره «ابو لبابه» و راجع به داستان «بنى قريظه» است.

«بنى قريظه» گروهى از «يهود» بودند، با «ابو لباله» مشورت كردند آيا تسليم حكم پيامبر(صلى الله عليه وآله)بشوند يا نه؟

او گفت: اگر تسليم شويد همه شما را سر مى برند! سپس از اين گفته خود پشيمان شد و توبه كرد، و خود را به ستون مسجد بست و تا آيه فوق نازل شد و خداوند توبه او را پذيرفت.(2)

1 ـ در «بحار الانوار»، جلد 21، صفحه 121 حديثى به اين معنى اشاره دارد.

2 و 3 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث، و تفاسير ديگر ـ «بحار الانوار»، جلد 22، صفحات 67، 93 و 94، و جلد 21، صفحه 201 ـ تفسير «قمى»، جلد 1، صفحات 303 و 304 (دار الكتاب، 1404 هـ . ق).

تفسير:

▲توبه كاران

پس از اشاره به وضع منافقان داخل و خارج «مدينه» در آيه قبل، در اينجا به وضع گروهى از مسلمانان گناهكار، كه اقدام به «توبه» و جبران اعمال سوء خود كردند اشاره مى كند و مى فرمايد: «گروه ديگرى از آنها به گناهان خود اعتراف كردند» (وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ).

«و اعمال صالح و ناصالح را به هم آميختند» (خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً).

پس از آن مى افزايد: «اميد مى رود كه خداوند توبه آنها را بپذيرد» و رحمت خويش را به آنان بازگرداند (عَسَى اللّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ).

«زيرا خداوند آمرزنده و مهربان است»، داراى رحمتى وسيع و گسترده (إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ).

تعبير به «عَسى» در آيه فوق، كه معمولاً در موارد اميدوارى و احتمال پيروزى، توأم با احتمال عدم پيروزى به كار مى رود، شايد به خاطر آن است كه: آنها را در ميان بيم و اميد، و خوف و رجاء، كه دو وسيله تكامل و تربيت است قرار دهد.

اين احتمال نيز وجود دارد كه: تعبير به «عَسى» اشاره به اين باشد كه: علاوه بر توبه و ندامت و پشيمانى، بايد در آينده كارهاى ديگرى را انجام دهند، و گذشته را با اعمال نيك خود جبران نمايند.

ولى با توجه به اين كه، آيه را با بيان غفران و رحمت الهى تكميل مى كند، جنبه اميدوارى در آن غلبه دارد.

اين نكته نيز روشن است: نزول آيه درباره «ابو لبابه» و يا ساير متخلفان جنگ «تبوك»، مفهوم وسيع آيه را به آن اختصاص نمى دهد، بلكه تمام افرادى كه اعمال نيك و بد را به هم آميخته اند، و از كارهاى بد خويش پشيمانند را فرا مى گيرد.

و لذا از بعضى دانشمندان نقل شده: آيه فوق اميدبخش ترين آيات قرآن است، كه درها را به روى گنهكاران گشوده، و توبه كاران را به سوى خود دعوت مى كند.

* * *

103خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَ اللّهُ سَميعٌ عَليمٌ

104أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَأْخُذُ الصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اللّهَ هُوَ التَّوّابُ الرَّحيمُ

105وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

ترجمه:

103 ـ از اموال آنها صدقه اى (به عنوان زكات) بگير، تا به وسيله آن، آنها را پاك سازى و پرورش دهى! و (به هنگام گرفتن زكات،) به آنها دعا كن; كه دعاى تو، مايه آرامش آنهاست; و خداوند شنوا و داناست!

104 ـ آيا نمى دانستند كه فقط خداوند توبه را از بندگانش مى پذيرد، و صدقات را مى گيرد، و خداوند توبه پذير و مهربان است؟!

105 ـ بگو: «عمل كنيد! خداوند و فرستاده او و مؤمنان، اعمال شما را مى بينند! و به زودى، به سوى داناى نهان و آشكار، بازگردانده مى شويد; و شما را به آنچه عمل مى كرديد، خبر مى دهد»!

تفسير:

▲«زكات» عامل پاكى فرد و جامعه

در نخستين آيه مورد بحث، اشاره به يكى از احكام مهم اسلامى، يعنى: مسأله «زكات» شده است، و به عنوان يك قانون كلى به پيامبر(صلى الله عليه وآله)چنين دستور مى دهد: «از اموال آنها صدقه اى (به عنوان زكات) بگير»! (خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً).

كلمه «مِن» كه براى بيان «تبعيض» است، نشان مى دهد: «زكات» همواره جزئى از مال را تشكيل مى دهد، نه همه آن و نه قسمت عمده آن را.

آنگاه به دو قسمت از فلسفه اخلاقى، روانى و اجتماعى «زكات» اشاره كرده مى فرمايد: «تو با اين كار آنها را پاك مى كنى و نموّ مى دهى» (تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها).

آنها را از رذائل اخلاقى، از دنياپرستى و بخل و امساك پاك مى كنى، و نهال نوع دوستى، سخاوت، و توجه به حقوق ديگران را در آنها پرورش مى دهى.

از اين گذشته، مفاسد و آلودگى هائى كه در جامعه به خاطر فقر و فاصله طبقاتى، و محروميت گروهى از جامعه به وجود مى آيد، با انجام اين فريضه الهى برمى چينى، و صحنه اجتماع را از اين آلودگى ها پاك مى سازى.

و نيز، همبستگى اجتماعى و نموّ و پيشرفت اقتصادى را، در سايه اين گونه برنامه ها تأمين مى نمائى.

بنابراين حكم، «زكات» هم «پاك كننده فرد و اجتماع» است، هم نموّدهنده بذرهاى فضيلت در افراد، و هم سبب پيشرفت جامعه، و اين رساترين تعبيرى است كه درباره «زكات» مى توان گفت.

از يكسو، آلودگى ها را مى شويد و از سوى ديگر تكامل آفرين است.

اين احتمال نيز، در معنى آيه داده شده كه: فاعل «تُطَهِّرُهُم» زكات باشد، و فاعل «تُزَكِّيهِم» پيامبر(صلى الله عليه وآله)، بنابراين، معنى آيه چنين خواهد بود: زكات آنها را پاك مى كند، و به وسيله آن تو آنها را پرورش مى دهى.

ولى اظهر اين است كه: فاعل در هر دو، شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى باشد، همان گونه كه در آغاز، معنى كرديم، هر چند از نظر نتيجه تفاوت چندانى ميان اين دو تعبير وجود ندارد.

پس از آن، اضافه مى كند: «هنگامى كه از آنها زكات مى گيرى، براى آنها دعا كن، و به آنها درود بفرست»! (وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ).

اين نشان مى دهد كه: حتى در برابر انجام وظائف واجب، بايد از مردم تشكر و تقدير كرد، و مخصوصاً از طريق معنوى و روانى آنها را تشويق نمود.

لذا در روايات مى خوانيم: هنگامى كه مردم «زكات» خود را خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى آوردند، پيامبر(صلى الله عليه وآله)با جمله «أَللّهُمَّ صَلِّ عَلَيْهِم» به آنها دعا مى كرد.(1)

سپس مى افزايد: «اين دعا و درود تو، مايه آرامش خاطر آنهاست» (إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ).

چرا كه از پرتو اين دعا، رحمت الهى بر دل و جان آنها نازل مى شود، آن گونه كه آن را احساس مى كنند، به علاوه قدردانى پيامبر(صلى الله عليه وآله)و يا كسانى كه در جاى او قرار مى گيرند، و «زكات» اموال مردم را مى پذيرند، يك نوع آرامش روحى و فكرى به آنها مى بخشد، كه اگر ظاهراً چيزى را از دست داده اند، بهتر از آن را به دست آورده اند.

جالب اين كه: تا كنون نشنيده ايم مأموران وصول ماليات، موظف باشند از مردم تشكر كنند، ولى اين دستور، به عنوان يك حكم مستحب، در برنامه هاى اسلامى، روشنگر عمق جنبه هاى انسانى در احكام است.

و در پايان آيه به تناسب بحثى كه گذشت مى گويد: «خداوند شنوا و دانا است» (وَ اللّهُ سَميعٌ عَليمٌ).

هم دعاى پيامبر(صلى الله عليه وآله)را مى شنود، و هم از نيات زكات دهندگان آگاه است.

* * *

و از آنجا كه بعضى از گنهكاران، مانند: متخلفان جنگ «تبوك» اصرار داشتند: پيامبر(صلى الله عليه وآله)توبه آنها را بپذيرد، در دومين آيه مورد بحث، به اين موضوع اشاره مى كند كه: پذيرش توبه، كار پيامبر نيست.

مى فرمايد: «آيا آنها نمى دانند: تنها خداوند توبه را از بندگانش مى پذيرد»
(أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ).

نه تنها پذيرنده توبه او است، بلكه «زكات و يا صدقات ديگرى را كه به عنوان كفاره گناه و تقرب به پروردگار مى دهند، نيز خدا مى گيرد» (وَ يَأْخُذُ الصَّدَقاتِ).

شك نيست كه گيرنده زكات و صدقات، يا پيامبر(صلى الله عليه وآله)و امام(عليه السلام) و پيشواى مسلمين است و يا افراد مستحق، و در هر صورت خداوند به ظاهر آنها را نمى گيرد، ولى از آنجا كه دست پيامبر و پيشوايان راستين، دست خدا است; ـ چرا كه آنها نماينده خدا هستند ـ گوئى خداوند اين صدقات را مى گيرد.

همچنين، بندگان نيازمندى كه به اجازه و فرمان الهى اين گونه كمك ها را مى پذيرند، آنها نيز در حقيقت نمايندگان پروردگارند، و به اين ترتيب دست آنها نيز دست خدا است.

اين تعبير، يكى از لطيف ترين تعبيراتى است كه، عظمت و شكوه اين حكم اسلامى، يعنى «زكات» را مجسم مى سازد، و علاوه بر تشويق همه مسلمانان به اين فريضه بزرگ الهى، به آنها هشدار مى دهد، در پرداخت «زكات» و «صدقات» نهايت ادب و احترام را به خرج دهند; چرا كه گيرنده خدا است، نكند، همچون افراد كوتاه فكر، چنين تصور كنند: مانعى ندارد شخص نيازمند مورد تحقير قرار گيرد، و يا آن چنان «زكات» را به او بپردازند، كه شخصيتش در هم شكسته شود.

به عكس، بايد همچون بنده خاضعى در مقابل ولى نعمت خود، شرط ادب را در اداى «زكات» و رساندن به اهلش رعايت كنند.

در روايتى از پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى خوانيم: إِنَّ الصَّدَقَةَ تَقَعُ فِى يَدِ اللّهِ قَبْلَ أَنْ تَصِلَ إِلى يَدِ السّائِلِ: «صدقه پيش از آن كه در دست نيازمند قرار بگيرد، به دست خدا مى رسد»!(2)

در حديث ديگرى از امام سجاد(عليه السلام) آمده: إِنَّ الصَّدَقَةَ لاتَقَعُ فِى يَدِ الْعَبْدِحَتّى تَقَعَ فِى يَدِ الرَّبِّ: «صدقه در دست بنده قرار نمى گيرد، مگر اين كه قبلاً در دست خدا قرار بگيرد» (نخست به دست خدا و بعد به دست بنده مى رسد).(3)

حتى در روايتى، تصريح شده: همه اعمال اين آدمى را «فرشتگان» تحويل مى گيرند، جز «صدقه»، كه مستقيماً به دست خدا مى رسد!(4)

اين مضمون كه با عبارات گوناگون در روايات اهل بيت(عليهم السلام) خوانديم، از طرق «اهل تسنن» نيز، از پيامبر(صلى الله عليه وآله)با تعبير ديگرى نقل شده است، در «صحيح مسلم» و «بخارى» چنين آمده است: ما تَصَدَّقَ أَحَدُكُمْ بِصَدَقَة مِنْ كَسْب حَلال طَيِّب ـ وَ لايَقْبَلُ اللّهُ إِلاَّ الطَّيِّبَ ـ إِلاّ أَخَذَهَا الرَّحْمنُ بِيَمِيْنِهِ وَ إِنْ كانَتْ تَمْرَةً فَتَرْبُوا فِى كَفِّ الرَّحْمنِ حَتّى تَكُونَ أَعْظَمَ مِنَ الْجَبَلِ:

«هيچ كس از شما صدقه اى از در آمد حلالى نمى پردازد ـ و البته خداوند جز حلال قبول نمى كند ـ مگر اين كه خداوند با دست راست خود آن را مى گيرد، حتى اگر يك دانه خرما باشد، سپس در دست خدا نموّ مى كند تا بزرگ تر از كوه شود».(5)

اين حديث، كه پر از تشبيه و كنايه هاى پر معنى است، روشنگر اهميت فوق العاده خدمات انسانى، و كمك به نيازمندان، در تعليمات اسلام است.

تعبيرات مختلف ديگرى كه در احاديث در اين زمينه وارد شده، به قدرى جالب و پر اهميت است كه، پرورش يافتگان اين مكتب را، چنان در برابر نيازمندانى كه كمك هاى مالى را مى گيرند خاضع مى كند، كه گوئى شخص نيازمند بر آنها منّت گذارده، و افتخار داده كه آن كمك را از آنان پذيرفته است!

مثلاً از بعضى از احاديث استفاده مى شود: پيشوايان معصوم، گاهى پيش از آن كه صدقه اى را به شخص نيازمند بدهند، نخست دست خود را به علامت احترام و تعظيم مى بوسيدند، سپس آن را به نيازمند مى دادند.(6)

يا اين كه، نخست آن را به نيازمند مى دادند، بعد از او مى گرفتند، و آن را مى بوسيدند و مى بوئيدند، و به او باز مى گردانيدند; چرا كه به دست خدا رسيده بود.(7)

اما، چقدر دوريم ما كه، به هنگام يك كمك جزئى به برادران و خواهران نيازمند خود، آنها را تحقير مى كنيم، و يا با خشونت و بى اعتنائى با آنها رفتار مى نمائيم، و يا حتى گاهى به سوى آنها با بى ادبى پرتاب مى كنيم!!

البته همان گونه كه در جاى خود گفته ايم: اسلام نهايت كوشش خود را به خرج مى دهد، كه در تمام جامعه اسلامى، حتى يك فقير و نيازمند پيدا نشود، ولى بدون شك در هر جامعه اى، افراد از كار افتاده آبرومند، كودكان يتيم، بيماران و مانند آنها، كه توانائى بر توليد ندارند وجود دارد، كه بايد به وسيله «بيت المال» و افراد متمكّن، با نهايت ادب و احترام به شخصيت آنان، بى نياز شوند.

و در پايان آيه، بار ديگر به عنوان تأكيد مى فرمايد: «و خداوند توبه پذير و مهربان است» (وَ أَنَّ اللّهَ هُوَ التَّوّابُ الرَّحيمُ).

* * *

در آخرين آيه، بحث هاى گذشته را به شكل تازه اى مورد تأكيد قرار مى دهد، و به پيامبر(صلى الله عليه وآله)دستور مى دهد: اين موضوع را به همه مردم ابلاغ كن «و بگو اعمال و وظائف خود را انجام دهيد، و بدانيد هم خدا و هم رسولش و هم مؤمنان، اعمال شما را خواهند ديد» (وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ).

اشاره به اين كه: كسى تصور نكند، اگر در خلوتگاه يا در ميان جمع، عملى را انجام مى دهد، از ديدگاه علم خدا مخفى و پنهان مى ماند، بلكه علاوه بر خداوند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان نيز از آن آگاهند.

مى دانيم توجه و ايمان به اين حقيقت، چه اثر عميق و فوق العاده اى در پاك سازى اعمال و نيّات دارد.

معمولاً اگر انسان حسّ كند، حتى يك نفر مراقب او است، وضع خود را چنان مى كند كه مورد ايراد نباشد، چه رسد به اين كه احساس نمايد، خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله)و مؤمنان از اعمال او آگاه مى شوند.

اين آگاهى، مقدمه پاداش و يا كيفرى است كه در جهان ديگر در انتظار او است، لذا به دنبال اين جمله مى افزايد: «و به زودى به سوى كسى كه آگاه از پنهان و آشكار است باز مى گرديد، و شما را به آنچه عمل كرده ايد خبر مى دهد» (وَ سَتُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) و بر طبق آن جزا خواهد داد.

* * *

1 ـ «نيل الأوطار شوكانى»، جلد 4، صفحه 217 (دار الجليل، بيروت) ـ «مستدرك»، جلد 7، صفحه 136، حديث 7838 ـ 1، چاپ آل البيت (با اندكى تفاوت) ـ «تذكرة الفقهاء علامه حلّى»، جلد 1، صفحه 242، طبع قديم (جلد 5، صفحه 324، چاپ آل البيت، طبع اول، 1414 هـ .ق) و...

2 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «وسائل الشيعه»، جلد 9، صفحات 433 و 434، چاپ آل البيت (با اندكى تفاوت) ـ «بحار الانوار»، جلد 93، صفحات 125، 127 و 129 ـ «مستدرك»، جلد 7، صفحه 159، با اندكى تفاوت (چاپ آل البيت).

3 ـ تفسير «عياشى»، جلد 2، صفحه 108 (چاپخانه علميه) ـ «بحار الانوار»، جلد 93، صفحه 129 ـ تفسير «صافى»، ذيل آيه مورد بحث ـ «مستدرك»، جلد 7، صفحه 155 (چاپ آل البيت).

4 ـ تفسير «عياشى» (طبق نقل تفسير «برهان»)، ذيل آيه مورد بحث ـ «وسائل الشيعه»، جلد 9، صفحه 434 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 93، صفحات 125، 128 و 129.

5 ـ تفسير «المنار»، جلد 11، صفحه 33 (اين حديث از طرق اهل بيت(عليهم السلام) از امام صادق(عليه السلام) نيز نقل شده، به جلد 93 «بحار الانوار»، صفحات 122 و 134، و جلد 47، صفحه 337 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 9، صفحه 381، چاپ آل البيت مراجعه شود).

6 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 9، صفحه 433 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 93، صفحه 134.

7 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 9، صفحه 434 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 93، صفحات 125 و 128.

نكته ها:

▲1 ـ دقت در آيه اخذ زكات و توجه به نكات لازم

الف ـ از شأن نزولى كه براى آيات گذشته ذكر كرديم، به خوبى روشن مى شود: اين آيه پيوند نزديكى با آيه قبل يعنى ماجراى توبه «ابو لبابه» و يارانش دارد; زيرا آنها به شكرانه قبول توبه هايشان، اموال خود را نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) آوردند، و او تنها قسمتى از آن را برگرفت.

اما اين شأن نزول، هيچ گاه منافات با اين ندارد كه، آيه بيان يك حكم كلى و عمومى در مورد «زكات اموال» بوده باشد، و اين كه بعضى از مفسران، تضادى ميان اين دو پنداشته اند درست نيست، همان گونه كه در ساير آيات قرآن و شأن نزول ها كراراً گفته ايم.

تنها سؤالى كه در اينجا باقى مى ماند، اين است كه: طبق روايتى پيامبر(صلى الله عليه وآله)، يك سوم اموال «ابو لبابه» و يارانش را پذيرفت،(1) در حالى كه مقدار «زكات» در هيچ يك از موارد آن يك سوم نيست، در «گندم» و «جو» و «خرما» و «مويز» گاهى يك دهم و گاهى يك بيستم است، و در «طلا» و «نقره» تقريباً 5/2 درصد مى باشد، و در «چهار پايان» (گاو و گوسفند و شتر) نيز هرگز به يك سوم نمى رسد.

اما اين سؤال را مى توان چنين پاسخ گفت: پيامبر(صلى الله عليه وآله) مقدارى از اموال آنها را به عنوان «زكات»، و مقدار اضافى را تا ثلث، به عنوان «كفاره» گناهانشان، پذيرفت.

بنابراين، پيامبر(صلى الله عليه وآله)«زكات» واجب آنها را گرفته، و مقدار بيشترى از آن را براى پاك سازى از گناهانشان پذيرفته است، كه مجموع هر دو، به يك سوم مى رسيده است.

ب ـ دستور «خُذ» (بگير) دليل روشنى است كه: رئيس حكومت اسلامى مى تواند «زكات» را از مردم بگيرد، نه اين كه منتظر بماند اگر مايل بودند خودشان بپردازند، و اگر نبودند، نه.

ج ـ جمله «صَلِّ عَلَيْهِم»، گر چه خطاب به پيامبر(صلى الله عليه وآله)است، ولى، يك حكم كلى را بيان مى كند; (زيرا قانون كلى اين است: در احكام اسلام ميان پيامبر و ديگران تفاوتى وجود ندارد، و ويژگى هاى پيامبر از نظر احكام، بايد با دليل خاص ثابت شود).

بنابراين، متصديان امور «بيت المال» در هر عصر و زمان، مى توانند با جمله «أَللّهُمَّ صَلِّ عَلَيْهِم» به زكات دهندگان دعا كنند.

با اين حال، تعجب در اين است كه بعضى از متعصبان اهل سنت، صلوات را براى آل پيامبر(صلى الله عليه وآله)مستقلاً جائز نمى دانند، يعنى اگر كسى بگويد: «أَللّهُمَّ صَلِّ عَلَى عَلِىٍّ أَمِيْرَ الْمُؤْمِنِين» يا «صَلِّ عَلى فاطِمَةَ الزَّهْراء» ممنوع مى شمرند، در حالى كه ممنوع بودن اين گونه دعا، دليل مى خواهد نه جواز آن.

به علاوه همان گونه كه در بالا گفتيم: قرآن صريحاً اجازه مى دهد: درباره افراد عادى چنين دعائى شود، چه رسد براى اهل بيت، جانشينان پيامبر(صلى الله عليه وآله).

ولى، چه مى توان كرد، كه تعصب ها گاهى جلو فهم آيات قرآن را نيز مى گيرد.

* * *

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 22، صفحات 93 و 94 ـ تفسير «قمى»، جلد 1، صفحات 303 و 304 (مؤسسه دار الكتاب، 1404 هـ .ق).

▲2 ـ توبه و جبران

همان گونه كه از آيات متعدد قرآن مجيد استفاده مى شود: «توبه» تنها ندامت و پشيمانى از گناه نيست، بلكه بايد توأم با اصلاح و جبران نيز باشد، اين جبران، مخصوصاً ممكن است به صورت كمك هاى بلا عوض به نيازمندان باشد، چنان كه در آيات فوق، و در داستان «ابو لبابه» خوانديم.

و تفاوت نمى كند كه گناه، يك گناه مالى باشد، يا گناه ديگر، چنان كه در ماجراى متخلفان از جنگ «تبوك» خوانديم.

در واقع هدف اين است: روح آلوده به گناه، با عمل صالح و شايسته اى شستشو شود، و پاكى نخستين و فطرى را بازيابد.

* * *

▲3 ـ مسأله «عرض اعمال»

در ميان پيروان مكتب اهل بيت(عليهم السلام)، با توجه به اخبار فراوانى كه از امامان رسيده، عقيده معروف و مشهور بر اين است كه: پيامبر(صلى الله عليه وآله) و امامان از اعمال همه امت آگاه مى شوند، يعنى خداوند از طرق خاصّى اعمال امت را بر آنها عرضه مى دارد.

رواياتى كه در اين زمينه نقل شده، بسيار زياد است و شايد در سر حدّ تواتر باشد، كه چند نمونه را ذيلاً نقل مى كنيم:

از امام صادق(عليه السلام) نقل شده كه فرمود: تُعْرَضُ الأَعْمالُ عَلى رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله)أَعْمالُ الْعِبادِ كُلَّ صَباح، أَبْرارُها وَ فُجّارُها، فَاحْذَرُوها، وَ هُوَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ قُلْ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ سَكَتَ:

«تمام اعمال مردم هر روز صبح به پيامبر عرضه مى شود، اعمال نيكان و بدان، بنابراين مراقب باشيد، و اين مفهوم گفتار خداوند است كه مى فرمايد: وَ قُلْ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ، اين را فرمود و ساكت شد».(1)

در حديث ديگرى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: إِنَّ الأَعْمالَ تُعْرَضُ عَلى نَبِيِّكُمْ كُلَّ عَشِيَّةِ الْخَمِيْسِ فَلْيَسْتَحِ أَحَدُكُمْ أَنْ تُعْرَضَ عَلى نَبِيِّهِ الْعَمَلُ الْقَبِيْحُ!:

«تمامى اعمال شما بر پيامبرتان هر عصر پنج شنبه عرضه مى شود، بنابراين بايد از اين كه عمل زشتى از شما بر پيامبر(صلى الله عليه وآله)عرضه شود شرم كنيد».(2)

باز در روايت ديگرى، از امام على بن موسى الرضا(عليهما السلام) مى خوانيم: شخصى به خدمتش عرض كرد: براى من و خانواده ام دعائى فرما.

فرمود: مگر من دعا نمى كنم؟: وَ اللّهِ إِنَّ أَعْمالَكُمْ لَتُعْرَضُ عَلَيَّ فِي كُلِّ يَوْم وَ لَيْلَة:

«به خدا سوگند، اعمال شما هر شب و روز بر من عرضه مى شود».

راوى اين حديث مى گويد: اين سخن بر من گران آمد، امام متوجه شد و به من فرمود: أَ ما تَقْرَأُ كِتابَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ، هُوَ وَ اللّهِ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طالِب:

«آيا كتاب خداوند عزّوجل را نمى خوانى كه مى گويد: عمل كنيد! خدا و پيامبرش و مؤمنان عمل شما را مى بينند، به خدا سوگند منظور از مؤمنان، على بن ابى طالب (و امامان ديگر از فرزندان او) مى باشد».(3)

البته، در بعضى از اين اخبار، تنها سخن از پيامبر(صلى الله عليه وآله)به ميان آمده، و در پاره اى از على(عليه السلام).

و در بعضى پيامبر و امامان همگى ذكر شده اند، همان طور كه:

بعضى تنها عصر «پنج شنبه» را وقت عرض اعمال مى شمرند.

بعضى همه روز.

بعضى هفته اى دو بار.

بعضى در آغاز هر ماه.

و بعضى به هنگام مرگ و گذاردن در قبر.

روشن است: اين روايات منافاتى با هم ندارند، و همه آنها مى تواند صحيح باشد، درست همانند اين كه در بسيارى از مؤسسات، گزارش كاركرد روزانه را همه روز، و گزارش كار هفته را در پايان هفته، و گزارش كار ماه يا سال را در پايان ماه يا سال، به مقامات بالاتر مى دهند.

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد: آيا از خود آيه فوق، منهاى رواياتى كه در تفسير آن وارد شده است، اين موضوع را مى توان استفاده كرد؟

و يا همان گونه كه مفسران اهل سنت گفته اند: آيه، اشاره به يك مسأله عادى دارد و آن اين كه: انسان هر عملى انجام دهد، خواه نا خواه ظاهر خواهد شد، و علاوه بر خداوند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) و همه مؤمنان از طرق عادى از آن آگاه مى شوند؟

در پاسخ اين سؤال بايد گفت: انصاف اين است كه، در خود آيه شواهدى وجود دارد كه مى رساند مراد اعمالى نيست كه به طور عادى آشكار مى شود و همه از آن اطلاع پيدا خواهند كرد; زيرا:

اوّلاً ـ آيه اطلاق دارد، و تمام اعمال را شامل مى شود، و مى دانيم كه همه اعمال از طرق عادى بر پيامبر(صلى الله عليه وآله)و مؤمنان آشكار نخواهد شد; چرا كه بيشتر اعمال خلاف در پنهانى و به طور مخفيانه انجام مى شود، و در پرده استتار غالباً پوشيده مى ماند، و حتى بسيارى از اعمال نيكِ مستور و مكتوم، چنين است.

و اگر ما ادعا كنيم، همه اعمال اعم از نيك و بد، و يا غالب آنها بر همه روشن مى شود، سخنى بسيار گزاف گفته ايم.

بنابراين، آگاهى پيامبر(صلى الله عليه وآله)و مؤمنان از اعمال مردم، بايد از طرق غير عادى و به تعليم الهى باشد.

ثانياً ـ در پايان آيه مى خوانيم: فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ: «خداوند شما را در قيامت به آنچه عمل كرده ايد آگاه مى سازد».

شك نيست كه اين جمله، تمام اعمال آدمى را اعم از مخفى و آشكار شامل مى شود، و ظاهر تعبير آيه اين است: منظور از عمل، در اول و آخر آيه يكى است، بنابراين، آغاز آيه نيز همه اعمال را چه آشكار و چه پنهان، شامل مى شود، و شك نيست كه آگاهى بر همه اينها، از طرق عادى ممكن نيست.

به تعبير ديگر، پايان آيه از جزاى همه اعمال سخن مى گويد، و آغاز آيه نيز، از اطلاع خداوند و پيامبر و مؤمنان نسبت به همه اعمال بحث مى كند، يكى مرحله آگاهى است، و ديگرى مرحله جزا، و موضوع در هر دو قسمت يكى است.

ثالثاً ـ تكيه روى مؤمنان در صورتى صحيح است كه، منظور همه اعمال، و از طرق غير عادى باشد، و الاّ اعمال آشكار را هم مؤمنان مى بينند و هم غير مؤمنان.

ضمناً اين نكته نيز روشن مى شود كه، منظور از مؤمنان در اين آيه ـ همان گونه كه در روايات فراوانى نيز آمده است ـ تمام افراد با ايمان نيست، بلكه گروه خاصى از آنها است، كه به فرمان خدا از اسرار غيب آگاهند، يعنى: جانشينان راستين پيامبر(صلى الله عليه وآله).

نكته مهمى كه در اينجا بايد به آن توجه داشت، اين است: همان گونه كه سابقاً اشاره كرديم، مسأله عرض اعمال، اثر تربيتى فوق العاده اى در معتقدان به آن دارد; زيرا هنگامى كه من بدانم، علاوه بر خداوند كه همه جا با من است، پيامبر(صلى الله عليه وآله)و پيشوايان محبوب من، همه روز يا همه هفته از هر عملى كه انجام مى دهم، در هر نقطه و هر مكان، اعم از خوب و بد، همه آگاه مى شوند، بدون شك بيشتر رعايت مى كنم، و مراقب اعمال خود خواهم بود.

درست مثل اين كه، كاركنان مؤسسه اى بدانند، همه روز، يا همه هفته، تمام جزئيات اعمال آنها، به مقامات بالاتر گزارش مى شود، و آنها از همه آن اعمال با خبر مى گردند.

* * *

1 ـ «اصول كافى»، جلد اول، صفحه 219، باب عرض الأعمال ـ «وسائل الشيعه»، جلد 16، صفحه 107 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 17، صفحه 131، و جلد 23، صفحه 346.

2 ـ تفسير «برهان»، جلد 2، صفحه 158 ـ «بحار الانوار»، جلد 23، صفحه 344 (با اندكى تفاوت) ـ «بصائر الدرجات»، صفحه 436 (با اندكى تفاوت).

3 ـ «اصول كافى»، جلد 1، صفحه 219، باب عرض الأعمال ـ «وسائل الشيعه»، جلد 16، صفحه 108 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 23، صفحه 347 (با اندكى تفاوت).

▲4 ـ آيا رؤيت به معنى ديدن است؟

معروف در ميان گروهى از مفسران اين است: رؤيت در جمله «فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ...» به معنى معرفت است، نه به معنى علم; چرا كه يك مفعول بيشتر نگرفته، و مى دانيم اگر رؤيت به معنى علم باشد، دو مفعول مى گيرد.

ولى مانعى ندارد كه رؤيت را، به همان معنى اصليش كه مشاهده محسوسات باشد بگيريم، نه به معنى «علم»، و نه به معنى «معرفت»، در مورد اين موضوع كه خداوند همه جا حاضر و ناظر است، و به همه محسوسات احاطه دارد، جاى بحث نيست، و اما در مورد پيامبر(صلى الله عليه وآله)و امامان نيز، مانعى ندارد كه آنها خود اعمال را به هنگام عرضه شدن ببينند; زيرا مى دانيم: اعمال انسان فانى نمى شود، بلكه تا قيامت باقى مى ماند.

