تفسیر نمونه جلد 13

اين تفسير نتيجه تلاش مستمر پانزده ساله معظم له با همكارى جمعى از نويسندگان حوزه علميه مى باشد. اين كتاب به زبان عربى و اردو نيز ترجمه و چاپ شده است.

تعداد جلد: 27 جلد

زبان: فارسى

تعداد صفحات:

قطع: وزيرى

نوع جلد: گالينگور

نوبت چاپ: سى و دوم

▲هدف هائى كه در اين تفسير تعقيب مى شود

چشم ها از سراسر جهان به اسلام دوخته شده، مى خواهند اسلام را از نو بشناسند...حتى خود مسلمانان!. و اين به دلايل مختلفى است كه از جمله «انقلاب اسلامى كشور ما» و «جنبش هاى اسلامى در نقاط مختلف ديگر جهان» را مى توان نام برد، كه افكار همه، مخصوصاً نسل جوان را تشنه شناخت هر چه بيشتر اسلام ساخته است.

و براى شناخت اسلام هر كس مى داند نزديك ترين راه و مطمئن ترين وسيله، غور و بررسى بيشتر در متن قرآن مجيد كتاب بزرگ آسمانى ما است.

اما از سوى ديگر قرآن اين كتاب عظيم و پرمحتوا، همانند كتب عادى، داراى يك بعد نيست، و به اصطلاح «بطون» مختلفى دارد، و در درون هر بطنى، بطن ديگر نهفته است.

و به تعبير ديگر هر كس به مقدار عمق فكر خويش و به اندازه فهم و آگاهى و شايستگى اش از قرآن استفاده مى كند، بى آن كه عمق كرانه هاى آن بر كسى ـ جز ائمه اطهار(عليهم السلام) ـ آشكار باشد، و مسلماً هيچ كس از كنار چشمه قرآن محروم باز نمى گردد!

با توجه به آنچه گفته شد نياز به تفسيرهائى كه مركز پيوند افكار دانشمندان و محققان اسلامى است، و مى تواند راه گشاى اسرار مختلف قرآن گردد، كاملاً روشن است.

اما كدام تفسير؟ و كدام مفسّر؟... آن تفسير كه آنچه قرآن مى گويد بازگو كند، نه آنچه خود مى خواهد و مى پسندد.

مفسّرى كه خود را در اختيار قرآن بگذارد، و از مكتبش درس فرا گيرد نه آن كس كه «نا آگاه» و يا «آگاهانه» با پيش داوريهايش مى كوشد در برابر قرآن «استاد» باشد و نه «شاگرد».

* * *

البته مفسران بزرگ و محققان عالى قدر اسلام از نخستين قرون اسلامى تا كنون تلاش ها و كوشش هاى شايان تقديرى در اين زمينه كرده اند و در عربى و فارسى و زبان هاى ديگر تفسيرهاى فراوانى نگاشته اند كه در پرتو آن به گوشه اى از شگفتى هاى اين كتاب بزرگ آسمانى مى توان راه يافت (شَكَرَ اللّهُ سَعْيَهُمْ).

اين نكته نيز قابل ملاحظه است كه با گذشت زمان «مسائل تازه اى» براى مردم حق طلب و حقيقت جو مطرح مى شود، و «سؤالاتى» از برخورد و تضاد مكتب ها، و گاه از وسوسه هاى منافقان و مخالفان، و زمانى در چگونگى تطبيق تعليمات اين كتاب بزرگ آسمانى بر نيازهاى زمان، پيش مى آيد كه بايد تفسيرهاى امروز پاسخ گوى آنها باشند.

و از سوى ديگر تفسيرها همه نبايد مجموعه اى از اقوال گوناگون و بحث هاى پيچيده و غيرقابل درك براى عموم باشد بلكه امروز تفسيرهائى لازم است كه همچون خود قرآن جنبه همگانى داشته باشد و تمام قشرها اعم از «فضلاء» و «توده مردم» بتوانند از آن استفاده كنند (بى آن كه از ارزش و عمق بحث ها كاسته شود).

* * *

توجه به اين امور سبب شد كه گروهى از ما بخواهند كه به نوبه خود دست به تأليف تفسيرى بزنيم به اين اميد كه اين نيازها را برطرف سازد، و چون اين كار سنگين بود جمعى از اهل فضل را كه همسفران خوبى در اين راه طولانى و پرفراز و نشيب بوده و هستند به كمك و همكارى دعوت شدند تا با تشريك مساعى اين مشكل حل شود، اين كار بحمد اللّه قرين موفقيت شد، و محصولى داد كه با استقبال فوق العاده همه قشرها مواجه گرديد، به طورى كه در اكثر نقاط مردم در سطوح مختلف به اين تفسير روى آوردند و مجلدات آن كه تا كنون به دوازده جلد رسيده (و اين سيزدهمين جلد آن است) كراراً چاپ و منتشر شده است و خدا را بر اين موفقيت سپاس مى گوئيم.

* * *

در مقدمه اين جلد لازم است نظر خوانندگان عزيز را به چند نكته جلب كنم:

1 ـ كراراً سؤال مى كنند مجموع اين تفسير در چند جلد تمام خواهد شد؟ در جواب بايد بگويم: ظاهراً از بيست جلد كمتر و از بيست و چهار جلد بيشتر نخواهد بود!

2 ـ كراراً مى گويند چرا مجلدات تفسير با فاصله زياد زمانى منتشر مى شود؟

بايد توجه داشت ما نهايت كوشش رادر سرعت بخشيدن به كار داريم و حتى در سفر وحضر، گاهى در تبعيدگاه، و گاهى در بستر بيمارى، آن را ادامه داده ايم، اما از آنجا كه نمى توان نظم و عمق مباحث را فداى سرعت عمل نمود بايد كارى كرد كه ميان اين دو تا آنجا كه ممكن است جمع شود، و از سوى ديگر مشكلات فوق العاده چاپ و تهيه كاغذ و مانند آن را (مخصوصاً در زمان جنگ) نبايد از نظر دور داشت كه آن هم يك عامل مهم تأخير بوده است.

3 ـ گاهى مى پرسند اگر اين تفسير به قلم افراد مختلف تهيه گردد هماهنگ نمى تواند باشد.

در پاسخ مى گويم در آغاز كار تا اندازه اى چنين بود ولى به زودى براى تأمين همين هدف بر آن شديم كه قلم تفسير همه جا از اينجانب باشد، و دوستان در جمع آورى مطالب كمك كنند، آنها نيز هر كدام كار خود را قبلاً به طور انفرادى انجام مى دهند و يادداشت هاى لازم را تهيه مى كنند ولى بعداً در جلسات دسته جمعى كه با هم داريم، هماهنگى لازم ايجاد مى گردد تا هيچ گونه نوسانى در بحث ها و طرح مسائل گوناگون و سبك تفسير پيدا نشود و همه يك دست و يكپارچه و منسجم باشد.

اميدواريم بتوانيم براى تعميم منفعت بيشتر، اين تفسير را به زبان عربى و حتى زبان هاى ديگر ترجمه كنيم تا ديگران نيز بتوانند از آن بهره گيرند (اين پيشنهاد از سوى خوانندگان عزيز نيز مطرح شده است).

* * *

خداوندا! چشم ما را بينا و گوشمان را شنوا و فكرمان را صائب زاينده و كارساز فرما، تا بتوانيم به عمق تعليمات كتابت راه يابيم و از آن چراغ پرفروغى براى خود و ديگران فراهم سازيم.

خداوندا! آتش هائى كه دشمنان انقلاب ما خصوصاً، و دشمنان اسلام عموماً پيرامون ما برافروخته اند و فكر ما را دائماً به خود مشغول داشته است، در پرتو مجاهدت هاى پى گير و سعى و تلاش بى امان اين امت اسلامى، خاموش بگردان تا يك جا دل را به تو بنديم و در راه تو و خدمت به بندگان مستضعف تو گام برداريم.

بارالها! به ما توفيق و عمر مرحمت فرما كه بتوانيم اين تفسير را به پايان بريم و اين خدمت ناچيز را به آخر برسانيم و يكجا به پيشگاهت تقديم داريم. (إنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْء قَدِيْر).

قم حوزه علميه ـ ناصر مكارم شيرازى

اول رجب 1401

16 / 2 / 1360

▲سوره مريم

▲محتواى سوره مريم

اين سوره، از نظر محتوا، داراى چندين بخش مهم است:

1 ـ مهمترين بخش اين سوره را قسمتى از سرگذشت «زكريا» و «مريم» و حضرت مسيح(عليه السلام) و يحيى و ابراهيم قهرمان توحيد و فرزندش اسماعيل و ادريس و بعضى ديگر از پيامبران بزرگ الهى، تشكيل مى دهد كه داراى نكات تربيتى خاصى است.

2 ـ قسمت ديگرى، از اين سوره كه بعد از بخش نخست، مهمترين بخش را تشكيل مى دهد، مسائل مربوط به قيامت و چگونگى رستاخيز و سرنوشت مجرمان و پاداش پرهيزكاران و مانند آن است.

3 ـ بخش ديگر، مواعظ و نصائحى است كه در واقع مكمل بخش هاى گذشته مى باشد.

4 ـ بالاخره آخرين بخش، اشارات مربوط به قرآن و نفى فرزند از خداوند و مساله شفاعت است كه مجموعاً برنامه تربيتى مؤثرى را براى سوق نفوس انسانى به ايمان و پاكى و تقوا تشكيل مى دهد.

▲فضيلت تلاوت اين سوره

از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) چنين نقل شده است: هر كس اين سوره را بخواند به تعداد كسانى كه «زكريا» را تصديق يا تكذيب كردند و همچنين، يحيى و مريم و عيسى و موسى و هارون و ابراهيم و اسحاق و يعقوب و اسماعيل، آرى، به تعداد هر يك از آنها خداوند ده حسنه به او مى دهد، و نيز به تعداد كسانى كه (به دروغ و تهمت) براى خدا فرزندى قائل شدند و به تعداد كسانى كه فرزند قائل نشدند.(1)

در حقيقت، اين حديث، دعوت به تلاش و كوشش در دو خط مختلف مى كند: خط حمايت از پيامبران و پاكان و نيكان، و خط مبارزه با مشركان و منحرفان و آلودگان; زيرا مى دانيم اين ثواب هاى بزرگ را به كسانى نمى دهند كه تنها الفاظ را بخوانند و عملى بر طبق آن انجام ندهند، بلكه، اين الفاظ مقدس مقدمه اى است براى عمل.

در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: هر كس مداومت به خواندن اين سوره كند، از دنيا نخواهد رفت، مگر اين كه: خدا به بركت اين سوره او را از نظر جان و مال و فرزند بى نياز مى كند.(2)

اين غنا و بى نيازى، مسلماً بازتابى است از پياده شدن محتواى سوره، در درون جان انسان و انعكاسش در خلال اعمال، رفتار و گفتار او.

 1 كهِيِعص

2 ذِكْرُ رَحْمَتِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيّا

3 إِذْ نادى رَبَّهُ نِداءً خَفِيّاً

4 قالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْباً وَ لَمْ أَكُنْ بِدُعائِكَ رَبِّ شَقِيّاً

5 وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِىَ مِنْ وَرائِي وَ كانَتِ امْرَأَتِي عاقِراً فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيّاً

6 يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيّاً

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ كهيعص

2 ـ (اين) يادى است از رحمت پروردگار تو نسبت به بنده اش زكريا.

3 ـ در آن هنگام كه پروردگارش را در خلوتگاه (عبادت) پنهان خواند.

4 ـ گفت: «پروردگارا! استخوانم سست شده; و شعله پيرى تمام سرم را فرا گرفته; و من هرگز در دعاى تو، از اجابت محروم نبوده ام!

5 ـ و من از بستگانم بعد از خودم بيمناكم (كه حق پاسدارى از آئين تو را نگاه ندارند); و (از طرفى) همسرم نازا و عقيم است; تو از نزد خود جانشينى به من ببخش.

6 ـ كه وارث من و دودمان يعقوب باشد; و او را مورد رضايتت قرار ده»!

1 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.

2 ـ همان مدرك.

تفسير:

▲دعاى گيراى «زكريا»

بار ديگر به حروف مقطعه در آغاز اين سوره برخورد مى كنيم: (كهيعص).

و از آنجا كه تفسير اين حروف مقطعه را در آغاز سه سوره مختلف قرآن در گذشته (سوره بقره، آل عمران و اعراف) به طور مشروح آورده ايم، در اينجا نيازى به تكرار نمى بينيم.(1)

آنچه لازم است در اينجا اضافه كنيم، اين است كه: در خصوص حروف مقطعه اين سوره، دو دسته از روايات در منابع اسلامى ديده مى شود:

نخست، رواياتى است كه: هر يك از اين حروف را اشاره به يكى از اسماء بزرگ خداوند (اسماء الحسنى) مى داند «كاف» اشاره به «كافى» كه از اسماء بزرگ خداوند است، و «هـ» اشاره به «هادى»، و «ياء» اشاره به «ولىّ»، و «عين» اشاره به «عالم» و «ص» اشاره به «صادق الوعد» (كسى كه در وعده خود صادق است).(2)

دوم، روايتى است كه اين حروف مقطعه را به داستان قيام امام حسين(عليه السلام) در كربلا تفسير كرده است: «كاف» اشاره به «كربلا»، «هاء» اشاره به «هلاك خاندان پيامبر»(صلى الله عليه وآله) و «ياء» به «يزيد» و «عين» به مسأله «عطش» و «صاد» به «صبر و استقامت» حسين و ياران جانبازش.(3)

البته، همان گونه كه گفته ايم: آيات قرآن، تاب معانى مختلفى را دارد و گاه مفاهيمى را از گذشته و آينده بيان مى كند كه، در عين تنوع منافاتى هم با هم ندارند در حالى كه اگر معنى را منحصر به يك تفسير كنيم ممكن است از نظر وضع نزول آيه و زمان آن گرفتار اشكالاتى بشويم.

* * *

بعد از ذكر حروف مقطعه، نخستين سخن از داستان زكريا(عليه السلام) شروع مى شود و مى فرمايد: «اين يادى است از رحمت پروردگار تو، نسبت به بنده اش زكريا» (ذِكْرُ رَحْمَتِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيّا).(4)

* * *

در آن هنگام كه از نداشتن فرزندى، سخت ناراحت و غمناك بود، رو به درگاه خدا آورد «آنگاه در خلوتگاه و آنجا كه صدايش را ديگرى نمى شنيد، پروردگارش را خواند» (إِذْ نادى رَبَّهُ نِداءً خَفِيّاً).

* * *

«گفت: پروردگارا! استخوان هاى من كه ستون پيكر من و محكم ترين اعضاى تن من است سستى گرفته» (قالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي).

«و شعله هاى پيرى تمام موهاى سر مرا فرا گرفته است» (وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْباً).

تشبيه آثار پيرى به شعله اى كه تمام سر را فرا مى گيرد، تشبيه جالبى است زيرا از يكسو، خاصيت شعله آتش اين است كه زود گسترده مى شود و هر چه در اطراف آن است فرا مى گيرد.

از سوى ديگر، شعله هاى آتش درخشندگى خاصى دارد، و از دور جلب توجه مى كند.

و از سوى سوم، هنگامى كه آتش محلى را فرا گرفت چيزى كه از آن باقى مى ماند همان خاكسترها است.

«زكريا» فراگيرى پيرى و سفيدى تمام موى سرش را، به شعلهور شدن آتش و درخشندگى آن، و خاكستر سفيدى را كه بر جاى مى گذارد، تشبيه كرده است، و اين تشبيهى است بسيار رسا و زيبا.

آنگاه مى افزايد: «پروردگارا من هرگز در دعاهائى كه كرده ام از درگاه تو محروم باز نگشتم» (وَ لَمْ أَكُنْ بِدُعائِكَ رَبِّ شَقِيّاً).

تو همواره در گذشته مرا به اجابت دعاهايم عادت داده و هيچ گاه محرومم نساخته اى، اكنون كه پير و ناتوان شده ام، سزاوارترم كه دعايم را اجابت فرمائى و نوميد بازنگردانى.

در حقيقت «شقاوت» در اينجا به معنى تعب و رنج است، يعنى من هرگز درخواسته هايم از تو به زحمت و مشقت نمى افتادم; چرا كه به سرعت مورد قبول تو واقع مى گشت.

* * *

سپس، حاجت خود را چنين شرح مى دهد: «پروردگارا! من از بستگانم بعد از خودم بيمناكم (ممكن است دست به فساد بيالايند) و همسرم نازا است، از نزد خودت ولى و جانشينى به من ببخش» (وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِىَ مِنْ وَرائِي وَ كانَتِ امْرَأَتِي عاقِراً فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيّاً).

* * *

«جانشينى كه از من ارث ببرد، و همچنين وارث آل يعقوب باشد، پروردگارا اين جانشين مرا مورد رضايت خود قرار ده» (يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيّاً).

* * *

1 ـ به جلد اول، آغاز سوره «بقره»، و جلد دوم، آغاز سوره «آل عمران»، و جلد ششم، آغاز سوره «اعراف» (تفسير نمونه) مراجعه فرمائيد.

2 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 320.

3 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 320.

4 ـ در حقيقت كلمه «ذكر» خبر است از براى مبتداى محذوف و در تقدير چنين بوده «هذا ذِكْرُ رَحْمَةِ رَبِّك».

نكته ها:

▲1 ـ منظور از «ارث» در اينجا چيست؟

مفسران اسلامى، بحث فراوانى پيرامون پاسخ سؤال فوق كرده اند، گروهى معتقدند: «ارث» در اينجا ارث در اموال است، و گروهى، آن را اشاره به مقام نبوت دانسته اند.

بعضى نيز، اين احتمال را داده اند: منظور معنى جامعى است كه هر دو را شامل مى شود.

بسيارى از دانشمندان شيعه، معنى اول را انتخاب كرده اند در حالى، كه جمعى از علماى تسنن، معنى دوم را، و بعضى مانند «سيد قطب» در «فى ظلال» و «آلوسى» در «روح المعانى» معنى سوم را.

كسانى كه آن را منحصر به ارث مال دانسته اند، به ظهور كلمه «ارث» در اين معنى استناد كرده اند; زيرا اين كلمه هنگامى كه مجرد از قرائن ديگر بوده باشد، به معنى ارث مال است، و اگر مى بينيم در پاره اى از آيات قرآن در امور معنوى به كار رفته، مانند آيه 32 سوره «فاطر»: ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا:

«ما كتاب آسمانى را به بندگان برگزيده خود به ارث منتقل كرديم» به خاطر قرائنى است كه در اين گونه موارد وجود دارد.

به علاوه، از پاره اى از روايات استفاده مى شود كه در آن زمان بنى اسرائيل هدايا و نذور فراوانى براى «احبار» (علماى يهود) مى آوردند، و «زكريا» رئيس احبار بود.(1)

از اين گذشته، همسر «زكريا» كه از دودمان «سليمان بن داود» بود، با توجه به وضع مالى فوق العاده سليمان و داود، اموالى را به ارث برده بود.

«زكريا» از اين بيم داشت اين اموال به دست افراد ناصالح و فرصت طلب و زراندوز، يا فاسق و فاجر بيفتد و خود منشأ فسادى در جامعه گردد.

لذا، از پروردگار خويش تقاضاى فرزند صالحى كرد تا بر اين اموال نظارت كند و آنها را در بهترين راه مصرف نمايد.

روايت معروفى كه از «فاطمه زهرا»(عليها السلام) دختر پاك پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل شده كه: براى گرفتن «فدك» در برابر خليفه اول، به آيه فوق استدلال كرد، خود شاهد ديگرى بر اين مدعى است.

مرحوم «طبرسى» در كتاب «احتجاج» از بانوى اسلام(عليها السلام) چنين نقل مى كند: هنگامى كه خليفه اول تصميم گرفت «فدك» را از فاطمه(عليها السلام) منع كند و اين سخن به بانوى اسلام رسيد، نزد او آمده چنين گفت:

اى ابو بكر! أَ فِى كِتابِ اللّهِ أَنْ تَرِثَ أَباكَ وَ لا أَرِثَ أَبِى لَقَدْ جِئْتَ شَيْئاً فَرِيّاً! أَ فَعَلى عَمْد تَرَكْتُمْ كِتابَ اللّهِ وَ نَبَذْتُمُوهُ وَراءَ ظُهُورِكُمْ؟ إِذْ يَقُولُ فِيَما اقْتَصَّ مِنْ خَبَرِ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيّا: «إِذْ قالَ فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيّاً يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ»:

«آيا در كتاب خدا است كه تو از پدرت ارث ببرى و من ارث نبرم؟ چيز عجيبى است! آيا عمداً كتاب خدا را ترك گفته و پشت سر افكنده ايد؟ در آنجا كه در داستان «يحيى ابن زكريا» مى گويد: زكريا گفت خداوندا از سوى خودت جانشينى (فرزندى) به من ببخش تا از من و خاندان يعقوب ارث ببرد».(2)

اما كسانى كه معتقدند: «ارث» در اينجا همان ارث معنوى است به قرائنى كه در خود آيه، يا خارج از آن است تمسك جسته اند مانند:

1 ـ بعيد به نظر مى رسد: پيامبر بزرگى همچون «زكريا» در آن سن و سال، مشغله فكرى مهمى از ناحيه وارثان ثروتش داشته باشد، به خصوص اين كه بعد از ذكر جمله «يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ» اين جمله را اضافه مى كند: وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيّاً:

«خداوندا او را مورد رضايت خويش قرار ده» بدون شك اين جمله اشاره به صفات معنوى آن وارث است.

2 ـ در آيات آينده وقتى خدا بشارت تولد «يحيى» را به او مى دهد، مقامات معنوى عظيم از جمله، مقام نبوت را براى او ذكر مى كند.

3 ـ در سوره «آل عمران» آيه 38 هنگامى كه انگيزه «زكريا» را براى تقاضاى فرزند شرح مى دهد، اشاره مى كند: او زمانى به اين فكر افتاد كه مقامات «مريم» را مشاهده كرد كه به لطف پروردگار غذاهاى بهشتى در برابر محراب عبادتش نمايان مى شد. (هُنالِكَ دَعا زَكَرِيّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعاءِ).

4 ـ در پاره اى از احاديث، از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مطلبى نقل شده كه: تأييد مى كند «ارث» در اينجا اشاره به جنبه معنوى است، خلاصه حديث چنين است:

امام صادق(عليه السلام) از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل مى كند: عيسى بن مريم(عليهما السلام) از كنار قبرى گذشت كه صاحب آن در عذاب بود، سال آينده نيز عبورش از آنجا افتاد، ملاحظه كرد كه صاحب قبر در عذاب نيست، از پروردگارش در اين زمينه سؤال كرد، وحى الهى به او فرستاده شد كه صاحب اين قبر فرزند صالحى داشته است جاده اى را اصلاح كرده و يتيمى را پناه داده، خداوند او را به خاطر عمل فرزندش بخشيده است، سپس پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: ميراث خداوند بزرگ به بنده مؤمنش اين است كه: فرزندى به او بدهد كه بعد از وى مطيع فرمان خدا باشد.

پس از آن امام صادق(عليه السلام) به هنگام نقل اين حديث آيه مربوط به زكريا را تلاوت فرمود: «هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيّاً يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ».(3)

و اگر گفته شود: ظاهر كلمه «ارث» همان ارث اموال است در جواب خواهند گفت: اين ظهور قطعى نيست; چرا كه در قرآن كراراً در ارث معنوى استعمال شده است (مانند آيه 32 سوره فاطر و آيه 53 سوره مؤمن).

به علاوه، به فرض كه خلاف ظاهر باشد با وجود قرائن فوق، مشكلى نخواهد بود.

ولى طرفداران نظر اول، مى توانند: اين استدلالات را پاسخ گويند كه مشغله فكرى زكريا پيامبر بزرگ الهى، مساله اموال به صورت يك مطلب شخصى نبود بلكه، به صورت يك منبع فساد يا صلاح براى جامعه بود; زيرا همان گونه كه در بالا گفته شد، هدايا و نذرهاى فراوانى براى احبار مى آوردند كه به دست زكريا سپرده مى شد، و شايد اموالى نيز از طرف همسرش كه از دودمان سليمان بود باقى مانده بود، بديهى است وجود يك شخص ناصالح در رأس آنها سبب مفاسد عظيمى مى شد و اين بود كه زكريا را نگران ساخت.

و اما صفات معنوى كه براى يحيى(عليه السلام) در اين آيات و آيات ديگر قرآن ذكر شده نه تنها منافاتى با اين مساله ندارد، بلكه، هماهنگ با آن است; چرا كه او مى خواست اين ثروت عظيم به دست يك مرد الهى بيفتد و از آن در مسير سعادت جامعه بهره بگيرد.

اما به عقيده ما، اگر از مجموع مباحث فوق چنين نتيجه بگيريم كه «ارث» در اينجا مفهوم وسيعى دارد كه، هم ارث اموال را شامل مى شود، و هم ارث مقامات معنوى را، مطلب خلافى نخواهد بود; چرا كه براى هر طرف قرائنى وجود دارد و با توجه به آيات قبل و بعد، و مجموعه روايات، اين تفسير كاملاً نزديك به نظر مى رسد.

اما جمله: إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِىَ مِنْ وَرائِي: «من از بستگانم بعد از خودم بيمناكم» با هر دو معنى سازگار است; چرا كه اگر افراد فاسدى صاحب اختيار آن اموال مى شدند، به راستى نگران كننده بود، و نيز اگر رهبرى معنوى مردم به دست افراد ناصالح مى افتاد، آن نيز بسيار مايه نگرانى بود، بنابراين، خوف زكريا در هر دو صورت قابل توجيه است.

حديث معروف بانوى اسلام فاطمه زهرا(عليها السلام) نيز با اين معنى سازگار مى باشد.

* * *

2 ـ در جمله «إِذْ نادى رَبَّهُ نِداءً خَفِيّاً» اين سؤال براى مفسران مطرح شده كه: «نادى» به معنى دعا با صداى بلند است، در حالى كه «خَفِىّ» به معنى آهسته و مخفى است و اين دو با هم سازگار نيست.

ولى، با توجه به اين نكته كه «خَفِىّ» به معنى آهسته نيست، بلكه به معنى پنهان است بنابراين، ممكن است زكريا در خلوتگاه خود، آنجا كه كسى غير از او حضور نداشته خدا را با صداى بلند خوانده باشد.

و بعضى گفته اند: اين تقاضاى او در دل شب بوده است آنگاه كه مردم در خواب آرميده بودند.(4)

بعضى، نيز جمله: فَخَرَجَ عَلى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْراب: «زكريا از محراب خود بيرون آمد و به سراغ قومش رفت» را كه در آيات آينده خواهد آمد، دليل بر وقوع اين دعا در خلوتگاه گرفته اند.(5)

* * *

3 ـ جمله: وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ: «فرزندى به من عنايت كن كه از آل يعقوب ارث ببرد» به خاطر آن است كه: همسر زكريا خاله مريم مادر عيسى(عليه السلام)بود، و نسب آن زن به يعقوب مى رسيد; زيرا او از دودمان سليمان ابن داود است كه او از فرزندان «يهودا» پسر «يعقوب» بوده است.(6)

* * *

 7يا زَكَرِيّا إِنّا نُبَشِّرُكَ بِغُلام اسْمُهُ يَحْيى لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيّاً

8قالَ رَبِّ أَنّى يَكُونُ لِي غُلامٌ وَ كانَتِ امْرَأَتِي عاقِراً وَ قَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيّاً

9قالَ كَذلِكَ قالَ رَبُّكَ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَ قَدْ خَلَقْتُكَ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ تَكُ شَيْئاً

10قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةً قالَ آيَتُكَ أَلاّ تُكَلِّمَ النّاسَ ثَلاثَ لَيال سَوِيّاً

11فَخَرَجَ عَلى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرابِ فَأَوْحى إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَ عَشِيّاً

ترجمه:

7 ـ اى زكريا! ما تو را به فرزندى بشارت مى دهيم كه نامش «يحيى» است; و پيش از اين هم نامى براى او قرار نداده ايم!

8 ـ گفت: «پروردگارا! چگونه براى من فرزندى خواهد بود؟! در حالى كه همسرم نازا و عقيم است، و من نيز از شدت پيرى افتاده شده ام»!

9 ـ فرمود: «پروردگارت اين گونه گفته (و اراده كرده)! اين بر من آسان است; و قبلاً تو را آفريدم در حالى كه چيزى نبودى»!

10 ـ عرض كرد: «پروردگارا! نشانه اى براى من قرار ده»! فرمود: «نشانه تو اين است كه سه شبانه روز قدرت تكلّم (با مردم) نخواهى داشت; در حالى كه زبانت سالم است»!

11 ـ او از محراب عبادتش به سوى مردم بيرون آمد; و با اشاره به آنها گفت: «(به شكرانه اين موهبت،) صبح و شام خدا را تسبيح گوئيد»!

1 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 323.

2 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 324.

3 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحات 323 و 324.

4 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 6، ذيل آيه مورد بحث.

5 ـ تفسير «الميزان»، جلد 14، ذيل آيه مورد بحث.

6 ـ تفسير «مجمع البيان»، جلد 6، ذيل آيه مورد بحث.

تفسير:

▲زكريا به آرزوى خود رسيد

اين آيات، استجابت دعاى زكريا را در پيشگاه پروردگار، استجابتى آميخته با لطف و عنايت ويژه او بيان مى كند، و با اين جمله شروع مى شود «اى زكريا ما تو را بشارت به پسرى مى دهيم كه نامش يحيى است، پسرى كه همنامى براى او پيش از اين قرار نداده ايم» (يا زَكَرِيّا إِنّا نُبَشِّرُكَ بِغُلام اسْمُهُ يَحْيى لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيّاً).

چه جالب است: خدا دعاى بنده اش را اين چنين بپذيرد، و با بشارت دادن او را از انجام خواسته اش آگاه سازد، و در برابر درخواست فرزند، پسرى به او بدهد، و نام پسر را نيز خودش بگذارد، و اضافه كند، اين فرزند از جهاتى بى سابقه است.

زيرا جمله «لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيّاً» گرچه ظاهراً به اين معنى است: تا كنون كسى هم نام او نبوده است، ولى، از آنجا كه نام به تنهائى دليل بر شخصيت كسى نيست، معلوم مى شود: اين اسم، اشاره به مسمى است، يعنى كسى كه داراى امتيازاتى همچون او باشد، قبلاً نبوده است، چنان كه «راغب» در كتاب «مفردات» صريحاً همين معنى را انتخاب كرده است.

بدون شك، قبل از «يحيى» پيامبران بزرگى بودند، حتى بالاتر از او، ولى هيچ مانعى ندارد كه يحيى ويژگى هائى داشته است مخصوص خودش، چنان كه بعداً به آن اشاره خواهد شد.

* * *

اما زكريا، كه اسباب ظاهر را براى رسيدن به چنين مطلوبى مساعد نمى ديد از پيشگاه پروردگار تقاضاى توضيح كرده:

«گفت: پروردگارا! چگونه ممكن است فرزندى نصيب من شود، در حالى كه همسر من نازا است و من نيز از نظر سن و سال به حدّى رسيده ام كه فرتوت و افتاده شده ام» (قالَ رَبِّ أَنّى يَكُونُ لِي غُلامٌ وَ كانَتِ امْرَأَتِي عاقِراً وَ قَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيّاً).

«عاقِر» در اصل از واژه «عقر» به معنى «ريشه و اساس» يا به معنى «حبس» است، و اين كه: به زنان نازا «عاقر» مى گويند، به خاطر آن است كه كار آنها از نظر فرزند به پايان رسيده، يا اين كه تولد فرزند در آنها محبوس شده است.

«عِتِىّ» به معناى كسى است كه بر اثر طول زمان، اندامش خشكيده شده همان حالتى كه در سنين بسيار بالا براى انسان پيدا مى شود.

* * *

اما به زودى «زكريا» در پاسخ سؤالش اين پيام را از درگاه خداوند دريافت داشت: «فرمود: مطلب همين گونه است كه پروردگار تو گفته، و اين بر من آسان است» (قالَ كَذلِكَ قالَ رَبُّكَ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ).(1)

اين مسأله عجيبى نيست كه از پيرمردى همچون تو و همسرى ظاهرا نازا فرزندى متولد شود «من تو را قبلاً آفريدم در حالى كه هيچ نبودى» (وَ قَدْ خَلَقْتُكَ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ تَكُ شَيْئاً).

خدائى كه توانائى دارد از هيچ، همه چيز بيافريند، چه جاى تعجب كه در اين سن و سال و اين شرائط، فرزندى به تو عنايت كند.

بدون شك، بشارت دهنده و گوينده سخن در آيه نخست، خداوند است، ولى در اين كه گوينده سخن در آيه سوم مورد بحث (قالَ كَذلِكَ قالَ رَبُّكَ) كيست؟

بعضى آن را سخن فرشتگان مى دانند كه وسيله بشارت به «زكريا» بودند و آيه 39 سوره «آل عمران» را مى توان گواه بر آن دانست: فَنادَتْهُ الْمَلائِكَةُ وَ هُوَ قائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرابِ أَنَّ اللّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيى:

«فرشتگان به زكريا ندا دادند در حالى كه او در محراب ايستاده و مشغول نماز بود كه: خدا تو را به يحيى بشارت مى دهد».

ولى ظاهر اين است كه: گوينده تمام اين جمله ها خداوند است و دليلى ندارد ما آنها را از ظاهرش تغيير دهيم، و اگر فرشتگان واسطه بشارت بوده اند، هيچ مانعى ندارد كه خداوند اصل پيام را به خود نسبت دهد، به خصوص كه در آيه 40 همان سوره «آل عمران» مى خوانيم: قالَ كَذلِكَ اللّهُ يَفْعَلُ ما يَشاءُ: «خدا اين گونه هر چه را بخواهد انجام مى دهد».

* * *

به هر حال، «زكريا» با شنيدن سخن فوق، بسيار دلگرم و خوشحال شد و نور اميد سر تا پاى وجودش را فرا گرفت، اما از آنجا كه اين پيام از نظر او بسيار سرنوشت ساز و پر اهميت بود، از خدا تقاضاى نشانه اى بر اين كار كرده «گفت: پروردگارا نشانه اى براى من قرار ده» (قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةً).

بدون شك، «زكريا» به وعده الهى ايمان داشت، و خاطرش جمع بود ولى براى اطمينان بيشتر ـ همان گونه كه ابراهيم مؤمن به معاد، تقاضاى شهود چهره معاد در اين زندگى كرد تا قلبش اطمينان بيشترى يابد ـ «زكريا» از خدا تقاضاى چنين نشانه و آيتى نمود.

«خدا به او فرمود: نشانه تو آن است كه سه شبانه روز تمام در حالى كه زبانت سالم است، قدرت سخن گفتن با مردم را نخواهى داشت» (تنها زبانت به ذكر خدا و مناجات با او گردش مى كند) (قالَ آيَتُكَ أَلاّ تُكَلِّمَ النّاسَ ثَلاثَ لَيال سَوِيّاً):

اما چه نشانه عجيبى، نشانه اى كه از يكسو، هماهنگ با حال مناجات و دعاى او بود، و از سوى ديگر، او را از همه خلايق مى بريد و به خدا پيوند مى داد تا در اين حال، شكر اين نعمت بزرگ را به جا آورد و بيش از پيش به نيايش خدا وا دارد.