* * *

5 ـ شك نيست خداوند قبل از انجام اعمال، از آنها با خبر و آگاه است، و اين كه در آيه با جمله: فَسَيَرَى اللّهُ مى گويد: «به زودى خدا اعمال شما را مى بيند» اشاره به اعمال بعد از وجود و تحقق آنها است.

* * *

106وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لاَِمْرِ اللّهِ إِمّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَ اللّهُ عَليمٌ حَكيمٌ

ترجمه:

106 ـ و گروهى ديگر، به فرمان خدا واگذار شده اند (و كارشان با خداست); يا آنها را مجازات مى كند، و يا توبه آنان را مى پذيرد (، هر طور كه شايسته باشند); و خداوند دانا و حكيم است!

شأن نزول:

جمعى از مفسران گفته اند: آيه فوق، درباره سه نفر از متخلفان جنگ «تبوك» به نام «هلال بن اميه»، «مرارة بن ربيع» و «كعب بن مالك» نازل شده است،(1) كه شرح پشيمانى و چگونگى توبه آنها، در ذيل آيه 118 همين سوره، به خواست خدا خواهد آمد.

از بعضى ديگر از روايات استفاده مى شود: آيه فوق درباره بعضى از «كفار» است، كه در ميدان هاى جنگ با مسلمانان، شخصيت هاى بزرگى مانند: «حمزه» سيد الشهداء، و امثال او را شهيد كردند، سپس دست از شرك برداشته و به آئين اسلام روى آوردند.(2)

تفسير:

در اين آيه، اشاره به گروه ديگرى از گنهكاران شده است، كه پايان كار آنها درست روشن نيست، نه چنانند كه مستحق رحمت الهى باشند، و نه چنانند كه بتوان از آمرزش آنها به كلّى مأيوس بود.

لذا قرآن درباره آنها مى فرمايد: «گروه ديگرى كارشان متوقف بر فرمان خدا است، يا آنها را مجازات مى كند، و يا توبه آنان را مى پذيرد» (وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لاَِمْرِ اللّهِ إِمّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ).

«مُرْجَون» از ماده «ارجاء»، به معنى «تأخير» و «توقيف» است، و در اصل، از «رجاء» به معنى اميدوارى گرفته شده، و از آنجا كه گاهى انسان چيزى را به اميد هدفى به تأخير مى اندازد، اين كلمه به معنى تأخير آمده است، ولى تأخيرى كه با يك نوع اميدوارى توأم است.

در حقيقت، اين گروه، نه چنان ايمان پاك و محكم و اعمال صالح روشنى دارند كه بتوان آنها را سعادتمند و اهل نجات دانست، و نه چنان آلوده و منحرفند كه بشود قلم سرخ به روى آنان كشيد، و آنها را شقاوتمند دانست، تا لطف الهى (البته با توجه به مقتضيات روحى و موقعيت آنان) با آنها چه معامله كند؟

و در پايان آيه اضافه مى كند: خداوند بدون حساب با آنها رفتار نمى كند، بلكه با علم خويش و به مقتضاى حكمتش، با آنها رفتار خواهد نمود; چرا كه «خداوند عليم و حكيم است» (وَ اللّهُ عَليمٌ حَكيمٌ).

سؤال:

در اينجا سؤال مهمى پيش مى آيد، كه مفسران كمتر به بحث جامعى پيرامون آن پرداخته اند، و آن اين كه: اين گروه، با گروهى كه در آيه 102 همين سوره وضع حالشان گذشت چه تفاوتى دارند؟

هر دو گروه جزء گنهكاران بودند، و هر دو از گناه خود توبه كردند; (زيرا گروه اول، با اعتراف به گناه ابراز پشيمانى نمودند، و از جمله «إِمّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ» استفاده مى شود كه، گروه دوم نيز توبه نموده اند).

همچنين، هر دو گروه، در انتظار رحمت الهى هستند، و در ميان «خوف» و «رجاء» قرار دارند.

در پاسخ اين سؤال مى توان گفت: اين دو گروه از دو جهت با هم تفاوت دارند:

1 ـ گروه اول، زود توبه كردند، و آشكارا به علامت پشيمانى ـ همانند «ابو لبابه» ـ خود را به ستون مسجد بستند، خلاصه ندامت خود را با صراحت اظهار داشتند، و آمادگى خود را براى هر گونه جبران بدنى و مالى اظهار كردند.

اما گروه دوم، كسانى بودند كه پشيمانى خود را در آغاز اظهار نكردند، هر چند در دل پشيمان شدند، و اعلام آمادگى براى جبران ننمودند، و در حقيقت مى خواستند به سادگى از گناهان بزرگ خود بگذرند.

اين گروه، كه نمونه آشكار آنها سه نفرى است كه در بالا اشاره شد، و شرح حال آنها به زودى خواهد آمد، در ميان خوف و رجاء باقى ماندند.

لذا مى بينيم، پيامبر(صلى الله عليه وآله)دستور داد: مردم از آنها فاصله بگيرند، با آنها قطع ارتباط كنند، اين وضع، آنان را در محاصره اجتماعى شديدى قرار داد، و سرانجام ناچار شدند از همان راهى بروند كه گروه قبل رفتند، و چون قبولى توبه اين گونه اشخاص، در آن زمان، بايد با نزول آيه اى اعلام مى شد، پيامبر(صلى الله عليه وآله)همچنان در انتظار وحى بود، تا اين كه پس از پنجاه روز، يا كمتر توبه آنان پذيرفته شد.(3)

به همين جهت، در ذيل آيه اى كه درباره گروه اول است، جمله «إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيْم» كه دليل بر پذيرش توبه آنها است وارد شده، ولى درباره گروه دوم، تا زمانى كه مسيرشان را عوض نكرده اند، جمله «وَ اللّهُ عَليمٌ حَكيمٌ» آمده است، كه هيچ نشانه اى از قبول توبه در آن نمى باشد.

البته، جاى تعجب نيست كه در گناهان بزرگ، مخصوصاً در عصر نزول آيات قرآن، ندامت و پشيمانى، براى قبول توبه كافى نباشد، بلكه اقدام به جبران و اعتراف آشكار به گناه، و سپس نزول آيه اى دائر بر قبولى توبه، شرط باشد.

2 ـ فرق ديگرى كه ممكن است ميان اين دو گروه گذاشت، اين است كه: گروه اول، ـ هر چند از يك وظيفه بزرگ اسلامى مانند «جهاد» سر پيچيده بودند، و يا بعضى از اسرار جنگى را به دشمن داده بودند ولى ـ آلوده گناهان عظيمى همانند كشتن «حمزه» سيد الشهداء نشده بودند، لذا پس از توبه و آمادگى براى جبران، خداوند توبه آنها را پذيرفت، اما اقدام به گناهى همچون قتل «حمزه»، چيزى نبود كه بتوان آن را جبران نمود، لذا نجات اين گروه، بسته به فرمان خدا بود، كه آيا آنها را مشمول عفوش مى سازد و يا مجازات مى كند؟.

به هر حال، پاسخ اول، با آن دسته از روايات كه در شأن نزول آيه وارد شده، و آيه مورد بحث را مربوط به سه نفر از متخلفان جنگ «تبوك» مى كند، سازگار است.

در حالى كه پاسخ دوم، با روايات متعددى كه از طرق ائمه اهل بيت(عليهم السلام)وارد شده و مى گويد: اين آيه اشاره به قاتلان «حمزه» و «جعفر» و مانند آنها است، موافقت دارد.(4)

و اگر درست دقت كنيم، اين دو جواب منافاتى با هم ندارند، و ممكن است هر دو در تفسير آيه منظور گردد.

* * *

107وَ الَّذينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ كُفْراً وَ تَفْريقاً بَيْنَ الْمُؤْمِنينَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلاَّ الْحُسْنى وَ اللّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ

108لاتَقُمْ فيهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ يَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فيهِ فيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَ اللّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرينَ

109أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى تَقْوى مِنَ اللّهِ وَ رِضْوان خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى شَفا جُرُف هار فَانْهارَ بِهِ في نارِ جَهَنَّمَ وَ اللّهُ لايَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمينَ

110لايَزالُ بُنْيانُهُمُ الَّذي بَنَوْا ريبَةً في قُلُوبِهِمْ إِلاّ أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَ اللّهُ عَليمٌ حَكيمٌ

ترجمه:

107 ـ (گروهى ديگر از آنها) كسانى هستند كه مسجدى ساختند براى زيان رساندن (به مسلمانان)، و (تقويت) كفر، و تفرقه افكنى ميان مومنان، و كمين گاه براى كسى كه از پيش با خدا و پيامبرش مبارزه كرده بود; آنها سوگند ياد مى كنند كه: «جز نيكى (و خدمت)، نظرى نداشته ايم»! اما خداوند گواهى مى دهد كه آنها دروغگو هستند!

108 ـ هرگز در آن (مسجد به عبادت) نايست! آن مسجدى كه از روز نخست بر پايه تقوا بنا شده، شايسته تر است كه در آن (به عبادت) بايستى; در آن، مردانى هستند كه دوست مى دارند پاكيزه باشند; و خداوند پاكيزگان را دوست دارد!

109 ـ آيا كسى كه شالوده آن را بر تقواى الهى و خشنودى او بنا كرده بهتر است، يا كسى كه اساس آن را بر كنار پرتگاه سستى بنا نموده كه ناگهان در آتش دوزخ فرو مى ريزد؟! و خداوند گروه ستمگران را هدايت نمى كند!

110 ـ (اما) اين بنائى را كه آنها ساختند، همواره به صورت يك وسيله شك و ترديد، در دل هايشان باقى مى ماند; مگر اين كه دل هايشان پاره پاره شود; و خداوند دانا و حكيم است!

شأن نزول:

آيات فوق، درباره گروهى ديگر از منافقان است، كه براى تحقق بخشيدن به نقشه هاى شوم خود، اقدام به ساختن مسجدى در «مدينه» كردند، كه بعداً به نام «مسجد ضرار» معروف شد.

اين موضوع را همه مفسران اسلامى، و بسيارى از كتب حديث و تاريخ ذكر كرده اند، اگر چه در جزئيات آن تفاوت هائى ديده مى شود.

خلاصه جريان، به طورى كه از تفاسير و احاديث مختلف استفاده مى شود، چنين است:

گروهى از منافقان نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله)آمده عرض كردند: به ما اجازه ده مسجدى در ميان قبيله «بنى سالم» (نزديك «مسجد قبا») بسازيم، تا افراد ناتوان، بيمار و پيرمردان از كار افتاده در آن نماز بگزارند، و همچنين در شب هاى بارانى كه گروهى از مردم توانائى آمدن به مسجد شما را ندارند، فريضه اسلامى خود را در آن انجام دهند، و اين در موقعى بود كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)عازم جنگ «تبوك» بود.

پيامبر(صلى الله عليه وآله)به آنها اجازه داد، ولى آنها اضافه كردند: آيا ممكن است شخصاً بيائيد و در آن «نماز» بگزاريد؟

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: من فعلاً عازم سفرم، و هنگام بازگشت به خواست خدا به آن مسجد مى آيم، و در آن نماز مى گزارم.

هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)از «تبوك» بازگشت، نزد او آمده گفتند: اكنون تقاضا داريم به مسجد ما بيائى، در آنجا نماز بگزارى، و از خدا بخواهى ما را بركت دهد، و اين در حالى بود كه هنوز پيامبر(صلى الله عليه وآله)وارد دروازه «مدينه» نشده بود.

در اين هنگام، پيك وحى خدا نازل شد، آيات فوق را آورد، و پرده از اسرار كار آنها برداشت، و به دنبال آن پيامبر دستور داد: مسجد مزبور را آتش زده، بقاياى آن را ويران كنند، و جاى آن را محل ريختن زباله هاى شهر سازند!

اگر به چهره ظاهرى كار اين گروه نگاه كنيم، از چنين دستورى در آغاز، دچار حيرت خواهيم شد.

مگر ساختن مسجد، آن هم براى حمايت از بيماران و پيران، و مواقع اضطرارى، كه در حقيقت، هم يك خدمت دينى است و هم يك خدمت انسانى، كار بدى است كه چنين دستورى درباره آن صادر شده؟

اما هنگامى كه چهره باطنى مسأله را بررسى كنيم، خواهيم ديد اين دستور، چقدر حساب شده بوده است.

توضيح اين كه:

در زمان جاهليت مردى بود به نام «ابو عامر»، كه آئين «نصرانيت» را پذيرفته، و در سلك «راهبان» در آمده بود، از عبّاد و زهّاد به شمار مى رفت، و نفوذ وسيعى در طائفه «خزرج» داشت.

آنگاه كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)به «مدينه» هجرت كرد، و مسلمانان گرد او را گرفتند، و كار اسلام بالا گرفت.

و هنگامى كه مسلمانان در جنگ «بدر» بر مشركان پيروز شدند، «ابو عامر» كه خود روزى از بشارت دهندگان ظهور پيامبر(صلى الله عليه وآله) بود، اطراف خود را خالى ديد، به مبارزه با اسلام برخاست، از «مدينه» به سوى كفار «مكّه» گريخت، و از آنها براى جنگ با پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)استمداد جست، و از قبائل عرب براى اين كار دعوت كرد.

او كه قسمتى از نقشه هاى جنگ «احد» را بر ضد مسلمين رهبرى مى كرد، دستور داد: در ميان دو صف لشكر، گودال هائى بكنند، كه اتفاقاً پيامبر در يكى از آنها افتاد، پيشانيش مجروح شد و دندانش شكست.

هنگامى كه غزوه «احد» پايان يافت، و با تمام مشكلاتى كه مسلمانان در اين ميدان با آن روبرو شدند، آوازه اسلام بلندتر گرديد و در همه جا پيچيد، او از «مدينه» فرار كرد و به سوى «هرقل» پادشاه «روم» رفت، تا از او كمك بگيرد، و با لشكرى براى كوبيدن مسلمانان حركت كند.

ذكر اين نكته نيز لازم است كه: بر اثر اين تحريكات و كارشكنى ها، پيامبر(صلى الله عليه وآله)لقب «فاسق» را به او داده بود.

بعضى مى گويند: مرگ به او مهلت نداد تا خواسته خود را با «هرقل» در ميان بگذارد، ولى در بعضى از كتب ديگر مى خوانيم: او با «هرقل» تماس گرفت و به وعده هاى او دلگرم شد!.

به هر حال، او پيش از آن كه بميرد، نامه اى براى منافقان «مدينه» نوشت، و به آنها نويد داد كه: با لشكرى از «روم» به كمكشان خواهد آمد، مخصوصاً توصيه و تأكيد كرد كه: مركزى براى او در «مدينه» بسازند، تا كانون فعاليت هاى آينده او باشد.

ولى از آنجا كه ساختن چنين مركزى در «مدينه»، به نام دشمنان اسلام، عملاً امكان پذير نبود، منافقان بهتر اين ديدند كه در زير عنوان مسجد، و به عنوان كمك به بيماران و معذوران، اين برنامه را عملى سازند.

سرانجام مسجد ساخته شد، و حتى مى گويند: جوانى آشنا به قرآن را از ميان مسلمانان به نام «مجمع بن حارثه» (يا مجمع بن جاريه) به امامت مسجد برگزيدند.

اما وحى الهى، پرده از روى كار آنها برداشت، و شايد اين كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) قبل از رفتن به «تبوك» دستور نداد، در مقابل آنها شدت عمل به خرج دهند، براى اين بوده كه هم وضع كار آنها روشن تر شود، و هم در سفر «تبوك» ناراحتى فكرى ديگرى از اين ناحيه نداشته باشد.

هر چه بود پيامبر(صلى الله عليه وآله)، نه تنها در آن مسجد نماز نگزارد، بلكه همان گونه كه گفتيم: بعضى از مسلمانان («مالك بن دخشم»، و «معنى بن عدى»، و «عامر بن سكر»، يا «عاصم بن عدىّ») را مأموريت داد، كه مسجد را بسوزانند، و ويران كنند، آنها چنين كردند.

نخست به وسيله آتش سقف مسجد را سوزاندند، و بعد ديوارها را ويران ساختند، و سرانجام محل آن را مركزى براى ريختن زباله ها قرار دادند.(5)

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحات 202 و 204 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.

2 ـ «كافى»، جلد 2، صفحه 407 (دار الكتب الاسلامية) ـ «بحار الانوار»، جلد 20، صفحه 113، و جلد 22، صفحه 97، و جلد 69، صفحات 157 و 165.

3 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحه 202.

4 ـ براى اطلاع از اين روايات به تفسير «نور الثقلين»، جلد 2، صفحه 265، و تفسير «برهان»، جلد 2، صفحه 106 مراجعه شود.

5 ـ «مجمع البيان»، تفسير «ابوالفتوح رازى»، تفسير «المنار»، تفسير «الميزان»، تفسير «نور الثقلين»، و كتب ديگر ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحه 252، باب 30، قصة أبى عامر الراهب و مسجد الضرار و فيه ما يتعلق بغزوة تبوك، و صفحات 253، 255 و 263.

تفسير:

▲بتخانه اى در چهره مسجد!

در آيات گذشته، به وضع گروه هاى مختلفى از مخالفان اشاره شد، و در آيات مورد بحث، گروه ديگرى از آنها را معرفى مى كند، گروهى كه با يك نقشه ماهرانه حساب شده وارد ميدان شدند، ولى لطف الهى به يارى مسلمانان شتافت، و اين نقشه نيز نقش بر آب شد.

در نخستين آيه مى گويد: «گروهى ديگر از آنها كسانى هستند كه مسجدى در مدينه اختيار كردند» كه هدف هاى شومى زير اين نام مقدس نهفته بودند، (وَ الَّذينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً).(1)

آنگاه، هدف هاى آنها را در چهار قسمت زير خلاصه مى كند:

1 ـ منظور آنها اين بود كه: «با اين عمل ضرر و زيانى به مسلمانان برسانند» (ضِراراً).

«ضِرار» به معنى: زيان رسانيدن عمدى است، آنها در واقع درست به عكس آنچه ادعا داشتند، كه هدفشان تأمين منافع مسلمانان و كمك به بيماران و از كار افتادگان است، مى خواستند با اين مقدمات پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را نابود، و مسلمانان را در هم بكوبند، و حتى اگر توفيق يابند نام اسلام را از صفحه جهان براندازند.

2 ـ «تقويت مبانى كفر، و بازگشت دادن مردم به وضع قبل از اسلام» (وَ كُفْراً).

3 ـ «ايجاد تفرقه در ميان صفوف مؤمنان» (وَ تَفْريقاً بَيْنَ الْمُؤْمِنينَ).

زيرا با اجتماع گروهى در اين مسجد، مسجد «قبا» كه نزديك آن بود، و يا مسجد پيامبر(صلى الله عليه وآله)كه از آن فاصله داشت، از رونق مى افتاد.

از اين جمله ـ آن چنان كه بعضى مفسران استفاده كرده اند ـ چنين بر مى آيد كه: نبايد فاصله ميان مساجد آن چنان كم باشد كه، روى اجتماع يكديگر اثر بگذارند.

بنابراين، آنها كه روى تعصب هاى قومى، و يا اغراض شخصى، مساجد را در كنار يكديگر مى سازند، و جماعات مسلمين را آن چنان پراكنده مى كنند كه صفوف جماعت آنها خلوت، بى رونق و بى روح مى شود، عملى بر خلاف اهداف اسلامى انجام مى دهند.

4 ـ آخرين هدف آنها اين بود كه: «مركز و كانونى براى كسى كه با خدا و پيامبرش از پيش مبارزه كرده بود، و سوابق سوئش بر همگان روشن بود بسازند» (وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ) تا از اين پايگاه نفاق، برنامه هاى خود را عملى سازند.

عجب اين است كه، تمام اين اغراض سوء و اهداف شوم را، در يك لباس زيبا و ظاهر فريب پيچيده بودند، «و حتى سوگند ياد مى كردند كه ما جز نيكى، قصد و نظر ديگرى نداشتيم» (وَ لَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلاَّ الْحُسْنى).

و اين است آئين منافقان در هر عصر و زمان، كه علاوه بر استتار در پرده هاى ظاهراً زيبا، متوسل به انواع سوگندهاى دروغين، براى منحرف ساختن افكار عمومى مى شوند.

ولى قرآن اضافه مى كند: «خداوندى كه از اسرار درون همه آگاه است، و غيب و شهود برايش يكسان مى باشد، گواهى مى دهد كه به طور مسلّم آنها دروغگو هستند» (وَ اللّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ).

در اين جمله، انواع تأكيدها براى تكذيب آنان به چشم مى خورد.

نخست اين كه: «جمله اسميه» است.

و ديگر اين كه: كلمه «إِنَّ» براى تأكيد است.

و نيز لام «لَكاذِبُون»، كه به اصطلاح لام ابتدا و براى تأكيد مى باشد.

و همچنين «كاذِبُون» به جاى «فعل ماضى» كه دليل بر استمرار و ادامه دروغگوئى آنان مى باشد.

و به اين ترتيب، خداوند با شديدترين وجهى، سوگندهاى غليظ و شديد آنان را تكذيب مى كند!.

* * *

در آيه بعد، تأكيد بيشترى روى اين موضوع حياتى كرده، به پيامبرش صريحاً چنين دستور مى دهد: «هرگز در اين مسجد قيام به عبادت مكن»! و نماز مگزار! (لاتَقُمْ فيهِ أَبَداً).

بلكه به جاى اين مسجد، «آن مسجدى كه در روز نخست بر اساس تقوا بنا شده شايسته تر است كه در آن به عبادت بايستى» (لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ يَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فيهِ).

نه اين مسجدى كه، شالوده و اساسش از روز نخست، بر «كفر و نفاق»، بى دينى و تفرقه بنا شده است.

كلمه «أَحَقّ» (شايسته تر)، گر چه «افعل التفضيل» است، ولى، در اينجا به معنى مقايسه دو چيز در شايستگى نيامده، بلكه «شايسته» و «ناشايسته»اى را مقايسه مى كند، و اين در آيات قرآن، احاديث، و سخنان روزمره نمونه هاى زيادى دارد.

مثلاً: گاه به شخص ناپاك و دزد مى گوئيم: پاكى و درست كارى براى تو بهتر است، معنى اين سخن آن نيست كه، دزدى و ناپاكى خوب است، ولى پاكى از آن بهتر است، بلكه، مفهومش اين است: پاكى خوب، و دزدى بد و ناشايست است.

مفسران گفته اند: مسجدى كه در جمله فوق به آن اشاره شده، كه شايسته است پيامبر(صلى الله عليه وآله)در آن «نماز» بخواند، همان مسجد «قبا» است، كه منافقان مسجد «ضرار» را در نزديك آن ساخته بودند.

البته اين احتمال نيز داده شده كه: منظور، مسجد پيامبر(صلى الله عليه وآله)و يا همه مساجدى است كه، بر اساس «تقوا» بنا شود، ولى با توجه به تعبير «أَوَّلِ يَوْم» (از روز نخست)، و با توجه به اين كه مسجد «قبا»، نخستين مسجدى بود كه در «مدينه» ساخته شد،(2) احتمال اول مناسب تر به نظر مى رسد، هر چند اين كلمه با مساجدى همچون مسجد پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيز سازگار است.

سپس قرآن اضافه مى كند: علاوه بر اين كه اين مسجد از اساس بر شالوده «تقوا» گذارده شده، «گروهى از مردان در آن به عبادت مشغولند، كه دوست مى دارند خود را پاكيزه نگه دارند، و خدا پاكيزگان را دوست مى دارد» (فيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَ اللّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرينَ).

در اين كه منظور از اين پاكيزگى، پاكيزگى ظاهرى و جسمانى، يا معنوى و باطنى است، در ميان مفسران گفتگو است، در روايتى كه در تفسير «تبيان» و «مجمع البيان»، در ذيل اين آيه از پيامبر(صلى الله عليه وآله)نقل شده چنين مى خوانيم: به اهل مسجد «قبا» فرمود: ماذا تَفْعَلُونَ فِي طُهْرِكُمْ فَإِنَّ اللّهَ تَعالى قَدْ أَحْسَنَ عَلَيْكُمُ الثَّناءَ، قالُوا نَغْسِلُ أَثَرَ الْغائِطِ:

«شما به هنگام پاك ساختن خود، چه كارى انجام مى دهيد كه خداوند اين چنين شما را مدح كرده است؟ عرض كردند: ما اثر مدفوع را با آب مى شوئيم».(3)

رواياتى به همين مضمون از امام باقر(عليه السلام) و امام صادق(عليه السلام) نيز نقل شده است،(4) ولى همان گونه كه بارها اشاره كرده ايم، اين گونه روايات، دليل بر منحصر بودن مفهوم آيه به اين مصداق نيست، بلكه همان گونه كه ظاهر اطلاق آيه گواهى مى دهد، طهارت در اينجا معنى وسيعى دارد، كه هر گونه پاك سازى روحانى از آثار شرك و گناه، و جسمانى از آثار آلودگى به كثافات را شامل مى شود.

* * *

در سومين آيه مورد بحث، مقايسه اى ميان دو گروه به عمل آورده است: مؤمنان، كه مساجدى همچون مسجد «قبا» را بر پايه تقوا بنا نمودند، با منافقانى كه شالوده آن مسجد ديگر را بر كفر، نفاق، تفرقه و فساد قرار مى دادند.

نخست مى گويد: «آيا كسى كه بناى آن مسجد را، بر پايه تقوا و پرهيز از مخالفت فرمان خدا، و جلب خشنودى او نهاده است بهتر است، يا كسى كه شالوده آن را بر لبه پرتگاه سستى در كنار دوزخ نهاده، كه به زودى در آتش جهنم فرو مى ريزد»! (أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى تَقْوى مِنَ اللّهِ وَ رِضْوان خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى شَفا جُرُف هار فَانْهارَ بِهِ في نارِ جَهَنَّمَ).

«بُنْيان» مصدرى است به معنى «اسم مفعول»، يعنى: بنا و ساختمان، و «شَفا» به معنى لبه چيزى است، و «جُرُف» به معنى «حاشيه» نهر و يا چاه است، كه آب زير آن را خالى كرده باشد، و «هار» به معنى شخص يا ساختمان سستى است كه در حال سقوط است.

تشبيه فوق با نهايت روشنى و وضوح، بى ثباتى و سستى كار منافقان، و استحكام و بقاى كار اهل ايمان، و برنامه هاى آنها را روشن مى سازد.

مؤمنان به كسى مى مانند كه، براى بناى يك ساختمان، زمين بسيار محكمى را انتخاب كرده، و آن را از شالوده با مصالحى پر دوام و مطمئن بنا مى كند، اما منافقان به كسى مى مانند كه، ساختمان خود را بر لبه رودخانه اى كه سيلاب زير آن را به كلى خالى كرده، و هر آن در معرض سقوط است مى سازد، همان گونه كه نفاق، ظاهرى دارد و فاقد محتوا، چنين ساختمانى نيز ظاهرى دارد بدون پايه و شالوده.

اين ساختمان هر آن، ممكن است فرو ريزد، مكتب اهل نفاق نيز هر لحظه ممكن است باطن خود را نشان دهد، و به رسوائى بيانجامد.

پرهيزگارى و جلب رضاى خدا، يعنى هماهنگى با واقعيت، و همگامى با جهان آفرينش و نواميس آن، بدون شك عامل بقا و ثبات است.

اما نفاق، يعنى: بيگانگى با واقعيت ها و جدائى از قوانين آفرينش، بدون ترديد عامل زوال و فناست.

و از آنجا كه گروه منافقان، هم به خويشتن ستم مى كنند و هم به جامعه، در پايان آيه مى فرمايد: «خداوند ظالمان را هدايت نمى كند» (وَ اللّهُ لايَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمينَ).

همان گونه كه بارها گفته ايم: «هدايت الهى»، يعنى فراهم ساختن مقدمات براى رسيدن به مقصد، تنها شامل حال گروهى مى شود كه، شايستگى، استحقاق و آمادگى آن را داشته باشند، اما ظالمانى كه از اين شايستگى دورند، هرگز مشمول چنين لطفى نخواهند بود; زيرا خداوند حكيم است، و مشيت و اراده اش بر روى حساب.

* * *

در آخرين آيه، اشاره به لجاجت و سرسختى منافقان كرده، مى گويد: آنها چنان در كار خود سرسختند، در نفاق سرگردان، و در تاريكى و ظلمت كفر حيرانند كه، حتى «بنائى را كه خودشان بر پا كردند، همواره به عنوان يك عامل شك و ترديد، يا يك نتيجه شك و ترديد، در قلوب آنها باقى مى ماند، مگر اين كه دل هاى آنها قطعه، قطعه شود و بميرند» (لايَزالُ بُنْيانُهُمُ الَّذي بَنَوْا ريبَةً في قُلُوبِهِمْ إِلاّ أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ).

آنها در يك حالت حيرت و سرگردانى دائم به سر مى برند، و اين كانون نفاق و مسجد «ضرار»ى كه بر پا كرده، به صورت يك عامل لجاجت و ترديد، در روح آنها همچنان باقى مى ماند، هر چند آن بنا را پيامبر بسوزاند و ويران كند، گوئى نقش آن از دل پر ترديدشان زائل نمى گردد.

و سرانجام مى فرمايد: «و خداوند دانا و حكيم است» (وَ اللّهُ عَليمٌ حَكيمٌ).

اگر به پيامبرش دستور مبارزه و در هم كوبيدن چنين بناى ظاهراً حق به جانبى را داد; به خاطر آگاهى از نيات سوء بناكنندگان، و باطن و حقيقت اين بنا بود، اين دستور عين حكمت، و بر طبق مصلحت و صلاح حال جامعه اسلامى صادر شد، نه يك قضاوت عجولانه بود، و نه زائيده يك هيجان و عصبانيت.

* * *

1 ـ گر چه مفسران درباره تركيب اين جمله از نظر ادبى نظرات مختلفى داده اند، ولى، ظاهر اين است كه: اين جمله عطف است بر جمله هاى گذشته كه در مورد منافقان مى باشد، و تقدير آن چنين است: «وَ مِنْهُمُ الَّذينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً...».

2 ـ «كامل ابن اثير»، جلد دوم، صفحه 107 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 5، صفحه 285، حديث 6562، و جلد 14، صفحات 352 و 356 (چاپ آل البيت).

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحه 254، و جلد 80، صفحه 344، و جلد 97، صفحه 212 ـ «عوالى اللآلى»، جلد 2، صفحه 12 (انتشارات سيّد الشهداء) ـ «فقه القرآن»، جلد 1، صفحه 67 (كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى).

4 ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحات 255 و 256، و جلد 77، صفحه 205، و جلد 80، صفحه 344 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 1، صفحه 357 (چاپ آل البيت).

نكته ها:

▲1 ـ درس بزرگ

داستان «مسجد ضرار»، درسى است براى عموم مسلمانان در سراسر تاريخ زندگيشان، گفتار خداوند و عمل پيامبر(صلى الله عليه وآله)، به روشنى نشان مى دهد: مسلمانان هرگز نبايد آن چنان ظاهربين باشند كه، تنها به قيافه هاى حق به جانب نگاه كنند، و از اهداف اصلى بى خبر و بر كنار مانند.

مسلمان كسى است كه: نفاق و منافق را در هر زمان، در هر مكان، و در هر لباس و چهره بشناسد، حتى اگر در چهره دين و مذهب، و در لباس طرفدارى از قرآن و مسجد بوده باشد!

استفاده از «مذهب بر ضد مذهب»، چيز تازه اى نيست، همواره راه و رسم استعمارگران، و دستگاه هاى جبار، و منافقان، در هر اجتماعى اين بوده كه: اگر مردم گرايش خاصى به مطلبى دارند، از همان گرايش براى اغفال، و سپس استعمار آنها استفاده كنند، و حتى از نيروى مذهب بر ضد مذهب كمك بگيرند.