اين نشانه آشكارى است كه: انسان با داشتن زبان سالم، و قدرت بر هر گونه نيايش، با پروردگار، در برابر مردم توانائى سخن گفتن را نداشته باشد.

* * *

بعد از اين بشارت، و اين آيت روشن، ««زكريا» از محراب عبادتش به سراغ مردم آمد، و با اشاره به آنها چنين گفت: صبح و شام تسبيح پروردگار بگوئيد» (فَخَرَجَ عَلى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرابِ فَأَوْحى إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَ عَشِيّاً).

زيرا نعمت بزرگى كه خدا به «زكريا» ارزانى داشته بود، دامنه آن همه قوم را فرا مى گرفت و در سرنوشت آينده همه آنها تأثير داشت، به همين دليل، سزاوار بود، همگى به شكرانه آن نعمت، به تسبيح خدا برخيزند و مدح و ثناى الهى گويند.

از اين گذشته، اين موهبت كه اعجازى محسوب مى شد، مى توانست پايه هاى ايمان را در دل هاى افراد محكم كند، اين نيز موهبت ديگرى بود.

* * *

1 ـ معروف در ميان مفسران اين است كه جمله «كَذلِك» در تقدير «الأَمْرُ كَذلِك» بوده، يعنى مطلب همين گونه است.

اين احتمال نيز وجود دارد كه «كَذلِك» با جمله بعد پيوند داشته باشد و مفهومش چنين مى شود: اين گونه پروردگار تو گفته است.

 نكته ها:

▲1 ـ «يحيى» پيامبر وارسته الهى

نام «يحيى» در سوره هاى «آل عمران»، «انعام»، «مريم» و «انبياء» مجموعاً پنج بار آمده است، او يكى از پيامبران بزرگ الهى است و از جمله امتيازاتش اين بود كه در كودكى به مقام نبوت رسيد، خداوند آنچنان عقل روشن و درايت تابناكى در اين سن و سال به او داد كه: شايسته پذيرش اين منصب بزرگ شد.

از ويژگى هائى كه اين پيامبر(صلى الله عليه وآله) داشته و قرآن در سوره «آل عمران» آيه 39 به آن اشاره كرده، توصيف او به «حصور» است.

همان گونه كه در ذيل همان آيه گفته ايم «حصور» از ماده «حصر» به معنى كسى است كه از جهتى در «محاصره» قرار گيرد و در اينجا طبق بعضى از روايات، به معنى خوددارى كننده از ازدواج است.

اين كار، از اين نظر امتياز براى او بوده است كه بيانگر نهايت عفت و پاكى است، و يا بر اثر شرائط خاص زندگى، مجبور به سفرهاى متعدد براى تبليغ آئين الهى بوده، و همچون عيسى مسيح(عليه السلام) ناچار به مجرد زيستن گرديده است.

اين تفسير، نيز نزديك به نظر مى رسد كه: منظور از «حصور» در آيه فوق كسى است كه شهوات و هوس هاى دنيا را ترك گفته، و در واقع يك مرحله عالى از زهد بوده است.(1)

و از منابع اسلامى و منابع مسيحى استفاده مى شود: «يحيى» پسر خاله «عيسى» بوده است.

در منابع مسيحى تصريح شده: «يحيى»، حضرت مسيح(عليه السلام) را «غسل تعميد» داد، و لذا او را «يحيى تعميد دهنده» مى نامند (غسل تعميد غسل مخصوصى است كه مسيحيان به فرزندان خويش مى دهند و معتقدند او را از گناه پاك مى كند) و هنگامى كه مسيح(عليه السلام) اظهار نبوت كرده، «يحيى» به او ايمان آورده است.

بدون شك، «يحيى» كتاب آسمانى ويژه اى نداشت و اين كه: در آيات بعد مى خوانيم: يا يَحْيى خُذِ الْكِتابَ بِقُوَّة: «اى يحيى كتاب را با قوت بگير» اشاره به «تورات» كتاب حضرت موسى(عليه السلام) است.

البته عده اى پيرو «يحيى» هستند و كتابى را هم به او نسبت مى دهند، و شايد «صابئين موحد پيروان «يحيى» باشند.(2)

حضرت «يحيى» و حضرت مسيح(عليه السلام)، قدر مشترك هائى داشتند: زهد فوق العاده ترك ازدواج به عللى كه گفته شد، تولد اعجازآميز و همچنين نسب بسيار نزديك.

از روايات اسلامى استفاده مى شود: امام حسين(عليه السلام) و «يحيى» نيز جهات مشتركى داشتند، لذا از امام على بن الحسين زين العابدين(عليه السلام) چنين نقل شده: خَرَجْنا مَعَ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلىّ(عليهما السلام) فَما نَزَلَ مَنْزِلاً وَ لا رَحِلَ مِنْهُ إِلاّ ذكَرَ يَحْيَى بْنَ زَكَرِيّا وَ قَتْلَهُ، وَ قالَ وَ مِنْ هَوانِ الدُّنْيا عَلَى اللّهِ أَنَّ رَأْسَ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيّا أُهْدِىَ إِلى بَغِىٍّ مِنْ بَغايا بَنِى إِسْرائِيْلَ:

«ما همراه امام حسين(عليه السلام) (به سوى كربلا) بيرون آمديم، امام در هر منزلى نزول مى فرمود و يا از آن كوچ مى كرد، از يحيى و قتل او ياد مى نموده مى فرمود: در بى ارزشى دنيا نزد خدا همين بس، كه سر يحيى بن زكريا را به عنوان هديه به سوى فرد بى عفتى از بى عفت هاى بنى اسرائيل بردند».(3)

شهادت امام حسين(عليه السلام) نيز از جهاتى همانند شهادت يحيى(عليه السلام) بود (كيفيت قتل يحيى را بعداً شرح خواهيم داد).

و نيز نام حسين(عليه السلام) همچون نام يحيى(عليه السلام) بى سابقه بود و مدت حمل آنها (به هنگامى كه در شكم مادر بودند) نسبت به معمول كوتاه تر بود.

* * *

2 ـ «محراب» محل خاصى است كه در عبادتگاه، براى امام يا افراد برجسته در نظر گرفته مى شود، و در علت نام گذارى آن، دو جهت ذكر كرده اند:

نخست اين كه: از ماده «حرب» به معنى جنگ گرفته شده، چون محراب در حقيقت محل مبارزه با شيطان و هواى نفس است.

ديگر اين كه: محراب در لغت به معنى نقطه بالاى مجلس است، و چون محل محراب در بالاى معبد بوده، به اين نام ناميده شده.

بعضى مى گويند: «محراب» در ميان بنى اسرائيل به عكس آنچه در ميان ما معمول است در نقطه اى بالاتر از سطح زمين قرار داشته، و چند پله مى خورده و اطراف آن را ديوار مى كشيده اند به طورى كه كسانى كه داخل محراب بودند كمتر از خارج ديده مى شدند، جمله «فَخَرَجَ عَلى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرابِ» كه در آيات فوق خوانديم، با توجه به كلمه «عَلى» كه معمولاً براى جهت فوق به كار مى رود اين معنى را تأئيد مى كند.

* * *

 12يا يَحْيى خُذِ الْكِتابَ بِقُوَّة وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيّاً

13وَ حَناناً مِنْ لَدُنّا وَ زَكاةً وَ كانَ تَقِيّاً

14وَ بَرّاً بِوالِدَيْهِ وَ لَمْ يَكُنْ جَبّاراً عَصِيّاً

15وَ سَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيّاً

ترجمه:

12 ـ اى يحيى! كتاب (خدا) را با قوت بگير! و ما فرمان نبوت (و عقل كافى) در كودكى به او داديم!

13 ـ و محبت و پاكى (دل و جان); از ناحيه خود به او بخشيديم، و او پرهيزگار بود!

14 ـ او نسبت به پدر و مادرش نيكوكار بود; و جبار (و متكبر) و عصيانگر نبود.

15 ـ سلام بر او، آن روز كه تولد يافت، و آن روز كه مى ميرد، و آن روز كه زنده برانگيخته مى شود!

1 ـ در اين كه ترك ازدواج نمى تواند به تنهائى فضيلت بوده باشد و قانون اسلام در زمينه تأكيد بر ازدواج، در جلد دوم تفسير «نمونه»، صفحه 402 مشروحاً بحث كرده ايم.

2 ـ «اعلام القرآن»، صفحه 667.

3 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 324.

تفسير:

▲صفات برجسته «يحيى»

در آيات گذشته ديديم: خداوند چگونه به هنگام پيرى «زكريا»، «يحيى» را به او مرحمت فرمود، به دنباله آن، در اين آيات نخست، فرمان مهم الهى را خطاب به «يحيى» مى خوانيم: «اى يحيى! كتاب خدا را با قوت و قدرت بگير»! (يا يَحْيى خُذِ الْكِتابَ بِقُوَّة).

معروف و مشهور در ميان مفسران اين است كه: منظور از «كتاب» در اينجا «تورات» است، حتى ادعاى اجماع و اتفاق در اين زمينه كرده اند.(1)

ولى بعضى اين احتمال را داده اند كه او كتابى ويژه خود داشت (همانند زبور داود) البته، نه كتابى كه متضمن آئينى جديد و مذهب تازه اى باشد.(2)

اما احتمال اول قوى تر به نظر مى رسد.

به هر حال، منظور از گرفتن كتاب با قوت و قدرت، آن است كه با قاطعيت هر چه تمام تر و تصميم راسخ و اراده اى آهنين كتاب آسمانى تورات و محتواى آن را اجرا كند، و به تمام آن عمل نمايد، و در راه تعميم و گسترش آن از هر نيروى مادى و معنوى، فردى و اجتماعى، بهره گيرد.

اصولاً، هيچ «كتاب» و «مكتبى» را بدون قوت، قدرت و قاطعيت پيروانش، نمى توان اجرا كرد، اين درسى است براى همه مؤمنان و همه رهروان راه «اللّه».

بعد از اين دستور، به مواهب دهگانه اى كه خدا به «يحيى» داده بود، و يا او به توفيق الهى كسب كرد، اشاره مى كند:

1 ـ «ما فرمان نبوت و عقل، هوش و درايت را در كودكى به او داديم» (وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيّاً).

* * *

2 ـ «به او رحمت و محبت نسبت به بندگان، از سوى خود بخشيديم» (وَ حَناناً مِنْ لَدُنّا).

«حَنان» در اصل به معنى رحمت، شفقت، محبت و ابراز علاقه و تمايل است.

3 ـ «به او پاكى روح و جان و پاكى عمل داديم» (وَ زَكاةً).

گر چه مفسران براى «زكات»، معانى مختلفى كرده اند: بعضى آن را به عمل صالح، بعضى به اطاعت و اخلاص، بعضى، نيكى به پدر و مادر، بعضى، حسن شهرت، و بعضى به پاكى پيروان، تفسير كرده اند، ولى ظاهر اين است كه: زكات معنى وسيعى دارد و همه اين پاكيزگى ها را در بر خواهد گرفت.

4 ـ «او پرهيزگار بود» و از آنچه خلاف فرمان پروردگار بود، دورى مى كرد (وَ كانَ تَقِيّاً).

* * *

5 ـ «او را نسبت به پدر و مادرش خوشرفتار، نيكوكار و پر محبت بود» (وَ بَرّاً بِوالِدَيْهِ).

6 ـ «او مردى ستمگر، متكبر و خود برتربين در برابر خلق خدا نبود» (وَ لَمْ يَكُنْ جَبّاراً).

7 ـ «او معصيت كار و آلوده به گناه نبود» (عَصِيّاً).

* * *

8 و 9 و 10 ـ و چون او جامع اين صفات برجسته و افتخارات بزرگ بود «درود ما بر او به هنگام ولادتش، و درود ما بر او به هنگام مرگش، و درود بر او در آن روز كه زنده و برانگيخته خواهد شد» (وَ سَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيّاً).

* * *

1 ـ به تفسير «آلوسى»، و تفسير «قرطبى»، ذيل آيه مورد بحث مراجعه شود.

2 ـ به تفسير «الميزان»، ذيل آيه مورد بحث مراجعه شود.

نكته ها:

▲1 ـ كتاب آسمانى را با قوت و قدرت بگير!

كلمه «قوت» در جمله «يا يَحْيى خُذِ الْكِتابَ بِقُوَّة»، همان گونه كه اشاره كرديم، معنى كاملاً وسيعى دارد و تمام قدرت هاى مادى و معنوى، روحى و جسمى در آن جمع است، و اين خود بيانگر اين حقيقت است كه: نگهدارى آئين الهى، اسلام و قرآن با ضعف و سستى، ولنگارى و مسامحه، امكان پذير نيست، بلكه بايد در دژ نيرومند قدرت و قوت و قاطعيت قرار گيرد.

گر چه مخاطب در اينجا «يحيى» است، ولى در مواردى ديگر از قرآن مجيد نيز اين تعبير در مورد سايرين ديده مى شود:

در آيه 145 «اعراف»، موسى مأموريت پيدا مى كند كه تورات را با قوت بگيرد «فَخُذْها بِقُوَّة».

و در آيات 63 و 93 «بقره» همين خطاب نسبت به تمام بنى اسرائيل ديده مى شود «خُذُوا ما آتَيْناكُمْ بِقُوَّة» كه نشان مى دهد: اين يك حكم عام براى همگان است، نه شخص يا اشخاص معينى.

اتفاقاً همين مفهوم با تعبير ديگرى در آيه 60 سوره «انفال» آمده است: وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّة:

«آنچه از قدرت و قوت در توان شما است براى مرعوب ساختن دشمنان فراهم سازيد».

به هر حال، اين آيه پاسخى است به همه آنها كه گمان مى كنند: از موضع ضعف مى توان كارى انجام داد، و يا مى خواهند با سازشكارى در همه شرائط مشكلات را حل كنند.

* * *

▲2 ـ سه روز مشكل در سرنوشت انسان

تعبير به «سَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيّاً» نشان مى دهد: در تاريخ زندگى انسان و انتقال او از عالمى به عالم ديگر، سه روز سخت وجود دارد، روز گام نهادن به اين دنيا «يَوْمَ وُلِدَ» و روز مرگ و انتقال به جهان برزخ «يَوْمَ يَمُوتُ» و روز برانگيخته شدن در جهان ديگر «وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيّاً».

و از آنجا كه اين سه روز انتقالى طبيعتاً با بحران هائى روبرو است، خداوند سلامت و عافيت خود را شامل حال بندگان خاصش قرار مى دهد، و آنها را در اين سه مرحله طوفانى، در كنف حمايت خويش مى گيرد.

هر چند اين تعبير تنها در دو مورد در قرآن مجيد آمده است، در مورد يحيى(عليه السلام)و عيسى(عليه السلام)، اما در مورد يحيى(عليه السلام) تعبير قرآن، امتياز خاصى دارد، چرا كه گوينده اين سخن خدا است، در حالى كه در مورد مسيح(عليه السلام) گوينده، خود او است.

ناگفته پيدا است كسانى كه: در شرائط مشابهى با اين دو بزرگوار باشند مشمول اين سلامت خواهند بود.

جالب اين كه: در روايتى از امام على بن موسى الرضا(عليهما السلام) مى خوانيم: إِنَّ أَوْحَشَ ما يَقُومُ عَلى هذَا الْخَلْقِ فِى ثَلاثِ مَواطِنَ: يَوْمَ يُولَدُ وَ يَخْرُجُ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ فَيرَى الدُّنْيا، وَ يَوْمَ يَمُوتُ فَيُعايِنُ الآخِرَةَ وَ أَهْلَها، وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيّاً، فَيَرى أَحْكاماً لَمْ يَرَها فِى دارِ الدُّنْيا وَ قَدْ سَلَّمَ اللّهُ عَلى يَحْيى فِى هذِهِ الْمَواطِنِ الثَّلاثِ وَ آمَنَ رَوْعَتَهُ فَقالَ وَ سَلامٌ عَلَيْهِ...:

«وحشتناك ترين دوران زندگى انسان سه مرحله است: آن روز كه متولد مى شود و چشمش به دنيا مى افتد، و آن روز كه مى ميرد و آخرت و اهل آن را مى بيند و آن روز كه برانگيخته مى شود و احكام و قوانينى را مى بيند كه در اين جهان حكم فرما نبود، خداوند سلامت را در اين سه مرحله شامل حال يحيى نمود و او را در برابر وحشت ها امنيت و آرامش داد و فرمود: وَ سَلامٌ عَلَيٌهِ...».(1)

پروردگارا! در اين سه موطن حساس و بحرانى سلامت را به ما مرحمت كن. * * *

1 ـ «عيون اخبار الرضا».

▲3 ـ نبوّت در خردسالى

درست است كه دوران شكوفائى عقل انسان، معمولاً حد و مرز خاصى دارد ولى مى دانيم هميشه در انسان ها افراد استثنائى وجود داشته اند، چه مانعى دارد كه خداوند اين دوران را براى بعضى از بندگانش، به خاطر مصالحى فشرده تر كند و در سال هاى كمترى خلاصه نمايد، همان گونه كه براى سخن گفتن معمولاً گذشتن يكى دو سال از تولد لازم است، در حالى كه مى دانيم: حضرت مسيح(عليه السلام)در همان روزهاى نخستين زبان به سخن گشود، آن هم سخنى بسيار پر محتوا كه طبق روال عادى در شأن انسان هاى بزرگسال بود، چنان كه در تفسير آيات آينده به خواست خدا خواهد آمد.

از اينجا روشن مى شود: اشكالى كه پاره اى از افراد، به بعضى از ائمه شيعه كرده اند كه: چرا بعضى از آنها در سنين كم، به مقام امامت رسيده اند؟ نادرست است.

در روايتى از «على بن اسباط» يكى از ياران امام جواد محمد بن على التقى(عليه السلام) مى خوانيم كه مى گويد: به خدمت او رسيدم (در حالى كه سن امام كم بود) من درست به قامت او خيره شدم، تا به ذهن خويش بسپارم و به هنگامى كه به مصر باز مى گردم كم و كيف شكل و شمايل را براى ياران نقل كنم، درست در همين هنگام كه در چنين فكرى بودم، آن حضرت نشست (گوئى تمام فكر مرا خوانده بود) رو به سوى من كرده گفت:

اى على بن اسباط! خداوند كارى را كه در مسأله امامت كرده، همانند كارى است كه در نبوت كرده است، گاه مى فرمايد: وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيّاً: «ما به يحيى در كودكى فرمان نبوت و عقل و درايت داديم».

و گاه درباره انسان ها مى فرمايد: حَتّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِيْنَ سَنَة...: «هنگامى كه انسان به حد بلوغ كامل عقل به چهل سال رسيد...».

بنابراين، همان گونه كه ممكن است خداوند حكمت را به انسانى در كودكى بدهد در قدرت او است كه آن را در چهل سال بدهد.(1)

ضمناً، اين آيه پاسخ دندان شكنى است براى خرده گيرانى كه مى گويند: على(عليه السلام) نخستين كسى نبود كه از ميان مردان به پيامبر(صلى الله عليه وآله) ايمان آورد; چرا كه در آن روز كودكى ده ساله بود و ايمان كودك ده ساله پذيرفته نيست.

ذكر اين نكته نيز در اينجا بى مناسبت نيست كه در حديثى از امام على بن موسى الرضا(عليهما السلام) مى خوانيم: جمعى از كودكان در زمان كودكى آن حضرت به سراغش آمده گفتند:

إِذْهَبْ بِنا نَلْعَبُ: «بيا برويم و با هم بازى كنيم»!

او در جواب فرمود: ما لِلَّعْبِ خُلِقْنا: «ما براى بازى كردن آفريده نشده ايم».

اينجا است كه خداوند درباره او فرمود: «وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيّاً».(2)

البته، بايد توجه داشت، منظور از: «لعب» در اينجا سرگرمى هاى بيهوده و به تعبير ديگر بيهوده گرائى است، اما گاه مى شود لعب و بازى هدفى را تعقيب مى كند هدفى منطقى و عقلانى، مسلماً اين گونه بازى ها از اين حكم مستثنى است.

* * *

1 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 325.

2 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 325.

▲4 ـ شهادت «يحيى»

نه تنها تولد «يحيى» شگفت انگيز بود، مرگ او هم از پاره اى جهات عجيب بود، غالب مورخان مسلمان، و همچنين منابع معروف مسيحى جريان اين شهادت را چنين نقل كرده اند (هر چند اندك تفاوتى در خصوصيات آن در ميان آنها ديده مى شود).

«يحيى» قربانى روابط نامشروع يكى از طاغوت هاى زمان خود با يكى از محارم خويش شد، به اين ترتيب، كه «هيروديس» پادشاه هوسباز «فلسطين»، عاشق «هيروديا» دختر برادر خود شد، و زيبائى وى دل او را در گرو عشقى آتشين قرار داد، لذا تصميم به ازدواج با او گرفت!.

اين خبر، به پيامبر بزرگ خدا «يحيى»(عليه السلام) رسيد، او صريحاً اعلام كرد: اين ازدواج نامشروع است و مخالف دستورات «تورات»، و من به مبارزه با چنين كارى قيام خواهم كرد.

سر و صداى اين مسأله در تمام شهر پيچيد، و به گوش آن دختر «هيروديا» رسيد، او كه «يحيى» را بزرگترين مانع راه خويش مى ديد، تصميم گرفت در يك فرصت مناسب از وى انتقام گيرد، و اين مانع را از سر راه هوس هاى خويش بردارد.

ارتباط خود را با عمويش بيشتر كرد، و زيبائى خود را دامى براى او قرار داد و آنچنان در وى نفوذ كرد كه روزى «هيروديس» به او گفت: هر آرزوئى دارى از من بخواه كه منظورت مسلماً انجام خواهد يافت.

«هيروديا» گفت: من هيچ چيز جز سر «يحيى»(عليه السلام) را نمى خواهم!; زيرا او نام من و تو را بر سر زبان ها انداخته، و همه مردم به عيبجوئى ما نشسته اند، اگر مى خواهى دل من آرام شود، و خاطرم شاد گردد بايد اين عمل را انجام دهى!

«هيروديس» كه ديوانهوار به آن زن عشق مىورزيد، بى توجه به عاقبت اين كار تسليم شد و چيزى نگذشت كه سر «يحيى» را نزد آن زن بدكار، حاضر ساختند اما عواقب دردناك اين عمل، سرانجام دامان او را گرفت.(1)

در احاديث اسلامى مى خوانيم: سالار شهيدان امام حسين(عليه السلام) مى فرمود: «از پستى هاى دنيا اين كه سر «يحيى بن زكريا» را به عنوان هديه براى زن بدكاره اى از زنان بنى اسرائيل بردند».

يعنى شرائط من و «يحيى» از اين نظر نيز مشابه است; چرا كه يكى از هدف هاى قيام من مبارزه با اعمال ننگين طاغوت زمانم «يزيد» است.

* * *

 16وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَكاناً شَرْقِيّاً

17فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيّاً

18قالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيّاً

19قالَ إِنَّما أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لاَِهَبَ لَكِ غُلاماً زَكِيّاً

20قالَتْ أَنّى يَكُونُ لِي غُلامٌ وَ لَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَ لَمْ أَكُ بَغِيّاً

21قالَ كَذلِكِ قالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَ لِنَجْعَلَهُ آيَةً لِلنّاسِ وَ رَحْمَةً مِنّا وَ كانَ أَمْراً مَقْضِيّاً

ترجمه:

16 ـ و در اين كتاب (آسمانى)، مريم را ياد كن، آن هنگام كه از خانواده اش جدا شد، و در ناحيه شرقى (بيت المقدس) قرار گرفت.

17 ـ و ميان خود و آنان حجابى افكند. در اين هنگام، ما روح خود را به سوى او فرستاديم; و او در شكل انسانى بى عيب و نقص، بر مريم ظاهر شد!

18 ـ او (ترسيد و) گفت: «اگر پرهيزگارى، من از شرّ تو، به خداى رحمان پناه مى برم»!

19 ـ گفت: «من فرستاده پروردگار توام; (آمده ام) تا پسر پاكيزه اى به تو ببخشم»!

20 ـ گفت: «چگونه ممكن است فرزندى براى من باشد؟! در حالى كه تاكنون انسانى با من تماس نداشته، و زن آلوده اى هم نبوده ام»!

21 ـ گفت: «مطلب همين است! پروردگارت فرموده: اين كار بر من آسان است! (ما او را مى آفرينيم،) و او را براى مردم نشانه اى قرار دهيم; و رحمتى باشد از سوى ما! و اين امرى است پايان يافته (و جاى گفتگو ندارد)»!

1 ـ از بعضى از «اناجيل» و پاره اى از روايات چنين استفاده مى شود: «هيروديس» با زن برادر خود كه در قانون «تورات» ممنوع بود ازدواج كرد، و «يحيى» سخت در اين كار او را ملامت نمود، سپس آن زن به وسيله زيبائى دخترش، «هيروديس» را وادار به قتل يحيى كرد (انجيل متى، باب 14، شماره 4 به بعد ـ انجيل مرقس، باب 6، بند 17 به بعد).

تفسير:

▲سرآغاز تولد مسيح(عليه السلام)

بعد از بيان سرگذشت «يحيى»(عليه السلام) رشته سخن را به داستان تولد عيسى(عليه السلام)و سرگذشت مادرش «مريم» مى كشاند; چرا كه پيوند بسيار نزديكى در ميان اين دو ماجرا است.

اگر تولد «يحيى» از پدرى پير و فرتوت و مادرى نازا عجيب بود، تولد عيسى از مادر بدون پدر عجيب تر است.

اگر رسيدن به مقام عقل و نبوت در كودكى، شگفت انگيز است، سخن گفتن در گهواره آن هم از كتاب و نبوت، شگفت انگيزتر است.

و به هر حال هر دو آيتى است از قدرت خداوند بزرگ، يكى از ديگرى بزرگتر، و اتفاقاً هر دو مربوط به كسانى است كه با هم قرابت بسيار نزديك از جهت نسب داشتند; چرا كه مادر «يحيى» خواهر مادر «مريم» بود، و هر دو زنانى نازا و عقيم بودند و در آرزوى فرزندى صالح به سر مى بردند.

نخستين آيه مورد بحث مى گويد: «در كتاب آسمانى قرآن از مريم سخن بگو آنگاه كه از خانواده خود، جدا شده و در يك منطقه شرقى قرار گرفت» (وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَكاناً شَرْقِيّاً).

او در حقيقت مى خواست مكانى خالى و فارغ از هر گونه دغدغه، پيدا كند كه به راز و نياز با خداى خود بپردازد و چيزى او را از ياد محبوب غافل نكند به همين جهت، طرف شرق «بيت المقدس» (آن معبد بزرگ) را كه شايد محلى آرام تر و يا از نظر تابش آفتاب پاك تر و مناسب تر بود برگزيد.

كلمه «إِنْتَبَذَتْ» از ماده «نبذ» به گفته «راغب» به معنى دور انداختن اشياء غير قابل ملاحظه است، و اين تعبير، در آيه فوق شايد اشاره به آن باشد كه «مريم» به صورت متواضعانه، گمنام و خالى از هر گونه كارى كه جلب توجه كند، از جمع، كناره گيرى كرد، و آن مكان از خانه خدا را براى عبادت انتخاب نمود.

* * *

در اين هنگام، مريم «حجابى ميان خود و ديگران افكند تا خلوتگاه او از هر نظر كامل شود» (فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً).

در اين جمله، تصريح نشده است كه: اين حجاب براى چه منظور بوده، آيا براى آن بوده كه: آزادتر و خالى از دغدغه و اشتغال حواس بتواند به عبادت پروردگار و راز و نياز با او پردازد؟

يا براى اين بوده است كه: مى خواسته شستشو و غسل كند؟ آيه از اين نظر ساكت است.

به هر حال «در اين هنگام ما روح خود (يكى از فرشتگان بزرگ) را به سوى او فرستاديم و او در شكل انسان كامل، بى عيب و نقص و خوش قيافه اى بر مريم ظاهر شد» (فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيّاً).

* * *

پيدا است در اين موقع، چه حالتى به «مريم» دست مى دهد، مريمى كه همواره پاكدامن زيسته، در دامان پاكان پرورش يافته، و در ميان جمعيت مردم ضرب المثل عفت و تقوا است، از ديدن چنين منظره اى كه مرد بيگانه زيبائى به خلوتگاه او راه يافته، چه ترس و وحشتى به او دست مى دهد؟

لذا بلافاصله «صدا زد: من به خداى رحمان از تو پناه مى برم اگر پرهيزكار هستى» (قالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيّاً).

و اين نخستين لرزه اى بود كه سراسر وجود «مريم» را فرا گرفت.

بردن نام خداى رحمان، و توصيف او به رحمت عامه اش از يكسو، و تشويق او به تقوا و پرهيزكارى از سوى ديگر، همه، براى آن بود كه: اگر آن شخص ناشناس قصد سوئى دارد او را كنترل كند، و از همه بالاتر پناه بردن به خدا، خدائى كه در سخت ترين حالات تكيه گاه انسان است و هيچ قدرتى در مقابل قدرت او عرض اندام نمى كند، مشكلات را حل خواهد كرد.

* * *

مريم با گفتن اين سخن، در انتظار عكس العمل آن مرد ناشناس بود، انتظارى آميخته با وحشت و نگرانى بسيار، اما اين حالت ديرى نپائيد، ناشناس زبان به سخن گشود و مأموريت و رسالت عظيم خويش را چنين بيان كرده «گفت: من فرستاده پروردگار توام»! (قالَ إِنَّما أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ).

اين جمله همچون آبى كه بر آتش بريزد، به قلب پاك مريم آرامش بخشيد.

ولى اين آرامش، نيز چندان طولانى نشد; چرا كه بلافاصله افزود: «من آمده ام تا پسر پاكيزه اى از نظر خلق و خوى و جسم و جان به تو ببخشم»! (لاَِهَبَ لَكِ غُلاماً زَكِيّاً).

* * *

از شنيدن اين سخن، لرزش شديد ديگرى وجود «مريم» را فرا گرفت و بار ديگر او در نگرانى عميقى فرو رفت و «گفت: چگونه ممكن است من صاحب پسرى شوم، در حالى كه تاكنون انسانى با من تماس نداشته و هرگز زن آلوده اى نبوده ام»؟! (قالَتْ أَنّى يَكُونُ لِي غُلامٌ وَ لَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَ لَمْ أَكُ بَغِيّاً).

او در اين حال، تنها به اسباب عادى مى انديشيد و فكر مى كرد براى اين كه: زنى صاحب فرزند شود، دو راه بيشتر ندارد.

يا ازدواج و انتخاب همسر و يا آلودگى و انحراف، من كه خود را بهتر از هر كس مى شناسم، نه تاكنون همسرى انتخاب كرده ام و نه هرگز زن منحرفى بوده ام، تاكنون هرگز شنيده نشده است كسى بدون اين دو، صاحب فرزندى شود!.

* * *

اما به زودى طوفان اين نگرانى مجدد، با شنيدن سخن ديگرى از پيك پروردگار، فرو نشست او با صراحت به مريم «گفت: مطلب همين است كه پروردگارت فرموده: اين كار بر من سهل و آسان است» (قالَ كَذلِكِ قالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ).

تو كه خوب از قدرت من آگاهى، تو كه ميوه هاى بهشتى را در فصلى كه در دنيا شبيه آن وجود نداشت در كنار محراب عبادت خويش ديده اى! تو كه آواى فرشتگان را كه شهادت به پاكيت مى دادند شنيده اى، تو كه مى دانى جدت «آدم» از خاك آفريده شد، اين چه تعجب است كه از اين خبر دارى؟!

سپس افزود: «ما مى خواهيم او را آيه و اعجازى براى مردم قرار دهيم» (وَ لِنَجْعَلَهُ آيَةً لِلنّاسِ).

«و ما مى خواهيم او را رحمتى از سوى خود براى بندگان بنمائيم» (وَ رَحْمَةً مِنّا).

و به هر حال «اين امرى است پايان يافته» و جاى گفتگو ندارد (وَ كانَ أَمْراً مَقْضِيّاً).

* * *

نكته ها:

▲1 ـ منظور از روح خدا چيست؟

تقريباً همه مفسران معروف، روح را در اينجا به «جبرئيل» فرشته بزرگ خدا تفسير كرده اند، و تعبير «روح» از او به خاطر آنست كه روحانى است و هم وجودى است حيات بخش; چرا كه حامل رسالت الهى به پيامبران است كه احياءكننده همه انسان هاى لايق مى باشد و اضافه روح در اينجا به خدا، دليل بر عظمت و شرافت اين روح است، كه يكى از اقسام اضافه، اضافه تشريفيه است.

ضمناً، از اين آيه استفاده مى شود كه نزول «جبرئيل» مخصوص پيامبران نبوده البته به عنوان وحى و آوردن شريعت و كتب آسمانى منحصراً بر آنها نازل مى شده ولى براى رساندن پيام هاى ديگر (مانند پيام فوق به مريم) مانعى ندارد كه با غير پيامبران نيز روبرو شود.

* * *

▲2 ـ «تمثّل» چيست؟

«تمثّل» در اصل از ماده «مثول» به معنى ايستادن در برابر شخص يا چيزى است، و «مُمَثَّل» به چيزى مى گويند كه: به صورت ديگرى نمايان گردد، بنابراين «تَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيّاً» مفهومش اين است كه آن فرشته الهى به صورت انسانى درآمد.

بدون شك، معنى اين سخن آن نيست كه: جبرئيل، صورتاً و سيرتاً تبديل به يك انسان شد; چرا كه چنين انقلاب و تحولى ممكن نيست بلكه، منظور اين است كه: او به صورت انسان درآمد هر چند سيرت او همان فرشته بود، ولى «مريم» در ابتداى امر كه خبر نداشت، چنين تصور مى كرد كه: در برابر او انسانى است سيرتاً و صورتاً.

در روايات اسلامى و تواريخ «تَمَثُّل» به معنى وسيع كلمه، بسيار ديده مى شود.

از جمله اين كه: ابليس در آن روز كه مشركان در «دار الندوه» جمع شده بودند و براى نابودى پيامبر(صلى الله عليه وآله) توطئه مى چيدند، او در لباس پيرمردى خيرانديش، و خيرخواه ظاهر شد، و به اغوا كردن سران قريش پرداخت.

و يا دنيا و باطن آن به صورت زن زيباى دلربائى در برابر على(عليه السلام) آشكار گشت و قدرت نفوذ در وى را نيافت كه داستانش مفصل و معروف است.

و نيز در روايات مى خوانيم: مال، فرزند و عمل انسان به هنگام مرگ در چهره هاى مختلف و خاص در برابر او مجسم مى شوند.

و يا اعمال انسان در قبر و روز قيامت تجسم مى يابد و هر كدام در شكل خاصى ظاهر مى گردد «تَمَثُّل» در تمام اين موارد، مفهومش اين است كه: چيزى يا شخصى صورتاً به شكل ديگرى درمى آيد، نه اين كه ماهيت و باطن آن تغيير يافته باشد.(1)

* * *

 22فَحَمَلَتْهُ فَانْتَبَذَتْ بِهِ مَكاناً قَصِيّاً

23فَأَجاءَهَا الْمَخاضُ إِلى جِذْعِ النَّخْلَةِ قالَتْ يا لَيْتَنِي مِتُّ قَبْلَ هذا وَ كُنْتُ نَسْياً مَنْسِيّاً

24فَناداها مِنْ تَحْتِها أَلاّ تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيّاً

25وَ هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَباً جَنِيّاً

26فَكُلِي وَ اشْرَبِي وَ قَرِّي عَيْناً فَإِمّا تَرَيِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ أُكَلِّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيّاً

ترجمه:

22 ـ سرانجام (مريم) به او (عيسى) باردار شد; و او را به نقطه دوردستى برد.