اصولاً فلسفه ساختن پيامبران قلابى، و مذاهب باطل همين بوده، كه از اين راه، گرايش هاى مذهبى مردم را در مسير دلخواهشان بيندازند.

بديهى است در محيطى مانند «مدينه»، آن هم در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله)، با آن نفوذ فوق العاده اسلام و قرآن، مبارزه آشكار بر ضد اسلام ممكن نبود، و آنچه انجام شده و شكست خورده بود، دليل آن بود، بلكه بايد لامذهبى را در لفّافه مذهب، و باطل را در لباسِ حق، بپيچند و عرضه كنند، تا مردم ساده دل جذب شوند، و نيّات سوء آنها لباس عمل به خود بپوشد.

ولى مسلمان راستين كسى نيست كه، آن چنان سطحى باشد كه فريب اين گونه ظواهر را بخورد، بايد با دقت در عوامل، و دست هائى كه براى اين گونه برنامه ها شروع به كار مى كند، و بررسى قرائن ديگر، به ماهيت اصلى پى ببرد، و چهره باطنى افراد را در پشت چهره ظاهرى ببيند.

مسلمان كسى نيست كه، هر ندائى از هر حلقومى برخاست، همين اندازه كه ظاهراً حق به جانب باشد بپذيرد و به آن لبيك گويد.

مسلمان كسى نيست كه، هر دستى به سويش دراز شد آن را بفشارد، و هر حركت ظاهراً دينى را مشاهده كرد با آن همگام شود، و هر كسى پرچمى به نام مذهب برافراشت، پاى آن سينه زند، و هر بنائى به نام مذهب ساخته شد به سوى آن جذب گردد.

مسلمان بايد هوشيار، آگاه، واقع بين، آينده نگر و اهل تجزيه و تحليل در همه مسائل اجتماعى باشد.

«ديوها» را در لباس «فرشته» بشناسد، «گرگ ها» را در لباس «چوپان» تشخيص دهد، و خود را براى مبارزه با اين دشمنان دوست نما آماده سازد.

يك اصل اساسى در اسلام اين است كه: بايد قبل از همه چيز، نيّات بررسى شود، كه ارزش هر عمل بستگى به نيّت آن دارد، نه به ظاهر آن، گر چه نيّت، يك امر باطنى است، اما ممكن نيست كسى نيتى در دل داشته باشد، ولى اثر آن در گوشه و كنار عملش ظاهر نشود، هر چند در پرده پوشى، فوق العاده استاد و ماهر باشد.

و از اينجا پاسخ اين سؤال روشن مى شود كه: چرا پيامبر(صلى الله عليه وآله) با آن عظمت مقام، دستور داد: مسجد، يعنى خانه خدا را آتش بزنند؟! و مسجدى كه يك ريگ آن را نمى توان بيرون برد، ويران سازند؟! و مكانى را كه اگر آلوده شود بايد فوراً تطهير كنند، مزبله گاه شهر سازند؟!

پاسخ همه اين سؤال ها يك مطلب است، و آن اين كه: مسجد «ضرار»، مسجد نبود، در واقع بتخانه بود، مكان مقدس نبود، كانون تفرقه و نفاق بود، خانه خدا نبود بلكه خانه شيطان بود، و هرگز اسم و عنوان ظاهرى و ماسك ها، واقعيت چيزى را دگرگون نمى سازد.

اين است درس بزرگى كه داستان «مسجد ضرار»، به همه مسلمانان براى همه اعصار و قرون مى دهد.

از اين بحث، اين موضوع نيز روشن مى شود كه: اهميت اتحاد در ميان صفوف مسلمين در نظر اسلام به قدرى زياد است كه، حتى اگر ساختن مسجدى در كنار مسجد ديگر، باعث ايجاد تفرقه، اختلاف و شكاف در ميان صفوف مسلمانان گردد، آن مسجد تفرقه انداز، نامقدس است.

* * *

▲2 ـ نفى به تنهائى كافى نيست!

دومين درسى كه از آيات فوق مى گيريم اين است: خداوند در اين آيات به پيامبر(صلى الله عليه وآله)دستور مى دهد: در مسجد «ضرار» نماز نخوان! بلكه در مسجدى كه بر شالوده تقوا بنا شده است، نماز بخوان!

اين «نفى» و «اثبات» كه از شعار اصلى اسلام، «لا إِلهَ إِلاَّ اللّه»، تا برنامه هاى بزرگ و كوچك ديگر، همه جلوه هاى آن است، اين واقعيت را بيان مى كند كه: هميشه در كنار هر نفى، بايد اثباتى باشد، تا جامه عمل به خود بپوشد.

اگر ما مردم را از رفتن به مراكز فساد نهى مى كنيم، بايد در مقابل آن، كانون هاى پاكى براى اجتماع و ارضاى روح زندگى گروهى بسازيم.

اگر از تفريحات ناسالم جلوگيرى مى كنيم، بايد وسائل تفريحات سالمى فراهم سازيم.

اگر از مدارس استعمارى نهى مى كنيم، بايد فرهنگى سالم و مراكزى پاك براى آموزش و پرورش تشكيل بدهيم.

اگر بى عفتى را محكوم مى سازيم، بايد وسائل «ازدواج» آسان در اختيار جوانان بگذاريم.

آنها كه، تمام قدرت خود را در «نفى» به كار مى اندازند، و در برنامه هايشان خبرى از «اثبات» نيست، يقين داشته باشند، نفيشان هم كمتر به جائى خواهد رسيد.

زيرا اين سنت آفرينش است، كه بايد همه غرائز و احساسات را، از طريق صحيح اشباع كرد; چرا كه اين، برنامه مسلّم اسلام است: «لا» بايد با «إِلاّ» توأم گردد، تا از آن توحيدى حيات بخش متولد شود.

و اين درسى است كه، متأسفانه بسيارى از مسلمانان آن را به دست فراموشى سپرده اند، و باز هم شكايت مى كنند; چرا برنامه هاى اسلامى پيش نمى رود، در حالى كه برنامه اسلام منحصر به نفى نيست، آن چنان كه آنها خيال مى كنند. اما اگر نفى و اثبات را با هم قرين مى ساختند، پيشرفتشان حتمى بود.

* * *

▲3 ـ دو شرط اساسى

سومين درس ارزنده اى كه از جريان «مسجد ضرار»، و آيات فوق فرا مى گيريم اين است كه: يك كانون فعال و مثبت دينى و اجتماعى، كانونى است كه از دو عنصر مثبت تشكيل گردد.

نخست شالوده و هدف آن از آغاز پاك باشد (أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ يَوْم).

و ديگر اين كه، حاميان و پاسدارانش، انسان هائى پاك، درستكار، با ايمان و مصمّم باشند (فيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا).

از ميان رفتن هر يك از اين دو ركن اساسى، باعث فقدان نتيجه، و نرسيدن به مقصد است.

* * *

111إِنَّ اللّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقاتِلُونَ في سَبيلِ اللّهِ فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَيْهِ حَقّاً فِي التَّوْراةِ وَ الإِنْجيلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفى بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذي بايَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ

112التّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السّائِحُونَ الرّاكِعُونَ السّاجِدُونَ الآْمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنينَ

ترجمه:

111 ـ خداوند از مؤمنان، جان ها و اموالشان را خريدارى كرده، كه (در برابرش) بهشت براى آنان باشد; (به اين گونه كه:) در راه خدا پيكار مى كنند، مى كشند و كشته مى شوند; اين وعده حقى است بر او، كه در تورات و انجيل و قرآن ذكر فرموده; و چه كسى از خدا به عهدش وفادارتر است؟! اكنون بشارت باد بر شما، به داد و ستدى كه با خدا كرده ايد; و اين است آن پيروزى بزرگ!

112 ـ توبه كنندگان، عبادت كاران، سپاس گويان، سياحت كنندگان، ركوع كنندگان، سجده آوران، آمران به معروف، نهى كنندگان از منكر، و حافظان حدود (و مرزهاى) الهى، (مؤمنان حقيقى اند); و بشارت ده به (چنين) مؤمنانى!

▲يك تجارت بى نظير

از آنجا كه در آيات گذشته، درباره متخلفان از جهاد سخن به ميان آمد، در اين دو آيه، مقام والاى مجاهدان با ايمان، با ذكر مثال جالبى، بيان شده است.

در اين مثال، خداوند خود را خريدار، و مؤمنان را فروشنده معرفى كرده، و مى فرمايد: «خداوند از مؤمنان جان ها و اموالشان را خريدارى كرده، كه در برابر اين متاع، بهشت براى آنان باشد» (إِنَّ اللّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ).

و از آنجا كه در هر معامله، «پنج ركن اساسى» وجود دارد يعنى: خريدار، فروشنده، متاع، قيمت و سند معامله، خداوند در اين آيه، به تمام اين اركان اشاره كرده است.

خودش را «خريدار»، مؤمنان را «فروشنده»، جان ها و اموال را «متاع» و بهشت را «ثمن» (بها)، براى اين معامله قرار داده است.

منتها، طرز پرداخت اين متاع را با تعبير لطيفى چنين بيان مى كند: «آنها در راه خدا پيكار مى كنند، و دشمنان حق را مى كشند، و يا در اين راه كشته مى شوند و شربت شهادت را مى نوشند» (يُقاتِلُونَ في سَبيلِ اللّهِ فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ).

در حقيقت، محل تحويل متاع، ميدان جهاد است، اعم از جان، و يا اموالى كه در جهاد مصرف مى شود!.

و به دنبال آن به «اسناد» معتبر و محكم اين معامله، كه پنجمين ركن است اشاره كرده، مى فرمايد: «اين وعده حقى است بر عهده خداوند، كه در سه كتاب آسمانى تورات، انجيل و قرآن آمده است» (وَعْداً عَلَيْهِ حَقّاً فِي التَّوْراةِ وَ الإِنْجيلِ وَ الْقُرْآنِ).

البته، با توجه به تعبير «فِى سَبِيْلِ اللّهِ»، به خوبى روشن مى شود كه: خداوند خريدار جان ها، تلاش ها، كوشش ها و مجاهدت هائى است كه، در راه او صورت مى گيرد، يعنى: در راه پياده كردن حق و عدالت، و آزادى و نجات انسان ها، از چنگال كفر و ظلم و فساد.

سپس، براى تأكيد روى اين معامله بزرگ اضافه مى كند: «چه كسى وفادارتر به عهدش از خدا است»؟ (وَ مَنْ أَوْفى بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ).

يعنى: گر چه بهاى اين معامله فوراً پرداخت نمى شود، اما خطرات نسيه را در بر ندارد; چرا كه خداوند، به حكم قدرت، توانائى و بى نيازى، از هر كس، نسبت به عهد و پيمانش وفادارتر است، نه فراموش مى كند، نه از پرداخت عاجز است، و نه كارى بر خلاف حكمت انجام مى دهد، كه از آن پشيمان گردد و نه العياذ باللّه خلاف مى گويد.

بنابراين، هيچ گونه جاى شك و ترديد در وفادارى او به عهدش، و پرداختن بها در رأس موعد، باقى نمى ماند.

و از همه جالب تر اين كه: پس از انجام مراسم اين معامله، همان گونه كه در ميان تجارت كنندگان معمول است، به طرف مقابل تبريك گفته، و معامله را معامله پر سودى براى او مى خواهد، مى فرمايد: «بشارت باد بر شما به اين معامله اى كه انجام داديد»! (فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذي بايَعْتُمْ بِهِ).(1)

«و اين پيروزى و رستگارى بزرگى براى همه شما است» (وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ).

نظير همين مطلب، با عبارات ديگرى در سوره «صف»، آمده است، آنجا كه مى فرمايد: يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى تِجارَة تُنْجيكُمْ مِنْ عَذاب أَليم * تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ في سَبيلِ اللّهِ بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ * يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ يُدْخِلْكُمْ جَنّات تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً في جَنّاتِ عَدْن ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيم:

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد! آيا شما را به تجارتى راهنمائى كنم كه شما را از عذاب دردناك رهائى مى بخشد؟! * به خدا و رسولش ايمان بياوريد و با اموال و جان هايتان در راه خدا جهاد كنيد; اين براى شما (از هر چيز) بهتر است اگر بدانيد! * (اگر چنين كنيد) گناهانتان را مى بخشد و شما را در باغ هائى از بهشت داخل مى كند كه نهرها از زير درختانش جارى است و در مسكن هاى پاكيزه در بهشت جاويدان جاى مى دهد; و اين پيروزى عظيم است».(2)

انسان از اين همه لطف و محبت پروردگار، در حيرت فرو مى رود، خداوندى كه مالك همه عالم هستى، و حاكم مطلق بر تمام جهان آفرينش است، و هر كس هر چه دارد از ناحيه او دارد، در مقامِ خريدارىِ همين مواهبى كه به بندگان بخشيده، بر مى آيد، و اعطائىِ خود را به بهائى صد چندان مى خرد.

عجيب تر اين كه: جهادى كه باعث سربلندى خود انسان، و پيروزى و افتخار هر قوم و ملتى است، و ثمراتش سرانجام به خود آنها باز مى گردد، به عنوان بهاى اين متاع شمرده است.

و با اين كه بايد در مقابل متاع و بها، معادله اى باشد، اين تعادل را ناديده گرفته و سعادت جاويدان را، در برابر يك متاع ناپايدار، كه به هر حال فانى شدنى است (خواه در بستر بيمارى و خواه در ميدان جنگ) قرار داده.

و از اين مهم تر، با اين كه خدا از همه راستگويان راستگوتر است، و نياز به هيچ گونه سند و تضمينى ندارد، مهم ترين اسناد و تضمين ها را براى بندگانش قائل شده است.

و در پايان اين معامله بزرگ، به آنها تبريك مى گويد، و بشارت مى دهد:

آيا لطف و محبت و مرحمت از اين بالاتر تصور مى شود؟!

و آيا معامله اى از اين پرسودتر وجود دارد؟

لذا در حديثى از «جابر بن عبداللّه انصارى» مى خوانيم: هنگامى كه آيه فوق نازل شد، پيامبر(صلى الله عليه وآله)در مسجد بود، حضرت آيه را با صداى بلند تلاوت كرد و مردم تكبير گفتند، مردى از «انصار» پيش آمد و از روى تعجب از پيامبر(صلى الله عليه وآله)پرسيد: راستى اين آيه بود كه نازل شد؟

پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود: آرى.

مرد انصارى گفت: بَيْعٌ رَبِيْحٌ لانُقِيْلُ وَ لانَسْتَقِيْلُ: «چه معامله پر سودى؟ نه اين معامله را باز مى گردانيم، و نه اگر بازگشتى از ما بخواهند، مى پذيريم»!(3) نه فسخ مى كنيم و نه فسخ را مى پذيريم.

* * *

همان گونه كه روش قرآن مجيد است، كه در آيه اى سخنى را به اجمال مى گويد، و در آيه بعد به شرح و توضيح آن مى پردازد، در دومين آيه مورد بحث، مؤمنان را كه فروشندگان جان و مال به خدا هستند، با نُه صفت بارز معرفى مى كند، يعنى خداوند با چنين فروشندگانى به معامله مبادرت مى كند:

1 ـ «آنها كه توبه كارانند»، و دل و جان خود را به وسيله آب توبه، از آلودگى گناه شستشو مى دهند (التّائِبُون).

2 ـ «آنها كه عبادت كارانند»، و در پرتو راز و نياز با خدا، و پرستش ذات پاك او خودسازى مى كنند (العابِدُون).

3 ـ «آنها كه در برابر نعمت هاى مادّى و معنوى پروردگار، سپاس مى گويند» (الحامِدُون).

4 ـ «آنها كه از يك كانون عبادت و پرستش به كانون ديگرى رفت و آمد دارند» (السّائِحُون).

و به اين ترتيب، برنامه هاى خود سازى آنان در پرتو عبادت، در محيط محدودى خلاصه نمى شود، و به افق خاصى تعلق ندارد، بلكه همه جا كانون عبوديت پروردگار، و خودسازى و تربيت براى آنها است، و هر كجا درسى در اين زمينه باشد طالب آنند.

«سائِح» در اصل از ماده «سيح» و «سياحت»، به معنى جريان و استمرار گرفته شده.

و در اين كه منظور از «سائِح» در آيه فوق، چه نوع سياحت و جريان و استمرارى است، در ميان مفسران گفتگو است:

بعضى همان گونه كه در بالا گفتيم، «سائح» را به معنى سير در ميان كانون هاى عبادت گرفته اند، در حديثى از پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى خوانيم: سِياحَةُ أُمَّتِي فِي الْمَساجِدِ: «سياحت امت من در مساجد است».(4)

بعضى ديگر، «سائِح» را به معنى «صائم» و روزه دار گرفته اند; زيرا روزه يك كار مستمر در سراسر روز است، در حديثى مى خوانيم: پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود: إِنَّ السّائِحِيْنَ هُمُ الصّائِمُونَ: «سائحان روزه دارانند».(5)

بعضى ديگر از مفسران، «سياحت» را به معنى «سير و گردش در روى زمين»، و مشاهده آثار عظمت خدا، و شناخت جوامع بشرى، و آشنائى به عادات و رسوم و علوم و دانش هاى اقوام، كه انديشه انسان را زنده و فكر او را پخته مى سازد، دانسته اند.

بعضى ديگر از مفسران، «سياحت» را به معنى سير و حركت به سوى ميدان جهاد، و مبارزه با دشمن مى دانند، و حديث نبوى معروف: إِنَّ سِياحَةَ أُمَّتِى الْجَهادُ فِى سَبِيْلِ اللّهِ: «سياحت امت من جهاد در راه خدا است»(6) را شاهد آن گرفته اند.

و سرانجام، بعضى آن را به معنى، سير عقل و فكر در مسائل مختلف مربوط به جهان هستى، و عوامل سعادت و پيروزى، و اسباب شكست و ناكامى دانسته اند.

ولى، با توجه به اوصافى كه قبل و بعد از آن شمرده شده، معنى اول مناسب تر از همه به نظر مى رسد، هر چند اراده تمام اين معانى از اين كلمه نيز، كاملاً ممكن است; زيرا همه اين مفاهيم در مفهوم سير و سياحت جمع است.

5 ـ «آنها كه در برابر عظمت خدا، ركوع مى كنند» (الرّاكِعُون).

6 ـ «آنها كه سر بر آستانش مى سايند و سجده مى آورند» (السّاجِدُون).

7 ـ «آنها كه مردم را به نيكى ها دعوت مى كنند» (الآمِرُونَ بِالْمَعْرُوف).

8 ـ «آنها كه تنها به وظيفه دعوت به نيكى قناعت نمى كنند، بلكه با هر گونه فساد و منكرى مى جنگند» (وَ النّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَر).

9 ـ «و آنها كه پس از اداى رسالت امر به معروف و نهى از منكر، به آخرين و مهم ترين وظيفه اجتماعى خود يعنى: حفظ حدود الهى، اجراى قوانين او، و اقامه حق و عدالت قيام مى كنند» (وَ الْحافِظُونَ لِحُدوُدِ اللّه).

پس از ذكر اين صفات نُه گانه، خداوند بار ديگر، چنين مؤمنان راستين و تربيت يافتگان مكتب ايمان و عمل را تشويق مى كند، و به پيامبرش مى گويد: «اين مؤمنان را بشارت ده»! (وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِين).

و از آنجا كه متعلق بشارت ذكر نشده، و يا به تعبير ديگر: بشارت به طور مطلق آمده است، مفهوم وسيعى را مى فهماند، كه هر خير و سعادتى را در بر مى گيرد، يعنى: آنها را به هر خير و هر سعادت، و هر گونه افتخار بشارت ده!.

توجه به اين نكته نيز لازم است كه: قسمتى از اين صفات نُه گانه (شش صفت اول)، مربوط به جنبه هاى خودسازى و تربيتى افراد است، و قسمت ديگرى (صفت هفتم و هشتم)، به وظائف حساس اجتماعى، و پاكسازى محيط جامعه اشاره مى كند، و آخرين صفت، حكايت از مسئوليت هاى همگانى، در مورد تشكيل حكومت صالح، و شركت فعالانه در مسائل مثبت سياسى دارد.

* * *

113ما كانَ لِلنَّبِيِّ وَ الَّذينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكينَ وَ لَوْ كانُوا أُولي قُرْبى مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحابُ الْجَحيمِ

114وَ ما كانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهيمَ لاَِبيهِ إِلاّ عَنْ مَوْعِدَة وَعَدَها إِيّاهُ فَلَمّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْراهيمَ لاَ َوّاهٌ حَليمٌ

ترجمه:

113 ـ براى پيامبر و مؤمنان، شايسته نبود كه براى مشركان (از خداوند) طلب آمرزش كنند، هر چند از نزديكانشان باشند; (آن هم) پس از آن كه بر آنها روشن شد كه اين گروه، اهل دوزخند!

114 ـ و استغفار ابراهيم براى پدرش (عمويش آزر،) فقط به خاطر وعده اى بود كه به او داده بود; اما هنگامى كه براى او روشن شد كه وى دشمن خداست، از او بيزارى جست; به يقين، ابراهيم مهربان و بردبار بود!

شأن نزول:

در تفسير «مجمع البيان»، روايتى به اين مضمون در شأن نزول آيات فوق نقل شده است:

گروهى از مسلمانان به پيامبر اسلام مى گفتند: آيا براى پدران ما كه در عصر جاهليت از دنيا رفتند، طلب آمرزش نمى كنى؟ آيات فوق نازل شد و به همه آنها اخطار كرد: هيچ كس حق ندارد براى مشركان استغفار نمايد.(7)

در شأن نزول اين آيات، مطالب ديگرى نيز گفته شده است كه، پس از پايان تفسير آيه خواهد آمد.

1 ـ «فَاسْتَبْشِرُوا» از ماده «بشارت»، در اصل از «بشره» به معنى صورت گرفته شده است، و اشاره به خوشحالى و خرسندى است، كه آثار آن در صورت انسان آشكار شود.

2 ـ صف، 10 ـ 12.

3 ـ «درّ المنثور»، جلد 3، صفحه 280 (دار المعرفة، چاپخانه الفتح جدّه، چاپ اول، 1365 هـ .ق) ـ «فتح القدير شوكانى»، جلد 2، صفحه 409 (عالم الكتب) ـ تفسير «الميزان»، جلد 9، صفحه 405 (انتشارات جامعه مدرسين)، و برخى از تفاسير ديگر.

4 ـ تفسير «الميزان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «مستدرك»، جلد 7، صفحه 507، و جلد 8، صفحه 113، و جلد 14، صفحه 214 (چاپ آل البيت) ـ «عوالى اللآلى»، جلد 3، صفحه 291.

5 ـ تفسير «نور الثقلين»، و بسيارى از تفاسير ديگر ـ «مستدرك»، جلد 16، صفحه 54، چاپ آل البيت (با اندكى تفاوت) ـ «بحار الانوار»، جلد 66، صفحه 356 ـ «كافى»، جلد 5، صفحه 15 (دار الكتب الاسلامية) ـ «وسائل الشيعه»، جلد 15، صفحه 37 (چاپ آل البيت).

6 ـ تفسير «الميزان»، و تفسير «المنار»، ذيل آيه مورد بحث ـ «وسائل الشيعه»، جلد 15، صفحه 17 (چاپ آل البيت) ـ «مستدرك الوسائل»، جلد 11، صفحه 14، و جلد 16، صفحه 53 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 40، صفحه 328.

7 ـ «بحار الانوار»، جلد 22، صفحه 42 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث.

تفسير:

▲لزوم بيگانگى از دشمنان

آيه نخست، با تعبيرى رسا و قاطع، پيامبر(صلى الله عليه وآله)و مؤمنان را از استغفار براى مشركان نهى مى كند و مى فرمايد: «شايسته نيست كه پيغمبر(صلى الله عليه وآله)و افراد با ايمان، براى مشركان طلب آمرزش كنند» (ما كانَ لِلنَّبِيِّ وَ الَّذينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكينَ).

آنگاه، براى تأكيد و تعميم اضافه مى كند: «حتى اگر از نزديكانشان باشند» (وَ لَوْ كانُوا أُولي قُرْبى).

پس از آن، دليل اين موضوع را ضمن جمله اى چنين توضيح مى دهد: «بعد از آن كه براى مسلمانان روشن شد كه مشركان اهل دوزخند»، طلب آمرزش براى آنها معنى ندارد (مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحابُ الْجَحيمِ).

اين كارى است بيهوده، و آرزوئى است نابجا; چرا كه مشرك به هيچ وجه قابل آمرزش نيست، و آنان كه راه شرك را پوئيدند، راه نجاتى براى آنها تصور نمى شود.

به علاوه، استغفار و طلب آمرزش، يك نوع اظهار محبت، پيوند و علاقه با مشركان است، و اين همان چيزى است كه بارها در قرآن از آن نهى شده است.

* * *

و از آنجا كه مسلمانان آگاه و آشنا به قرآن، در آيات اين كتاب آسمانى خوانده و شنيده بودند: «ابراهيم» براى (عمويش) «آزر» استغفار كرد، اين سؤال ممكن بود در ذهن آنها پديد آيد: مگر «آزر» مشرك نبود؟

اگر اين كار ممنوع است; چرا اين پيامبر بزرگ خدا انجام داد؟!

لذا در آيه دوم، به پاسخ اين سؤال پرداخته مى گويد: «استغفار ابراهيم براى پدرش (عمويش آزر) به خاطر وعده اى بود كه به او داد، اما هنگامى كه براى او آشكار شد كه وى دشمن خدا است، از او بيزارى جست و برايش استغفار نكرد» (وَ ما كانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهيمَ لاَِبيهِ إِلاّ عَنْ مَوْعِدَة وَعَدَها إِيّاهُ فَلَمّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ).

و در پايان آيه اضافه مى كند: «ابراهيم كسى بود كه، در پيشگاه خدا خاضع، از خشم و غضب پروردگار خائف و ترسان، و مردى بزرگوار و حليم و بردبار بود» (إِنَّ إِبْراهيمَ لاَ َوّاهٌ حَليمٌ).

اين جمله، ممكن است دليلى براى وعده «ابراهيم» به «آزر» در زمينه استغفار بوده باشد; زيرا حلم و بردبارى از يك سو، و اوّاه بودن او، كه طبق بعضى از تفاسير به معنى رحيم بودن است از سوى ديگر، ايجاب مى كرد: حداكثر تلاش و كوشش را براى هدايت «آزر» انجام دهد، اگر چه از طريق وعده استغفار و طلب آمرزش از گذشته او باشد.

اين احتمال نيز وجود دارد: جمله فوق، دليل اين موضوع باشد كه: «ابراهيم» به خاطر خضوع و خشوعى كه داشت، و ترس از مخالفت پروردگار، هرگز حاضر نبود براى دشمنان حق استغفار كند، بلكه اين كار مخصوص به زمانى بود كه، اميد هدايت «آزر» را در دل مى پروراند.

لذا به محض آشكار شدن عداوت او، از اين كار صرف نظر كرد.

اگر سؤال شود: مسلمانان از كجا مى دانستند، «ابراهيم» براى «آزر» استغفار كرد؟

پاسخ اين است: آيات سوره «توبه»، همان گونه كه در آغاز اشاره كرديم، در اواخر عمر پيامبر(صلى الله عليه وآله)نازل شد، و قبلاً مسلمانان در سوره، «مريم»، آيه 47 خوانده بودند كه: «ابراهيم» با جمله: «سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي» به «آزر» وعده استغفار داده بود، و مسلماً پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله)بيهوده وعده نمى دهد، و هر گاه وعده داده، به وعده اش وفا كرده است.

و نيز، در سوره «ممتحنه» آيه 4 خوانده بودند كه: «ابراهيم» به او گفت:
لاَ َسْتَغْفِرَنَّ لَك: «من براى تو استغفار خواهم كرد».

همچنين در سوره «شعراء» كه از سوره هاى «مكّى» است، استغفار «ابراهيم» براى پدرش صريحاً آمده است، آنجا كه مى گويد: «وَ اغْفِرْ لاَِبي إِنَّهُ كانَ مِنَ الضّالِّين».(1)

* * *

1 ـ شعراء، آيه 86.

نكته ها:

▲1 ـ يك روايت مجعول

بسيارى از مفسران اهل سنت، حديث مجعولى از «صحيح بخارى» و «مسلم» و كتب ديگر، از «سعيد بن مسيب»، از پدرش نقل كرده اند:

هنگامى كه مرگ «ابو طالب» نزديك شد، پيامبر(صلى الله عليه وآله)بر او وارد گرديد، در حالى كه «ابو جهل» و «عبداللّه بن ابى اميه» نزد او بودند، پيامبر(صلى الله عليه وآله)به او فرمود: اى عمو! لا إِلهَ إِلاَّ اللّه بگو!; كه من به وسيله آن، نزد پروردگار براى تو دفاع (و شفاعت) كنم.

در اين هنگام، «ابو جهل» و «عبداللّه بن ابى اميه» رو به «ابو طالب» كرده گفتند: تو مى خواهى از آئين (پدرت) «عبدالمطلب» صرف نظر كنى؟

ولى پيامبر(صلى الله عليه وآله)كراراً اين پيشنهاد را به او كرد، اما «ابو جهل» و «عبداللّه» با همان بيان مانع او شدند.

آخرين سخنى را كه «ابو طالب» گفت اين بود: «بر آئين عبدالمطلب»! و از گفتن لا إِلهَ إِلاَّ اللّه خوددارى كرد.

در اين هنگام پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: من براى تو استغفار خواهم كرد، تا زمانى كه از آن نهى شوم، در اين وقت، آيه فوق (ما كانَ لِلنَّبِيِّ وَ الَّذينَ آمَنُوا...) نازل گرديد.(1)

اما نشانه هاى جعل و دروغ در اين حديث به چشم مى خورد، زيرا:

اوّلاً ـ مشهور و معروف در ميان مفسران و محدثان اين است كه: سوره «برائت» در سال نهم هجرت نازل گرديد، بلكه به عقيده بعضى، اين آخرين سوره اى است كه بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) نازل شده است، در حالى كه مورخان نوشته اند: وفات «ابو طالب» در «مكّه» و قبل از هجرت پيامبر(صلى الله عليه وآله)اتفاق افتاد!

به خاطر همين تضادّ روشن، بعضى از متعصبان، مانند نويسنده تفسير «المنار» به دست و پا افتاده اند:

گاهى گفته اند: اين آيه دو بار نازل شده است! يك بار در «مكّه»، و يك بار در «مدينه» سال نهم هجرت! و با اين ادعاى بى دليل، به گمان خود خواسته اند تضادّ را برطرف سازند.

و گاهى گفته اند: ممكن است اين آيه در «مكّه» هنگام وفات «ابو طالب» نازل شده باشد و بعداً به دستور پيامبر(صلى الله عليه وآله)، در سوره «توبه» قرار داده شده است، در حالى كه اين ادعا نيز كاملاً عارى از دليل است.

آيا بهتر نبود به جاى اين گونه توجيه هاى بى مدرك، در روايت مزبور و صحت آن ترديد كنند؟.

ثانياً ـ شك نيست كه قبل از مرگ «ابو طالب»، خداوند در آياتى از قرآن، مسلمانان را از دوستى و محبت مشركان نهى كرده بود ـ و مى دانيم استغفار كردن يكى از روشن ترين مصاديق اظهار محبت و دوستى است ـ با اين حال، چگونه ممكن است «ابو طالب» مشرك از دنيا برود، و پيامبر(صلى الله عليه وآله)سوگند ياد كند كه من، همچنان براى تو استغفار خواهم كرد تا خدا مرا نهى كند؟!

عجيب اين كه: «فخر رازى» كه به تعصب در اين گونه مسائل مشهور است; چون نتوانسته است انكار كند، كه اين آيه مانند بقيه سوره «توبه» در «مدينه» و در اواخر عمر پيغمبرنازل شده است، دست به توجيه شگفت آورى زده و آن اين كه:

پيامبر(صلى الله عليه وآله)بعد از مرگ «ابو طالب»، تا زمان نزول سوره «توبه»، همچنان براى او استغفار مى كرد، تا اين كه آيه فوق نازل شد و او را نهى كرد.

سپس مى گويد: چه مانعى دارد كه اين امر براى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان، تا آن زمان مجاز بوده باشد؟!

«فخر رازى» اگر خود را از قيد و بند تعصب رها مى ساخت، به حقيقت متوجه مى شد، كه: امكان ندارد پيامبر(صلى الله عليه وآله)در اين مدت طولانى، براى يك نفر مشرك استغفار كند، در حالى كه آيات فراوانى از قرآن كه تا آن زمان نازل شده بود، هر گونه مودّت، محبت و دوستى را نسبت به مشركان محكوم ساخته بود.(2)

ثالثاً ـ تنها كسى كه اين روايت را نقل كرده، «سعيد بن مسيب» است، و دشمنى او با امير مؤمنان على(عليه السلام)معروف است، بنابراين، هرگز نمى توان به گفتار او درباره على(عليه السلام)يا پدر و فرزندش اعتماد كرد.

مرحوم «علامه امينى»، پس از اشاره به مطلب فوق، سخنى از «واقدى» نقل مى كند، كه قابل توجه است، مى گويد:

«سعيد بن مسيب»، از كنار جنازه امام سجاد على بن الحسين(عليهما السلام) گذشت و بر آن نماز نگزارد، (و با عذرى واهى) از اين كار صرف نظر كرد.(3)

اما هنگامى كه به گفته «ابن حزم» از او پرسيدند: آيا پشت سر «حَجّاج» نماز مى خوانى يا نه؟

گفت: ما پشت سر بدتر از «حجاج» نماز مى خوانيم!(4)

رابعاً ـ همان گونه كه در جلد پنجم همين تفسير گفتيم، شك نيست «ابو طالب»، به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)ايمان آورد، مدارك و دلائل روشنى براى اين موضوع ارائه داديم، و ثابت كرديم كه: آنچه درباره عدم ايمان «ابو طالب» گفته اند، تهمتى بزرگ است، كه تمام علماى «شيعه»، و گروهى از دانشمندان اهل تسنن، مانند: «ابن ابى الحديد» (در «شرح نهج البلاغه»)، و «قسطلانى» (در «ارشاد السارى») و «زينى دحلان» (در «حاشيه تفسير حلبى») به آن تصريح كرده اند.

و گفتيم: يك محقق موشكاف، با توجه به موج سياسى مغرضانه اى كه از حكام «بنى اميه» بر ضد على(عليه السلام) برخاست، به خوبى مى تواند حدس بزند كه، هر كس با آن حضرت ارتباط و پيوند داشت، از اين تعرض مغرضانه در امان نماند، در واقع «ابو طالب» گناهى نداشت جز اين كه پدر على بن ابى طالب(عليه السلام)پيشواى بزرگ اسلام بود.

مگر «ابوذر» آن مجاهد بزرگ اسلام را، به خاطر عشقش به على(عليه السلام)، و مبارزه اش با مكتب «عثمان»، مورد آن همه اتهام قرار ندادند؟!(5)

* * *

1 ـ تفسير «المنار»، و تفسيرهاى ديگر از اهل تسنن ـ «الغدير»، جلد 8، صفحه 8 (دار الكتاب العربى، بيروت، طبع سوم، 1387 هـ .ق) ـ «مسند احمد»، جلد 5، صفحه 433 (دار صادر، بيروت) ـ «صحيح بخارى»، جلد 4، صفحه 247، و جلد 5، صفحه 208 (دار الفكر، بيروت، 1401 هـ .ق) ـ «درّ المنثور»، جلد 3، صفحه 282 (دار المعرفة، طبع اول، جدّه، 1365 هـ .ق).

2 ـ در سوره «نساء» كه مسلماً قبل از «برائت» نازل شده است، آيه 139 و در سوره «آل عمران»، آيه 28 كه آن هم قبل از «برائت» نازل گرديده، صريحاً از دوستى و ولايت كافران نهى شده است، و در همين سوره «توبه»، آيه 80، در آياتى كه قبل از آيه مورد بحث ما است، خداوند صريحاً به پيامبرش مى گويد: خواه براى آنها (كافران) استغفار كنى يا نكنى، خدا آنها را نخواهد بخشيد.

3 ـ «الغدير»، جلد 8، صفحه 9 (دار الكتاب العربى، طبع سوم، 1387 هـ .ق) ـ «معجم رجال الحديث خوئى»، جلد 9، صفحات 144 و 145 (چاپ پنجم، 1413 هـ .ق، طبع جديد).

4 ـ مدرك سابق ـ «المحلى لإبن حزم»، جلد 4، صفحه 214 (دار الآفاق الجديدة، بيروت).

5 ـ براى اطلاع بيشتر از ايمان «ابو طالب» كه در تمام دوران حياتش حامى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مدافع او بود، و سر بر فرمانش داشت، به جلد پنجم همين تفسير، ذيل آيه 26 سوره «انعام» مراجعه فرمائيد.

▲2 ـ چرا «ابراهيم»(عليه السلام) به «آزر» وعده استغفار داد؟

سؤال ديگرى كه در اينجا پيش مى آيد، اين است: چگونه «ابراهيم»(عليه السلام) به عمويش «آزر» وعده استغفار داد، و طبق ظاهر آيه فوق و آيات ديگر قرآن مجيد، به اين وعده وفا كرد؟

با اين كه او هرگز ايمان نياورد، و در صف مشركان و بت پرستان بود، و استغفار براى چنين كسانى ممنوع است؟

در پاسخ اين سؤال، بايد به اين نكته توجه داشت: از آيه فوق به خوبى استفاده مى شود: «ابراهيم»(عليه السلام) انتظار داشته است «آزر»، از اين طريق جذب به سوى ايمان و توحيد شود، و استغفار او در حقيقت اين بوده است: «خداوندا! او را هدايت كن! و گناهان گذشته او را ببخش»!

اما هنگامى كه «آزر» در حال شرك چشم از جهان فرو بست، و براى «ابراهيم» مسلّم شد كه او با حالت عداوت پروردگار از دنيا رفته، و ديگر جائى براى هدايت او باقى نمانده است، استغفار خود را قطع كرد.

طبق اين معنى، مسلمانان نيز مى توانند، براى دوستان و بستگان مشركشان مادام كه در قيد حياتند، و اميد هدايت آنها مى رود، استغفار كنند، يعنى: از خدا براى آنها هدايت و آمرزش، هر دو بطلبند، ولى پس از مرگ آنها در حال كفر، ديگر جائى براى استغفار باقى نمى ماند.

اما اين كه در بعضى از روايات وارد شده، امام صادق(عليه السلام) فرمود: «ابراهيم»(عليه السلام) وعده داده بود، كه اگر «آزر» ايمان بياورد براى او استغفار كند، (نه پيش از ايمان آوردن)، و هنگامى كه براى او روشن شد او دشمن خدا است، از وى بيزارى جست،(1) بنابراين وعده «ابراهيم» مشروط بوده و چون شرط آن حاصل نشد، او هرگز استغفار نكرد.

اين روايت، علاوه بر اين كه روايت «مرسل» و «ضعيفى» است، مخالف ظاهر يا صريح آيات قرآن است; زيرا ظاهر آيه مورد بحث اين است: «ابراهيم» استغفار كرد، و صريح آيه 86 سوره «شعراء»، اين است كه: «ابراهيم» از خداوند تقاضاى آمرزش براى او كرد، آنجا كه مى گويد: «وَ اغْفِرْ لاَِبي إِنَّهُ كانَ مِنَ الضّالِّين».

شاهد ديگر اين سخن، جمله معروفى است از «ابن عباس» كه: «ابراهيم»(عليه السلام) كراراً براى «آزر» مادامى كه در حيات بود استغفار كرد، اما هنگامى كه در حال كفر از دنيا رفت، و عداوت او نسبت به آئين حق مسلّم شد، از اين كار خوددارى نمود.(2)

و از آنجا كه گروهى از مسلمانان مايل بودند، براى نياكان مشرك خود كه در حال كفر مرده بودند، استغفار كنند، قرآن صريحاً آنها را نهى كرد و تصريح نمود: وضع «ابراهيم»(عليه السلام) با آنها كاملاً متفاوت بوده، او در حال حيات «آزر»، و به اميد ايمان او، چنين كارى را مى كرد، نه پس از مرگش!

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحات 77، 88 و 89، و جلد 12، صفحه 20، و جلد 71، صفحه 48 ـ تفسير «عياشى»، جلد 2، صفحه 114 (چاپخانه علميه، تهران،
1380 هـ .ق) ـ تفسير «قمى»، جلد 1، صفحه 306 (مؤسسه دار الكتاب، 1404 هـ .ق).

2 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحه 89.

▲3 ـ هر گونه پيوندى با دشمنان بايد قطع شود

آيه مورد بحث، تنها آيه اى نيست كه سخن از قطع هر گونه رابطه با مشركان مى گويد، بلكه از آيات متعددى از قرآن، اين موضوع به خوبى استفاده مى شود كه: هر گونه پيوند و همبستگى خويشاوندى و غير خويشاوندى، بايد تحت الشعاع پيوندهاى مكتبى قرار گيرد، و اين پيوند (ايمان به خدا و مبارزه با هر گونه شرك و بت پرستى) بايد بر تمام روابط مسلمانان حاكم باشد; چرا كه اين پيوند يك پيوند زير بنائى و حاكم بر همه مقدرات اجتماعى آنها است.

و هرگز پيوندهاى سطحى و رو بنائى، نمى تواند آن را نفى كند، اين درسى بود براى ديروز، امروز و همه اعصار و قرون.

* * *

115وَ ما كانَ اللّهُ لِيُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْ حَتّى يُبَيِّنَ لَهُمْ ما يَتَّقُونَ إِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْء عَليمٌ

116إِنَّ اللّهَ لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ يُحْيي وَ يُميتُ وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ وَلِيّ وَ لا نَصير

ترجمه:

115 ـ چنان نيست كه خداوند قومى را، پس از آن كه آنها را هدايت كرد گمراه (و مجازات) كند; مگر آن كه امورى را كه بايد از آن بپرهيزند، براى آنان بيان نمايد (و آنها مخالفت كنند); زيرا خداوند به هر چيزى داناست!

116 ـ حكومت آسمان ها و زمين تنها از آنِ خداست; زنده مى كند و مى ميراند; و جز خدا، ولىّ و ياورى نداريد!

شأن نزول:

بعضى از مفسران گفته اند: گروهى از مسلمانان قبل از نزول فرائض و واجبات، چشم از جهان بسته بودند، جمعى خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)آمدند و درباره سرنوشت آنها اظهار نگرانى كردند، و چنين مى پنداشتند: شايد آنها گرفتار مجازات الهى به خاطر عدم انجام اين فرائض باشند. آيه فوق نازل شد و اين موضوع را نفى كرد.(1)

بعضى ديگر از مفسران گفته اند: اين آيه در مورد استغفار مسلمانان، براى مشركان، و اظهار محبت آنها قبل از نهى صريح در آيات سابق نازل شده است; زيرا اين موضوع، باعث نگرانى گروهى از مسلمين شده بود، آيه فوق نازل شد و به آنها اطمينان داد استغفارهاى آنان قبل از نهى الهى، موجب مؤاخذه و مجازات نخواهد بود.(2)

1 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 22، صفحه 43.

2 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 22، صفحه 43.

تفسير:

▲مجازات پس از تبيين

نخستين آيه فوق، اشاره به يك قانون كلى و عمومى دارد، كه عقل نيز آن را تأئيد مى كند، و آن اين كه:

مادام كه خداوند حكمى را بيان نفرموده، و توضيحى در شرع پيرامون آن نرسيده است، هيچ كس را در برابر آن مجازات نخواهد كرد، و به تعبير ديگر: تكليف و مسئوليت، همواره بعد از بيان احكام است، و اين همان چيزى است كه در «علم اصول» از آن به قاعده «قبح عقاب بلا بيان» تعبير مى شود.

لذا در آغاز مى فرمايد: «چنين نبوده كه خداوند گروهى را پس از هدايت، گمراه سازد، تا اين كه آنچه را كه بايد از آن بپرهيزند براى آنها تبيين كند» (وَ ما كانَ اللّهُ لِيُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْ حَتّى يُبَيِّنَ لَهُمْ ما يَتَّقُونَ).

منظور از «يُضِلَّ»، كه در اصل به معنى گمراه ساختن است، يا حكم به گمراهى مى باشد، آن چنان كه بعضى از مفسران احتمال داده اند (همانند تعديل و تفسيق، كه به معنى حكم به عدالت و حكم به فسق است).(1)

يا به معنى گمراه ساختن از طريق ثواب و پاداش هاى روز قيامت است، كه در واقع به مفهوم مجازات كردن خواهد بود.

و يا اين كه، منظور از «اضلال» همان است كه در سابق نيز داشته ايم و آن: بر گرفتن نعمت توفيق، و رها ساختن انسان به حال خود، كه نتيجه اش گمراه شدن و سرگردان ماندن در طريق هدايت است.

و اين تعبير اشاره لطيفى به اين حقيقت است كه: همواره گناهان سرچشمه گمراهى بيشتر، و دور ماندن از طريق هدايت است.(2)

و در پايان آيه مى فرمايد: «خداوند به هر چيزى دانا است» (إِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْء عَليمٌ ).

يعنى علم و دانائى خداوند، ايجاب مى كند تا چيزى را براى بندگان بيان نكرده است، كسى را در برابر آن مسئول نداند و مؤاخذه نكند.

پاسخ به يك سؤال

بعضى از مفسران و محدثان چنين پنداشته اند، آيه فوق دليل بر اين است كه: «مستقلات عقليه» (آنچه را انسان بدون حكم شرع از طريق عقل خود درك مى كند، همانند زشتى ظلم، خوبى عدالت و يا بدى دروغ، سرقت، تجاوز، قتل نفس و مانند اينها)، تا از طريق شرع تبيين نگردد، كسى در برابر آنها مسئوليت ندارد.

و به تعبير ديگر: تمام احكام عقل، بايد به وسيله حكم شرع تأئيد گردد، تا براى مردم تكليف و مسئوليت ايجاد كند، و بنابراين، قبل از نزول شرع، مردم هيچ گونه مسئوليتى، حتى در برابر «مستقلات عقليه» ندارند.

ولى بطلان اين پندار روشن است; زيرا جمله: حَتّى يُبَيِّنَ لَهُمْ «تا براى آنان تبيين كند و روشن سازد» پاسخ آنها را مى دهد، و روشن مى كند كه اين آيه و مانند آن، مخصوص مسائلى است كه در پرده ابهام باقى مانده، و نياز به تبيين و روشنگرى دارد، و مسلماً مستقلات عقلى را شامل نمى شود; زيرا زشتى ظلم و خوبى عدالت، موضوع مبهمى نيست كه نياز به تبيين داشته باشد.

كسانى كه چنين مى گويند، توجه ندارند اگر اين سخن درست باشد، هيچ لزومى ندارد مردم به نداى پيامبران پاسخ گويند، و براى پى بردن به صدق آنها، به مطالعه در دعوت مدعى نبوت و معجزاتش بپردازند; چرا كه هنوز صدق پيامبر و حكم الهى براى آنان روشن نشده.

بنابراين، لزومى ندارد ادعاى آنان را مورد بررسى قرار دهند.

لذا، همان گونه كه وجوب بررسى دعوت مدعيان نبوت، به حكم عقل و فرمانِ خرد است، و به اصطلاح از مستقلات عقليه مى باشد، ساير مسائلى كه عقل و خرد آنها را به روشنى درك مى كند نيز، واجب الاتّباع است.

شاهد اين سخن، تعبيرى است كه در بعضى از احاديث رسيده، از طرق اهل بيت(عليهم السلام) در كتاب «توحيد» از امام صادق(عليه السلام)مى خوانيم: كه در تفسير اين آيه فرمود: حَتّى يُعَرِّفَهُمْ ما يُرْضِيهِ وَ مْا يُسْخِطُه: «خداوند كسى را مجازات نمى كند، تا آن زمانى كه به آنها بفهماند و معرفى كند كه چه چيزهائى موجب خشنودى او است، و چه چيزهائى موجب خشم و غضب او».(3)

به هر حال، اين آيه و مانند آن، پايه اى براى يك قانون كلّى اصولى محسوب مى شود: مادام كه دليلى بر وجوب يا حرمت چيزى نداشته باشيم، هيچ گونه مسئوليتى در برابر آن نداريم.

و به تعبير ديگر: همه چيز براى ما مجاز است، مگر آن كه دليلى بر وجوب يا تحريم آن اقامه شود، و اين همان است كه نام آن را «اصل برائت» مى گذارند.

* * *

در آيه بعد، روى اين مسأله، تكيه و تأكيد مى كند كه: «حكومت آسمان ها و زمين براى خدا است» (إِنَّ اللّهَ لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ).

و نظام حيات و مرگ نيز در كف قدرت او است، او است كه: «زنده مى كند و مى ميراند» (يُحْيي وَ يُميتُ).

و بنابراين: «هيچ ولىّ و سرپرست و ياورى جز خدا نداريد» (وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ وَلِيّ وَ لا نَصير).

اشاره به اين كه: با توجه به اين موضوع كه همه قدرت ها، و تمام حكومت ها در عالم هستى به دست او، و به فرمان او است، شما نبايد بر غير او تكيه كنيد، و بيگانگان از خدا را پناهگاه يا مورد علاقه خود قرار دهيد، و پيوند محبت خويش را با اين دشمنان خدا، از طريق استغفار يا غير آن برقرار و محكم داريد.

احكام و وظائف انسان ها را او تعيين مى كند و به فرمان هيچ كس جز او نبايد گردن نهيد، او مالك آسمان ها و زمين است و فرمان و حكومت نيز در اختيار او است.

* * *

117لَقَدْ تابَ اللّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَ الْمُهاجِرينَ وَ الأَنْصارِ الَّذينَ اتَّبَعُوهُ في ساعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ ما كادَ يَزيغُ قُلُوبُ فَريق مِنْهُمْ ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَئُوفٌ رَحيمٌ

118وَ عَلَى الثَّلاثَةِ الَّذينَ خُلِّفُوا حَتّى إِذا ضاقَتْ عَلَيْهِمُ الأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللّهِ إِلاّ إِلَيْهِ ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ اللّهَ هُوَ التَّوّابُ الرَّحيمُ

ترجمه:

117 ـ مسلماً خداوند رحمت خود را شامل حال پيامبر و مهاجران و انصار، كه در زمان عسرت و شدت (در جنگ تبوك) از او پيروى كردند، نمود; بعد از آن كه نزديك بود دل هاى گروهى از آنها، از حق منحرف شود (و از ميدان جنگ باز گردند); سپس خدا توبه آنها را پذيرفت، كه او نسبت به آنان مهربان و رحيم است!

118 ـ و (همچنين) آن سه نفر كه (از شركت در تبوك) تخلّف جستند، (و مسلمانان با آنان قطع رابطه نمودند،) تا آن حدّ كه زمين با همه وسعتش بر آنها تنگ شد; (حتى) در وجود خويش، جائى براى خود نمى يافتند; (و) دانستند كه پناهگاهى از خدا جز به سوى او نيست; سپس خدا رحمتش را شامل حال آنها نمود، (و به آنان توفيق داد) تا توبه كنند; خداوند بسيار توبه پذير و مهربان است!

1 ـ بعضى چنين مى پندارند، تنها باب «تفعيل» است كه گاهى به معنى حكم كردن مى آيد، در حالى كه اين معنى در باب «افعال» نيز ديده شده است، همانند شعر معروفى كه از «كميت» نقل شده است، آنجا كه درباره عشق و علاقه خود به خاندان پيامبر(صلى الله عليه وآله) چنين مى گويد: وَ طائِفَةٌ قَدْ أَكْفَرُونِى بِحُبِّكُمْ: «يعنى گروهى مرا به خاطر علاقه ام به شما تفكير كرده اند» («بحار الانوار»، جلد 5، صفحه 170 ـ «كنز الفوائد»، جلد 1، صفحه 289، انتشارات دار الذخاء، 1410 هـ .ق).

2 ـ توضيح بيشتر درباره معنى «هدايت و ضلالت» در قرآن را، در جلد اول، ذيل آيه 26 سوره «بقره» مطالعه فرمائيد.

3 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد دوم، صفحه 276 (مؤسسه اسماعيليان، قم، چاپ چهارم، 1412 هـ .ق) ـ «كافى»، جلد 1، صفحه 163 (دار الكتب الاسلامية) ـ «بحار الانوار»، جلد 5، صفحات 196 و 301 ـ «توحيد شيخ صدوق»، صفحات 411 و 414 (انتشارات جامعه مدرسين).

شأن نزول:

▲يك درس بزرگ!

مفسران گفته اند: آيه نخست در مورد غزوه «تبوك» و مشكلات طاقت فرسائى كه به مسلمانان در اين جنگ رسيد، نازل شده، اين مشكلات به قدرى بود كه، گروهى تصميم به بازگشت گرفتند، اما لطف و توفيق الهى شامل حالشان شد، و همچنان پا بر جا ماندند.

مى گويند: از جمله كسانى كه آيه در مورد او نازل شده: «ابو خيثمه» است، كه از ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله)بود، نه از منافقان، ولى بر اثر سستى، از حركت به سوى ميدان «تبوك» خوددارى كرد.

ده روز از اين واقعه گذشت. هوا گرم و سوزان بود، روزى نزد همسران خود آمد، در حالى كه سايه بان هائى براى او مرتب و آماده، آب خنك مهيا، و طعام خوبى فراهم ساخته بودند.

او ناگهان در فكر فرو رفت، و به ياد پيشواى خود پيامبر(صلى الله عليه وآله)افتاده گفت:

رسول خدا(صلى الله عليه وآله) كه هيچ گناهى ندارد، و خداوند گذشته و آينده او را تضمين فرموده، در ميان بادهاى سوزان بيابان، اسلحه به دوش گرفته، و رنج اين سفر دشوار را بر خود تحمل كرده، «ابو خيثمه» را ببين كه در سايه خنك، و كنار غذاى آماده، و زنان زيبا قرار گرفته است، اين انصاف نيست.

سپس رو به همسران خود كرده گفت: به خدا قسم با هيچ كدام از شما، يك كلمه سخن نمى گويم، و در زير اين سايبان قرار نمى گيرم، تا به پيامبر(صلى الله عليه وآله) ملحق شوم، اين سخن را گفت، و زاد و توشه را برگرفت، و بر «شتر» خود سوار شده حركت كرد، هر قدر همسرانش خواستند با او سخن بگويند، او كلمه اى بر زبان جارى نكرد، و همچنان به حركت ادامه داد، تا به نزديكى «تبوك» رسيد.

مسلمانان به يكديگر مى گفتند: اين سوارى است كه از كنار جاده مى گذرد، اما پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود: اى سوار! «ابو خيثمه» باشى بهتر است!

هنگامى كه نزديك شد و مسلمانان او را شناختند گفتند: آرى، «ابو خيثمه» است.

«شتر» خود را بر زمين خواباند، به پيامبر(صلى الله عليه وآله)سلام گفت، و ماجراى خويش را بازگو كرد، پيامبر(صلى الله عليه وآله)به او خوش آمد گفت، و براى او دعا فرمود.(1)

به اين ترتيب، او از جمله كسانى بود كه قلبش متمايل به باطل شده بود، اما به خاطر آمادگى روحى، خداوند او را متوجه حق ساخت، و ثابت قدم گردانيد.

* * *

در مورد آيه دوم، شأن نزول ديگرى نقل شده، كه خلاصه اش چنين است:

سه نفر از مسلمانان به نام «كعب بن مالك»، «مرارة بن ربيع» و «هلال بن اميه»، از شركت در جنگ «تبوك»، و حركت همراه پيامبر(صلى الله عليه وآله)سرباز زدند، ولى اين به خاطر آن نبود كه جزء دار و دسته منافقان باشند; بلكه به خاطر سستى و تنبلى بود، چيزى نگذشت كه پشيمان شدند.

هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)از ميدان «تبوك» به «مدينه» بازگشت، خدمتش رسيدند و عذرخواهى كردند، اما پيامبر(صلى الله عليه وآله)حتى يك جمله با آنها سخن نگفت، و به مسلمانان نيز دستور داد: احدى با آنها سخن نگويد.

آنها در يك محاصره عجيب اجتماعى قرار گرفتند، تا آنجا كه حتى كودكان و زنان آنان نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله)آمدند، و اجازه خواستند از آنها جدا شوند، پيامبر(صلى الله عليه وآله)اجازه جدائى نداد، ولى دستور داد: به آنها نزديك نشوند.

فضاى «مدينه» با تمام وسعتش، چنان بر آنها تنگ شد كه، مجبور شدند براى نجات از اين خوارى و رسوائى بزرگ، شهر را ترك گويند، و به قله كوه هاى اطراف «مدينه» پناه ببرند.

از جمله مسائلى كه ضربه شديدى بر روحيه آنها وارد كرد، اين بود:

«كعب بن مالك» مى گويد: روزى در بازار «مدينه»، با ناراحتى نشسته بودم، ديدم يك نفر مسيحى شامى، سراغ مرا مى گيرد، هنگامى كه مرا شناخت، نامه اى از پادشاه «غسّان» به دست من داد، كه در آن نوشته بود:

اگر صاحبت تو را از خود رانده، به سوى ما بيا، حال من منقلب شد، گفتم:

اى واى بر من! كارم به جائى رسيده است كه، دشمنان در من طمع دارند!

خلاصه، بستگان آنها غذا مى آوردند، اما حتى يك كلمه با آنها سخن نمى گفتند.

مدتى به اين صورت گذشت، و پيوسته انتظار مى كشيدند توبه آنها قبول شود، و آيه اى كه دليل بر قبولى توبه آنها باشد نازل گردد، اما خبرى نبود.

در اين هنگام، فكرى به نظر يكى از آنان رسيد، و به ديگران چنين گفت: اكنون كه مردم با ما قطع رابطه كرده اند، چه بهتر كه ما هم از يكديگر قطع رابطه كنيم (درست است كه ما گنهكاريم، ولى بايد از گناهكار ديگرى خشنود نباشيم).

آنها چنين كردند، به طورى كه حتى يك كلمه با يكديگر سخن نمى گفتند، و دو نفر از آنان با هم نبودند، سرانجام پس از پنجاه روز توبه و تضرّع به پيشگاه خداوند، توبه آنان قبول شد، و آيه فوق در اين زمينه نازل گرديد.(2)

1 ـ «الميزان»، جلد 9، صفحه 301 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحات 203 و 204 و...

2 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «سفينة البحار»، و تفسير «ابوالفتوح رازى» ـ «بحار الانوار»، جلد 21، صفحات 218، 219 و 220 ـ تفسير «قمى»، جلد 1، صفحات 296 و 297 (مؤسسه دار الكتاب، قم، 1404 هـ .ق) ـ تفسير «طبرى»، ذيل آيه مورد بحث و...

تفسير:

▲زندانِ محاصره اجتماعى گنهكاران

اين آيات نيز، همچنان از جنگ «تبوك» و مطالب گوناگونى كه پيرامون اين رويداد بزرگ اسلامى به وقوع پيوست، سخن مى گويد.

نخستين آيه، اشاره به شمول رحمت بى پايان پروردگار، نسبت به پيامبر، مهاجران و انصار در آن لحظات حساس كرده، مى گويد: «خداوند رحمت خود را شامل حال پيامبر(صلى الله عليه وآله)و مهاجران و انصار، همانها كه در موقع شدت و بحران از او پيروى كردند، نمود» (لَقَدْ تابَ اللّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَ الْمُهاجِرينَ وَ الأَنْصارِ الَّذينَ اتَّبَعُوهُ في ساعَةِ الْعُسْرَةِ).

آنگاه اضافه مى كند: «اين شمول رحمت الهى، به هنگامى بود كه بر اثر شدت حوادث، و فشار ناراحتى ها، نزديك بود گروهى از مسلمانان از جاده حق باز گردند» (و تصميم به مراجعت از تبوك بگيرند) (مِنْ بَعْدِ ما كادَ يَزيغُ قُلُوبُ فَريق مِنْهُمْ).

و دگر بار تأكيد مى كند كه: «بعد از اين ماجرا، خداوند رحمت خود را شامل حال آنها ساخت، و توبه آنها را پذيرفت; زيرا او نسبت به مؤمنان مهربان و رحيم است» (ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَئُوفٌ رَحيمٌ).

* * *

نه تنها اين گروه عظيم را كه در جهاد شركت كرده بودند، مورد رحمت خويش قرار داد، بلكه «آن سه نفر كه از شركت در جهاد تخلف ورزيده بودند، و جنگجويان آنها را پشت سر گذاشتند و رفتند نيز، مشمول لطف خود قرار داد» (وَ عَلَى الثَّلاثَةِ الَّذينَ خُلِّفُوا).

اما اين لطف الهى، به آسانى شامل حال آنها نشد، بلكه هنگامى بود كه اين سه نفر، («كعب بن مالك» و «مرارة بن ربيع» و «هلال بن امية» كه شرح حالشان در شأن نزول گذشت) در محاصره شديد اجتماعى قرار گرفتند، و مردم همگى با آنها قطع رابطه كردند، «آن چنان كه زمين با همه وسعتش بر آنها تنگ شد» (حَتّى إِذا ضاقَتْ عَلَيْهِمُ الأَرْضُ بِما رَحُبَتْ).

و سينه آنها چنان از اندوه آكنده شد، كه گوئى: «جائى در وجود خويش براى خود نمى يافتند»، تا آنجا كه خود آنها نيز از يكديگر قطع رابطه كردند (وَ ضاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ).

و به اين ترتيب، همه راه ها به روى آنها بسته شد، «و يقين پيدا كردند كه پناهگاهى از خشم خدا، جز از طريق بازگشت به سوى او نيست» (وَ ظَنُّوا أَنْ
لا مَلْجَأَ مِنَ اللّهِ إِلاّ إِلَيْهِ).

لذا «بار ديگر رحمت خدا به سراغ آنان آمد، و توبه و بازگشت حقيقى و خالصانه را بر آنان آسان ساخت، تا توبه كنند» (ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا).

چرا كه «خداوند توبه پذير و رحيم است» (إِنَّ اللّهَ هُوَ التَّوّابُ الرَّحيمُ).

* * *

نكته ها:

1 ـ منظور از توبه خدا بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) چيست؟

در نخستين آيه مورد بحث، خوانديم كه: خداوند بر پيامبر(صلى الله عليه وآله)، مهاجران و انصار توبه كرد، و توبه آنها را پذيرا شد.

بدون شك پيامبرِ معصوم، گناهى نداشته كه بخواهد از آن توبه كند، و خدا توبه او را بپذيرد، (هر چند پاره اى از مفسران اهل تسنن، تعبير فوق را، دليل بر صدور لغزشى از پيامبر(صلى الله عليه وآله)در ماجراى «تبوك» گرفته اند).

ولى دقت در خود آيه، و ساير آيات قرآن، به نادرست بودن اين تفسير گواهى مى دهد; زيرا:

اوّلاً ـ توبه پروردگار به معنى بازگشت او به رحمت، و توجه به بندگان است، و در مفهوم آن، گناه و يا لغزش نيست، چنان كه در سوره «نساء»، بعد از ذكر قسمتى از احكام اسلام، مى فرمايد: يُريدُ اللّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَ يَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ يَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَ اللّهُ عَليمٌ حَكيمٌ:

«خداوند مى خواهد احكام خود را براى شما تبيين كند، و به روش شايسته كسانى كه قبل از شما بودند، شما را هدايت كند، و بر شما توبه كند، و خداوند دانا و حكيم است».(1)

در اين آيه و پيش از آن، سخن از گناه و لغزشى به ميان نيامده، بلكه طبق تصريح همين آيه، سخن از تبيين احكام و هدايت به سنت هاى ارزنده پيشين در ميان است، و اين خود نشان مى دهد كه: توبه در اينجا، به معنى شمول رحمت الهى نسبت به بندگان است.