23 ـ درد زايمان او را به كنار تنه درخت خرمائى كشاند; (آن قدر ناراحت شد كه) گفت: «اى كاش پيش از اين مرده بودم، و به كلى فراموش مى شدم»!

24 ـ ناگهان از طرف پائين پايش او را صدا زد كه: «غمگين مباش! پروردگارت زير پاى تو چشمه آبى (گوارا) قرار داده است!

25 ـ و اين تنه نخل را به طرف خود تكان ده، رطب تازه اى بر تو فرو مى ريزد!

26 ـ و بخور; و بنوش; و چشمت را (به اين مولود جديد) روشن دار! و هر گاه كسى از انسان ها را ديدى، (با اشاره) بگو: من براى خداوند رحمان روزه اى نذر كرده ام; بنابراين امروز با هيچ انسانى سخن نمى گويم! (و بدان كه اين نوزاد، از تو دفاع خواهد كرد)»!

1 ـ تفسير «الميزان»، جلد 14، صفحه 37.

تفسير:

▲مريم در كشاكش سخت ترين طوفان هاى زندگى

«سرانجام مريم باردار شد» و آن فرزند موعود در رحم او جاى گرفت (فَحَمَلَتْهُ).

در اين كه: چگونه اين فرزند به وجود آمد؟ آيا «جبرئيل» در پيراهن او دميد يا در دهان او، در قرآن سخنى از آن به ميان نيامده است; چرا كه نيازى به آن نبوده، هر چند كلمات مفسرين در اين باره مختلف است.

به هر حال «اين امر سبب شد كه: او از بيت المقدس به مكان دوردستى برود» (فَانْتَبَذَتْ بِهِ مَكاناً قَصِيّاً).

او در اين حالت، در ميان يك بيم و اميد، يك حالت نگرانى توأم با سرور به سر مى برد، گاهى به اين مى انديشيد كه اين حمل، سرانجام فاش خواهد شد، به فرض كه چند روز، يا چند ماهى از آنها كه مرا مى شناسند دور بمانم، و در اين نقطه به صورت ناشناس زندگى كنم، آخر چه خواهد شد؟!

چه كسى از من قبول مى كند: زنى بدون داشتن همسر باردار شود مگر اين كه: آلوده دامان باشد؟ من با اين اتهام چه كنم؟!

و راستى براى دخترى كه سال ها سمبل پاكى، عفت و تقوا و پرهيزگارى، و نمونه اى در عبادت و بندگى خدا بوده، زاهدان و عابدان بنى اسرائيل به كفالت او از طفوليت افتخار مى كردند، و زير نظر پيامبر بزرگى پرورش يافته، و خلاصه، سجاياى اخلاقى و آوازه قداست او همه جا پيچيده است، بسيار دردناك است كه يك روز احساس كند، همه اين سرمايه معنويش به خطر افتاده است، و در گرداب اتهامى قرار گرفته كه بدترين اتهامات محسوب مى شود، و اين سومين لرزه اى بود كه بر پيكر او افتاد.

اما از سوى ديگر، احساس مى كرد: اين فرزند پيامبر موعود الهى است يك تحفه بزرگ آسمانى مى باشد، خداوندى كه مرا به چنين فرزندى بشارت داده و با چنين كيفيت معجزآسائى او را آفريده، چگونه تنهايم خواهد گذاشت؟

آيا ممكن است در برابر چنين اتهامى از من دفاع نكند؟ من كه لطف او را هميشه آزموده ام، و دست رحمتش بر سر خود ديده ام.

در اين كه: دوران حمل «مريم» چه اندازه بود؟ در ميان مفسران گفتگو است ـ هر چند در قرآن به صورت سربسته بيان شده است ـ

بعضى آن را يك ساعت، بعضى 9 ساعت، بعضى شش ماه، بعضى هفت ماه، بعضى هشت ماه و بعضى 9 ماه مانند ساير زنان دانسته اند، ولى اين موضوع تأثير چندانى در هدف اين داستان ندارد.

و روايات در اين زمينه نيز مختلف است.

اما اين كه: اين مكان «قصى» (دوردست) كجا بوده؟ بسيارى معتقدند شهر «ناصره» بوده است و شايد در آن شهر نيز پيوسته در خانه مى ماند و كمتر قدم بيرون مى گذاشت.

* * *

هر چه بود دوران حمل پايان گرفت، و لحظات طوفانى زندگى «مريم» شروع شد، درد سخت زائيدن، به او دست داد آنچنان كه او را از آبادى به بيابان كشاند بيابانى خالى از انسان ها، و خشك و بى آب و بى پناه!

گر چه در اين حالت زنان به آشنايان و دوستان خود پناه مى برند، تا براى تولد فرزند به آنها كمك كنند، ولى چون وضع «مريم» يك وضع استثنائى بود و هرگز نمى خواست كسى وضع حمل او را ببيند، با آغاز درد زائيدن، راه بيابان را پيش گرفت.

قرآن در اين زمينه، مى گويد: «درد وضع حمل، او را به كنار درخت خرمائى كشاند» (فَأَجاءَهَا الْمَخاضُ إِلى جِذْعِ النَّخْلَةِ).

تعبير به «جِذْعِ النَّخْلَةِ» با توجه به اين كه: «جِذْع» به معنى تنه درخت است نشان مى دهد: تنها بدنه اى از آن درخت باقى مانده بود، يعنى درختى خشكيده بود.(1)

در اين حالت، طوفانى از غم و اندوه، سراسر وجود پاك «مريم» را فرا گرفت احساس كرد: لحظه اى را كه از آن مى ترسيد، فرا رسيده است، لحظه اى كه هر چه پنهان است در آن آشكار مى شود و رگبار تيرهاى تهمت مردم بى ايمان متوجه او خواهد شد.

به قدرى اين طوفان سخت بود، و اين بار بر دوشش سنگينى مى كرد كه: بى اختيار «گفت: اى كاش! پيش از اين مرده بودم و به كلى فراموش مى شدم»!. (قالَتْ يا لَيْتَنِي مِتُّ قَبْلَ هذا وَ كُنْتُ نَسْياً مَنْسِيّاً).

بديهى است تنها ترس تهمت هاى آينده نبود كه قلب «مريم» را مى فشرد، هر چند مشغله فكرى «مريم» بيش از همه، همين موضوع بود، ولى مشكلات و مصائب ديگر مانند وضع حمل بدون قابله و دوست و ياور، در بيابانى تنهاى تنها، نبودن محلى براى استراحت، آبى براى نوشيدن و غذا براى خوردن، وسيله براى نگاهدارى مولود جديد، اينها امورى بود كه سخت او را تكان مى داد.

و آنها كه مى گويند: چگونه «مريم» با ايمان و داراى شناخت توحيدى كه آن همه لطف و احسان الهى را ديده بود، چنين جمله اى را بر زبان راند كه «اى كاش! مرده بودم و فراموش شده بودم» هرگز ترسيمى از حال «مريم» در آن ساعت در ذهن خود نكرده اند، و اگر خود به جزء كوچكى از اين مشكلات گرفتار شوند چنان دست پاچه مى شوند كه خود را نيز فراموش خواهند كرد.

* * *

اما اين حالت، زياد به طول نيانجاميد و همان نقطه روشن اميد كه همواره در اعماق قلبش وجود داشت درخشيدن گرفت، «ناگهان صدائى به گوشش رسيد كه از طرف پائين پا بلند است و آشكارا مى گويد: غمگين مباش، درست بنگر پروردگارت از پائين پاى تو چشمه آب گوارائى را جارى ساخته است» (فَناداها مِنْ تَحْتِها أَلاّ تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيّاً).

* * *

و نظرى به بالاى سرت بيفكن بنگر چگونه ساقه خشكيده به درخت نخل بارورى تبديل شده كه ميوه ها، شاخه هايش را زينت بخشيده اند «تكانى به اين درخت نخل بده تا رطب تازه بر تو فرو ريزد» (وَ هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَباً جَنِيّاً).

* * *

«از اين غذاى لذيذ و نيروبخش بخور، و از آن آب گوارا بنوش» (فَكُلِي وَ اشْرَبِي).

«و چشمت را به اين مولود جديد روشن دار» (وَ قَرِّي عَيْناً).

«و اگر از آينده نگرانى آسوده خاطر باش! هر گاه بشرى ديدى و از تو در اين زمينه توضيح خواست با اشاره بگو: من براى خداى رحمان روزه گرفته ام روزه سكوت، و به همين دليل امروز با احدى سخن نمى گويم» (فَإِمّا تَرَيِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ أُكَلِّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيّاً).

خلاصه نيازى به اين نيست كه تو از خود دفاع كنى، آن كس كه اين مولود را به تو داده، وظيفه دفاع را هم نيز به خود او سپرده است.

بنابراين، از هر نظر آسوده خاطر باش و غم و اندوه به خاطرت راه نيابد.

اين حوادث پى در پى كه همچون جرقه هاى روشنى در يك فضاى فوق العاده تاريك و ظلمانى درخشيدن گرفت، سراسر قلب او را روشن كرد و حالت آرامش گوارائى به او دست داد.

* * *

1 ـ «جِذْع» (بر وزن فكر)، در اصل از ماده «جَذع» (بر وزن منع) به معنى بريدن و قطع كردن است.

نكته ها:

▲1 ـ «مريم» در لابلاى مشكلات ورزيده شد

حوادثى كه در اين مدت كوتاه بر مريم گذشت و صحنه هاى اعجاب انگيزى كه از لطف خدا براى او پيش آمد، مسلماً او را براى پرورش يك پيامبر اولوا العزم آماده مى ساخت تا بتواند وظيفه مادرى خود را در انجام اين امر خطير، به خوبى اداء كند.

مسير حوادث او را تا آخرين مرحله مشكلات پيش برد، آن چنان كه ميان خود و پايان زندگى يك گام بيشتر نمى ديد، اما ناگهان ورق بر مى گشت، همه چيز به كمك او مى شتافتند، و در محيطى آرام و مطمئن از هر نظر گام مى نهاد.

جمله «هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ» كه به «مريم» دستور مى دهد: درخت خرما را تكان دهد تا از ميوه آن بهره گيرد، اين درس آموزنده را به او و به همه انسان ها داد كه: حتى در سخت ترين لحظات زندگى دست از تلاش و كوشش نبايد برداشت.

اين سخن، پاسخى است به آنها كه فكر مى كنند: چه نيازى داشت «مريم» با اين كه تازه وضع حمل كرده بود، برخيزد و درخت خرما را بتكاند؟

آيا بهتر نبود خدائى كه به فرمان او چشمه آب گوارا در نزديكى «مريم» جوشيدن گرفت، و نيز به فرمان او درخت خشكيده بارور شد، نسيمى بفرستد تا شاخه درخت را تكان دهد و خرما را در اطراف «مريم» بريزد؟

چه شد آنگاه كه مريم سالم بود ميوه بهشتى در كنار محرابش حاضر مى شد، اما آن زمان كه در اين طوفان شديد گرفتار است خود بايد ميوه بچيند؟!

آرى، اين دستور الهى به مريم نشان مى دهد: تا حركتى از ما نباشد بركتى نخواهد بود، و به تعبير ديگر، هر كس هنگام بروز مشكلات، بايد حداكثر كوشش خود را به كار گيرد، و ماوراء آن را كه از قدرت او بيرون است از خدا بخواهد و به گفته شاعر:

برخيز و فشان درخت خرما *** تا سير شوى رسى ببارش!

كان مريم تا درخت نفشاند *** خرما نفتاد در كنارش!

* * *

▲2 ـ چرا «مريم» تقاضاى مرگ از خدا كرد؟

بدون شك تقاضاى مرگ از خدا كار درستى نيست، ولى گاه، در زندگى انسان حوادث سختى روى مى دهد كه طعم حيات كاملاً تلخ و ناگوار مى شود، مخصوصاً در آنجا كه انسان هدف هاى مقدس و يا شرف و حيثيت خود را در خطر مى بيند و توانائى دفاع در برابر آن را ندارد، در اين گونه موارد، گاهى براى رهائى از شكنجه هاى روحى تقاضاى مرگ مى كند.

مريم نيز چون در لحظات نخستين در فكرش اين تصور پديد آمد كه: تمام آبرو و حيثيت او در برابر مردم بى خرد با تولد اين فرزند به خطر خواهد افتاد، اينجا بود كه آرزوى مرگ و فراموش شدن كرد، و اين خود، دليل بر آن است كه او عفت و پاكدامنى را حتى از جانش بيشتر دوست مى داشت و براى آبروى خود ارزشى بيش از حيات خود قائل بود،.

اما اين گونه افكار كه شايد در لحظات بسيار كوتاهى صورت گرفت، ديرى نپائيد و با ديدن دو اعجاز الهى «جوشيدن چشمه آب و بارور شدن درخت خشكيده خرما» تمام اين افكار از روحش به كنار رفت، و نور اطمينان و آرامش تمام قلبش را فرا گرفت.

* * *

▲3 ـ پاسخ به يك سؤال

بعضى مى پرسند: اگر معجزه مخصوص انبياء و امامان است پس ظهور اين گونه معجزات براى مريم چگونه بود؟

بعضى از مفسران براى حل اين مشكل آن را جزء معجزات عيسى(عليه السلام)گرفته اند كه مقدمتاً تحقق يافت، و از آن تعبير به «ارهاص» مى كنند (ارهاص به معنى معجزه مقدماتى است).

ولى هيچ نيازى به اين گونه پاسخ ها نيست; چرا كه ظهور خارق عادات براى غير پيامبران و امامان هيچ گونه مانعى ندارد، اين همان چيزى است كه نامش را «كرامت» مى گذاريم.

معجزه آن است كه: توأم با «تحدّى» (دعوت به مبارزه) و توأم با ادعاى نبوت و يا امامت بوده باشد.

* * *

▲4 ـ روزه سكوت

ظاهر آيات فوق، نشان مى دهد كه: مريم به خاطر مصلحتى مأمور به سكوت بود، و به فرمان خدا از سخن گفتن در اين مدت خاص خوددارى مى كرد، تا نوزادش عيسى(عليه السلام)، لب به سخن بگشايد و از پاكى او دفاع كند كه اين از هر جهت مؤثرتر و گيراتر بود.

اما از تعبير آيه، چنين برمى آيد كه: نذر سكوت براى آن قوم و جمعيت، كار شناخته شده اى بود، به همين دليل، اين كار را بر او ايراد نگرفتند.

ولى اين نوع روزه در شرع اسلام، مشروع نيست.

از امام على بن الحسين(عليهما السلام) در حديثى چنين نقل شده: وَ صَوْمُ الصَّمْتِ حَرَامٌ: «روزه سكوت حرام است»(1) و اين به خاطر تفاوت شرائط در آن زمان با زمان ظهور اسلام است.

البته يكى از آداب صوم كامل در اسلام آن است كه انسان به هنگام روزه گرفتن، زبان خود را از آلودگى به گناه و مكروهات حفظ كند، و همچنين چشم خود را از هر گونه آلودگى برگيرد، چنان كه در حديثى از امام صادق(عليه السلام)مى خوانيم: إِنَّ الصَّوْمَ لَيْسَ مِنَ الطَّعامِ وَ الشَّرابِ وَحْدَهُ، إِنَّ مَرْيَمَ قالَتْ إِنِّى نَذَرُْت لِلْرَّحْمنِ صَوْماً، أَىْ صَمْتاً، فَاحْفَظُوا أَلْسِنَتَكُمْ وَ غُضُّوا أَبْصارَكُمْ وَ لاتَحاسَدُوا وَ لاتَنازَعُوا:

«روزه تنها از خوردنى و نوشيدنى نيست، مريم گفت: من براى خداوند رحمان روزه اى نذر كرده ام يعنى سكوت را، بنابراين (هنگامى كه روزه هستيد) زبان خود را حفظ كنيد، ديدگان خود را از آنچه گناه است بربنديد، نسبت به يكديگر حسد نداشته باشيد، و نزاع نكنيد».(2)

* * *

1 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 7، صفحه 390 (جلد 10، صفحه 513، چاپ آل البيت).

2 ـ «من لايحضره الفقيه»، طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 332.

▲5 ـ يك غذاى نيروبخش

از اين كه: در آيات بالا صريحاً آمده است: خداوند غذاى مريم را به هنگام تولد نوزاد رطب قرار داد، مفسران چنين استفاده كرده اند كه: يكى از بهترين غذاها براى زنان بعد از وضع حمل، رطب (خرماى تازه) مى باشد.

در احاديث اسلامى نيز صريحا به اين مطلب اشاره شده است:

امير مؤمنان على(عليه السلام) از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل مى فرمايد: لِيَكُنْ أَوَّلَ ما تَأْكُلُهُ النُّفَساءُ الرُّطَبُ، فَإِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ قالَ لِمَرْيَمَ(عليها السلام): وَ هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَباً جَنِيّاً:

«بايد اولين چيزى كه زن پس از وضع حمل مى خورد، رطب باشد; زيرا خداوند بزرگ به مريم(عليها السلام) فرمود: درخت خرما را تكان ده، تا رطب تازه بر تو فرو ريزد».(1)

از ذيل همين حديث، استفاده مى شود: خوردن اين غذا نه تنها براى مادر مؤثر است بلكه در شير او نيز اثر خواهد گذاشت.

حتى از پاره اى از روايات استفاده مى شود: بهترين غذاى زن باردار و داروى او رطب است (ما تَأْكُلُ الْحامِلُ مِنْ شَيْء وَ لا تَتَداوَى بِهِ أَفْضَلَ مِنَ الرُّطَبِ).(2)

ولى مسلماً اعتدال در همه چيز، و حتى در اين موضوع، بايد رعايت شود چنان كه از بعضى از روايات كه در همين مورد وارد شده، استفاده مى شود.