ثانياً ـ در كتب لغت نيز، يكى از معانى توبه همين موضوع ذكر شده است، در كتاب معروف «قاموس»، يكى از معانى توبه چنين ذكر شده: «رَجَعَ عَلَيْهِ بِفَضْلِهِ وَ قَبُولِهِ».

و ثالثاً ـ در آيه مورد بحث، تخلف و انحراف از حق را، تنها به گروهى از مؤمنان نسبت مى دهد، با اين كه توبه الهى را شامل حال همه مى داند، و اين خود نشان مى دهد كه: توبه خدا در اينجا به معنى پذيرش عذر بندگان از گناه نيست، بلكه همان رحمت خاص الهى است، كه در اين لحظات سخت به يارى پيامبر(صلى الله عليه وآله)و همه مؤمنان، بدون استثناء از مهاجران و انصار آمد، و آنها را در امر جهاد ثابت قدم ساخت.

* * *

1 ـ نساء، آيه 26.

▲2 ـ چرا از جنگ «تبوك» به «ساعَةِ الْعُسْرَةِ» تعبير شده است؟!

«ساعت» از نظر لغت، به معنى بخشى از زمان است، خواه كوتاه باشد يا طولانى، البته به زمان هاى خيلى طولانى، ساعت گفته نمى شود، و «عسرت» به معنى مشقت و سختى است.

تاريخ اسلام نشان مى دهد: مسلمانان هيچ گاه به اندازه جريان «تبوك»، در فشار و زحمت نبودند.

زيرا، از طرفى حركت به سوى «تبوك»، در موقع شدت گرماى تابستان بود.

از سوى ديگر، خشكسالى مردم را به ستوه در آورده بود.

و از سوى سوم، فصلى بود كه مى بايست مردم، همان مقدار محصولى كه بر درختان بود، جمع آورى، و براى طول سال خود آماده كنند.

از همه اينها گذشته، فاصله ميان «مدينه» و «تبوك» بسيار طولانى بود.

و دشمنى كه مى خواستند با او روبرو شوند، امپراطورى روم شرقى، يكى از نيرومندترين قدرت هاى جهان روز بود.

اضافه بر اينها، مركب و آذوقه در ميان مسلمانان، به اندازه اى كم بود كه، گاه ده نفر مجبور مى شدند، به نوبت از يك مركب استفاده كنند.

بعضى از پياده ها حتى كفش به پا نداشتند، و مجبور بودند با پاى برهنه، از ريگ هاى سوزان بيابان بگذرند.

از نظر غذا و آب، به قدرى در مضيقه بودند كه، گاهى يك دانه «خرما» را، چند نفر به نوبت در دهان گرفته و مى مكيدند، تا موقعى كه تنها هسته آن باقى مى ماند، و يك جرعه آب را چند نفر مى نوشيدند.

ولى با تمام اين اوصاف، مسلمانان غالباً روحيه قوى و محكم داشتند، و على رغم تمام اين مشكلات، به سوى دشمن همراه پيامبر(صلى الله عليه وآله)حركت كردند، و با اين استقامت و پايمردى عجيب، درس بزرگى براى همه مسلمين جهان در تمام قرون و اعصار به يادگار گذاشتند.

درسى كه براى همه نسل ها كافى بود، و وسيله پيروزى و غلبه بر دشمنان بزرگ، مجهز و خطرناك.

شك نيست در ميان مسلمانان، افرادى بودند كه روحيه ضعيف ترى داشتند، و همانها بودند كه فكر بازگشت را در سر مى پروراندند، كه قرآن از آن تعبير به «مِنْ بَعْدِ ما كادَ يَزيغُ قُلُوبُ فَريق مِنْهُم» كرده است (; زيرا «يَزِيْغ» از ماده «زيغ»، به معنى تمايل و انحراف از حق به سوى باطل است).

ولى همان گونه كه ديديم، روحيه عالى اكثريت، و لطف پروردگار، آنها را نيز از اين فكر منصرف ساخت، و به جمع مجاهدان راه حق پيوستند.

* * *

▲3 ـ منظور از «خُلِّفُوا»

در آيات فوق، درباره آن سه نفر از مسلمانان سست و سهل انگار، تعبير به «خُلِّفُوا» شده است، يعنى «پشت سر گذارده شده اند».

اين تعبير يا به خاطر آن است كه: مسلمانان هنگامى كه اين گونه اشخاص سستى مى كردند، آنها را پشت سر گذارده، و بى اعتنا به وضعشان به سوى ميدان جهاد پيش مى رفتند.

و يا به خاطر آن است كه هنگامى كه; براى عذرخواهى نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمدند، عذر آنها را نپذيرفت، و قبول توبه آنها را به عقب انداخت.

* * *

▲4 ـ يك درس بزرگ براى هميشه

از مسائل مهمى كه از آيات فوق استفاده مى شود، مسأله مجازات مجرمان و فاسدان، از طريق محاصره اجتماعى، و قطع رابطه ها و پيوندها است.

ما به خوبى مى بينيم كه اين قطع رابطه، در مورد سه نفر از متخلفان «تبوك»، به قدرى آنها را تحت فشار قرار داد، كه از هر زندانى براى آنها سخت تر بود، آن چنان كه جان آنها از فشار اين محاصره اجتماعى به لب رسيد، و از همه جا قطع اميد كردند.

اين موضوع، آن چنان انعكاس وسيعى در جامعه مسلمانان آن روز از خود به جاى گذاشت، كه بعد از آن كمتر كسى جرأت مى كرد مرتكب اين گونه گناهان شود.

اين نوع مجازات، نه دردسر و هزينه زندان را دارد، و نه خاصيت تنبل پرورى و بدآموزى هاى آنها را، ولى تأثير آن از هر زندانى بيشتر، و دردناك تر است.

اين در واقع يك نوع اعتصاب و مبارزه منفى جامعه، در برابر افراد فاسد است.

اگر مسلمانان در برابر «متخلفان از وظائف حساس اجتماعى»، دست به چنين مبارزه اى بزنند، به طور قطع در هر عصر و زمانى، پيروزى با آنها خواهد بود، و به راحتى مى توانند جامعه خود را پاكسازى كنند.

اما روح مجامله و سازشكارى، كه بدبختانه امروز در بسيارى از جوامع اسلامى، به صورت يك بيمارى تقريباً همه گير درآمده است، نه تنها جلو اين گونه اشخاص را نمى گيرد، كه آنان را در اعمال زشتشان، تشجيع مى كند.

* * *

▲5 ـ غزوه «تبوك» و دستاوردهايش

«تبوك»، دورترين نقطه اى بود كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)در غزوات خود، به آنجا گام نهاد، اين كلمه، در اصل نام قلعه محكم و بلندى بود كه، در نوار مرزى «حجاز» و «شام» قرار داشت; و به همين سبب، آن سرزمين به نام سرزمين «تبوك» ناميده شد.

نفوذ سريع اسلام در جزيره «عربستان» سبب شد كه آوازه پيامبر(صلى الله عليه وآله)، در تمام كشورهاى اطراف بپيچد، و با اين كه تا آن روز براى «حجاز» اهميتى قائل نبودند، طلوع اسلام و قدرت ارتش پيامبر(صلى الله عليه وآله)، كه «حجاز» را در زير يك پرچم بسيج كرده بود، آنها را از آينده كار خود بيمناك ساخت.

«روم شرقى»، كه هم مرز با «حجاز» بود، فكر مى كرد: ممكن است يكى از نخستين قربانيان پيشرفت سريع اسلام باشد، لذا سپاهى در حدود چهل هزار نفر، با اسلحه كافى و مجهز، آن چنان كه درخور دولت نيرومندى همانند امپراطورى «روم» در آن زمان بود، گردآورى كرد، و در مرز «حجاز» متمركز ساخت، اين خبر، به وسيله مسافران به گوش پيامبر(صلى الله عليه وآله)رسيد، و پيامبر براى اين كه درس عبرتى به «روم» و ساير همسايگان بدهد، بى درنگ فرمان آماده باش صادر نمود.

سخنگويان پيامبر(صلى الله عليه وآله) در «مدينه» و نقاط ديگر، صداى پيامبر(صلى الله عليه وآله) را به گوش مردم رساندند، و چيزى نگذشت كه، سى هزار نفر براى پيكار با روميان آماده شدند، كه در ميان آنها ده هزار سوار و بيست هزار پياده بود.

هوا به شدت گرم شده بود، انبارها از مواد غذائى خالى، و محصولات كشاورزى آن سال هنوز جمع آورى نشده بود.

حركت در چنين شرائطى براى مسلمانان بسيار مشكل بود، ولى فرمان خدا و پيامبر است، و به هر حال بايد حركت كرد، و بيابان طولانى و پر مخاطره ميان «مدينه» و «تبوك» را پيمود!.

اين لشكر، كه به خاطر مشكلات زيادش از نظر اقتصادى، و از نظر مسير طولانى، و بادهاى سوزان سموم، و طوفان هاى كشنده شن، و نداشتن مركب كافى به: جيش العسرة!: «لشكر مشكلات!»(1) معروف شد، تمام سختى ها را تحمل كرد، و در آغاز ماه «شعبان»، سال نهم هجرت، به سرزمين «تبوك» رسيد.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) على(عليه السلام) را در «مدينه» به جاى خود گذارده بود، و اين تنها غزوه اى بود كه على(عليه السلام)، در آن شركت نكرد.

اين اقدام پيامبر(صلى الله عليه وآله)، يك اقدام بسيار به جا و ضرورى بود; زيرا بسيار محتمل بود: بعضى از بازماندگان مشركان و يا منافقان «مدينه»، كه به بهانه هائى از شركت در ميدان «تبوك» سر باز زده بودند، از غيبت طولانى پيامبر(صلى الله عليه وآله)و سربازانش استفاده كنند، و به «مدينه» حملهور شوند، زنان و كودكان را بكشند و «مدينه» را ويران سازند.

ولى وجود على(عليه السلام) در «مدينه»، سدّ نيرومندى در برابر توطئه هاى آنها بود.

هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)به «تبوك» رسيد، اثرى از سپاهيان «روم» نديد، گويا به هنگامى كه از حركت سپاه عظيم اسلام، با آن شهامت و شجاعت عجيبى كه در جنگها نشان داده بودند، و كم و بيش به گوش روميان رسيده بود با خبر شدند، صلاح در اين ديدند كه: ارتش خويش را به درون كشور فرا خوانده، چنين وانمود كنند كه: خبر تمركز ارتش «روم» در مرزها، به قصد حمله به «مدينه»، شايعه بى اساسى بيش نبوده است; چرا كه از دست زدن به چنين جنگ خطرناكى، كه مستمسك و مجوزى نيز نداشت وحشت داشتند.

ولى، حضور سپاه اسلام با اين سرعت در ميدان «تبوك»، چند درس به دشمنان اسلام داد:

اوّلاً ـ اين موضوع به ثبوت رسيد كه: روحيه جنگى سربازان اسلام، آن چنان قوى است، كه از درگيرى با نيرومندترين ارتش آن زمان نيز بيمى ندارد.

ثانياً ـ بسيارى از قبائل و امراى اطراف «تبوك»، به خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمدند، و پيمان عدم تعرض با پيامبر(صلى الله عليه وآله) را امضاء كردند، و فكر مسلمانان از ناحيه آنان آسوده شد.

ثالثاً ـ امواج اسلام، به داخل مرزهاى امپراطورى «روم» نفوذ كرد، و به عنوان يك واقعه مهم روز، اين صدا همه جا پيچيد، و زمينه را براى توجه روميان به اسلام فراهم ساخت.

رابعاً ـ مسلمانان با پيمودن اين راه، و تحمل آن زحمات، راه را براى فتح «شام» در آينده هموار ساختند، و معلوم شد اين راه سرانجام پيمودنى است.

و اين فوائد بزرگ چيزى بود كه، به زحمت لشگركشى مى ارزيد.

به هر حال، پيامبر(صلى الله عليه وآله)با سپاهيان خود طبق سنتى كه داشت، مشورت كرد كه آيا به پيشروى ادامه دهيم، يا باز گرديم.

رأى بيشتر آنها بر آن قرار گرفت كه، بازگشت بهتر است، و با روح برنامه هاى اسلامى سازگارتر، به خصوص كه سپاهيان اسلام بر اثر مشقت طاقت فرساى راه، خسته و كوفته شده بودند، و مقاومت جسمانى آنها تضعيف شده بود.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) اين نظر را تصويب كرد، و سپاه اسلام به «مدينه» بازگشت.

* * *

119يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقينَ

ترجمه:

119 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد، و با صادقان باشيد!

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 9، صفحه 251، و جلد 21، صفحه 244، و جلد 24، صفحات 282 و 283، و جلد 31، صفحه 297.

تفسير:

▲با صادقان باشيد

در آيات گذشته، سخن درباره گروهى از متخلفان در ميان بود، متخلفانى كه عهد و پيمان خود را با خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله)شكسته، و عملاً اظهارات خود در مورد ايمان به خدا و روز جزا را تكذيب نموده بودند، و ديديم كه چگونه مسلمانان با قطع رابطه خود از آنها تنبيهشان كردند!

اما در آيه مورد بحث، اشاره به نقطه مقابل آنها كرده، دستور مى دهد رابطه خود را با راستگويان، و آنها كه بر سر پيمان خود ايستاده اند محكم بدارند.

نخست مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از مخالفت فرمان خدا بپرهيزيد» (يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ).

و براى اين كه بتوانند راه پر پيچ و خم تقوا را بدون اشتباه و انحراف بپيمايند، اضافه مى كند: «با صادقان باشيد» (وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقينَ).

در اين كه منظور از «صادِقِين» چه كسانى است، مفسران احتمالات گوناگونى داده اند.

ولى اگر بخواهيم راه را نزديك كنيم، بايد به خود قرآن مراجعه كنيم، كه در آيات متعددى «صادِقِين» را تفسير كرده است.

در سوره «بقره» مى خوانيم: لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الآْخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكينَ وَ ابْنَ السَّبيلِ وَ السّائِلينَ وَ فِي الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصّابِرينَ فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ وَ حينَ الْبَأْسِ أُولئِكَ الَّذينَ صَدَقُوا وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُون:

«نيكى، اين نيست كه (به هنگام نماز،) روى خود را به سوى مشرق و (يا) مغرب كنيد; (و تمام گفتگوى شما، درباره قبله و تغيير آن باشد;) بلكه نيكى (و نيكوكار) كسى است كه به خدا و روز رستاخيز و فرشتگان و كتاب (آسمانى) و پيامبران، ايمان آورده; و مال (خود) را، با همه علاقه اى كه به آن دارد، به خويشاوندان و يتيمان و مسكينان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان، انفاق مى كند; نماز را بر پا مى دارد و زكات را مى پردازد; و (همچنين) كسانى كه به عهد خود ـ به هنگامى كه عهد بستند ـ وفا مى كنند; و در برابر محروميت ها و بيمارى ها و در ميدان جنگ، استقامت به خرج مى دهند; اينها كسانى هستند كه راست مى گويند; (و گفتارشان با اعتقادشان هماهنگ است;) و اينها هستند پرهيزگاران»!(1)

در اين آيه، پس از آن كه مسلمانان را از گفتگوهاى اضافى درباره مسأله تغيير «قبله» نهى مى كند، حقيقت نيكوكارى را براى آنها چنين تفسير مى كند:

«ايمان به خدا و روز رستاخيز و فرشتگان و كتب آسمانى و پيامبران، سپس انفاق در راه خدا، به نيازمندان و محرومان، و بر پا داشتن نماز، و پرداختن زكات، و وفاى به عهد، و استقامت در برابر مشكلات به هنگام جهاد.

و پس از ذكر همه اينها مى گويد: «كسانى كه اين صفات را دارا باشند، صادقان و پرهيزگارانند».

و به اين ترتيب، صادق كسى است كه: داراى ايمان به تمام مقدسات، و به دنبال آن عمل در تمام زمينه ها باشد.

و در سوره «حجرات» مى خوانيم: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ في سَبيلِ اللّهِ أُولئِكَ هُمُ الصّادِقُون:

«مؤمنان تنها كسانى هستند كه ايمان به خدا و پيامبرش آورده، سپس شك و ترديدى به خود راه نداده اند، (و علاوه بر اين) با اموال و جان هاى خود در راه خدا جهاد كردند، اينها صادقان هستند».(2)

اين آيه نيز «صدق» را، مجموعه اى از ايمان و عمل كه در آن هيچ گونه ترديد و تخلّفى نباشد معرفى مى كند.

و در سوره «حشر» مى خوانيم: لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرينَ الَّذينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَ رِضْواناً وَ يَنْصُرُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ هُمُ الصّادِقُون:

«اين اموال براى فقيران مهاجرى است كه از خانه و كاشانه و اموال خود بيرون رانده شدند در حالى كه فضل الهى و رضاى او را مى طلبند و خدا و رسولش را يارى مى كنند; و آنها راستگويانند».(3)

در اين آيه، مؤمنان محرومى كه على رغم همه مشكلات، استقامت به خرج دادند، و از خانه و اموال خود بيرون رانده شدند، و جز رضاى خدا و يارى پيامبر(صلى الله عليه وآله)هدفى نداشتند، به عنوان صادقان معرفى شده اند.

از مجموع اين آيات نتيجه مى گيريم: «صادِقِين» آنهائى هستند كه، تعهدات خود را در برابر ايمان به پروردگار به خوبى انجام مى دهند، نه ترديدى به خود راه مى دهند، نه عقب نشينى مى كنند و نه از انبوه مشكلات مى هراسند، بلكه با انواع فداكارى ها، صدق ايمان خود را ثابت مى كنند.

شك نيست كه اين صفات مراتبى دارد.

بعضى ممكن است در قله آن قرار گرفته باشند، كه ما نام آنها را معصومان مى گذاريم.

و بعضى در مراحل پائين تر.

* * *

1 ـ بقره، آيه 177.

2 ـ حجرات، آيه 15.

3 ـ حشر، آيه 8.

نكته ها:

▲1 ـ آيا منظور از «صادِقِين»، تنها معصومانند؟

گر چه مفهوم «صادِقِين» همان گونه كه در بالا ذكر كرديم، مفهوم وسيعى است، ولى از روايات بسيارى استفاده مى شود كه: منظور از اين مفهوم در اينجا، تنها معصومين هستند.

«سليم بن قيس هلالى» چنين نقل مى كند: روزى امير مؤمنان(عليه السلام) با جمعى از مسلمانان گفتگو داشت، از جمله فرمود: شما را به خدا سوگند مى دهم، آيا مى دانيد: هنگامى كه خدا آيه «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقينَ» را نازل كرد و سلمان گفت: اى رسول خدا(صلى الله عليه وآله) منظور از آن عام است يا خاص؟!

پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود: مأمورين به اين دستور، همه مؤمنانند، و اما عنوان صادقين مخصوص برادرم على(عليه السلام)، و اوصياء بعد از او تا روز قيامت است؟

هنگامى كه على(عليه السلام) اين سؤال را كرد، حاضران گفتند: آرى اين سخن را از پيامبر(صلى الله عليه وآله)شنيديم.(1)

«نافع»، از «عبداللّه بن عمر»، در تفسير آيه چنين نقل مى كند: خداوند نخست به مسلمانان دستور داد كه از خدا بترسند، سپس فرمود: كُونُوا مَعَ الصّادِقينَ يعنى: مَعَ مُحَمَّد وَ أَهْلِ بَيْتِه «با پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و خاندانش».(2)

گر چه بعضى از مفسران اهل تسنن، مانند نويسنده «المنار»، ذيلِ روايتِ فوق را به اين صورت نقل كرده اند: «مَعَ مُحَمَّد وَ أَصْحابِهِ».(3)

ولى با توجه به اين كه مفهوم آيه عام است، و هر زمانى را شامل مى شود، و مى دانيم صحابه پيامبر(صلى الله عليه وآله)در زمان محدودى بودند، عبارتى كه در كتب «شيعه» از «عبداللّه بن عمر» نقل شده صحيح تر به نظر مى رسد.

نويسنده تفسير «برهان»، نظير اين مضمون را از طرق اهل تسنن نقل كرده و مى گويد: «موفق بن احمد»، به اسناد خود، از «ابن عباس» در ذيل آيه فوق چنين نقل كرده: هُوَ عَلِىُّ بْنِ أَبِى طالِب «او على بن ابى طالب است».(4)

سپس مى گويد: همين مطلب را «عبد الرزاق» در كتاب «رموز الكنوز» نيز آورده است.

اما مسأله مهم تر اين است كه: در آيه فوق دو دستور داده شده: نخست دستور به تقوا و سپس دستور به همراه بودن با صادقين.

اگر مفهوم «صادِقِين» در آيه عام باشد، و همه مؤمنان راستين و با استقامت را شامل گردد، بايد گفته شود: وَ كُونُوا مِنَ الصّادِقِين، «از صادقين باشيد»، نه با صادقين باشيد (دقت كنيد).

اين خود قرينه روشنى است كه: «صادِقِين» در آيه، به معنى گروه خاصى است.

از سوى ديگر، منظور از همراه بودن، اين نيست كه انسان همنشين آنها باشد، بلكه بدون شك، منظور آن است كه همگام آنها باشد.

آيا اگر كسى معصوم نباشد، ممكن است بدون قيد و شرط، دستور پيروى و همگامى با او صادر شود؟

آيا اين خود دليل بر آن نيست، كه اين گروه تنها معصومانند؟!

بنابراين، آنچه را از روايات استفاده كرديم، با دقت و تأمل از خود آيه نيز مى توان استفاده كرد.

جالب توجه اين كه: مفسر معروف «فخر رازى»، كه به تعصب و تشكيك معروف است، اين حقيقت را پذيرفته (هر چند غالب مفسران اهل تسنن، با سكوت از اين مسأله گذشته اند!).

او مى گويد: «خداوند مؤمنان را به همراه بودن با صادقين دستور داده، بنابراين آيه دلالت بر اين دارد: آنها كه جائز الخطا هستند، بايد به كسى اقتدا كنند كه معصوم است، تا در پرتو او از خطا مصون بمانند، و اين معنى در هر زمانى خواهد بود، و هيچ دليلى بر اختصاص آن به عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله)نداريم».

ولى بعداً اضافه مى كند: «قبول داريم كه مفهوم آيه اين است، و در هر زمانى بايد معصومى باشد، اما ما اين معصوم را مجموع امت مى دانيم نه يك فرد!، و به تعبير ديگر: اين آيه دليل بر حجيت اجماع مؤمنين، و عدم خطاى مجموع امت است».(5)

به اين ترتيب، «فخر رازى» نيمى از راه را به خوبى پيموده، اما در نيمه دوم گرفتار اشتباه شده است، اگر او به يك نكته كه در متن آيه است توجه مى كرد، نيمه دوم راه را نيز به طور صحيح مى پيمود، و آن اين كه:

اگر منظور از صادقان مجموع امت باشد، خود اين گروه كه مأمور همراهى صادقان شده اند نيز جزء آن مجموع اند، و در واقع همراه، جزئى از پيشوا مى شود، و اتحاد تابع و متبوع خواهد شد، در حالى كه ظاهر آيه اين است: پيروان از پيشوايان، و تابعان از متبوعان جدا هستند (دقت كنيد).

نتيجه اين كه: آيه فوق، از آياتى است، كه دلالت بر وجود معصوم در هر عصر و زمان مى كند.

* * *

▲2 ـ «صادِقِين» جمع است

تنها سؤالى كه باقى مى ماند اين است كه: «صادِقِين» جمع است، و بنابراين بايد در هر عصرى معصومان متعدد باشند.

پاسخ اين سؤال نيز روشن است، و آن اين كه: مخاطب تنها اهل يك عصر نيستند، بلكه آيه تمام اعصار و قرون را مخاطب ساخته، و مسلّم است مجموع مخاطبين همه اعصار، با جمعى از صادقين خواهند بود.

و به تعبير ديگر: چون در هر عصرى معصومى وجود دارد، هنگامى كه همه قرون و اعصار را مورد توجه قرار دهيم، سخن از جمع معصومان به ميان خواهد آمد، نه از يك فرد.

شاهد گوياى اين موضوع آن است كه: در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله)، جز او كسى كه واجب الاطاعة باشد وجود نداشت، و در عين حال، آيه به طور مسلّم شامل مؤمنان زمان او مى شود.

بنابراين، مى فهميم منظور، جمع در يك زمان نيست، بلكه جمع در مجموعه زمان هاست.

* * *

120ما كانَ لاَِهْلِ الْمَدينَةِ وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الأَعْرابِ أَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللّهِ وَ لايَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ لايُصيبُهُمْ ظَمَأٌ وَ لانَصَبٌ وَ لامَخْمَصَةٌ في سَبيلِ اللّهِ وَ لايَطَؤُنَ مَوْطِئاً يَغيظُ الْكُفّارَ وَ لايَنالُونَ مِنْ عَدُوّ نَيْلاً إِلاّ كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ إِنَّ اللّهَ لايُضيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنينَ

121وَ لايُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغيرَةً وَ لاكَبيرَةً وَ لايَقْطَعُونَ وادِياً إِلاّ كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللّهُ أَحْسَنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ

ترجمه:

120 ـ سزاوار نيست كه اهل مدينه، و باديه نشينانى كه اطراف آنها هستند، از رسول خدا تخلّف جويند; و براى حفظ جان خويش، از جان او چشم بپوشند! اين به خاطر آن است كه هيچ تشنگى و خستگى، و گرسنگى در راه خدا به آنها نمى رسد و هيچ گامى كه موجب خشم كافران مى شود برنمى دارند، و ضربه اى از دشمن نمى خورند، مگر اين كه به خاطر آن، عمل صالحى براى آنها نوشته مى شود; زيرا خداوند پاداش نيكوكاران را تباه نمى كند!

121 ـ و هيچ مال كوچك يا بزرگى را (در اين راه) انفاق نمى كنند، و هيچ سرزمينى را (به سوى ميدان جهاد و يا در بازگشت) نمى پيمايند، مگر اين كه براى آنها نوشته مى شود; تا خداوند آن را به عنوان بهترين اعمالشان، پاداش دهد.

تفسير:

▲مشكلات مجاهدان بى پاداش نمى ماند

در آيات گذشته، بحث هائى پيرامون سرزنش كسانى كه از غزوه «تبوك» خوددارى كرده بودند، به ميان آمد، دو آيه مورد بحث، به عنوان يك قانون كلى و همگانى، بحث روى اين موضوع را نهائى مى كند.

نخست مى فرمايد: «مردم مدينه و باديه نشينانى كه در اطراف اين شهر، (مركز و كانون اسلام) ساكنند، حق ندارند از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) تخلّف جويند» (ما كانَ لاَِهْلِ الْمَدينَةِ وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الأَعْرابِ أَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللّهِ).

«و نه حفظ جان خود را بر حفظ جان او مقدم دارند» (وَ لايَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ).

چرا كه او رهبر امت، پيامبر خدا، و رمز بقاء و حيات ملت اسلام است، و تنها گذاردن او، نه فقط پيامبر(صلى الله عليه وآله)را به خطر مى افكند، بلكه آئين خدا، و علاوه بر آن، موجوديت و حيات خود مؤمنان را نيز در خطر جدى قرار خواهد داد.

قرآن در اينجا با استفاده از يك بيان عاطفى، همه افراد با ايمان را به ملازمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)، و حمايت و دفاع از او در برابر مشكلات تشويق مى كند، مى گويد: جان شما از جان او عزيزتر، و حيات شما از حيات او باارزش تر نيست، آيا ايمانتان اجازه مى دهد، وجود او كه پرارزش ترين وجود انسانى است، و براى نجات و رهبرى شما مبعوث شده به خطر بيفتد، و شما سلامت طلبان، براى حفظ جان خويش از فداكارى در راه او مضايقه كنيد؟!

مسلّم است تأكيد و تكيه روى «مدينه» و اطرافش، به خاطر آن است كه; در آن روز، كانون اسلام «مدينه» بود، و الاّ اين حكم، نه اختصاصى به «مدينه» و اطراف آن دارد، و نه مخصوص پيامبر(صلى الله عليه وآله)است.

اين وظيفه همه مسلمانان در تمام قرون و اعصار است، كه رهبران خويش را، همچون جان خويش، بلكه بيشتر گرامى دارند، و در حفظ آنان بكوشند، و آنها را در برابر حوادث سخت تنها نگذارند; چرا كه خطر براى آنها، خطر براى امت است.

سپس به پاداش هاى مجاهدان، كه در برابر هر گونه مشكلى در راه جهاد نصيبشان مى شود، اشاره كرده و روى هفت قسمت از اين مشكلات و پاداشش، انگشت مى گذارد و مى فرمايد:

«اين به خاطر آن است كه، هيچ گونه تشنگى به آنها نمى رسد» (ذلِكَ بِأَنَّهُمْ لايُصيبُهُمْ ظَمَأٌ).

«و هيچ رنج و خستگى پيدا نمى كنند» (وَ لانَصَبٌ).

«و هيچ گرسنگى در راه خدا دامن آنها را نمى گيرد» (وَ لامَخْمَصَةٌ في سَبيلِ اللّهِ).

«و در هيچ نقطه خطرناك و ميدان پر مخاطره اى كه موجب خشم و ناراحتى كفار است، قرار نمى گيرند» (وَ لايَطَؤُنَ مَوْطِئاً يَغيظُ الْكُفّارَ).

«و هيچ ضربه اى از دشمن بر آنها وارد نمى شود» (وَ لايَنالُونَ مِنْ عَدُوّ نَيْلاً).

مگر اين كه در ارتباط با آن، عمل صالحى براى آنها ثبت مى شود» (إِلاّ كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ).

و مسلماً پاداش يك به يك آنها را، از خداوند بزرگ دريافت خواهند داشت; زيرا خدا پاداش نيكوكاران را هيچ گاه ضايع نمى كند» (إِنَّ اللّهَ لايُضيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنينَ).

* * *

«همچنين هيچ مال كم يا زيادى را در مسير جهاد، انفاق نمى كنند»
(وَ لايُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغيرَةً وَ لاكَبيرَةً).

«و هيچ سرزمينى را براى رسيدن به ميدان جهاد، و يا به هنگام بازگشت زير پا نمى گذارند، مگر اين كه تمام اين گام ها، و آن انفاق ها، براى آنها ثبت مى شود» (وَ لايَقْطَعُونَ وادِياً إِلاّ كُتِبَ لَهُمْ).

«تا سرانجام خداوند اين اعمال را، به عنوان بهترين اعمالشان پاداش دهد» (لِيَجْزِيَهُمُ اللّهُ أَحْسَنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ).

* * *

نكته ها:

▲1 ـ منظور از «لايَنالُونَ مِنْ عَدُوّ نَيْلاً»

جمله «لايَنالُونَ مِنْ عَدُوّ نَيْلاً» را، غالب مفسران، همان گونه كه در بالا ذكر شد تفسير كرده و گفته اند: منظور آن است كه مجاهدان راه خدا، هر ضربه اى از دشمن از جراحت، و قتل، و اسارت و مانند آن ببينند، در نامه اعمالشان براى پاداش الهى ثبت خواهد شد، و متناسب هر يك اجرى خواهند داشت، و البته با توجه به اين كه آيه مشكلات مجاهدان را بر مى شمرد، مناسب همين معنى است.

ولى، اگر روى تركيب بندى خود اين جمله بخواهيم تكيه كنيم، و متناسب با لغات، آن را تفسير نمائيم، معنى جمله چنين است: آنها هيچ ضربه اى بر پيكر دشمن وارد نمى كنند، مگر اين كه در نامه اعمالشان نوشته خواهد شد; زيرا جمله «نالَ مِنْ عَدُوِّهِ»، در لغت به معنى ضربه زدن به دشمن است.

ولى توجه به مجموع آيه، قرينه بر تفسير گذشته خواهد بود.

* * *

▲2 ـ منظور از «أَحْسَنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ»

مفسران، براى جمله «أَحْسَنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ» دو گونه تفسير ذكر كرده اند: يكى بر اساس اين است كه، كلمه «أَحْسَن» وصف براى افعال آنها باشد، و ديگرى وصف پاداش آنها.

در تفسير اول، كه ما در بالا انتخاب كرديم، و با ظاهر آيه نيز موافق تر است، اين گونه اعمال مجاهدان به عنوان بهترين اعمال دوران حياتشان شناخته شده، و خداوند پاداش آن را متناسب با آن مى دهد.

و در تفسير دوم، كه احتياج به «تقدير» گرفتن كلمه «مِنْ»، بعد از كلمه «أَحْسَن» دارد، پاداش الهى بهتر و بالاتر از اعمالشان معرفى شده، و تقدير جمله چنين است: لِيُجْزِيَهُمُ اللّهُ أَحْسَنَ مِمّا كانُوا يَعْمَلُونَ» يعنى: خداوند آنها را بهتر از آنچه انجام دادند پاداش مى دهد.

* * *

▲3 ـ گستردگى مفهوم آيه

آيات فوق، تنها براى مسلمانان ديروز نبود، بلكه براى ديروز و امروز و همه قرون و اعصار است.

بدون شك شركت در هر نوع جهاد، خواه كوچك باشد يا بزرگ، مشكلات و ناراحتى هاى گوناگون دارد، مشكلات جسمى و روحى، و مشكلات مالى و مانند آن، ولى هر گاه مجاهدان، دل و جان خود را با ايمان به خدا و وعده هاى بزرگ او روشن سازند، و بدانند هر نفسى، هر سخنى، و هر گامى، در اين راه بر مى دارند گم نمى شود، بلكه حساب همه آنها بدون كم و كاست، و در نهايت دقت محفوظ است و خداوند، در برابر آنها، به عنوان بهترين اعمال از درياى بى كران لطفش، شايسته ترين پاداش ها را مى دهد.

هرگز از تحمل اين مشكلات سر باز نمى زنند، و از عظمت آنها نمى هراسند، و هيچ گونه ضعف و فتورى ـ هر چند جهادى طولانى، پر حادثه و پر مشقت باشد ـ به خود راه نمى دهند.

* * *

122وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَة مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ

ترجمه:

122 ـ و شايسته نيست مؤمنان همگى (به سوى ميدان جهاد) كوچ كنند; چرا از هر گروهى از آنان، طايفه اى كوچ نمى كند (و طايفه اى در مدينه بماند)، تا در دين (و احكام اسلام) آگاهى يابند و به هنگام بازگشت به سوى قوم خود، آنها را بيم دهند؟! شايد (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند، و خوددارى كنند!

شأن نزول:

مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان»، از «ابن عباس» چنين روايت كرده است:

هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)به سوى ميدان جهاد حركت مى كرد، همه مسلمانان به استثناى منافقان و معذوران، در خدمتش در حركت بودند، اما پس از آن كه آياتى در مذمت منافقان نازل شد، و مخصوصاً متخلفان جنگ «تبوك» را به باد ملامت گرفت، مؤمنان را بيش از پيش مصمم به شركت در ميدان هاى جهاد كرد، حتى در جنگ هائى كه پيغمبر(صلى الله عليه وآله)شخصاً شركت نمى كرد، (سريه ها)، همگى به سوى ميدان مى رفتند، و پيامبر(صلى الله عليه وآله)را تنها مى گذاردند، آيه فوق نازل شد و اعلام كرد: در غير مورد ضرورت، شايسته نيست همه مسلمانان به سوى ميدان جنگ بروند، (بلكه گروهى در «مدينه» بمانند، و معارف و احكام اسلام را از پيامبر(صلى الله عليه وآله)بياموزند، و به دوستان مجاهدشان پس از بازگشت تعليم دهند).(1)

* * *

همان مفسر بزرگ، شأن نزول ديگرى به اين مضمون نيز نقل كرده است:

گروهى از ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله)، براى تبليغ اسلام به ميان قبائل باديه نشين رفتند، باديه نشينان مقدم آنها را گرامى داشتند، و به آنها نيكى كردند، ولى بعضى به آنها ايراد گرفتند:

چرا پيامبر(صلى الله عليه وآله)را رها كرديد و به سراغ ما آمديد، آنها از اين نظر ناراحت و افسرده شدند، و به خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)بازگشتند، آيه نازل شد و برنامه تبليغى آنها را تصويب كرد و از آنها رفع نگرانى شد.(2)

* * *

شأن نزول سومى نيز، در تفسير «تبيان» براى آيه فوق نقل شده، و آن اين كه: باديه نشينان هنگامى كه مسلمان شدند، براى فرا گرفتن احكام اسلام، همگى به سوى «مدينه» حركت كردند، و اين سبب بالا رفتن قيمت اجناس و ارزاق، مشكلات و گرفتارى هاى ديگرى براى مسلمانان «مدينه» شد، آيه نازل گرديد و به آنها دستور داد: لازم نيست همگى شهر و ديار خود را خالى كنند، و براى فهم معارف اسلام به «مدينه» بيايند، بلكه كافى است گروهى اين عمل را انجام دهند.(3)

تفسير:

1 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.

2 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.

3 ـ «التبيان»، جلد 5، صفحه 323، ذيل آيه مورد بحث (كتابخانه اعلام اسلامى، چاپ اول، 1409 هـ .ق).

▲جهاد با جهل و جهاد با دشمن

آيه فوق، كه با آيات گذشته در زمينه جهاد پيوند دارد، اشاره به واقعيتى مى كند كه براى مسلمانان جنبه حياتى دارد، و آن اين كه:

گر چه جهاد بسيار پر اهميت است، و تخلف از آن ننگ و گناه، ولى در مواردى كه ضرورتى ايجاب نمى كند نبايد همه مؤمنان در ميدان جهاد شركت كنند ـ مخصوصاً در مواقعى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) شخصاً در «مدينه» باقى مانده ـ بلكه لازم است هر جمعيتى از مسلمانان، به دو گروه تقسيم شوند، گروهى فريضه جهاد را انجام دهند، و گروه ديگرى در «مدينه» بمانند و معارف و احكام اسلام را بياموزند، مى فرمايد: «شايسته نيست مؤمنان همگى (به سوى ميدان جهاد) كوچ كنند; چرا از هر طايفه اى از آنان گروهى كوچ نمى كنند (و طايفه اى در مدينه بماند) تا در دين و احكام اسلام، آگاهى يابند» (وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَة مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ).

«و به هنگامى كه ياران مجاهدشان از ميدان بازگشتند، احكام و فرمان هاى الهى را به آنها تعليم دهند، و از مخالفت آن انذارشان نمايند» (وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ).

«باشد كه اين برنامه موجب شود، آنها از مخالفت فرمان خدا بپرهيزند و وظائف خويش را انجام دهند» (لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ).

* * *

نكته ها:

▲1 ـ مفهوم دقيق آيه

آنچه در تفسير آيه اشاره شد، علاوه بر اين كه با شأن نزول معروف آن سازگار است، با ظاهر جمله هاى آيه نيز، از هر تفسير ديگر موافق تر است، تنها چيزى كه در آن است، اين است كه بايد جمله «لِتَبْقى طائِفَةٌ»، بعد از «مِنْ كُلِّ فِرْقَة مِنْهُمْ طائِفَةٌ» در تقدير گرفته شود، يعنى از هر فرقه اى گروهى بروند، و گروه ديگرى بمانند، و البته اين موضوع با توجه به قرائن موجود در آيه، مشكلى ايجاد نخواهد كرد (دقت كنيد).

ولى بعضى از مفسران احتمال داده اند: در آيه هيچ گونه تقديرى وجود ندارد، و منظور آن است كه: گروهى از مسلمانان به عنوان واجب كفائى به ميدان جهاد بروند، و در صحنه جهاد به تعليمات اسلام آشنا شوند، و پيروزى مسلمانان را بر دشمنان، كه نمونه اى از آثار عظمت و حقانيت اين آئين است، با چشم خود ببينند، و به هنگام مراجعت به دوستان خود گوشزد كنند.(1)

احتمال سومى كه بعضى ديگر از مفسران داده اند اين است كه: آيه حكم مستقلى را جدا از مباحث جهاد بيان مى كند، و آن اين كه:

مسلمانان وظيفه دارند به عنوان يك واجب كفائى، از هر قوم و جمعيتى عده اى برخيزند، و براى فرا گرفتن معارف و تعليمات اسلام، به مراكز بزرگ اسلامى بروند، و پس از فرا گرفتن علوم، به شهر و ديار خود بازگردند، و به تعليم ديگران بپردازند.(2)

ولى همان گونه كه گفتيم، تفسير اول به مفهوم آيه نزديك تر است، هر چند اراده همه اين معانى نيز چندان بعيد نيست.(3)

* * *

1 ـ اين تفسير را «طبرى»، طبق نقل «قرطبى» (ذيل آيه مورد بحث) در تفسيرش انتخاب كرده، و جمعى از مفسران نيز به عنوان احتمال آن را ذيل آيه آورده اند (تفسير «طبرى»، جلد 11، صفحه 48، ذيل آيه).

2 ـ اين تفسير با شأن نزولى كه مرحوم «شيخ طوسى» در «تبيان» آورده است، سازگار مى باشد (تفسير «تبيان»، جلد 5، صفحه 323، كتابخانه أعلام اسلامى، چاپ اول، 1409 هـ .ق).

3 ـ توجه داشته باشيد كه ما استعمال يك لفظ در چند معنى را جايز مى شمريم.

▲2 ـ هماهنگى با آيات سابق

بعضى چنين تصور كرده اند: ميان اين آيه و آيات سابق، نوعى منافات ديده مى شود; زيرا در آيات گذشته، به همه دستور شركت در ميدان جهاد داده شده، و تخلّف كنندگان به شدت مورد سرزنش قرار گرفتند، ولى در آيه مورد بحث، دستور مى دهد: همه نبايد به سوى ميدان جهاد حركت كنند.

اما روشن است، اين دو دستور با توجه به شرائط مختلف صادر شده، مثلاً در مورد جنگ «تبوك»، و روبرو شدن با ارتش نيرومند امپراطورى «روم»، چاره اى جز اين نبود كه همه مسلمانان آماده جهاد شوند.

ولى در مورد مقابله با گروه هاى كوچك تر، ضرورتى نداشت كه همه مسلمانان حركت كنند، مخصوصاً در مواردى كه خود پيامبر(صلى الله عليه وآله)در «مدينه» مى ماند، نمى بايست «مدينه» را خالى نمايند، و خطرات احتمالى آن را ناديده بگيرند، و از فرا گيرى معارف و احكام اسلام غافل بمانند.

بنابراين، هيچ گونه نسخى در آيات فوق وجود ندارد، و اين كه بعضى چنين تصور كرده اند، اشتباه است.

* * *

▲3 ـ منظور از «تفقّه» در آيه

شك نيست، منظور از «تفقّه» در دين، فرا گيرى همه معارف و احكام اسلام، اعم از اصول و فروع است; زيرا در مفهوم تفقّه، همه اين امور جمع است.

بنابراين آيه فوق، دليل روشنى است بر اين كه: همواره گروهى از مسلمانان به عنوان انجام يك واجب كفائى، بايد به تحصيل علم و دانش در زمينه تمام مسائل اسلامى بپردازند، و پس از فراغت از تحصيل، براى تبليغ احكام اسلام به نقاط مختلف، مخصوصاً به قوم و جمعيت خود باز گردند، و آنها را با مسائل اسلامى آشنا سازند.

بر اين اساس آيه فوق، دليل روشنى است بر: وجوب تعليم و تعلم در مسائل اسلامى.

و به تعبير ديگر: هم تحصيل را واجب مى كند، و هم ياد دادن را، و اگر دنياى امروز به تعليمات اجبارى افتخار مى كند، قرآن در چهارده قرن پيش، علاوه بر آن، بر معلمين نيز اين وظيفه را فرض كرده است.

* * *

▲4 ـ جواز تقليد از متخصّص

گروهى از علماى اسلامى، به آيه فوق بر مسأله جواز تقليد استدلال كرده اند; زيرا فراگيرى تعليمات اسلام، و رساندن آن به ديگران، در مسائل فروع دين، و لزوم پيروى شنوندگان از آنها، همان تقليد است.

البته همان گونه كه گفتيم، آيه فوق، تنها از فروع دين بحث نمى كند، و مسائل اصولى را نيز شامل مى شود، ولى به هر حال فروع دين را نيز در بر دارد.

تنها اشكالى كه در اينجا به نظر مى رسد اين است: آن روز سخنى از اجتهاد و تقليد در ميان نبود، و آنها كه مسائل اسلامى را فرا مى گرفتند و به ديگران مى رساندند، حكم مسأله گوهاى زمان ما را داشتند، نه حكم مجتهدان را، يعنى: حكم مسأله را از پيامبر(صلى الله عليه وآله)گرفته، و عيناً بدون هيچ گونه اظهارنظرى، براى ديگران نقل مى كردند.

اما با توجه به اين كه اجتهاد و تقليد، مفهوم وسيعى دارد، مى توان اشكال فوق را پاسخ داد.

توضيح اين كه:

شك نيست علم فقه، با وسعتى كه امروز دارد، در آن زمان وجود نداشت، و مسلمانان به راحتى مسائل را از پيامبرمى آموختند.

اما با اين حال چنان نبوده كه، همه بزرگان اسلام در حكم مسأله گويان زمان ما باشند; زيرا بسيارى از آنها، به عنوان قضاوت و يا امارت به نقاط ديگر مى رفتند، و طبعاً مسائلى پيش مى آمد كه عين آن را از پيامبر(صلى الله عليه وآله)نشنيده بودند، ولى در عمومات و اطلاقات آيات قرآن مجيد، وجود داشت، مسلماً آنها با تطبيق كليات بر جزئيات، و به اصطلاح علمى «ردّ فروع به اصول» و «ردّ اصول بر فروع»، احكام آنها را درك مى كردند، و اين يك نوع اجتهاد ساده بوده است (دقت كنيد).

مسلماً اين كار و امثال آن در زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله)بوده، و به همين دليل ريشه اصلى اجتهاد در ميان صحابه و ياران او وجود داشت، هر چند همه ياران و اصحاب در اين حدّ نبودند.

و از آنجا كه آيه فوق يك مفهوم عام دارد، هم قبول گفتار مسأله گويان را شامل مى شود، و هم قبول قول مجتهدان را، و به اين ترتيب، با عموم آيه مى توان استدلال بر جواز تقليد كرد.

* * *

▲5 ـ احترام خاص تعليم و تعلّم

مسأله مهم ديگرى كه از آيه مى توان استفاده كرد، احترام و اهميت خاصى است كه، اسلام براى مسأله «تعليم» و «تعلّم» قائل شده است، تا آنجا كه مسلمانان را ملزم مى سازد، همه در ميدان جنگ شركت نكنند، بلكه گروهى بمانند و معارف اسلام را بياموزند.

يعنى: جهاد با جهل، همانند جهاد با دشمن، بر آنها فرض است، و اهميت يكى از ديگرى كمتر نيست، بلكه تا مسلمانان در جهاد با جهل پيروز نشوند، در جهاد با دشمن پيروز نخواهند شد; زيرا يك ملت جاهل، همواره محكوم به شكست است.

يكى از مفسران معاصر، در ذيل اين آيه مطلب جالبى دارد، او مى گويد: من در «طرابلس» مشغول تحصيل بودم، روزى فرماندار آنجا كه خود از معارف اسلامى اطلاعات قابل ملاحظه اى داشت، به من گفت:

چرا دولت، علماء و طلاب علوم دينى را از خدمت سربازى معاف مى كند، در حالى كه اين خدمت مقدس، شرعاً بر همه واجب است، و طلاب علوم دينى از همه مردم به انجام اين فريضه دينى شايسته ترند، آيا اين كار اشتباه نيست؟

من بدون مقدمه به فكر آيه فوق افتادم، گفتم: اين كار ريشه در قرآن مجيد دارد، آنجا كه مى گويد: گروهى جهاد كنند و گروهى به تحصيل علم پردازند!

او از اين جواب بسيار لذت برد، به خصوص اين كه از يك فرد مبتدى مانند من، كه در آن روز تازه مشغول به تحصيل شده بودم صادر شده بود.(1)

* * *

123يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفّارِ وَ لْيَجِدُوا فيكُمْ غِلْظَةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقينَ

ترجمه:

123 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! با كافرانى كه به شما نزديك ترند، پيكار كنيد! آنها بايد در شما شدت و خشونت (و قدرت) احساس كنند; و بدانيد خداوند با پرهيزگاران است!

1 ـ تفسير «المنار»، جلد 11، صفحه 78.

تفسير:

▲دشمنان نزديك تر را هدف قرار دهيد!

در آيه فوق، به تناسب بحث هائى كه تا كنون پيرامون جهاد در اين سوره ذكر شده، به دو دستور ديگر در زمينه اين موضوع مهم اسلامى، اشاره گرديده است:

نخست روى سخن را به مؤمنان كرده، مى گويد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد با كفارى كه به شما نزديك ترند پيكار كنيد» (يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفّارِ).

درست است كه با تمام دشمنان بايد مبارزه كرد، و تفاوتى در اين باره وجود ندارد، ولى از نظر روش مبارزه، بدون شك بايد نخست از دشمنان نزديك تر شروع كرد; چرا كه خطر دشمنان نزديك تر بيشتر است، همان گونه كه به هنگام دعوت به سوى اسلام، و هدايت مردم به آئين حق، بايد از نزديك تر شروع نمود.

پيامبر(صلى الله عليه وآله)نيز دعوت خود را به فرمان خداوند از بستگانش شروع كرد، پس از آن مردم «مكّه» را تبليغ فرمود، آنگاه به سراسر «جزيرة العرب» مبلّغ فرستاد، و سپس نامه براى سلاطين جهان نوشت، و بدون شك اين روش به پيروزى نزديك تر است.

البته هر قانونى استثناءئى دارد، ممكن است مواقع فوق العاده اى دشمن دورتر به مراتب خطرناك تر باشد، كه قبلاً بايد به دفع او شتافت، اما همان گونه كه گفتيم، اين يك استثناء است نه يك قانون هميشگى.

و اما اين كه: پرداختن به دشمن نزديك تر لازم تر است، دلائلش واضح است، زيرا:

اوّلاً ـ خطر دشمن نزديك، از خطر دشمنان دور بيشتر مى باشد.

ثانياً ـ آگاهى و اطلاعات ما، نسبت به دشمنان نزديك تر، افزون تر است، و اين خود به پيروزى كمك مى كند.

ثالثاً ـ پرداختن به دور، و رها كردن نزديك، اين خطر را دارد كه دشمنان نزديك ممكن است از پشت سر حمله كنند، و يا كانون اصلى اسلام را به هنگام خالى شدن مركز، در هم بكوبند.

رابعاً ـ وسائل و هزينه مبارزه با نزديك، كمتر و ساده تر، و تسلّط بر جبهه در آن آسان تر است، به اين جهات، و جهات ديگر، دفع اين گونه دشمنان، لازم تر است.

ذكر اين نكته نيز لازم به نظر مى رسد: آن موقع كه آيه فوق نازل شد، اسلام تقريباً همه «جزيرة العرب» را گرفته بود، و بنابراين نزديك ترين دشمن در آن روز، شايد «امپراطورى روم شرقى» بود، كه مسلمانان براى مبارزه با آنان به «تبوك» شتافتند.

اين را نيز نبايد فراموش كرد كه، آيه فوق گر چه از «پيكار مسلحانه»، و از «فاصله مكانى» سخن مى گويد، ولى بعيد نيست روح آيه در پيكارهاى منطقى و فاصله هاى معنوى نيز حاكم باشد، به اين معنى كه: مسلمانان به هنگام پرداختن به مبارزه منطقى و تبليغاتى با دشمنان، اول بايد به سراغ كسانى بروند كه، خطرشان براى جامعه اسلامى بيشتر و نزديك تر است.

مثلاً در عصر ما، كه خطر الحاد و مادّى گرى همه جوامع را تهديد مى كند، بايد مبارزه با آن را مقدم بر مبارزه با مذاهب باطل قرار داد، نه اين كه آنها فراموش شوند، بلكه بايد لبه تيز حمله، متوجه گروه خطرناك تر گردد.

يا مثلاً مبارزه با استعمار فكرى، سياسى و اقتصادى بايد در درجه اول قرار گيرد.

دومين دستورى كه در زمينه جهاد، در آيه فوق مى خوانيم: دستور شدت عمل است، آيه مى فرمايد: «دشمنان بايد در شما يك نوع شدت و خشونت احساس كنند» (وَ لْيَجِدُوا فيكُمْ غِلْظَةً).

اشاره به اين كه: تنها شجاعت و شهامت درونى، و آمادگى روانى براى ايستادگى و مبارزه سرسختانه با دشمن كافى نيست، بلكه بايد اين آمادگى و سر سختى خود را به دشمن نشان دهيد، و آنها بدانند در شما چنين روحيه اى هست، تا همان سبب عقب نشينى و شكست روحيه آنان گردد.

و به تعبير ديگر: وجود قدرت، كافى نيست، بلكه بايد در برابر دشمن نمايش قدرت داد.

لذا در تاريخ اسلام مى خوانيم: به هنگام آمدن مسلمانان به «مكّه»، براى مراسم زيارت خانه خدا، پيامبر(صلى الله عليه وآله)به آنها دستور داد: به هنگام «طواف» با سرعت راه بروند، بلكه بدوند، و شدت و سرعت و ورزيدگى خود را به دشمنانى كه ناظر آنها بودند نشان دهند.

و نيز در داستان «فتح مكّه» مى خوانيم: پيامبر(صلى الله عليه وآله)شب هنگام دستور داد: مسلمانان همگى در بيابان آتش بيفروزند، تا مردم «مكّه»، به عظمت ارتش اسلام آشنا شوند، و اتفاقاً اين كار در روحيه آنها اثر گذاشت.

و نيز دستور داد: «ابو سفيان» بزرگ «مكّه» را، در گوشه اى نگه دارند و ارتش نيرومند اسلام در مقابل او رژه روند.

و در پايان آيه، به مسلمانان با اين عبارت نويد پيروزى مى دهد: «بدانيد كه خدا با پرهيزكاران است» (وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقينَ).

اين تعبير ممكن است علاوه بر آنچه گفته شد، اشاره به اين معنى نيز باشد، كه توسّل به خشونت، و شدت عمل بايد توأم با تقوا باشد، و هيچ گاه از حدود انسانى تجاوز نكند.

* * *

124وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ أَيُّكُمْ زادَتْهُ هذِهِ إيماناً فَأَمَّا الَّذينَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إيماناً وَ هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ

125وَ أَمَّا الَّذينَ في قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلى رِجْسِهِمْ وَ ماتُوا وَ هُمْ كافِرُونَ

ترجمه:

124 ـ و هنگامى كه سوره اى نازل مى شود، بعضى از آنان (به ديگران) مى گويند: «اين سوره، ايمان كدام يك از شما را افزون ساخت»؟! (به آنها بگو:) اما كسانى كه ايمان آورده اند، بر ايمانشان افزوده; و آنها (به فضل و رحمت الهى) خوشحالند.

125 ـ و اما آنها كه در دل هايشان بيمارى است، پليدى بر پليديشان افزوده; و از دنيا رفتند در حالى كه كافر بودند.

تفسير:

▲تأثير آيات قرآن بر دل هاى آماده و آلوده

به تناسب بحث هائى كه درباره منافقان و مؤمنان گذشت، در اين دو آيه، اشاره به يكى از نشانه هاى بارز اين دو گروه شده است.

نخست مى گويد: «هنگامى كه سوره اى نازل مى شود، بعضى از منافقان به يكديگر مى گويند: ايمان كدام يك از شما به خاطر نزول اين سوره افزون شد»؟!

(وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ أَيُّكُمْ زادَتْهُ هذِهِ إيماناً).(1)

و با اين سخن مى خواستند، عدم تأثير سوره هاى قرآن، و بى اعتنائى خود را نسبت به آنها بيان كنند، و بگويند اين آيات، محتواى مهم و چشم گيرى ندارد، و مسائلى است عادى و پيش پا افتاده!.

اما قرآن با لحن قاطعى به آنها پاسخ مى دهد، و ضمن تقسيم مردم به دو گروه، مى فرمايد: «اما كسانى كه ايمان آورده اند، نزول اين آيات بر ايمانشان مى افزايد، و آثار شادى و خوشحالى در چهره هايشان آشكار است» (فَأَمَّا الَّذينَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إيماناً وَ هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ).

* * *

«و اما آنها كه در دل هايشان بيمارى نفاق و جهل و عناد و حسد است، پليدى تازه اى بر پليديشان مى افزايد»! (وَ أَمَّا الَّذينَ في قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلى رِجْسِهِمْ).

«و سرانجام در حال كفر و بى ايمانى، از دنيا خواهند رفت» (وَ ماتُوا وَ هُمْ كافِرُونَ).

* * *

1 ـ «ما» در جمله «إِذا ما أُنْزِلَتْ»، در حقيقت «زائده» و براى تأكيد است، و بعضى گفته اند: «ما، صله» مى باشد، كه حرف شرط يعنى «إِذا» را بر جزاى آن مسلّط مى سازد و جمله را تأكيد مى كند.

نكته ها:

▲1 ـ آمادگى زمينه، شرط موفقيت

قرآن در دو آيه بالا، اين واقعيت را تأكيد مى كند كه: تنها وجود برنامه ها و تعليمات حيات بخش براى سعادت يك فرد، يا يك گروه كافى نيست، بلكه آمادگى زمينه ها نيز، بايد به عنوان يك شرط اساسى مورد توجه قرار گيرد.

آيات قرآن مانند دانه هاى حيات بخش باران است، كه در باغ سبزه رويد و در شوره زار خس!

آنها كه با روح تسليم و ايمان و عشق به واقعيت، به آن مى نگرند، از هر سوره، بلكه از هر آيه اى، درس تازه اى فرا مى گيرند، كه ايمانشان را پرورش مى دهد، و صفات بارز انسانيت را در آنها تقويت مى كند.

ولى كسانى كه از پشت شيشه هاى تاريك لجاجت و كبر و نفاق به اين آيات مى نگرند، نه تنها از آنها بهره نمى گيرند، كه بر شدت كفر و عنادشان افزوده مى شود.

و به تعبير ديگر: در برابر هر فرمان تازه اى، نافرمانى و عصيان جديدى مى كنند، و در مقابل هر دستورى، سركشى تازه اى، و در مقابل هر حقيقت، لجاجت جديدى، و اين سبب تراكم عصيان ها، نافرمانى ها و لجاجت ها، در وجودشان مى شود، و چنان ريشه هاى اين صفات زشت در روح آنان قوى مى گردد كه، سرانجام در حال كفر مى ميرند، و راه بازگشت به روى آنها به كلّى بسته مى شود!

و باز به تعبير ديگر: در هيچ برنامه تربيتى، تنها «فاعليت فاعل» كافى نيست، بلكه روح پذيرش و «قابليت قابل» نيز شرط اساسى است.

* * *

▲2 ـ انواع پليدى ها

«رِجْس» در لغت به معنى موجود پليد و ناپاك است، و به گفته «راغب» در «مفردات»، اين پليدى چهار گونه است:

گاهى از نظر غريزه و طبع.

گاهى از نظر فكر و عقل.

گاهى از جهت شرع.

و گاهى از تمام جهات.

البته شك نيست، پليدى ناشى از نفاق، لجاجت و سرسختى در مقابل حق، يك نوع پليدى باطنى و معنوى است، كه سرانجام اثرش در تمام وجود انسان و سخنان و كردارش، آشكار مى گردد.

* * *

▲3 ـ منظور از «يَسْتَبْشِرُون»

جمله «وَ هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ»، با توجه به ريشه كلمه «بشارت»، كه به معنى سرور و خوشحالى است كه آثارش در چهره انسان ظاهر گردد، نشان مى دهد به قدرى اثر تربيتى آيات قرآن در مؤمنان آشكار بود، كه فوراً علائمش در چهره هايشان نمايان مى گشت.

* * *

▲4 ـ نفاق بيمارى است

در آيات فوق، «نفاق» و صفات زشتى كه لازمه آن است، به عنوان بيمارى قلبى شمرده شده، و همان گونه كه سابقاً هم گفته ايم: «قلب» در اين گونه موارد به معنى روح و عقل است، و بيمارى قلبى، در اين موارد، به معنى رذايل اخلاقى و انحرافات روانى است.

و اين تعبير نشان مى دهد: انسان اگر از روحيه سالمى برخوردار باشد، هيچ يك از اين صفات زشت نبايد در وجود او ريشه بدواند، و اين گونه اخلاق، همچون بيمارى جسمانى، بر خلاف طبيعت انسان مى باشد.

بنابراين، آلودگى به اين صفات، دليل بر انحراف از مسير اصلى طبيعى و بيمارى روحى و روانى است.(1)

* * *

1 ـ درباره بيمارى قلب و مفهوم آن در قرآن در جلد اول تفسير «نمونه»، ذيل آيه 10 سوره «بقره» نيز بحث ديگرى داشته ايم.

▲5 ـ تأثير آيات قرآن

آيات فوق، درس عجيبى به همه ما مسلمانان مى دهد; زيرا اين واقعيت را بيان مى كند كه: مسلمانان نخستين با نزول هر سوره اى از قرآن، روح تازه اى پيدا مى كردند، و تربيت نوينى مى يافتند، آن چنان كه آثارش به زودى در چهره هاشان نمايان مى گشت، در حالى كه امروز افراد به ظاهر مسلمانى را مى بينيم كه، نه تنها خواندن يك سوره در آنها اثر نمى گذارد، بلكه از ختم تمام قرآن نيز در آنها كمترين اثرى ديده نمى شود.

آيا سوره ها و آيات قرآن اثر خود را از دست داده اند؟

و يا آلودگى افكار، و بيمارى دل ها و وجود حجاب ها كه از اعمال سوء ما ناشى مى شود، چنين حالت بى تفاوتى و نفوذناپذيرى را به قلب هاى ما داده است؟

بايد از اين حال به خدا پناه ببريم، و از درگاه پاكش بخواهيم كه: قلبى همچون «قلب» مسلمانان نخستين به ما ببخشد.

* * *

126أَ وَ لا يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ في كُلِّ عام مَرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ لايَتُوبُونَ وَ لا هُمْ يَذَّكَّرُونَ

127وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلى بَعْض هَلْ يَراكُمْ مِنْ أَحَد ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لايَفْقَهُونَ

ترجمه:

126 ـ آيا آنها نمى بينند كه در هر سال، يك يا دو بار آزمايش مى شوند؟! باز توبه نمى كنند، و متذكر هم نمى گردند!

127 ـ و هنگامى كه سوره اى نازل مى شود، بعضى از آنها (منافقان) به يكديگر نگاه مى كنند و مى گويند: «آيا كسى شما را مى بيند»؟ سپس منصرف مى شوند (و از حضور پيامبر بيرون مى روند); خداوند دل هايشان را (از حق) منصرف ساخته; چرا كه آنها، گروهى هستند كه نمى فهمند (و بى دانشند)!

تفسير:

▲آزمايش سالانه

اين آيات نيز، سخن را درباره منافقان ادامه مى دهد، و آنها را مورد سرزنش و اندرز قرار داده مى گويد: «آيا آنها نمى بينند كه در هر سال، يك يا دو بار، مورد آزمايش قرار مى گيرند»! (أَ وَ لا يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ في كُلِّ عام مَرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ).

و عجب اين كه: با اين همه آزمايش هاى پى در پى، «از راه خلاف باز نمى ايستند، توبه نمى كنند و متذكر نمى شوند» (ثُمَّ لايَتُوبُونَ وَ لا هُمْ يَذَّكَّرُونَ).

در اين كه منظور از اين آزمايش سالانه، كه يك يا دو بار تكرار مى شود چيست؟ در ميان مفسران گفتگو است:

بعضى، آن را بيمارى ها،(1) بعضى، گرسنگى و شدائد ديگر،

بعضى، مشاهده آثار عظمت اسلام، و حقانيت پيامبر(صلى الله عليه وآله)را در ميدان هاى جهاد، كه منافقان به حكم اجبار محيط در آن شركت داشتند،

و بعضى، پرده بر داشتن از اسرار آنها، مى دانند.