و نيز استفاده مى شود: اگر رطب پيدا نشود، از خرماى معمولى مى توان استفاده كرد.

دانشمندان غذاشناس، مى گويند: قند فراوانى كه در خرما وجود دارد از سالم ترين قندها است كه حتى در بسيارى از موارد، مبتلايان به بيمارى قند نيز مى توانند از آن استفاده كنند.

همين دانشمندان، مى گويند: در خرما 13 ماده حياتى و پنج نوع ويتامين را كشف كرده اند كه: مجموع آنها خرما را به صورت يك منبع غذائى غنى در آورده است.(3)

و اين را مى دانيم كه: زنان در چنين حالى، نياز شديدى به غذاى نيروبخش و پر ويتامين دارند.

با پيشرفت دانش پزشكى، اهميت داروئى خرما نيز به ثبوت رسيده است، در خرما «كلسيوم» وجود دارد كه عامل اصلى استحكام استخوان ها است، و نيز «فسفر» وجود دارد كه از عناصر اصلى تشكيل دهنده مغز و مانع ضعف اعصاب و خستگى است، و نيز «پتاسيم» موجود است كه فقدان آن را در بدن علت حقيقى زخم معده مى دانند.(4)

* * *

 27فَأَتَتْ بِهِ قَوْمَها تَحْمِلُهُ قالُوا يا مَرْيَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَيْئاً فَرِيّاً

28يا أُخْتَ هارُونَ ما كانَ أَبُوكِ امْرَأَ سَوْء وَ ما كانَتْ أُمُّكِ بَغِيّاً

29فَأَشارَتْ إِلَيْهِ قالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيّاً

30قالَ إِنِّي عَبْدُ اللّهِ آتانِيَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيّاً

31وَ جَعَلَنِي مُبارَكاً أَيْنَ ما كُنْتُ وَ أَوْصانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيّاً

32وَ بَرّاً بِوالِدَتِي وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبّاراً شَقِيّاً

33وَ السَّلامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَ يَوْمَ أَمُوتُ وَ يَوْمَ أُبْعَثُ حَيّاً

ترجمه:

27 ـ (مريم) در حالى كه او را در آغوش گرفته بود، نزد قومش آورد; گفتند: «اى مريم! كار بسيار عجيب و بدى انجام دادى!

28 ـ اى خواهر هارون! نه پدرت مرد بدى بود، و نه مادرت زن بدكاره اى»!!

29 ـ (مريم) به او اشاره كرد; گفتند: «چگونه با كودكى كه در گاهواره است سخن بگوئيم»؟!

30 ـ (ناگهان عيسى زبان به سخن گشود و) گفت: «من بنده خدايم; او كتاب (آسمانى) به من داده; و مرا پيامبر قرار داده است!

31 ـ و مرا ـ هر جا كه باشم ـ وجودى پر بركت قرار داده; و تا زمانى كه زنده ام، مرا به نماز و زكات توصيه كرده است!

32 ـ و مرا نسبت به مادرم نيكوكار قرار داده; و جبار و شقى قرار نداده است!

33 ـ و سلام (خدا) بر من، در آن روز كه متولد شدم، و در آن روز كه مى ميرم، و آن روز كه زنده برانگيخته خواهم شد»!

1 و 2 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 330.

3 ـ از كتاب «اولين دانشگاه و آخرين پيامبر»، جلد 7، صفحه 65.

4 ـ همان مدرك.

تفسير:

▲مسيح در گاهواره سخن مى گويد:

«سرانجام مريم در حالى كه كودكش را در آغوش داشت از بيابان به آبادى بازگشت و به سراغ بستگان و اقوام خود آمد» (فَأَتَتْ بِهِ قَوْمَها تَحْمِلُهُ).

هنگامى كه آنها نوزاد را در آغوش او ديدند، دهانشان از تعجب باز ماند، آنها كه سابقه پاكدامنى مريم را داشتند و آوازه تقوا و كرامت او را شنيده بودند، سخت نگران شدند، تا آنجا كه:

بعضى به شك و ترديد افتادند، و بعضى ديگر هم كه در قضاوت و داورى، عجول بودند زبان به ملامت و سرزنش او گشودند، و گفتند: حيف از آن سابقه درخشان، با اين آلودگى! و صد حيف از آن دودمان پاكى كه اين گونه بدنام شد.

«گفتند: اى مريم! تو مسلماً كار بسيار عجيب و بدى انجام دادى»! (قالُوا يا مَرْيَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَيْئاً فَرِيّاً).(1)

* * *

بعضى به او رو كردند و گفتند: «اى خواهر هارون! پدر تو آدم بدى نبود، مادرت نيز هرگز آلودگى نداشت» (يا أُخْتَ هارُونَ ما كانَ أَبُوكِ امْرَأَ سَوْء وَ ما كانَتْ أُمُّكِ بَغِيّاً).

با وجود چنين پدر و مادر پاكى اين چه وضعى است كه در تو مى بينيم؟ چه بدى در طريقه پدر و روش مادر ديدى كه از آن روى برگرداندى؟!

اين كه آنها به مريم گفتند: «اى خواهر هارون!» موجب تفسيرهاى مختلفى در ميان مفسران شده است، اما آنچه صحيح تر به نظر مى رسد اين است كه: هارون مرد پاك و صالحى بود، آنچنان كه در ميان بنى اسرائيل ضرب المثل شده بود، هر كس را مى خواستند به پاكى معرفى كنند، مى گفتند: او برادر يا خواهر هارون است ـ مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» اين معنى را در حديث كوتاهى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل كرده است.(2)

در حديث ديگرى كه در كتاب «سعد السعود» آمده، چنين مى خوانيم:

پيامبر(صلى الله عليه وآله) «مغيره» را به «نجران» (براى دعوت مسيحيان به اسلام) فرستاد، جمعى از مسيحيان به عنوان (خرده گيرى بر قرآن) گفتند:

مگر شما در كتاب خود نمى خوانيد «يا اخت هارون»! در حالى كه مى دانيم، اگر منظور هارون برادر موسى است، ميان مريم و هارون فاصله زيادى بود؟

«مغيره» چون نتوانست پاسخى بدهد، مطلب را از پيامبر(صلى الله عليه وآله) سؤال كرد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: چرا در پاسخ آنها نگفتى: در ميان بنى اسرائيل معمول بوده كه، افراد نيك را به پيامبران و صالحان نسبت مى دادند.(3)

* * *

در اين هنگام، مريم به فرمان خدا سكوت كرد، تنها كارى كه انجام داد اين بود كه: «اشاره به نوزادش عيسى كرد» (فَأَشارَتْ إِلَيْهِ).

اما اين كار بيشتر تعجب آنها را برانگيخت و شايد جمعى آن را حمل بر سخريه كرده خشمناك شده گفتند: مريم! با چنين كارى كه انجام داده اى قوم خود را مسخره نيز مى كنى!

به هر حال «به او گفتند: ما چگونه با كودكى كه در گاهواره است سخن بگوئيم»؟! (قالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيّاً).

مفسران در مورد كلمه «كانَ» كه دلالت بر ماضى دارد، در اينجا گفتگو بسيار كرده اند، ولى ظاهر اين است: اين كلمه در اينجا اشاره به ثبوت و لزوم وصف موجود است، و به تعبير روشن تر آنها به مريم گفتند: ما چگونه با بچه اى كه در گهواره بوده و هست، سخن بگوئيم؟

شاهد اين معنى آيات ديگر قرآن است مانند: كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّة أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ: «شما بهترين امتى بوديد كه به سود جامعه انسانى به وجود آمديد».(4)

مسلماً جمله كُنْتُم «بوديد» در اينجا به معنى ماضى نيست، بلكه بيان استمرار و ثبوت اين صفات براى جامعه اسلامى است.

و نيز درباره مَهْد «گهواره» بحث كرده اند كه عيسى(عليه السلام) هنوز به گهواره نرسيده بود، بلكه ظاهر آيات اين است به محض ورود مريم در ميان جمعيت، در حالى كه عيسى(عليه السلام) در آغوشش بود، اين سخن در ميان او و مردم رد و بدل شد.

اما با توجه به معنى كلمه «مهْد» در لغت عرب، پاسخ اين سؤال روشن مى شود.

واژه «مَهْد» ـ چنان كه «راغب» در «مفردات» مى گويد: ـ به معنى جايگاهى است كه براى كودك آماده مى كنند، خواه گهواره باشد، يا دامان مادر و يا بستر، و مهد و مهاد هر دو در لغت به معنى: المَكانُ الْمُمَهَّدُ الْمُوَطّأُ: «محل آماده شده و گسترده» (براى استراحت و خواب) آمده است.

* * *

جمعيت از شنيدن اين گفتار مريم، نگران و حتى شايد عصبانى شدند آنچنان كه طبق بعضى از روايات، به يكديگر گفتند: مسخره و استهزاء او، از انحرافش از جاده عفت، بر ما سخت تر و سنگين تر است!.

ولى اين حالت چندان به طول نيانجاميد; چرا كه آن كودك نوزاد زبان به سخن گشوده «گفت: من بنده خدايم» (قالَ إِنِّي عَبْدُ اللّهِ).

«او كتاب آسمانى به من مرحمت كرده» (آتانِيَ الْكِتابَ).

«و مرا پيامبر قرار داده است» (وَ جَعَلَنِي نَبِيّاً).

* * *

«و خداوند مرا وجودى پر بركت (وجودى مفيد از هر نظر براى بندگان) در هر جا باشم قرار داده است» (وَ جَعَلَنِي مُبارَكاً أَيْنَ ما كُنْتُ).

«و مرا تا زنده ام، توصيه به نماز و زكات كرده است» (وَ أَوْصانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيّاً).

* * *

و نيز «مرا نيكوكار، قدردان و خيرخواه، نسبت به مادرم قرار داده است» (وَ بَرّاً بِوالِدَتِي).(5)

«و مرا جبار و شقى قرار نداده است» (وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبّاراً شَقِيّاً).

«جَبّار» به كسى مى گويند كه: براى خود، هر گونه حقوقى بر مردم قائل است، ولى هيچ حقى براى كسى نسبت به خود قائل نيست!

و نيز «جبّار» به كسى مى گويند كه: از روى خشم و غضب، افراد را مى زند و نابود مى كند و پيرو فرمان عقل نيست، و يا مى خواهد نقص و كمبود خود را با ادعاى عظمت و تكبر، برطرف سازد كه همه اينها از صفات بارز طاغوتيان و مستكبران در هر زمان است.(6)

«شَقِىّ» به كسى گفته مى شود كه: اسباب گرفتارى، بلا و مجازات براى خود فراهم مى سازد، و بعضى آن را به كسى كه قبول نصيحت نمى كند تفسير كرده اند، و پيدا است كه اين دو معنى از هم جدا نيست.

در روايتى مى خوانيم: حضرت عيسى(عليه السلام) مى گويد: «قلب من نرم است و من خود را نزد خود كوچك مى دانم» (اشاره به اين كه نقطه مقابل جبار و شقى اين دو وصف است).(7)

* * *

و سرانجام اين نوزاد (حضرت مسيح) مى گويد: «سلام و درود خدا بر من باد آن روز كه متولد شدم، و آن روز كه مى ميرم، و آن روز كه زنده برانگيخته مى شوم» (وَ السَّلامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَ يَوْمَ أَمُوتُ وَ يَوْمَ أُبْعَثُ حَيّاً).

همان گونه كه در شرح آيات مربوط به «يحيى»(عليه السلام) گفتيم، اين سه روز در زندگى انسان، سه روز سرنوشت ساز و خطرناك است كه سلامت در آنها جز به لطف خدا ميسر نمى شود و لذا هم در مورد «يحيى»(عليه السلام) اين جمله آمده، و هم در مورد حضرت مسيح(عليه السلام)، با اين تفاوت كه در مورد اول خداوند اين سخن را مى گويد و در مورد دوم مسيح(عليه السلام) اين تقاضا را دارد.

* * *

1 ـ «فَرِىّ» بنا به گفته «راغب» در كتاب «مفردات»، به معنى بزرگ يا عجيب و يا ساختگى آمده است و در اصل از ماده «فرى» به معنى پاره كردن پوست براى اصلاح آن است.

2 و 3 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 333.

4 ـ آل عمران، آيه 110.

5 ـ «بَرّ» (به فتح باء) به معنى شخص نيكوكار است، در حالى كه «بِرّ» (به كسر باء) به معنى نيكوكارى است، و بايد توجه داشت: اين كلمه در آيه فوق عطف است بر «مُبارَكاً»، نه به «صلوة و زكاة»، و معنى در واقع چنين است: جَعَلَنِى بَرّاً بِوالِدَتِى: «مرا نيكوكار نسبت به مادرم قرار داد».

6 ـ براى توضيح بيشتر در مورد «جبار» و پاسخ اين سؤال كه: چگونه يكى از صفات خدا «جبّار» است، به جلد نهم تفسير «نمونه»، صفحه 143 مراجعه شود.

7 ـ تفسير «فخر رازى»، ذيل آيه مورد بحث.

نكته ها:

▲1 ـ روشن ترين تصوير از تولد عيسى(عليه السلام)

فصاحت و بلاغت قرآن را مخصوصاً در اين گونه مسائل مهم مى توان درك كرد كه: چگونه مسأله مهمى را كه با آن همه خرافات آميخته شده، در عباراتى كوتاه، عميق، زنده، پرمحتوا، و كاملاً گويا، مطرح مى كند، به طورى كه هر گونه خرافه اى را از آن جدا و طرد مى نمايد.

جالب اين كه: در آيات فوق، هفت صفت از صفات برجسته و دو برنامه و يك دعا ذكر شده است.

اين هفت صفت عبارتند از: بنده خدا بودن و ذكر آن در آغاز همه اوصاف، اشاره اى است به اين كه بزرگترين مقام آدمى همان مقام عبوديت است.

و به دنبال آن صاحب كتاب آسمانى بودن و سپس مقام نبوت (البته مى دانيم هميشه مقام نبوت توأم با داشتن كتاب آسمانى نيست).

سپس، به دنبال مقام عبوديت و رهبرى، مبارك بودن يعنى مفيد به حال جامعه بودن مطرح شده است.

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «معنى مبارك، نفّاع است» (يعنى بسيار پر منفعت).

و بعد از آن، نيكوكارى نسبت به مادر مطرح شده، و سرانجام، جبار و شقى نبودن و به جاى آن متواضع، حق شناس، و سعادتمند بودن است.

از ميان تمام برنامه ها روى توصيه پروردگار به نماز و زكات تكيه مى كند و اين به خاطر اهميت فوق العاده اين دو برنامه است كه: اين دو، رمز ارتباط با خالق و خلق است، و از يك نظر مى توان همه برنامه هاى مذهبى را در آن خلاصه كرد چرا كه بخشى از آنها پيوند انسان را با خلق و بخشى با خالق مشخص مى كند.

و اما دعائى كه به خود مى كند، و تقاضائى كه در آغاز عمرش از خدا دارد اين است كه: خدايا اين سه روز را بر من سلامت دار، روز تولد، روز مرگ و روزى كه در رستاخيز زنده مى شوم، و به من در اين سه مرحله حساس امنيت مرحمت فرما!.

* * *

▲2 ـ مقام مادر

گر چه حضرت مسيح(عليه السلام) به فرمان نافذ پروردگار از مادر بدون پدر تولد يافت، ولى همين اندازه كه در آيه فوق، از زبان او مى خوانيم كه در مقام بر شمردن افتخارات خود، نيكوكارى نسبت به مادر را ذكر مى كند دليل روشنى بر اهميت مقام مادر است.

ضمناً، نشان مى دهد: اين نوزاد كه طبق يك اعجاز، به سخن در آمد، از اين واقعيت آگاه بود كه: او يك فرزند نمونه در ميان انسان ها است كه تنها از مادر بدون دخالت پدر تولد يافته است.

به هر حال، گرچه در جهان امروز، درباره مقام مادر سخن بسيار گفته مى شود و حتى روزى را به نام «روز مادر» اختصاص داده اند، اما متأسفانه وضع تمدن ماشينى چنان است كه: رابطه پدران و مادران را از فرزندان خيلى زود قطع مى كند، آن چنان كه كمتر روابط عاطفى بعد از بزرگ شدن در ميان آنها ديده مى شود.

در اسلام، روايات شگفت انگيزى در اين زمينه داريم كه: اهميت فوق العاده مقام مادر را به مسلمانان توصيه مى كند، تا در عمل ـ نه تنها در سخن ـ در اين باره بكوشند.

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: مردى نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده، عرض كرد: يا رَسُولَ اللّهِ مَنْ أَبَرُّ؟ قالَ أُمَّكَ، قالَ ثُمَّ مَنْ؟ قالَ أُمَّكَ، قالَ ثُمَّ مَنْ؟ قالَ أُمَّكَ! قالَ ثُمَّ مَنْ؟ قالَ أَباكَ!:

«اى پيامبر! به چه كسى نيكوئى كنم؟

فرمود: به مادرت، عرض كرد بعد از او به چه كسى؟ فرمود: به مادرت، بار سوم عرض كرد بعد از او به چه كسى؟ فرمود: به مادرت، در چهارمين بار كه اين سؤال را تكرار كرد، فرمود: به پدرت».(1)

در حديث ديگرى مى خوانيم: جوانى نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) براى شركت در جهاد (آنجا كه جهاد واجب عينى نبود) آمد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: أَ لَكَ والِدَةٌ؟ قالَ: نَعَمْ قالَ: فَالْزَمْها فَإِنَّ الْجَنَّةَ تَحْتَ قَدَمِها:

«آيا مادرى دارى عرض كرد آرى، فرمود: در خدمت مادر باش كه بهشت زير پاى مادر است».(2)

بدون شك، اگر زحمات فراوانى را كه مادر از هنگام حمل، تا وضع حمل، و دوران شيرخوارى و تا زمان بزرگ شدن او تحمل مى كند، رنج ها، تعب ها، بيدارى ها، بيمارى ها و پرستارى ها را كه او با آغوش باز در راه فرزند خود پذيرا مى گردد، در نظر بگيريم، خواهيم ديد: هر قدر انسان در اين راه بكوشد، باز هم در برابر حقوق مادر بدهكار است.

جالب اين كه: در حديثى مى خوانيم: ام سلمه، خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) رسيده عرض كرد: همه افتخارات، نصيب مردان شده، زنان بيچاره چه سهمى از اين افتخارات دارند: پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: بَلى إِذا حَمَلَتِ الْمَرْأَةُ كانَتْ بِمَنْزِلَةِ الصّائِمِ الْقائِمِ الْمُجاهِدِ بِنَفْسِهِ وَ مالِهِ فِي سَبِيلِ اللّهِ، فَإِذا وَضَعَتْ كانَ لَها مِنَ الاْ َجْرِ ما لايَدْرِي أَحَدٌ ما هُوَ لِعِظَمِهِ، فَإِذا أَرْضَعَتْ كانَ لَها بِكُلِّ مَصَّة كَعِدْلِ عِتْقِ مُحَرَّر مِنْ وُلْدِ إِسْماعِيلَ، فَإِذا فَرَغَتْ مِنْ رَضاعِهِ ضَرَبَ مَلَكٌ كَرِيمٌ عَلى جَنْبِها وَ قالَ اسْتَأْنِفِي الْعَمَلَ فَقَدْ غُفِرَ لَكِ!:

«آرى (زنان هم افتخارات فراوانى دارند) هنگامى كه زن باردار مى شود، در تمام طول مدت حمل به منزله روزه دار، شب زنده دار و مجاهد در راه خدا با جان و مال است، هنگامى كه وضع حمل مى كند آن قدر خدا به او پاداش مى دهد كه: هيچ كس حد آن را از عظمت نمى داند، هنگامى كه فرزندش را شير مى دهد در برابر هر مكيدنى از سوى كودك، خداوند پاداش آزاد كردن برده اى از فرزندان اسماعيل را به او مى دهد، و هنگامى كه دوران شيرخوارگى كودك تمام شد، يكى از فرشتگان بزرگوار خداوند بر پهلوى او مى زند، و مى گويد: برنامه اعمال خود را از نو آغاز كن; چرا كه خداوند همه گناهان تو را بخشيده»! (گوئى نامه عملت از نو آغاز مى شود).(1)

در جلد دوازدهم تفسير «نمونه» ذيل آيه 23 سوره «اسراء» بحث هاى ديگرى در اين زمينه داشتيم.

* * *

1 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 15، صفحه 207 (جلد 21، صفحه 491، چاپ آل البيت).

2 ـ «جامع السعادات»، جلد 2، صفحه 261.

▲3 ـ بكر زائى

از جمله سؤالاتى كه آيات فوق برمى انگيزد اين است: آيا از نظر علمى امكان تولد فرزند بدون پدر وجود دارد؟

آيا مساله تولد عيسى(عليه السلام) تنها از مادر، مخالف تحقيقات دانشمندان در اين زمينه نيست؟

در پاسخ بايد گفت: بدون شك، اين مسأله از طريق اعجاز صورت گرفته، ولى علم امروز نيز امكان چنين امرى را نفى نكرده، بلكه تصريح به ممكن بودن آن نموده است.

مخصوصاً موضوع بكر زائى در ميان بسيارى از حيوانات ديده شده، و با توجه به اين كه: مسأله انعقاد نطفه اختصاصى به انسان ها ندارد، امكان اين امر را به طور عموم اثبات مى كند.

دكتر «الكسيس كارل» فيزيولوژيست و زيست شناس معروف فرانسوى در كتاب «انسان موجود ناشناخته» چنين مى نويسد:

«هنگامى كه به ميزان سهمى كه هر يك از پدر و مادر در توليد مثل دارند فكر مى كنيم، بايد آزمايش هاى «لوب» و «باتايون» را به خاطر بياوريم كه: از يك تخمك بارور نشده قورباغه، بدون دخالت «اسپرماتوزوئيد» به وسيله تكنيك هاى خاصى قورباغه جديدى مى توان به وجود آورد.

به اين ترتيب، كه ممكن است يك عامل شيميائى يا فيزيكى را جانشين «سلول نر» كرد، ولى در هر حال هميشه وجود يك عامل ماده ضرورى است».

بنابراين آنچه از نظر علمى براى تولد فرزند قطعيت دارد وجود نطفه مادر (اوول) مى باشد و گرنه در مورد نطفه نر (اسپرماتوزوئيد) عامل ديگرى مى تواند جانشين آن گردد.

به همين دليل، مسأله بكر زائى واقعيتى است كه در جهان امروز، مورد قبول پزشكان قرار گرفته. هر چند بسيار نادر اتفاق مى افتد.

از اين گذشته، اين مسأله در برابر قوانين آفرينش و قدرت خداوند آن گونه است كه قرآن مى گويد: إِنَّ مَثَلَ عِيسى عِنْدَ اللّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُراب ثُمَّ قالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ:

«مثل عيسى در نزد خدا همچون آدم است كه او را از خاك آفريد، سپس به او فرمان داد موجود شو! او هم موجود (كاملى) شد».(2)

يعنى اين خارق عادت از آن خارق عادت مهم تر نيست.

* * *

1 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 15، صفحه 175 (جلد 21، صفحه 451 چاپ آل البيت).

2 ـ آل عمران، آيه 59.

▲4 ـ چگونه نوزاد سخن مى گويد؟

ناگفته پيدا است طبق روال عادى، هيچ نوزادى در ساعات، يا روزهاى نخستين تولد، سخن نمى گويد، سخن گفتن، نياز به نمو كافى مغز و سپس ورزيدگى عضلات زبان و حنجره و هماهنگى دستگاه هاى مختلف بدن با يكديگر دارد، و اين امور، عادتاً بايد ماه ها بگذرد تا تدريجاً در كودكان فراهم گردد.

ولى هيچ دليل علمى هم بر محال بودن اين امر نداريم، تنها اين يك خارق عادت است و همه معجزات چنين هستند، يعنى همه، خارق عادتند نه محال عقلى، شرح اين موضوع را در بحث معجزات پيامبران آورده ايم.

* * *

34ذلِكَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ قَوْلَ الْحَقِّ الَّذِي فِيهِ يَمْتَرُونَ

35ما كانَ لِلّهِ أَنْ يَتَّخِذَ مِنْ وَلَد سُبْحانَهُ إِذا قَضى أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ

ترجمه:

34 ـ اين است عيسى پسر مريم; گفتار حقّى كه در آن ترديد مى كنند!

35 ـ هرگز براى خدا شايسته نبود كه فرزندى اختيار كند; منزه است او! هر گاه چيزى را فرمان دهد، مى گويد: «موجود باش»! همان دم موجود مى شود!

تفسير:

▲مگر ممكن است خدا فرزند داشته باشد؟!

بعد از آن كه قرآن مجيد در آيات گذشته، ترسيم بسيار زنده و روشنى از ماجراى تولد حضرت مسيح(عليه السلام) كرد، به نفى خرافات و سخنان شرك آميزى كه درباره عيسى(عليه السلام) گفته اند پرداخته، چنين مى گويد: «اين است عيسى بن مريم» (ذلِكَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ).

مخصوصاً در اين عبارت روى فرزند مريم بودن او تأكيد مى كند، تا مقدمه اى باشد براى نفى فرزندى خدا.

و بعد اضافه مى نمايد: «اين قول حقى است كه آنها در آن شك و ترديد مى كنند» و هر يك در جاده اى انحرافى گام نهاده (قَوْلَ الْحَقِّ الَّذِي فِيهِ يَمْتَرُونَ).(1)

اين عبارت در حقيقت تأكيدى است بر صحت تمام مطالب گذشته در مورد حضرت مسيح(عليه السلام) و اين كه كمترين خلافى در آن وجود ندارد.

اما اين كه: قرآن مى گويد: آنها در اين زمينه در شك و ترديد هستند، گويا اشاره به دوستان و دشمنان مسيح(عليه السلام)، يا به تعبير ديگر، مسيحيان و يهوديان است، از يكسو، گروهى گمراه در پاكى مادر او شك و ترديد كردند، و از سوى ديگر، گروهى در اين كه: او يك انسان باشد، اظهار شك نمودند.

حتى همين گروه نيز به شعبه هاى مختلف تقسيم شدند: بعضى او را صريحاً فرزند خدا دانستند (فرزند روحانى و جسمانى، حقيقى، نه مجازى!!) و به دنبال آن مسأله تثليث و خدايان سه گانه را به وجود آوردند.

بعضى مسأله تثليث را از نظر عقل نامفهوم خواندند، و معتقد شدند: بايد تعبداً آن را پذيرفت.

و بعضى براى توجيه منطقى آن به سخنان بى اساسى دست زدند، خلاصه، همه آنها چون نديدند حقيقت ـ يا چون نخواستند حقيقت ـ ره افسانه زدند!(2)

* * *

آيه بعد، با صراحت مى گويد: «هرگز براى خدا شايسته نبود، فرزندى انتخاب كند، او منزه و پاك از چنين چيزى است» (ما كانَ لِلّهِ أَنْ يَتَّخِذَ مِنْ وَلَد سُبْحانَهُ).

بلكه او «هر گاه چيزى را اراده كند، و فرمان دهد به آن مى گويد: موجود باش آن نيز موجود مى شود» (إِذا قَضى أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ).

اشاره به اين كه: دارا بودن فرزند ـ آن چنان كه مسيحيان در مورد خدا مى پندارند ـ با قداست مقام پروردگار سازگار نيست; زيرا از يكسو، لازمه آن جسم بودن، از سوى ديگر، محدوديت، و از سوى سوم، نياز، و خلاصه خدا را از مقام قدسش زير چتر قوانين عالم ماده كشيدن و او را در سر حدّ يك موجود ضعيف و محدود مادى قرار دادن است.

خداوندى كه آن قدر قدرت و توانائى دارد كه اگر اراده كند، هزاران عالم، همانند اين عالم پهناورى كه در آن وجود داريم با يك فرمان و اشاره اش تحقق خواهد يافت.

آيا اين شرك و انحراف از اصول توحيد و خداشناسى نيست كه ما او را همانند يك انسان، داراى فرزند بدانيم، آن هم فرزندى كه در رتبه پدر است و هم طراز او!

تعبير «كُنْ فَيَكُونُ» كه در هشت مورد از آيات قرآن آمده است، ترسيم بسيار زنده اى از وسعت قدرت خدا و تسلط و حاكميت او در امر خلقت است، تعبيرى از فرمان «كُنْ» كوتاه تر تصور نمى شود، و نتيجه اى از «فَيَكُونُ» وسيع تر و جامع تر به نظر نمى رسد، مخصوصاً با توجه به «فاء تفريع» كه فوريت را مى رساند، حتى فاء تفريع در اينجا به تعبير فلاسفه، دليل بر تأخر زمانى نيست، بلكه همان تأخر رتبى، يعنى ترتب معلول بر علت را بيان مى كند (دقت كنيد).

* * *

1 ـ در تركيب اين جمله، مفسران گفتگوى بسيار كرده اند، اما آنچه از نظر ادبى و با توجه به آيات گذشته صحيح تر به نظر مى رسد اين است كه: «قَوْلَ الْحَقِّ»، مفعول براى فعل محذوفى است و «الَّذِي فِيهِ يَمْتَرُونَ»، صفت آن آن است و در تقدير چنين بوده: «أَقُوْلُ قَوْلَ الْحَقِّ الَّذِي فِيهِ يَمْتَرُونَ».

بعضى گفته اند: مصدرى است كه مضمون جمله را تأكيد مى كند.

و «زمخشرى» گفته: منصوب بر مدح فعل محذوف است و در تقدير «أَمْدَحُ» بوده است.

2 ـ براى توضيح بيشتر در زمينه «تثليث نصارى» و خرافاتى كه در اين زمينه به هم بافته اند به جلد چهارم تفسير «نمونه»، صفحه 224، ذيل آيه 171 سوره «نساء» مراجعه فرمائيد.

نكته ها:

▲1 ـ نفى فرزند، يعنى نفى هر گونه نياز از خدا

اصولاً، چرا موجودات زنده نياز به فرزند دارند؟ جز اين است كه: عمرشان محدود است و براى آن كه نسل آنها منقرض نشود، و حيات نوعى آنها ادامه يابد بايد فرزندانى از آنها متولد گردد؟

و از نظر اجتماعى، نياز كارهاى دسته جمعى به نيروى انسانى بيشتر، سبب مى شود كه انسان علاقه به فرزند داشته باشد.

به علاوه، نيازهاى عاطفى و روانى و از بين بردن وحشت تنهائى، او را به اين كار دعوت مى نمايد.

ولى آيا در مورد خداوندى كه ازلى و ابدى است و قدرتش بى نهايت است و مسأله نياز عاطفى و غير آن در ذات پاكش اصلاً راه ندارد، اين امور تصور مى شوند؟

آيا جز اين است كسانى كه براى خدا فرزندى قائل شدند، او را با مقياس وجود خود سنجيده اند و در او همان ديده اند كه در خود ديده اند در حالى كه «هيچ چيز ما همانند خدا نيست» (لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىْءٌ).(1)

* * *

1 ـ درباره معنى «كُنْ فَيَكُونُ» و دلائل نفى فرزند از خدا در جلد اول تفسير «نمونه»، ذيل آيات 116 و 117 سوره «بقره» نيز بحث كرده ايم.

▲2 ـ يك نكته مهم تاريخى

نخستين هجرتى كه در اسلام واقع شد، هجرت گروه قابل ملاحظه اى از مسلمانان اعم از زن و مرد، به سرزمين «حبشه» بود، آنها براى رهائى از چنگال مشركان قريش و تشكل و آمادگى هر چه بيشتر براى برنامه هاى آينده اسلامى، «مكّه» را به قصد «حبشه» ترك گفتند، و همان گونه كه پيش بينى مى كردند در آنجا توانستند در آرامش زندگى كنند، و به برنامه هاى اسلامى و خودسازى بپردازند.

اين خبر، به گوش سران قريش در ««مكّه»» رسيد، آنها اين مسأله را زنگ خطرى براى خود دانسته، احساس كردند «حبشه» پناهگاهى خواهد بود براى مسلمانان و شايد پس از قوت و قدرت به «مكّه» باز گردند و مشكلات عظيمى براى آنها فراهم سازند.

پس از مشورت، قرارشان بر اين شد كه دو نفر از مردان فعال قريش را انتخاب كرده به سوى «نجاشى» بفرستند، تا خطرات وجود مسلمانان را در آنجا براى «نجاشى» تشريح كنند ، و آنها را از آن سرزمين مطمئن و آرام بيرون نمايند.

«عمرو بن عاص» و «عبداللّه ابن ابى ربيعه» را با هداياى فراوانى براى «نجاشى» و فرماندهان بزرگ لشكر او، به آنجا گسيل داشتند.

«ام سلمه» همسر پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى گويد: هنگامى كه ما وارد سرزمين «حبشه» شديم، با حسن رفتار «نجاشى» روبرو گشتيم، هيچ محدوديت مذهبى نداشتيم، كسى ما را آزار نمى كرد اما قريش پس از آگاهى از اين مسأله و فرستادن دو نفر با هداياى فراوان به آنها دستور داده بودند: پيش از ملاقات با شخص «نجاشى» با فرماندهان بزرگ ملاقات كرده، و هدايا را به آنها بدهند، سپس هداياى «نجاشى» را به او تقديم دارند، و تقاضا كنند: مسلمين را بى آن كه سخنى با آنها گفته شود، به آنان تسليم نمايند!

آنها اين برنامه را با دقت اجراء كردند، و به فرماندهان «نجاشى» قبلاً چنين گفتند: گروهى از جوانان ابله، به سرزمين شما پناهنده شدند اينها از دين و آئين خود فاصله گرفته و در دين شما هم وارد نشده اند، دين تازه اى بدعت گزارده اند كه براى ما و شما ناشناخته است.

اشراف قريش ما را به حضور شما فرستاده اند تا شر آنها را از اين كشور كوتاه كنيم و به سوى قوم خودشان باز گردانيم.

از فرماندهان قول گرفتند: هر گاه «نجاشى» با آنها مشورت كند، آنها اين نظريه را تأييد كنند و بگويند: قوم آنها از وضع آنها آگاه ترند.

آنگاه به حضور «نجاشى» بار يافتند و كلمات فريبنده خود را گفتند.

اين برنامه به خوبى پيش مى رفت و اين سخنان فريبنده با آن هداياى فراوان سبب شد كه: اطرافيان نجاشى نيز آنها را تصديق كردند.

ناگهان ورق برگشت، نجاشى سخت خشمگين شده گفت: به خدا سوگند من چنين كارى را نخواهم كرد، اينها جمعيتى هستند كه: به من پناهنده شده اند و كشور مرا بر كشورهاى ديگر به خاطر امنيتش ترجيح داده اند، تا از آنها دعوت نكنم و تحقيق ننمايم، هرگز به پيشنهاد شما عمل نخواهم كرد.

اگر واقعاً همان گونه است كه مى گويند: آنها را به فرستادگان مى سپارم و اخراجشان مى كنم و گرنه در پناه محبت من بايد به خوبى زندگى كنند.

«ام سلمه» مى گويد: نجاشى به سراغ مسلمانان فرستاد، آنها با يكديگر مشورت كردند كه چه بگويند؟ تصميمشان بر اين شد، واقعيت امر را بگويند و دستورات پيامبر(صلى الله عليه وآله) و برنامه اسلام را شرح دهند، هر آنچه بادا باد!.

آن روز كه براى اين دعوت تعيين شده بود روز عجيبى بود، بزرگان و علماى مسيحى در حالى كه كتب مقدس را در دست داشتند، به اين مجلس دعوت شده بودند.