اما با توجه به اين كه در آخر آيه مى خوانيم: آنها متذكر نمى شوند، روشن مى شود: آزمايش از نوع آزمايش هائى بوده، كه بايد باعث بيدارى اين گروه گردد.

و نيز از تعبير آيه چنين بر مى آيد كه: اين آزمايش غير از آزمايش عمومى است، كه همه مردم در زندگى خود با آن روبرو مى شوند.

با توجه به اين موضوع، به نظر مى رسد: تفسير چهارم، يعنى پرده بردارى از اعمال سوء آنها، و ظاهر شدن باطنشان، به مفهوم آيه نزديك تر است.

اين احتمال نيز وجود دارد كه: «افتنان و امتحان» در آيه مورد بحث، مفهوم جامعى داشته باشد، كه شامل همه اين موضوعات بشود.

* * *

سپس، اشاره به قيافه انكارآميزى كه آنها در برابر آيات الهى به خود مى گرفتند كرده مى گويد: «هنگامى كه سوره اى از قرآن نازل مى شود، آنها با نظر تحقير و انكار نسبت به آن سوره، به يكديگر نگاه مى كنند، و با حركات چشم، مراتب نگرانى خود را ظاهر مى سازند» (وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلى بَعْض).

ناراحتى و نگرانى آنها از اين نظر است كه: مبادا نزول آن سوره، رسوائى جديدى برايشان فراهم سازد.

و يا به خاطر آن است كه، بر اثر كوردلى چيزى از آن نمى فهمند، و انسان دشمنِ چيزى است كه نمى داند.

به هر حال، تصميم بر اين مى گيرند كه از مجلس بيرون بروند، تا اين نغمه هاى آسمانى را نشنوند، اما از اين بيم دارند كه، به هنگام خروج، كسى آنها را ببيند، لذا آهسته از يكديگر سؤال مى كنند: آيا كسى متوجه ما نيست، «آيا كسى شما را مى بيند»؟! (هَلْ يَراكُمْ مِنْ أَحَد).

و همين كه اطمينان پيدا مى كنند جمعيت به سخنان پيامبر(صلى الله عليه وآله) مشغولند و متوجه آنها نيستند، «از مجلس بيرون مى روند» (ثُمَّ انْصَرَفُوا).

جمله: هَلْ يَراكُمْ مِنْ أَحَد: «كسى شما را مى بيند؟» را، يا با زبان مى گفتند، و يا با اشاره چشم ها، در صورت دوم، جمله «نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلى بَعْض» با اين جمله، يك مفهوم را بيان مى كند، و در حقيقت «هَلْ يَراكُمْ مِنْ أَحَد»، تفسيرى است براى نگاهشان به يكديگر.

در پايان آيه، به ذكر علت اين موضوع پرداخته، مى گويد: آنها به اين جهت از شنيدن كلمات خدا ناراحت مى شوند كه: «خداوند قلوبشان را (به خاطر لجاجت و عناد و به خاطر گناهانشان) از حق منصرف ساخته، (و يك حالت دشمنى و عداوت نسبت به حق پيدا كرده اند); چرا كه آنها افرادى بى فكر و نفهم هستند» (صَرَفَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لايَفْقَهُونَ).

در مورد جمله «صَرَفَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ»، مفسران دو احتمال داده اند:

نخست اين كه: جمله خبريه باشد، آن چنان كه در بالا تفسير كرديم.

ديگر اين كه: جمله انشائيه و به معنى نفرين باشد، يعنى خداوند دل هاى آنها را از حق منصرف كند، ولى احتمال اول نزديك تر به نظر مى رسد.

* * *

128لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَريصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنينَ رَئُوفٌ رَحيمٌ

129فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظيمِ

ترجمه:

128 ـ به يقين، رسولى از خود شما به سويتان آمد كه رنج هاى شما بر او سخت است; و اصرار بر هدايت شما دارد; و نسبت به مؤمنان، رئوف و مهربان است!

129 ـ اگر آنها (از حق) روى بگردانند، (نگران مباش!) بگو: «خداوند مرا كفايت مى كند; هيچ معبودى جز او نيست; بر او توكّل كردم; و او صاحب عرش بزرگ است»!

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 5، صفحه 175، جلد 19، صفحه 212، و جلد 90، صفحه 16.

تفسير:

▲آخرين آيات قرآن مجيد

آيات فوق كه به گفته بعضى از مفسران، آخرين آياتى است كه بر پيامبر(صلى الله عليه وآله)نازل شده است، و با آن سوره «برائت» نيز پايان مى پذيرد، در واقع اشاره اى است به تمام مسائلى كه در اين سوره گذشت، زيرا:

از يكسو، به تمام مردم، اعم از مؤمنان، كافران و منافقان گوشزد مى كند كه: سخت گيرى هاى پيامبر و قرآن، و خشونت هاى ظاهرى كه نمونه هائى از آن در اين سوره بيان شد، همه به خاطر عشق و علاقه پيامبر(صلى الله عليه وآله)به هدايت و تربيت و تكامل آنها است.

و از سوى ديگر، به پيامبر(صلى الله عليه وآله)نيز خبر مى دهد كه: از سركشى ها و عصيان هاى مردم، كه نمونه هاى زيادى از آن نيز در اين سوره گذشت، نگران و ناراحت نباشد، و بداند كه در هر حال خداوند، پشتيبان و يار و ياور او است.

لذا در نخستين آيه، روى سخن را به مردم كرده، مى گويد: «پيامبرى از خودتان به سوى شما آمد»! (لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ).

اين كه: به جاى «مِنْكُم» در اين آيه «مِنْ أَنْفُسِكُم» آمده است، اشاره به شدت ارتباط پيامبر(صلى الله عليه وآله)با مردم است، گوئى پاره اى از جان مردم، و از روح جامعه در شكل پيامبر(صلى الله عليه وآله)ظاهر شده است.

به همين دليل، تمام دردهاى آنها را مى داند، از مشكلات آنان آگاه است، و در ناراحتى ها و غم ها و اندوه ها با آنان شريك مى باشد، و با اين حال تصور نمى شود سخنى جز به نفع آنها بگويد، و گامى جز در راه آنها بردارد، و اين در واقع نخستين وصفى است كه در آيه فوق، براى پيامبر(صلى الله عليه وآله)ذكر شده است.

و عجب اين كه: گروهى از مفسران كه تحت تأثير تعصبات نژادى و عربى بوده اند گفته اند: مخاطب در اين آيه نژاد عرب است! يعنى پيامبرى از اين نژاد، به سوى شما آمد!.

به عقيده ما: اين بدترين تفسيرى است كه براى آيه فوق ذكر كرده اند; زيرا مى دانيم: چيزى كه در قرآن از آن سخنى نيست، مسأله «نژاد» است، همه جا خطابات قرآن با «يا أَيُّهَا النّاس» و «يا أَيُّهَا الَّذِيْنَ آمَنُوا» و امثال آنها شروع مى شود، و در هيچ موردى «يا أَيُّهَا الْعَرَبُ» و «يا قُرَيْشُ» و مانند آن وجود ندارد.

به علاوه، ذيل آيه كه مى گويد: «بِالْمُؤْمِنينَ رَئُوفٌ رَحيمٌ»، به روشنى اين تفسير را نفى مى كند; زيرا سخن از همه مؤمنان است، از هر قوم و ملت و نژادى كه باشند.

جاى تأسف است كه بعضى از دانشمندان متعصب، قرآن را از آن اوج جهانى و بشرى فرود آورده، مى خواهند در محدوده هاى كوچك نژادى محصور كنند.

به هر حال، پس از ذكر اين صفت (مِنْ أَنْفُسِكُم)، به چهار قسمت ديگر از صفات ممتاز پيامبر(صلى الله عليه وآله)، كه در تحريك عواطف مردم و جلب احساساتشان اثر عميق دارد اشاره مى كند.

نخست مى گويد: «هر گونه ناراحتى و زيان و ضررى به شما برسد، براى او سخت ناراحت كننده است» (عَزيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ).

يعنى: او نه تنها از ناراحتى شما خشنود نمى شود، كه بى تفاوت هم نخواهد بود، او به شدت از رنج هاى شما رنج مى برد، و اگر اصرار بر هدايت شما، و جنگ هاى طاقت فرساى پر زحمت دارد، آن هم براى نجات شما و براى رهائيتان از چنگال ظلم و ستم، و گناه و بدبختى است.

ديگر اين كه: «او سخت به هدايت شما علاقمند است»، و به آن عشق مىورزد، (حَريصٌ عَلَيْكُمْ).

«حرص» در لغت، به معنى شدت علاقه به چيزى است، و جالب اين كه در آيه مورد بحث، به طور مطلق مى گويد: «حريص بر شما است»، نه سخنى از هدايت به ميان مى آورد و نه از چيز ديگر.

اشاره به اين كه: به هر گونه خير و سعادت شما، و به هر گونه پيشرفت و ترقى و خوشبختيان عشق مىورزد (و به اصطلاح، حذف متعلق دليل بر عموم است).

بنابراين، اگر شما را به ميدان هاى پر مرارت جهاد اعزام مى دارد، و اگر منافقان را تحت فشار شديد مى گذارد، همه اينها به خاطر عشق به آزادى، به شرف، به عزت و به هدايت شما، و پاكسازى جامعه شماست.

سپس، به سومين و چهارمين صفت اشاره كرده، مى فرمايد: «او نسبت به مؤمنان رئوف و رحيم است» (بِالْمُؤْمِنينَ رَئُوفٌ رَحيمٌ).

از اين رو، هر گونه دستور مشكل و طاقت فرسائى را مى دهد (حتى گذشتن از بيابان هاى طولانى و سوزان در فصل تابستان، با گرسنگى و تشنگى، براى مقابله با يك دشمن نيرومند در جنگ «تبوك») آن هم يك نوع محبت و لطف از ناحيه او است.

در اين كه «رئوف» و «رحيم» با هم چه تفاوتى دارند؟ در ميان مفسران گفتگو است، ولى به نظر مى رسد، بهترين تفسير آن است كه: رئوف اشاره به محبت و لطف مخصوص در مورد فرمانبرداران است، در حالى كه رحيم اشاره به رحمت در مقابل گناهكاران مى باشد.

اما نبايد فراموش كرد، اين دو كلمه هنگامى كه از هم جدا شوند، ممكن است در يك معنى استعمال شود اما به هنگامى كه همراه يكديگر ذكر شوند، احياناً دو معنى متفاوت مى بخشند.

* * *

در آيه بعد، كه آخرين آيه سوره است، پيامبر(صلى الله عليه وآله)را دلدارى مى دهد كه: از سركشى ها و عصيان هاى مردم، دلسرد و نگران نشود، مى فرمايد: «اگر آنها روى از حق بگردانند نگران نباش، و بگو: خداوند براى من كافى است»; چرا كه او بر هر چيزى توانا است (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللّهُ).

«همان خداوندى كه هيچ معبودى جز او نيست» و بنابراين تنها پناهگاه او است (لا إِلهَ إِلاّ هُوَ).

آرى، بگو «من تنها بر چنين معبودى تكيه كرده ام»، و به او دل بسته ام و كارهايم را به او واگذارده ام (عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ).

«و او پروردگار عرش بزرگ است» (وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظيمِ).

جائى كه عرش و عالم بالا و جهان ماوراء طبيعت، با آن همه عظمتى كه دارد، در قبضه قدرت او، و تحت حمايت و كفالت او است، چگونه مرا تنها مى گذارد، و در برابر دشمن يارى نمى كند؟ مگر قدرتى در برابر قدرتش تاب مقاومت دارد؟ و يا رحمت و عطوفتى بالاتر از رحمت و عطوفت او تصور مى شود؟

* * *

خداوندا! هم اكنون كه اين سوره را به پايان مى رسانيم، و اين سطور را مى نگاريم، دشمنان ما را احاطه كرده، و ملت رشيد و قهرمان ما براى بر چيدن ظلم و فساد و استبداد، به پا خاسته است، يكپارچگى بى نظير، و اتحادى كه هيچ گاه تصور نمى شد، در ميان همه صفوف و قشرها بدون استثناء پيدا شده، حتى كودكان و خردسالان نيز در اين مبارزه شريكند، و هيچ كس از هيچ نوع فداكارى مضايقه ندارد.

پروردگارا! تو همه اينها را مى دانى، و مى بينى، و تو كانون مهر و محبتى، و تو، به مجاهدان وعده پيروزى داده اى; نصرت و ياريت را نزديك كن! و پيروزى نهائى را به ما مرحمت فرما! و اين تشنگان و شيفتگان را با زلال ايمان و عدل و آزادى سيراب فرما! «إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْء قَدَيْر».(1)

آمِيْنَ يا رَبَّ الْعالَمِيْنَ

پايان سوره توبه

1 ـ اين بخش قبل از انقلاب و برقراى حكومت اسلامى و در بحبوحه مبارزات بر ضد شاه نوشته شده است.

با توجه به اين كه پيروزى كامل در 22 بهمن 57 بوده، اين نوشته در ماه هاى آذر و دى صورت گرفته است.

(20 / 6 / 83 تصحيح)

▲سوره يونس(عليه السلام)

▲محتواى سوره يونس

اين سوره كه از سوره هاى «مكّى» است، و به گفته بعضى از مفسران: بعد از سوره «اسراء»، و قبل از سوره «هود» نازل شده است، همانند بسيارى از سوره هاى «مكّى» روى چند مسأله اصولى و زيربنائى تكيه مى كند، كه از همه مهم تر، مسأله «مبدأ» و «معاد» است.

1 ـ نخست، از مسأله وحى و مقام پيامبر(صلى الله عليه وآله)سخن مى گويد.

2 ـ سپس، به نشانه هائى از عظمت آفرينش، كه نشانه عظمت خدا است مى پردازد.

3 ـ بعد از آن، مردم را به ناپايدارى زندگى مادّى دنيا، و لزوم توجه به سراى آخرت، و آمادگى براى آن از طريق ايمان و عمل صالح متوجه مى سازد.

4 ـ و به تناسب همين مسائل، قسمت هاى مختلفى از زندگى پيامبران بزرگ، از جمله: «نوح»، «موسى» و «يونس»(عليهم السلام) را بازگو مى كند، و به همين مناسبت نام سوره «يونس» بر آن گذارده شده است.

5 ـ و باز براى تأئيد مباحث فوق، سخن از لجاجت و سرسختى بت پرستان به ميان مى آورد، و حضور و شهود خدا را در همه جا براى آنها ترسيم مى كند، و مخصوصاً براى اثبات اين مسأله از اعماق فطرت آنان، كه به هنگام مشكلات آشكار مى شود، و به ياد خداى واحد يكتا مى افتند، كمك مى گيرد.

6 ـ و بالاخره، براى تكميل بحث هاى فوق، در هر مورد مناسبى، از بشارت و انذار، بشارت به نعمت هاى بى پايان الهى براى صالحان، و انذار و بيم دادن طاغيان و گردن كشان، استفاده مى كند.

* * *

فضيلت تلاوت اين سوره

در روايتى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ يُونُسَ فِي كُلِّ شَهْرَيْنِ أَوْ ثَلاثَة لَمْ يَخَفْ عَلَيْهِ أَنْ يَكُونَ مِنَ الْجاهِلِينَ وَ كانَ يَوْمَ الْقِيامَةِ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ:

«كسى كه سوره يونس را در هر دو يا سه ماه بخواند، بيم آن نمى رود كه از جاهلان و بى خبران باشد، و روز قيامت از مقربان خواهد بود».(1)

اين به خاطر آن است كه، آيات هشداردهنده و بيداركننده، در اين سوره فراوان است، و اگر با دقت و تأمل خوانده شود، تاريكى جهل را از روح آدمى بر طرف مى كند، و اثر آن حداقل چند ماهى در وجود او خواهد ماند، و هر گاه علاوه بر درك و فهم محتواى سوره، به آن نيز عمل كند، به طور يقين روز «رستاخيز»، در زمره مقربان قرار خواهد گرفت.

شايد نياز به يادآورى نداشته باشد كه: فضائل سوره ها، همان گونه كه سابقاً هم گفته ايم، تنها با تلاوت آيات، بدون درك معنى، و بدون عمل به محتواى آن فراهم نمى گردد; زيرا تلاوت، مقدمه فهم است، و فهم مقدمه عمل!.

* * *

1الر تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ الْحَكيمِ

2أَ كانَ لِلنّاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَيْنا إِلى رَجُل مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النّاسَ وَ بَشِّرِ الَّذينَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْق عِنْدَ رَبِّهِمْ قالَ الْكافِرُونَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ مُبينٌ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ الر، اين آيات كتاب استوار و حكمت آميز است!

2 ـ آيا براى مردم، موجب شگفتى بود كه به مردى از آنها وحى فرستاديم كه: مردم را (از عواقب كفر) بترسان، و به كسانى كه ايمان آورده اند بشارت ده كه براى آنها، سابقه نيك (و پاداش) نزد پروردگارشان است؟! (اما) كافران گفتند: «اين مرد، ساحر آشكارى است»!.

1 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 2، صفحه 290، و تفاسير ديگر ـ «وسائل الشيعه»، جلد 6، صفحه 251 (چاپ آل البيت) ـ «مستدرك»، جلد 4، صفحه 341 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 7، صفحه 293، و جلد 89، صفحه 278.

 

تفسير:

▲رسالت پيامبر

در اين سوره، بار ديگر با حروف مقطعه قرآن روبرو مى شويم، كه به صورت «الف و لام و راء» ذكر شده است (الر).

ما در آغاز سوره «بقره» و سوره «آل عمران» و «اعراف»، به اندازه كافى در تفسير اين گونه حروف سخن گفته ايم، و به خواست خدا در آينده نيز در موارد مناسب بحث هائى خواهيم داشت، و مطالب تازه اى بر آن خواهيم افزود.

به دنبال آن، نخست اشاره به عظمت آيات قرآن كرده، مى فرمايد: «آنها آيات كتاب حكيم است» (تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ الْحَكيمِ).

تعبير به «آنها» (اسم اشاره بعيد)، به جاى «هذِهِ» (اينها) (اسم اشاره به نزديك)، كه نظير آن در آغاز سوره «بقره» نيز آمده است، از تعبيرات لطيف قرآن محسوب مى شود، و كنايه از عظمت و والا بودن مفاهيم قرآن است.

زيرا مطالب پيش پا افتاده و ساده را، غالباً با اسم اشاره نزديك مى آورند، اما مطالب مهمى كه در سطح بالا، و گوئى بر فراز آسمان ها در يك افق عالى قرار گرفته، با اسم اشاره دور بيان مى كنند.

و اتفاقاً در تعبيرات روزمره، ما نيز از اين تعبير استفاده مى كنيم، و براى عظمت اشخاص، هر چند در حضورشان بوده باشيم، «آن جناب» يا «آن حضرت» مى گوئيم، نه «اين جناب» و «اين حضرت»، ولى به هنگام تواضع، كلمه «اينجانب» را به كار مى بريم.

توصيف كتاب آسمانى يعنى: قرآن به «حكيم»، اشاره به اين است كه: آيات قرآن داراى آن چنان استحكام، نظم و حسابى است كه، هر گونه باطل و خرافه و هزل را از خود دور مى سازد، جز حق نمى گويد، و جز به راه حق دعوت نمى كند.

* * *

آيه دوم، به تناسب اشاره اى كه در آيه قبل به قرآن مجيد و وحى آسمانى شده، يكى از ايرادات مشركان نسبت به پيامبر(صلى الله عليه وآله)را بيان مى كند، همان اشكالى كه به طور مكرر در قرآن مجيد آمده، و تكرارش نشان مى دهد، از ايرادات مكرّر مشركان بوده است و آن اين كه:

چرا وحى آسمانى از ناحيه خدا، بر انسانى نازل شده؟

چرا فرشته اى مأموريت اين رسالت بزرگ را به عهده نگرفته است؟!

قرآن در پاسخ اين گونه سؤالات مى فرمايد: «آيا براى مردم موجب شگفتى بود كه ما به مردى از بين آنان وحى فرستاديم» (أَ كانَ لِلنّاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَيْنا إِلى رَجُل مِنْهُمْ).

در واقع جواب ايراد آنها، با كلمه «مِنْهُمْ» (از جنس آنان)، داده شده است يعنى: اگر رهبر و راهنما، هم جنس پيروانش باشد، دردهاى آنها را بداند و از نيازهايشان آگاه گردد، جاى تعجب نيست، تعجب در اين است كه، از غير جنس آنها باشد، كه بر اثر نا آگاهى از وضعشان، نتواند آنها را رهبرى كند.

سپس، به محتواى اين وحى آسمانى اشاره كرده، آن را در دو چيز خلاصه مى كند:

نخست اين كه: به او وحى فرستاديم كه: «مردم را انذار كن و از عواقب كفر و گناه بترسان» (أَنْ أَنْذِرِ النّاسَ).

ديگر اين كه: «به افراد با ايمان بشارت ده، كه براى آنان در پيشگاه پروردگارشان قدم صدق است»! (وَ بَشِّرِ الَّذينَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْق عِنْدَ رَبِّهِمْ).

در اين كه منظور از «قدم صدق» چيست؟ در ميان مفسران بحث است، اما روى هم رفته، يكى از سه تفسير (يا هر سه با هم)، براى آن قابل قبول است.

نخست اين كه: اشاره به آن است كه ايمان «سابقه فطرى» دارد، و در حقيقت مؤمنان با ابراز ايمان، مقتضاى فطرت خود را تصديق و تأكيد كرده اند; زيرا يكى از معانى «قدم»، «سابقه» است، چنان كه مى گويند: لِفُلان قَدَمٌ فِى الإِسْلامِ ـ أَوْ قَدَمٌ فِى الْحَرْبِ: «فلان كس در اسلام، يا در جنگ و مبارزه، سابقه دارد».(1)

دوم اين كه: اشاره به مسأله معاد و نعمت هاى آخرت باشد; زيرا يكى از معانى «قدم»، «مقام و منزلت» است (به تناسب اين كه انسان با پاى خود به منزلگاهش وارد مى شود) يعنى: براى افراد با ايمان، مقام و منزلت ثابت و مسلّمى در پيشگاه خدا است، كه هيچ چيز نمى تواند آن را تغيير دهد و دگرگون سازد.

سوم اين كه: «قدم» به معنى «پيشوا و رهبر» است، يعنى براى مؤمنان پيشوا و رهبرى صادق فرستاده شده است.

روايات متعددى كه در تفاسير شيعه و اهل تسنن در ذيل اين آيه وارد شده، و «قدم صدق» را به شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله)، يا ولايت على(عليه السلام) تفسير كرده است، مؤيد همين معنى است.(2)

همان گونه كه گفتيم، ممكن است: هدف از تعبير فوق بشارت به همه اين امور بوده باشد.

در پايان آيه، باز به يكى از اتهاماتى كه مشركان كراراً بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) وارد مى كردند، اشاره كرده، مى فرمايد: «كافران گفتند: اين مرد، ساحر آشكارى است» (قالَ الْكافِرُونَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ مُبينٌ).

كلمه «إِنَّ» و «لام تأكيد»، و صفت «مُبِين»، همه نشانه تأكيدى است كه آنها روى اين تهمت داشتند، و تعبير به «هذا» (اسم اشاره به نزديك)، براى اين بوده كه، مقام پيامبر(صلى الله عليه وآله) را تحقير كنند.

اما اين كه: چرا نسبت سحر به پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى دادند، روشن است; زيرا در برابر سخنان اعجازآميز، و برنامه هاى و قوانين درخشان، و ساير معجزاتش، پاسخ قانع كننده اى نداشتند، جز اين كه: فوق العادگى آن را با سحر تفسير كنند، و به اين صورت، پرده جهل و بى خبرى براى ساده لوحان، روى آن بيفكنند.

اين گونه تعبيرها، كه از ناحيه دشمنان پيامبر(صلى الله عليه وآله)صادر مى شد، خود دليل روشنى است بر اين كه: پيامبر(صلى الله عليه وآله)كارهاى خارق العاده اى داشته، كه افكار و دل ها را به سوى خود جذب مى كرده است، مخصوصاً تكيه كردن روى سحر در مورد قرآن مجيد، خود گواه زنده اى بر جاذبه فوق العاده اين كتاب آسمانى است، كه براى اغفال مردم، آن را زير پرده سحر مى پوشاندند.

به خواست خدا در ذيل آيات مناسب، باز در اين باره سخن خواهيم گفت.

* * *

3إِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرْضَ في سِتَّةِ أَيّام ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الأَمْرَ ما مِنْ شَفيع إِلاّ مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَ فَلا تَذَكَّرُونَ

4إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَميعاً وَعْدَ اللّهِ حَقّاً إِنَّهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعيدُهُ لِيَجْزِيَ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ بِالْقِسْطِ وَ الَّذينَ كَفَرُوا لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَميم وَ عَذابٌ أَليمٌ بِما كانُوا يَكْفُرُونَ

ترجمه:

3 ـ پروردگار شما، خداوندى است كه آسمان ها و زمين را در شش روز (شش دوران) آفريد; سپس بر تخت (قدرت) قرار گرفت، و به تدبير كار (جهان) پرداخت; هيچ شفاعت كننده اى، جز با اذن او نيست; اين است خداوند، پروردگار شما! پس او را پرستش كنيد! آيا متذكر نمى شويد؟!

4 ـ بازگشت همه شما به سوى اوست! خداوند وعده حقى فرموده; او آفرينش را آغاز مى كند، سپس آن را باز مى گرداند، تا كسانى را كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام داده اند، به عدالت جزا دهد; و براى كسانى كه كافر شدند، نوشيدنى از مايع سوزان است; و عذابى دردناك، به خاطر آن كه كفر مىورزيدند!

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 24، صفحات 40 و 41.

2 ـ تفسير «برهان»، جلد 2، صفحه 177 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 5، صفحه 3145 ـ «كافى»، جلد 1، صفحه 422، و جلد 8، صفحه 364 (دار الكتب الاسلامية).

تفسير:

▲خداشناسى و معاد

قرآن پس از اشاره به مسأله وحى و نبوت در نخستين آيات اين سوره، به سراغ دو اصل اساسى تعليمات همه انبياء، يعنى: «مبدأ» و «معاد» مى رود، و در دو آيه فوق، اين دو اصل مهم را ضمن عباراتى كوتاه و گويا بيان مى كند.

نخست مى فرمايد: «پروردگار شما همان خداوندى است كه، آسمان ها و زمين را در شش روز آفريد» (إِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرْضَ في سِتَّةِ أَيّام).

سابقاً هم اشاره كرده ايم، كلمه «يَوْم» در لغت عرب، و «روز» در فارسى، و معادل آن در ساير لغات، در بسيارى مواقع به معنى «دوران» استعمال مى شود چنان كه مى گوئيم: روزى در كشور ما استبداد حكومت مى كرد، ولى اكنون در پرتو انقلاب، روز آزادى است، يعنى دورانى استبداد بود، و پس از پايان استبداد، دوران رهائى مردم رسيده است.(1)

بنابراين، مفهوم جمله فوق اين مى شود: «پروردگار شما آسمان و زمين را در شش دوران آفريده است»، و چون درباره اين دوران هاى ششگانه سابقاً سخن گفته ايم، از تكرار آن خود دارى مى كنيم.(2)

آنگاه اضافه مى كند: «خداوند پس از آفرينش جهان، زمام امور آنها را در دست گرفت» (ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ).

«همه كارهاى جهان به فرمان او است، و همه چيز در قبضه تدبيرش» (يُدَبِّرُ الأَمْرَ).

كلمه «عرش»، گاهى به معنى «سقف»، گاهى به معنى چيزى كه داراى سقف است، و زمانى به معنى تختِ بلند پايه، مى آيد، اين معنى اصلى آن است.

اما معنى كنائى آن: همان قدرت است، چنان كه مى گوئيم: فلان شخص بر تخت نشست، يا پايه هاى تختش فرو ريخت، و يا او را از تخت به زير آوردند، همه اينها كنايه از قدرت يافتن، و يا از دست دادن قدرت است، در حالى كه ممكن است اصلاً تختى در كار نبوده باشد، به همين دليل، «اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ» به معنى اين است: «خداوند زمام امور جهان را بر دست گرفت».(3)

«يُدَبِّرُ» از ماده «تدبير»، در اصل از «دبر» (بر وزن ابر)، به معنى پشت سر و عاقبت چيزى است.

بنابراين، «تدبير» به معنى بررسى كردن عواقب كارها، و سنجيدن مصالح، و بر طبق آن عمل نمودن است.

پس از آن كه روشن شد خالق و آفريدگار «اللّه» است، زمام اداره جهان هستى به دست او است، و تدبير همه امور به فرمان او مى باشد، معلوم مى گردد بت ها، اين موجودات بى جان، عاجز و ناتوان، هيچ گونه نقشى در سرنوشت انسان ها نمى توانند داشته باشند، لذا در جمله بعد مى فرمايد: «هيچ شفاعت كننده اى جز به اذن و فرمان او وجود ندارد» (ما مِنْ شَفيع إِلاّ مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ).(4)

آرى «اين چنين است اللّه پروردگار شما، او را بايد پرستش كنيد نه غير او را» (ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ).

«آيا با اين دليل روشن متذكر نمى شويد»؟ (أَ فَلا تَذَكَّرُونَ).

* * *

در آيه بعد، همان گونه كه اشاره كرديم، سخن از معاد مى گويد، و در جمله هاى كوتاهى هم اصل اين مسأله، هم دليل، و هم هدف آن را بيان مى دارد.

نخست مى فرمايد: «بازگشت همه شما به سوى خدا است» (إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَميعاً).

پس از آن، روى اين مسأله مهم تكيه و تأكيد كرده، اضافه مى كند: «اين وعده قطعى خداوند است» (وَعْدَ اللّهِ حَقّاً).

آنگاه با اين عبارت، اشاره به دليل آن كرده، مى گويد: «خداوند آفرينش را آغاز كرد و سپس تجديد مى كند» (إِنَّهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعيدُهُ).

يعنى: آنها كه در معاد ترديد دارند، بايد آغاز خلقت را بنگرند، كسى كه جهان را در آغاز ايجاد كرد، توانائى اعاده آن را دارد.

اين استدلال به صورت ديگرى در سوره «اعراف» آيه 29، ضمن يك جمله كوتاه بيان شده است، مى فرمايد: كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُون: «همان گونه كه شما را در آغاز ايجاد كرد باز مى گرداند»، كه شرح آن در تفسير سوره «اعراف» گذشت.

آيات مربوط به معاد در قرآن نشان مى دهد: علت عمده ترديد مشركان و مخالفان، اين بوده كه در امكان چنين چيزى ترديد داشته اند و با تعجب سؤال مى كردند:

آيا اين استخوان هاى پوسيده و خاك شده، بار ديگر لباس حيات و زندگى در بر مى كند، و به شكل نخست باز مى گردد؟

لذا قرآن نيز، روى همين مسأله «امكان» انگشت گذارده، مى گويد: فراموش نكنيد! آن كسى كه جهان را از نو سامان مى بخشد، و مردگان را زنده مى كند، همان آفريدگارى است كه در آغاز چنين كرده است.

سپس، از هدف معاد سخن به ميان مى آيد كه: حيات و زندگى ديگر «براى آن است كه خداوند، افرادى را كه ايمان آورده و عمل صالح انجام داده اند، با عدالت پاداش دهد، بى آن كه كوچك ترين اعمال آنها از نظر لطف و مرحمت او مخفى و بى اجر بماند» (لِيَجْزِيَ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ بِالْقِسْطِ).

اما بايد بدانند «براى آنها كه راه كفر و انكار پوئيدند، (مجازاتى دردناك و)، نوشيدنى از مايعى گرم و سوزان، و عذاب اليم است به خاطر آن كه كفر مىورزيدند» (وَ الَّذينَ كَفَرُوا لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَميم وَ عَذابٌ أَليمٌ بِما كانُوا يَكْفُرُونَ).

چرا كه عمل صالحى نداشته اند، به دليل اين كه عمل خوب از اعتقاد خوب سرچشمه مى گيرد.

* * *

1 و 2 ـ براى توضيح بيشتر، و ذكر مثال هائى در اين باره از عربى و فارسى، به جلد 6 تفسير «نمونه»، ذيل آيه 54 سوره «اعراف» مراجعه نمائيد.

3 ـ براى توضيح بيشتر و آگاهى از معانى مختلف «عرش»، به جلد 6 تفسير «نمونه»، ذيل آيه 54 سوره «اعراف»، و جلد دوم، ذيل آيه 255 سوره «بقره» مراجعه فرمائيد.

4 ـ پيرامون مسأله مهم «شفاعت»، در جلد اول تفسير «نمونه»، ذيل آيه 48 سوره «بقره»، و در جلد دوم، ذيل آيه 255 سوره «بقره» توضيح كافى داده ايم.

نكته ها:

▲1 ـ حركت به سوى بى نهايت

با اين كه: خداوند مكان و محلى ندارد، و مخصوصاً با توجه به اين كه: در همه جا هست و از ما به ما نزديك تر است، اين، موجب شده مفسران در تفسير «إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَميعاً» در آيه فوق، و آيات ديگر قرآن، مطالب گوناگونى ارائه دهند.

گاهى گفته مى شود: منظور اين است، به سوى پاداش و جزاى خدا باز مى گرديد.

و شايد بعضى از جاهلان، اين تعبير (إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ) را دليلى بر تجسّم خداوند در قيامت بدانند، كه بطلان اين عقيده واضح تر از آن است كه، نياز به بيان داشته باشد.

اما آنچه با دقت در آيات قرآن به دست مى آيد اين است كه: عالم حيات و زندگى، همچون كاروانى است كه از جهان عدم به حركت در آمده، و در مسير بى انتهاى خود به سوى بى نهايت، كه ذات پاك خدا است پيش مى رود، هر چند مخلوقات محدودند، و محدود، هرگز بى نهايت نخواهد شد، ولى سير او به سوى تكامل نيز متوقف نمى گردد، حتى پس از قيام قيامت، باز اين سير تكاملى ادامه مى يابد (چنان كه در بحث معاد شرح داده ايم).(1)

قرآن در اين باره مى گويد: يا أَيُّهَا الإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ كَدْحاً: «اى انسان تو با تلاش و كوشش، به سوى پروردگارت پيش مى روى».(2)

و نيز مى گويد: يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعي إِلى رَبِّك: «اى روحى كه در پرتو ايمان و عمل صالح به سر حد آرامش و اطمينان رسيده اى * به سوى پروردگارت بازگرد».(3)

و از آنجا كه آغاز اين حركت از ناحيه آفريدگار شروع شده، و نخستين جرقه حيات از او پديد آمده، و اين حركت تكاملى نيز به سوى او است، تعبير به «رجوع» و بازگشت شده است.

كوتاه سخن اين كه: اين گونه تعبيرها، علاوه بر اين كه اشاره به آغاز حركت عمومى موجودات از ناحيه خدا است، هدف و مقصد اين حركت را، كه ذات پاك او است نيز مشخص مى كند.

و با توجه به اين كه، مقدم شدنِ كلمه «إِلَيْهِ»، دليل انحصار است، روشن مى شود كه هيچ وجودى جز ذات پاك او، نمى تواند مقصد حركت تكاملى انسان باشد، نه بت ها و نه هيچ مخلوق ديگر; زيرا همه اينها محدودند و مسير انسان يك مسير نامحدود است.

* * *

1 ـ براى توضيح بيشتر، به كتاب «معاد و جهان پس از مرگ» مراجعه كنيد.

2 ـ انشقاق، آيه 6.

3 ـ فجر، آيات 27 و 28.

▲2 ـ معنى و مفهوم «قسط»

«قسط» در لغت به معنى پرداختن سهم ديگرى است، و لذا مفهوم دادگرى در آن نهفته است.

جالب اين كه: در آيه فوق، اين كلمه تنها در مورد كسانى كه عمل صالح دارند، و پاداش نيك دريافت مى كنند گفته شده، و در مورد كيفر بدكاران عنوان نشده است; اين به خاطر آن است كه: مجازات و كيفر، شكل در آمد و سهميه ندارد، و به تعبير ديگر: كلمه «قسط»، تنها متناسب پاداش نيك است، نه مجازات.

* * *

5هُوَ الَّذي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنينَ وَ الْحِسابَ ما خَلَقَ اللّهُ ذلِكَ إِلاّ بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الآْياتِ لِقَوْم يَعْلَمُونَ

6إِنَّ في اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ما خَلَقَ اللّهُ فِي السَّماواتِ وَ الأَرْضِ لآَيات لِقَوْم يَتَّقُونَ

ترجمه:

5 ـ او كسى است كه خورشيد را روشنائى، و ماه را نور قرار داد; و براى آن منزلگاه هائى مقدّر كرد، تا عدد سال ها و حساب (كارها) را بدانيد; خداوند اين را جز به حق نيافريده; او آيات (خود را) براى گروهى كه اهل دانشند، شرح مى دهد!

6 ـ مسلماً در آمد و شدِ شب و روز، و آنچه خداوند در آسمان ها و زمين آفريده، آيات (و نشانه هائى) است بر گروهى كه پرهيزگارند (و حقايق را مى بينند).

تفسير:

▲گوشه اى از آيات عظمت خدا

در آيات گذشته، اشاره كوتاهى به مسأله مبدأ و معاد شده بود، ولى از اين آيات به بعد، اين دو مسأله اصولى، كه مهم ترين پايه دعوت انبياء بوده است، به طور مشروح مورد بحث قرار مى گيرد، و به تعبير ديگر: آيات آينده نسبت به گذشته، از قبيل تفصيل و اجمال است.

نخستين آيه مورد بحث، اشاره به قسمت هائى از آيات عظمت خدا در جهان آفرينش كرده مى فرمايد: «او كسى است كه خورشيد را ضياء و روشنى، و قمر را نور قرار داد» (هُوَ الَّذي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً).

«خورشيد» با نور عالم گيرش، نه تنها بستر موجودات را گرم و روشن مى سازد، كه در تربيت گياهان و پرورش حيوانات سهم عمده و اساسى دارد، و اصولاً هر حركت و جنبشى در كره زمين وجود دارد، حتى حركت بادها، امواج درياها و جريان رودها و آبشارها ـ اگر درست دقت كنيم ـ از بركت نور آفتاب است، و اگر روزى اين اشعه حيات بخش از كره خاكى ما قطع شود، در فاصله كوتاهى تاريكى، سكوت و مرگ، همه جا را فرا خواهد گرفت.

«ماه» با نور زيبايش، چراغ شب هاى تار ما است، نه تنها شبروان را در بيابان ها رهبرى مى كند، بلكه روشنائى ملايمش، براى همه ساكنان زمين مايه آرامش و نشاط است.

پس از آن، به يكى ديگر از آثار مفيد وجود «ماه» اشاره كرده مى فرمايد: «خداوند براى آن منزلگاه هائى مقدّر كرد، تا شماره سال ها و حساب زندگى و كار خويش را بدانيد» (وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنينَ وَ الْحِسابَ).

اگر مى بينيد «ماه» از نخستين شب كه هلال باريكى بيش نيست، رو به افزايش مى رود تا حدود نيمه «ماه» كه كامل شود، و از آن پس تدريجاً نقصان مى يابد تا يكى دو روز مانده به «ماه» بعد، در تاريكى محاق فرو مى رود، و بار ديگر به شكل هلال ظاهر مى گردد، و همان منزلگاه هاى پيشين را طى مى كند، اين دگرگونى عبث و بيهوده نيست، بلكه يك تقويم بسيار دقيق و زنده طبيعى است، كه عالم و جاهل مى توانند آن را بخوانند، و حساب تاريخ كارها و امور زندگى خود را نگه دارند، و اين اضافه بر نورى است كه «ماه» به ما مى بخشد.(1)

سپس اضافه مى كند: اين آفرينش و اين گردش «مهر» و «ماه»، سرسرى و از بهر بازيگرى نيست «خداوند آن را جز به حق نيافريده» (ما خَلَقَ اللّهُ ذلِكَ إِلاّ بِالْحَقِّ).

و در پايان آيه تأكيد مى كند كه: «خدا آيات و نشانه هاى خود را براى آنها كه مى فهمند و درك مى كنند شرح مى دهد» (يُفَصِّلُ الآْياتِ لِقَوْم يَعْلَمُونَ).

اما بى خبران بى بصر، چه بسيار از كنار همه اين آيات و نشانه هاى پروردگار مى گذرند، و كمترين چيزى از آن درك نمى كنند.

* * *

در آيه دوم، به قسمتى ديگر از نشانه ها و دلائل وجود پروردگار در آسمان و زمين پرداخته مى فرمايد: «در آمد و شدِ شب و روز، و آنچه خداوند در آسمان و زمين آفريده است، نشانه هائى است براى گروهى كه مى خواهند پرهيزكار باشند» (إِنَّ في اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ما خَلَقَ اللّهُ فِي السَّماواتِ وَ الأَرْضِ لآَيات لِقَوْم يَتَّقُونَ).

نه تنها خود آسمان ها و زمين از آيات خدا است، بلكه تمام ذرات موجوداتى كه در آنها وجود دارد، هر يك آيتى و نشانه اى محسوب مى شود، اما تنها كسانى آنها را درك مى كنند كه، در پرتو تقوا و پرهيز از گناه، صفاى روح و روشن بينى يافته، و مى توانند چهره حقيقت و جمال يار را ببينند.

* * *

1 ـ در مورد اين كه «ماه» يك تقويم طبيعى است، و مى توان از حالات مختلفش روزهاى ماه را دقيقاً تعيين كرد، در جلد دوم تفسير «نمونه»، ذيل آيه 189 سوره «بقره» بحث كرده ايم.

نكته ها:

▲1 ـ تفاوت معنى «ضياء» و «نور»

در اين كه ميان «ضياء» و «نور» چه تفاوتى است، مفسران گفتگوى فراوان دارند.

بعضى هر دو را مترادف و به يك معنى دانسته اند.

بعضى گفته اند: «ضياء» كه در مورد نور «خورشيد» در آيه فوق به كار رفته، همان نور قوى است، اما كلمه «نور» كه درباره «ماه» به كار رفته، نور ضعيف تر است.

سومين نظر در اين باره اين است كه: «ضياء» به معنى نور ذاتى است، ولى «نور» مفهوم اعمى دارد، كه ذاتى و عرضى هر دو را شامل مى شود.

بنابراين: تفاوت تعبير در آيه فوق، اشاره به اين نكته است كه: خداوند «خورشيد» را منبع جوشش نور قرار داد، در حالى كه نور «ماه»، جنبه اكتسابى دارد، و از «خورشيد» سرچشمه مى گيرد.

اين تفاوت با توجه به پاره اى از آيات قرآن، صحيح تر به نظر مى رسد; زيرا در سوره «نوح» مى خوانيم: وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فيهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً: «و ماه را در ميان آسمان ها مايه روشنائى، و خورشيد را چراغ فروزانى قرار داده است»؟!(1)

و در سوره «فرقان» مى خوانيم: وَ جَعَلَ فيها سِراجاً وَ قَمَراً مُنيراً: «و در ميان آن، چراغ روشن و ماه تابانى آفريد»!(2)

با توجه به اين كه «سراج» (چراغ)، نور از خودش پخش مى كند، و منبع و سرچشمه نور است، و خورشيد در دو آيه فوق تشبيه به «سراج» شده است، روشن مى شود در آيات مورد بحث نيز، اين تفاوت بسيار متناسب است.

* * *

1 ـ نوح، آيه 16.

2 ـ فرقان، آيه 61.

▲2 ـ «ضياء» جمع است يا مفرد؟

در اين كه آيا «ضياء» جمع است يا مفرد، در ميان اهل ادب و نويسندگان لغت، گفتگو است.

بعضى مانند نويسنده كتاب «قاموس»، آن را مفرد دانسته اند.

ولى بعضى ديگر مانند «زجّاج»، «ضياء» را جمع «ضوء» مى دانند.

نويسنده تفسير «المنار» و تفسير «قرطبى» نيز، اين معنى را پذيرفته اند، و مخصوصاً «المنار» بر اساس آن، استفاده خاصى از آيه كرده مى گويد: ذكر «ضياء» به صورت جمع در قرآن در مورد نور آفتاب، اشاره به چيزى است كه علم امروز پس از قرن ها آن را اثبات كرده است، و آن اين كه:

نور آفتاب مركّب از هفت نور، و يا به تعبير ديگر: هفت رنگ است، همان رنگ هائى كه در رنگين كمان، به هنگام عبور نور از منشورهاى بلورين ديده مى شود.(1)

ولى جاى اين سؤال باقى مى ماند: مگر نور «ماه» ـ هر چند ضعيف تر است ـ مركّب از رنگ هاى مختلف نيست؟

* * *

1 ـ تفسير «المنار»، ذيل آيه مورد بحث.

▲3 ـ مرجع ضمير «قَدَّرَهُ مَنازِلَ»

در اين كه مرجع ضمير «قَدَّرَهُ مَنازِلَ» (براى آن منزلگاه هائى قرار داد) تنها «ماه» است، و يا «ماه» و «خورشيد» هر دو را شامل مى شود، باز در ميان مفسران گفتگو است:

بعضى معتقدند اين ضمير گر چه مفرد است، اما به هر دو بازمى گردد، و نظير آن در ادبيات عرب كم نيست.

انتخاب اين نظر به خاطر آن است كه: نه تنها «ماه»، بلكه «خورشيد» هم منزلگاه هائى دارد، و هر وقت در برج مخصوصى است، و همين اختلاف برج ها، مبدأ پيدايش تاريخ و ماه هاى شمسى است.

ولى انصاف اين است: ظاهر آيه نشان مى دهد: اين ضمير مفرد، تنها به «قمر» كه نزديك آن است باز مى گردد، و اين خود نكته اى دارد; زيرا:

اوّلاً ـ ماه هائى كه در اسلام و قرآن به رسميت شناخته شده، ماه هاى قمرى است.

ثانياً ـ «ماه» كره اى است متحرك، و منزلگاه هائى دارد، اما «خورشيد» در وسط «منظومه شمسى» قرار گرفته، و حركتى در مجموع اين منظومه ندارد، و اين اختلاف برج ها و سير خورشيد در صور فلكى دوازده گانه، كه از «حَمَل» شروع مى شود و به «حوت» ختم مى گردد; به خاطر حركت «خورشيد» نيست بلكه; به خاطر حركت زمين به دور «خورشيد» است، و اين گردش زمين سبب مى شود كه، «خورشيد» را هر «ماه»، روبروى يكى از صور فلكى دوازده گانه ببينيم.

بنابراين: «خورشيد» منزلگاه هاى مختلف ندارد، بلكه تنها «ماه» داراى منزلگاه ها است (دقت كنيد).

آيه فوق در حقيقت، اشاره به يكى از مسائل علمى مربوط به كرات آسمانى مى كند، كه در آن زمان، از نظر علم و دانش بشر پوشيده بود، و آن اين كه: «ماه» داراى حركت است، اما «خورشيد» حركتى ندارد.

* * *

▲4 ـ نشانه هاى خدا

در آيات فوق آمد و شدِ شب و روز، يكى از نشانه هاى وجود خدا شمرده شده است، و اين به خاطر آن است كه; اگر نور آفتاب يكنواخت و به طور مداوم بر زمين مى تابيد، مسلماً درجه حرارت در زمين به قدرى بالا مى رفت كه، قابل زندگى نبود، (مانند حرارت سوزان در روزهاى طولانى ماه، كه به اندازه 15 شبانه روز زمين طولانى است).

همچنين اگر شب به طور مستمر ادامه مى يافت، همه چيز از شدت سرما مى خشكيد، (همانند شب هاى طولانى «ماه»).

ولى خداوند اين دو را پشت سر يكديگر قرار داده، تا بستر حيات و زندگى را در كره زمين آماده و مهيّا سازد.(1)

نقش عدد، حساب، تاريخ، سال و ماه در نظام زندگى بشر، و پيوندهاى اجتماعى و كسب و كار، بر همه كس روشن و آشكار است.

* * *

1 ـ در جلد اول تفسير «نمونه»، ذيل آيه 164 سوره «بقره»، و جلد 3، ذيل آيه 190 سوره «آل عمران» نيز، در اين باره توضيحات ديگرى داده ايم.

▲5 ـ مسأله عدد و حساب

مسأله عدد و حساب كه در آيات فوق به آن اشاره شده، در واقع يكى از مهم ترين مسائل زندگى بشر در تمام زمينه ها است.

مى دانيم اهميتِ يك موهبت، هنگامى آشكار مى شود كه، زندگى را بدون آن مورد مطالعه و بررسى قرار دهيم، روى اين حساب، فكر كنيد اگر يك روز، تاريخ (امتياز روزها، ماه ها و سال ها)، از زندگى بشر برداشته شود، و مثلاً نه روزهاى هفته روشن باشد، نه روزهاى ماه و نه شماره ماه ها و سال ها، تمام برنامه هاى تجارى، اقتصادى، سياسى و هر گونه قرار داد و برنامه زمان بندى شده، به هم مى ريزد، و هيچ كارى نظم و انضباط به خود نخواهد گرفت، حتى وضع كشاورزى، دامدارى و صنايع توليدى نيز دچار هرج و مرج مى شود.

اما از آنجا كه خداوند، انسان را براى يك زندگى سعادت بخش، و توأم با نظام آفريده، وسائل آن را نيز در اختيارش گذاشته است.

درست است كه انسان با يك تاريخ قرار دادى مى تواند كارهاى خود را تا حدودى منظم سازد، ولى اگر بر پايه يك ميزان طبيعى استوار نباشد، نه عموميت پيدا مى كند، و نه چندان قابل اعتماد است.

گردش «ماه» و «خورشيد» (يا صحيح تر زمين به دور خورشيد)، و منزلگاه هائى كه دارند، يك تقويم طبيعى را پى ريزى مى كند، كه همه جا و براى همه كس روشن و قابل اعتماد است.

همان طور كه مقدار شبانه روز، كه يك واحد كوچك تاريخى است، بر اثر يك عامل طبيعى يعنى: حركت زمين به دور خود به وجود مى آيد، ماه و سال نيز بايد متكى به يك گردش طبيعى باشد، و به اين ترتيب، حركت «ماه» به دور «كره زمين» يك واحد بزرگ تر (ماه كه تقريباً مساوى 30 روز است)، و حركت زمين به دور آفتاب، واحد عظيم ترى يعنى: سال را تشكيل مى دهد.

گفتيم: تقويم اسلامى بر اساس تقويم قمرى و گردش «ماه» است، درست است كه گردش «خورشيد» در برج هاى دوازده گانه نيز وسيله خوبى براى تعيين ماه هاى شمسى است، ولى اين تقويم با اين كه طبيعى است، به درد همه كس نمى خورد، و تنها دانشمندان نجوم از طريق رصدهاى نجومى مى توانند، بودن خورشيد را در فلان برج تشخيص دهند، به همين دليل، ديگران مجبورند به تقويم هائى كه به وسيله همان منجمان تنظيم شده مراجعه كنند.

ولى گردش منظم «ماه» به دور زمين، تقويم روشنى به دست مى دهد، كه حتى افراد بى سواد و بيابان گرد نيز، قادر به خواندن خطوط و نقوش آن هستند.

توضيح اين كه:

قيافه «ماه» هر شب در آسمان، به گونه خاصى غير از شب قبل و بعد است، به طورى كه در شب در تمام ماه، وضع و شكل «ماه» در آسمان، يكسان نيست، و اگر كمى در وضع «ماه» هر شب دقت كنيم، كم كم عادت خواهيم كرد كه با دقت تعيين كنيم آن شب، چندمين شب ماه است.

ممكن است بعضى تصور كنند، از نيمه دوم ماه به بعد، منظره هاى نيمه اول ماه عيناً تكرار مى شود، و مثلاً چهره «ماه» در شب بيست و يكم، درست مانند شب هفتم است، ولى اين يك اشتباه بزرگ است; زيرا قسمت ناقص «ماه» در نيمه اول، طرف بالا است، در حالى كه قسمت ناقص در نيمه دوم، طرف پائين است.

و به تعبير ديگر: نوك هاى هلال در آغاز ماه به سمت «شرق» است، در حالى كه نوك هاى ماه در اواخر ماه به سمت «غرب» مى باشد.

به علاوه «ماه» در اوائل ماه، در سمت «غرب» ديده مى شود، ولى در اواخر، بيشتر در سمت «شرق» و بسيار ديرتر طلوع مى كند.

به اين ترتيب، مى توان از شكل «ماه»، با تغييرات تدريجى اش به عنوان يك روز شمار، استفاده كرد، و با دقت روزهاى ماه را از شكل «ماه» به دست آورد.

به هر حال، ما در اين موهبت كه نامش را «نظام تاريخى» مى ناميم، مديون اين آفرينش الهى هستيم، و اگر حركات «ماه»، «خورشيد» و «زمين» نبود، چنان هرج و مرج و ناراحتى در زندگى براى ما پديد مى آمد كه، حسابى براى آن متصوّر نبود.

زندانيانى كه در سلول هاى انفرادى و تاريك گرفتار شده اند، و زمان را گم كرده اند، اين سرگردانى و بلاتكليفى را كاملاً احساس نموده اند.

يكى از زندانيانى كه در عصر ما، حدود يك ماه در سلول تاريك انفرادى عُمّال استبداد گرفتار شده بود نقل مى كرد:

من براى تشخيص وقت نماز، هيچ وسيله اى نداشتم جز اين كه، به هنگامى كه نهار مى آوردند نماز ظهر و عصر مى خواندم، و به هنگامى كه شام مى آوردند، نماز مغرب و عشا، و نماز صبح را نيز معمولاً همراه آوردن صبحانه مى خواندم!

براى اين كه روزها را بشمرم، حساب وعده هاى غذا را در نظر مى گرفتم، هر سه وعده غذا را يك روز حساب مى كردم! اما نمى دانم چه شد، هنگامى كه از زندان بيرون آمدم، حساب من با حساب مردم در خارج تفاوت پيدا كرده بود؟!

* * *

7إِنَّ الَّذينَ لايَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَياةِ الدُّنْيا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذينَ هُمْ عَنْ آياتِنا غافِلُونَ

8أُولئِكَ مَأْواهُمُ النّارُ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ

9إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ يَهْديهِمْ رَبُّهُمْ بِإيمانِهِمْ تَجْري مِنْ تَحْتِهِمُ الأَنْهارُ في جَنّاتِ النَّعيمِ

10دَعْواهُمْ فيها سُبْحانَكَ اللّهُمَّ وَ تَحِيَّتُهُمْ فيها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ

ترجمه:

7 ـ آنها كه ايمان به ملاقات ما (و روز رستاخيز) ندارند، و به زندگى دنيا خشنود شدند و بر آن تكيه كردند، و آنها كه از آيات ما غافلند.

8 ـ (همه) آنها جايگاهشان آتش است، به خاطر كارهائى كه انجام مى دادند!

9 ـ (ولى) كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند، پروردگارشان آنها را در پرتو ايمانشان هدايت مى كند; از زير (قصرهاى) آنها در باغ هاى بهشت، نهرها جارى است.

10 ـ گفتار (و دعاى) آنها در بهشت اين است كه: «خداوندا، منزّهى تو»! و تحيّت آنها در آنجا: سلام; و آخرين سخنشان اين است كه: «حمد، مخصوص خدا، پروردگار عالميان است»!

تفسير:

▲بهشتيان و دوزخيان

در آغاز اين سوره همان گونه كه اشاره شد، قرآن نخست يك بحث اجمالى پيرامون مسأله مبدأ و معاد نموده، سپس به شرح آن پرداخته است، در آيات قبل، شرحى پيرامون مسأله مبدأ بود، و در آيات مورد بحث شرحى پيرامون معاد، و سرنوشت مردم در جهان ديگر، ديده مى شود.

نخست مى فرمايد: «كسانى كه اميد به لقاى ما را ندارند، و به رستاخيز معتقد نيستند، و به همين دليل تنها به زندگى دنيا خشنودند و به آن اطمينان مى كنند...» (إِنَّ الَّذينَ لايَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَياةِ الدُّنْيا وَ اطْمَأَنُّوا بِها).

«و همچنين آنها كه از آيات ما غافلند و در آنها انديشه نمى كنند...»، تا قلبى بيدار، و دلى مملوّ از احساس مسئوليت پيدا كنند... (وَ الَّذينَ هُمْ عَنْ آياتِنا غافِلُونَ).

* * *

«اين هر دو گروه جايگاهشان آتش است; به خاطر اعمالى كه انجام مى دهند» (أُولئِكَ مَأْواهُمُ النّارُ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ).

در حقيقت نتيجه مستقيم عدم ايمان به معاد، دلبستگى به اين زندگى محدود، مقام هاى مادّى، و اطمينان و اتكاء به آن است، و نتيجه اين دلبستگى، آلودگى از نظر عمل و فعاليت هاى مختلف زندگى است، و پايان آن چيزى جز آتش نخواهد بود.

همچنين غفلت از آيات الهى، سرچشمه بيگانگى از خدا، و بيگانگى از خدا، سرچشمه عدم احساس مسئوليت، و آلودگى به ظلم، فساد و گناه است، و سرانجام آن چيزى جز آتش نمى تواند باشد.

بنابراين، هر دو گروه فوق، يعنى: آنها كه ايمان به مبدأ يا ايمان به معاد ندارند، مسلماً از نظر عمل آلوده خواهند بود، و آينده هر دو گروه تاريك است.

اين دو آيه بار ديگر اين حقيقت را تأكيد مى كند: براى اصلاح يك جامعه و نجات آن از آتش ظلم و فساد، تقويت پايه هاى ايمان به «خدا» و «معاد»، دو شرط ضرورى و اساسى است; چرا كه بدون ايمان به خدا، احساس مسئوليت از وجود انسان برچيده مى شود، و بدون توجه به معاد، ترس از مجازات از ميان خواهد رفت، و به اين ترتيب، اين دو پايه اعتقادى، پايه تمام اصلاحات اجتماعى است.

* * *

پس از آن، به حال گروه ديگرى اشاره مى كند كه، نقطه مقابل اين دو گروه مى باشند مى فرمايد: «كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، خداوند به كمك ايمانشان آنها را هدايت مى كند» (إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ يَهْديهِمْ رَبُّهُمْ بِإيمانِهِمْ).

اين نور هدايت الهى كه از نور ايمانشان سرچشمه مى گيرد، تمام افق زندگانى آنها را روشن مى سازد.

در پرتو اين نور، آن چنان روشن بينى پيدا مى كنند كه، جار و جنجال هاى مكتب هاى مادّى، و وسوسه هاى شيطانى، و زرق و برق هاى گناه، و زر و زور، فكر آنها را نمى دزدد، و از راه به بيراهه گام نمى نهند.

اين حال دنياى آنها است اما در جهان ديگر خداوند «در باغ هاى پر نعمت بهشت، قصرهائى به آنها مى بخشد كه از زير آنها، نهرهاى آب جريان دارد» (تَجْري مِنْ تَحْتِهِمُ الأَنْهارُ في جَنّاتِ النَّعيمِ).

* * *

آنها در محيطى مملوّ از صلح و صفا، و عشق به پروردگار، و انواع نعمت ها به سر مى برند.

و هر زمان كه جذبه ذات و صفات خدا وجودشان را روشن مى سازد، مى گويند: «پروردگارا! از هر گونه عيب و نقص پاك و منزّهى» (دَعْواهُمْ فيها سُبْحانَكَ اللّهُمَّ).

و هر زمان به يكديگر مى رسند، سخن از صلح و صفا مى گويند «و تحيتشان آنجا سلام است» (وَ تَحِيَّتُهُمْ فيها سَلامٌ).

و سرانجام، هر گاه از نعمت هاى گوناگون خداوند در آنجا بهره مى گيرند، به شكر پرداخته، مى گويند: «حمد و سپاس مخصوص خداوندى است كه پروردگار عالميان است» (وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ).

* * *

نكته ها:

▲1 ـ ملاقات پروردگار

منظور از ملاقات پروردگار كه در آيه نخست آمده، مسلماً ملاقات حسّى نيست، بلكه منظور: علاوه بر پاداش و كيفرهاى پروردگار، يك نوع شهود باطنى است، كه انسان در قيامت نسبت به ذات مقدس خدا پيدا مى كند; زيرا آيات و نشانه هاى او را همه جا آشكارتر مى بيند، و ديد و درك تازه اى براى شناختش مى يابد.(1)

* * *

1 ـ براى توضيح بيشتر، به جلد اول تفسير «نمونه»، ذيل آيه 46 سوره «بقره» مراجعه فرمائيد.

▲2 ـ هدايت در پرتو ايمان

در جمله «يَهْديهِمْ رَبُّهُمْ بِإيمانِهِمْ»، سخن از هدايت انسان در پرتو ايمان به ميان آمده است، اين هدايت، اختصاص به زندگى جهان ديگر ندارد، بلكه در اين جهان نيز انسان مؤمن، در پرتو ايمانش از بسيارى اشتباهات و فريبكارى ها و لغزش هائى كه مولود طمع، خودخواهى و هوى و هوس است نجات مى يابد، و راه خود را در جهان ديگر به سوى بهشت، در پرتو اين ايمان پيدا مى كند، چنان كه قرآن مى فرمايد: يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ بِأَيْمانِهِم:

«در آن روز مردان و زنان با ايمان را مى بينى، كه شعاع نورشان در پيشاپيش رو، و در طرف راستشان در حركت است».(1)

و در حديثى از پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى خوانيم: إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذا خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ صُوِّرَ لَهُ عَمَلُهُ فِى صُورَة حَسَنَة فَيَقُولُ لَهُ أَنَا عَمَلُكَ فَيَكُونُ لَهُ نُوراً وَ قائِداً إِلَى الْجَنَّةِ...:

«هنگامى كه مؤمن از قبر خود خارج مى شود، اعمالش به صورت زيبائى نمايان مى گردد، و به او مى گويد: من اعمال توأم، و به صورت نورى در مى آيد كه او را به سوى بهشت هدايت مى كند...»!(2)

1 ـ حديد، آيه 12.

2 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 17، صفحه 40 ـ «كنز العمال»، جلد 14، صفحه 366، حديث 38963 (مؤسسة الرسالة، بيروت) ـ «درّ المنثور»، جلد 3، صفحه 301 (دار المعرفة، چاپخانه الفتح، جدّه، چاپ اول، 1365 هـ .ق).

* * *

▲3 ـ منظور از «تَجْري مِنْ تَحْتِهِمُ الأَنْهارُ»

در آيات فوق «تَجْري مِنْ تَحْتِهِمُ الأَنْهارُ» آمده است، در حالى كه در آيات ديگر قرآن، «تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ» ديده مى شود.

و به تعبير ديگر: در موارد ديگر مى خوانيم: از زير درختان بهشت نهرها جريان دارد، اما در آيه فوق مى خوانيم: از زير پاى بهشتيان نهرها جارى است.

اين تعبير ممكن است اشاره به اين باشد كه: حتى قصرهاى بهشتيان بر روى نهرها بنا شده، كه لطف و زيبائى فوق العاده اى به آنها مى بخشد.

و يا اشاره به اين كه: نهرهاى بهشتى به فرمان آنها هستند و در قبضه قدرتشان مى باشد، چنان كه در سرگذشت «فرعون» مى خوانيم مى گفت: أَ لَيْسَ لِى مُلْكُ مِصْرَ وَ هذِهِ الأَنْهارُ تَجْرِى مِنْ تَحْتِى: «آيا حكومت مصر در اختيار من نيست، و اين نهرها به فرمان من جريان ندارند».(1)

اين احتمال نيز داده شده است كه: «تحت» به معنى «بين ايدى» باشد، يعنى در مقابل آنها نهرهاى آب جريان دارد.

* * *

1 ـ زخرف، آيه 51.

▲4 ـ سه حالت لذت بخش بهشتيان