«نجاشى» رو به مسلمانان كرده پرسيد: اين چه دينى است كه شما برگزيده و از قوم خود جدا شده ايد و در آئين ما نيز داخل نشده ايد؟

«جعفر بن ابى طالب» زبان به سخن گشوده گفت: اى ملك! ما جمعى بوديم كه در جهل و بى خبرى به سر مى برديم، بت ها را مى پرستيديم، از گوشت مردار مى خورديم، كارهاى زشت و ننگين انجام مى داديم، با خويشاوندان خود بدى مى كرديم و با همسايگان بدرفتارى و زورمندان، ضعيفان را مى خوردند، خلاصه بدبختى ما فراوان بود، تا اين كه:

خداوند پيامبرى از ميان ما برانگيخت كه نسب او را به خوبى مى شناختيم، به صدق، امانت و پاكى او ايمان داشتيم، او ما را دعوت به خداوند يگانه كرد، و دستور داد: پرستش سنگ و چوب را كه نياكان ما داشتند كنار بگذاريم، او ما را به راستگوئى، اداى امانت، صله رحم، نيكى به همسايگان، تشويق كرد و از محرمات، خونريزى و اعمال زشت و ننگين، شهادت باطل و خوردن مال يتيم و نسبت ناپاكى به زنان پاك دادن نهى فرمود.

و نيز فرمان داد: خداى يگانه را بپرستيم چيزى را شريك او قرار ندهيم، نماز و روزه را به جا بياوريم و زكات را بپردازيم...

ما به او ايمان آورديم و دستوراتش را مو به مو اجراء كرديم، اما قوم ما به ما تعدى كردند، ما را اذيت و آزار نمودند و اصرار داشتند از آئين توحيد به شرك باز گرديم، و به همان آلودگى هاى سابق تن در دهيم.

هنگامى كه ما را از هر سو تحت فشار قرار دادند، به كشور شما آمديم و دوست داشتيم همسايه تو باشيم، به اين اميد كه هيچ كس در اينجا به ما ستم نخواهد كرد!.

«نجاشى» سخت در فكر فرو رفت رو به «جعفر» كرده گفت: آيا چيزى از كتاب آسمانى اين مرد به خاطر دارى؟

«جعفر» گفت: آرى، «نجاشى» گفت: براى من بخوان!

جعفر كه از هوش، ذكاوت و ايمان فوق العاده اى بهره مند بود، مناسب ترين فراز قرآن را كه همين آيات آغاز سوره «مريم» باشد انتخاب كرد و براى نجاشى و همه حاضران كه پيرو آئين مسيح بودند تلاوت كرد: «كهيعص * ذِكْرُ رَحْمَتِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيّا * وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَكاناً شَرْقِيّاً...».

هنگامى كه «جعفر» اين آيات را با لحن گيرا و از روى صفاى دل قرائت كرد چنان در روح نجاشى و علماى بزرگ مسيحى اثر گذاشت كه بى اختيار قطره هاى اشك از چشمانشان سرازير و به روى گونه هايشان فرو غلطيد.

«نجاشى» رو به آنها كرده گفت: به خدا سوگند آنچه عيسى مسيح(عليه السلام) آورده با اين آيات، همه از يك منبع نور سرچشمه گرفته است، برويد و راحت و آسوده زندگى كنيد، به خدا سوگند! هرگز شما را به دست اين دو نفر نخواهم سپرد.

بعداً فرستادگان قريش تلاش هاى ديگرى براى بدبين ساختن نجاشى نسبت به مسلمانان كردند، اما در روح بيدار او مؤثر نيفتاد، مأيوس و نوميد از آنجا باز گشتند. هدايايشان را به آنها برگرداند و عذرشان را خواست.(1)

* * *

 36وَ إِنَّ اللّهَ رَبِّي وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ

37فَاخْتَلَفَ الاْ َحْزابُ مِنْ بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ يَوْم عَظِيم

38أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ يَوْمَ يَأْتُونَنا لكِنِ الظّالِمُونَ الْيَوْمَ فِي ضَلال مُبِين

39وَ أَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِيَ الاْ َمْرُ وَ هُمْ فِي غَفْلَة وَ هُمْ لايُؤْمِنُونَ

40إِنّا نَحْنُ نَرِثُ الاْ َرْضَ وَ مَنْ عَلَيْها وَ إِلَيْنا يُرْجَعُونَ

ترجمه:

36 ـ و خداوند، پروردگار من و پروردگار شماست; او را پرستش كنيد; اين است راه راست!

37 ـ ولى (بعد از او) گروه هائى از ميان پيروانش اختلاف كردند; واى به حال كافران از مشاهده روز بزرگ (رستاخيز)!

38 ـ در آن روز كه نزد ما مى آيند، چه گوش هاى شنوا و چه چشم هاى بينائى پيدا مى كنند! ولى اين ستمگران امروز در گمراهى آشكارند!

39 ـ آنان را از روز حسرت (روز رستاخيز) بترسان، در آن هنگام كه همه چيز پايان مى يابد! و آنها در غفلت اند و ايمان نمى آورند!

40 ـ ما، زمين و تمام كسانى را كه بر آن هستند، به ارث مى بريم; و همگى به سوى ما بازگردانده مى شوند.

1 ـ اقتباس از «سيره ابن هشام»، جلد اول، صفحات 356 تا 361.

تفسير:

▲رستاخيز روز حسرت و تأسف

آخرين سخن عيسى(عليه السلام) بعد از معرفى خويش با صفاتى كه گفته شد، اين است كه: بر مسأله توحيد، مخصوصاً در زمينه عبادت تأكيد كرده، مى گويد: «خداوند پروردگار من و شما است. او را پرستش كنيد اين است راه راست» (وَ إِنَّ اللّهَ رَبِّي وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ).(1)

و به اين ترتيب مسيح(عليه السلام) از آغاز حيات خود، با هر گونه شرك و پرستش خدايان دوگانه و چندگانه، مبارزه كرد، و همه جا تأكيد بر توحيد داشت، بنابراين آنچه به عنوان تثليث (خدايان سه گانه) در ميان مسيحيان امروز ديده مى شود به طور قطع بدعتى است كه بعد از عيسى(عليه السلام) گذاشته شده، و ما شرح آن را در ذيل آيه 171 سوره «نساء» بيان كرديم.(2)

گر چه، بعضى از مفسران احتمال داده اند: اين جمله از زبان پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)بوده باشد، به اين معنى كه: خداوند در اين آيه، به او فرمان مى دهد: مردم را دعوت به توحيد در عبادت كن و آن را به عنوان صراط مستقيم معرفى نما.

ولى آيات ديگر قرآن گواه بر اين است كه: اين جمله گفتار حضرت مسيح(عليه السلام) و دنباله سخنان گذشته است، در سوره «زخرف» آيات 63 تا 64 مى خوانيم: وَ لَمّا جاءَ عِيسى بِالْبَيِّناتِ قالَ قَدْ جِئْتُكُمْ بِالْحِكْمَةِ وَ لاُِبَيِّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ فَاتَّقُوا اللّهَ وَ أَطِيعُونِ * إِنَّ اللّهَ هُوَ رَبِّي وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ:

«هنگامى كه عيسى دلائل روشن براى آنها آورد گفت: من دانش و حكمت براى شما آورده ام، آمده ام تا پاره اى از امور را كه در آن اختلاف داريد روشن سازم، از خدا بترسيد و مرا اطاعت كنيد، خداوند پروردگار من و شما است او را پرستش كنيد، اين است راه راست».

در اينجا تقريباً عين همان جمله را مى بينيم كه از زبان عيسى نقل شده است (مانند همين مضمون در سوره «آل عمران» آيات 50 و 51 نيز آمده است).

* * *

ولى با اين همه تأكيدى كه مسيح(عليه السلام) در زمينه توحيد و پرستش خداوند يگانه داشت «بعد از او گروه ها از ميان پيروانش راه هاى مختلفى را پيش گرفتند» (و عقائد گوناگونى مخصوصاً درباره مسيح ابراز داشتند) (فَاخْتَلَفَ الاْ َحْزابُ مِنْ بَيْنِهِمْ).

«واى به حال آنها كه راه كفر و شرك را پيش گرفتند، از مشاهده روز عظيم رستاخيز» (فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ يَوْم عَظِيم).

تاريخ مسيحيت نيز به خوبى گواهى مى دهد كه: آنها تا چه اندازه بعد از حضرت مسيح(عليه السلام) درباره او و مسأله توحيد اختلاف كردند «اين اختلافات به اندازه اى بالا گرفت كه قسطنطين امپراطور روم مجمعى از اسقف ها (دانشمندان بزرگ مسيحى) را تشكيل داد كه يكى از سه مجمع معروف تاريخى آنها است.

اعضاى اين مجمع به دو هزار و يكصد و هفتاد عضو رسيد كه همه از بزرگان آنها بودند، هنگامى كه بحث درباره عيسى(عليه السلام) مطرح شد، علماى حاضر نظرات كاملاً مختلفى درباره او اظهار داشتند و هر گروهى عقيده اى داشت.

بعضى گفتند: او خدا است كه به زمين نازل شده است! عده اى را زنده كرده و عده اى را ميرانده سپس به آسمان صعود كرده است!.

بعضى ديگر گفتند: او فرزند خدا است!.

بعضى ديگر گفتند: او يكى از اقانيم ثلاثه (سه ذات مقدس) است، اب و ابن و روح القدس (خداى پدر، خداى پسر و روح القدس)!.

و بعضى ديگر گفتند: او سومينِ آن سه نفر است: خداوند معبود است، او هم معبود، و مادرش هم معبود!.

سرانجام بعضى گفتند: او بنده خدا است و فرستاده او.

و فرقه هاى ديگر هر كدام سخنى گفتند به طورى كه اتفاق نظر بر هيچ يك از اين عقائد حاصل نشد.

بزرگ ترين رقم طرفداران يك عقيده 308 نفر بود كه امپراطور آن را به عنوان يك اكثريت نسبى پذيرفت و به عنوان عقيده رسمى از آن دفاع كرد و بقيه را كنار گذاشت، اما عقيده توحيد كه متأسفانه طرفداران كمترى داشت در اقليت قرار گرفت».(3)

و از آنجا كه انحراف از اصل توحيد، بزرگترين انحراف مسيحيان محسوب مى شود، در ذيل آيه فوق ديديم: چگونه خداوند آنها را تهديد مى كند كه در روز عظيم رستاخيز در آن محضر عام و در برابر دادگاه عدالت پروردگار، سرنوشت شوم و دردناكى خواهند داشت.(4)

* * *

آيه بعد، وضع آنها را در صحنه رستاخيز، بيان مى كند و مى گويد: «آنها در آن روز كه نزد ما مى آيند چه گوش هاى شنوا و چه چشم هاى بينائى پيدا مى كنند؟ ولى اين ستمگران امروز كه در دنيا هستند در گمراهى آشكارند» (أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ يَوْمَ يَأْتُونَنا لكِنِ الظّالِمُونَ الْيَوْمَ فِي ضَلال مُبِين).

روشن است: در نشأه آخرت، پرده ها از برابر چشم ها كنار مى رود، و گوش ها شنوا مى شود; چرا كه آثار حق در آنجا به مراتب از عالم دنيا آشكارتر است.

اصولاً، مشاهده آن دادگاه و آثار اعمال، خواب غفلت را از چشم و گوش انسان مى برد، و حتى كوردلان، آگاه و دانا مى شوند، ولى چه سود كه اين بيدارى و آگاهى به حال آنها مفيد نيست.

بعضى از مفسران كلمه «اليَوْم» در جمله «لكِنِ الظّالِمُونَ الْيَوْمَ فِي ضَلال مُبِين» را به معنى روز قيامت گرفته اند، كه مفهوم آيه اين مى شود:

در آنجا بينا و شنوا خواهند شد اما اين بينائى و شنوائى در آن روز سودى به حالشان نخواهد داشت، و در ضلال مبين خواهند بود.

ولى تفسير اول صحيح تر به نظر مى رسد.(5)

* * *

بار ديگر، روى سرنوشت افراد بى ايمان و ستمگر در آن روز تكيه كرده، مى فرمايد: «اين كوردلان را از روز حسرت (روز رستاخيز) بترسان، در آن هنگام كه همه چيز پايان مى گيرد، آنها در غفلت اند و ايمان نمى آورند» (وَ أَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِيَ الاْ َمْرُ وَ هُمْ فِي غَفْلَة وَ هُمْ لايُؤْمِنُونَ).

مى دانيم روز قيامت نام هاى مختلفى در قرآن مجيد دارد از جمله «يوم الحسرة»، هم نيكوكاران تأسف مى خورند، اى كاش! بيشتر عمل نيك انجام داده بودند و هم بدكاران; چرا كه پرده ها كنار مى رود و حقائق اعمال و نتائج آن بر همه كس آشكار مى شود.

جمله «إِذْ قُضِيَ الاْ َمْرُ» را بعضى مربوط به پايان گرفتن برنامه هاى حساب و جزا و تكليف در روز رستاخيز دانسته اند، و بعضى آن را اشاره به فناء دنيا مى دانند.

طبق اين تفسير، معنى آيه چنين مى شود: آنها را از روز حسرت بترسان آن هنگامى كه دنيا در حال غفلت و عدم ايمان آنها پايان مى گيرد، (ولى تفسير اول صحيح تر به نظر مى رسد، به خصوص اين كه: در روايتى از امام صادق(عليه السلام) در تفسير جمله «إِذْ قُضِيَ الاْ َمْرُ» چنين نقل شده: أَىْ قُضِىَ عَلى أَهْلِ الْجَنَّةِ بِالْخُلُودِ فِيْها، وَ قُضِىَ عَلى أَهْلِ النّارِ بِالْخُلُودِ فِيْها:

«يعنى فرمان خلود درباره اهل بهشت و اهل دوزخ صادر شده».(6)

* * *

آخرين آيه مورد بحث، به همه ظالمان و ستمگران هشدار مى دهد: اين اموال كه در اختيار آنها است، جاودانى نيست، همان گونه كه حيات خود آنها هم جاودانى نمى باشد، بلكه، وارث نهائى همه اينها خدا است، مى فرمايد:

«ما زمين و تمام كسانى را كه بر آن هستند به ارث مى بريم، و همگى سرانجام به سوى ما باز مى گردند» (إِنّا نَحْنُ نَرِثُ الاْ َرْضَ وَ مَنْ عَلَيْها وَ إِلَيْنا يُرْجَعُونَ).(7)

در حقيقت، اين آيه هموزن آيه 16 سوره «مؤمن» است كه مى گويد: لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ:«امروز (روز رستاخيز) مالكيت و حكومت از آن كيست؟ از آن خداوند يگانه پيروز است».

اگر كسى به اين واقعيت، مؤمن و معتقد باشد، چرا براى به دست آوردن اموال و ساير مواهب مادى كه چند روزى به امانت نزد ما سپرده شده و به سرعت از دست ما بيرون مى رود، تعدى و ظلم و ستم و پايمال كردن حقيقت يا حقوق اشخاص را روا دارد؟

* * *

41وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِبْراهِيمَ إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيّاً

42إِذْ قالَ لاَِبِيهِ يا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا يَسْمَعُ وَ لا يُبْصِرُ وَ لا يُغْنِي عَنْكَ شَيْئاً

43يا أَبَتِ إِنِّي قَدْ جاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ ما لَمْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْنِي أَهْدِكَ صِراطاً سَوِيّاً

44يا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّيْطانَ إِنَّ الشَّيْطانَ كانَ لِلرَّحْمنِ عَصِيّاً

45يا أَبَتِ إِنِّي أَخافُ أَنْ يَمَسَّكَ عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ فَتَكُونَ لِلشَّيْطانِ وَلِيّاً

ترجمه:

41 ـ در اين كتاب، ابراهيم را ياد كن، كه او بسيار راستگو، و پيامبر (خدا) بود!

42 ـ هنگامى كه به پدرش گفت: «اى پدر! چرا چيزى را مى پرستى كه نه مى شنود، و نه مى بيند، و نه هيچ مشكلى را از تو حل مى كند؟!

43 ـ اى پدر! دانشى براى من آمده كه براى تو نيامده است; بنابراين از من پيروى كن، تا تو را به راه راست هدايت كنم!

44 ـ اى پدر! شيطان را پرستش مكن، كه شيطان نسبت به خداوند رحمان، عصيانگر بود!

45 ـ اى پدر! من از اين مى ترسم كه از سوى خداوند رحمان عذابى به تو رسد، در نتيجه از دوستان شيطان باشى»!

1 ـ از نظر جمله بندى و تركيب، اين آيه، عطف است به سخنان عيسى(عليه السلام) كه قبلاً آمد، سخنانى كه با «قالَ إِنِّى عَبْدُاللّه» آغاز گرديد، به اين جمله پايان مى گيرد.

2 ـ به تفسير «نمونه»، جلد 4، صفحه 224 مراجعه شود.

3 ـ تفسير «فى ظلال القرآن»، جلد 5، صفحه 436.

4 ـ «مَشْهَد» در آيه فوق، ممكن است مصدر ميمى به معنى «شهود» باشد، و يا اسم مكان و اسم زمان به معنى محل يا زمان شهود، معانى اينها هر چند مختلف است، ولى از نظر نتيجه چندان تفاوتى با هم ندارند.

5 ـ «الف و لام» در «اليَوْم» الف و لام «عهد» است، ولى طبق تفسير اول «عهد حضورى» است و طبق تفسير دوم «عهد ذكرى».

6 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 337.

7 ـ آيا اين آيه اشاره به رستاخيز است، يا زمان فناى دنيا؟

اگر اشاره به رستاخيز باشد، با جلمه «وَ إِلَيْنا يُرْجَعُونَ» (به سوى ما بازگردانده مى شوند) ظاهراً سازگار نيست و اگر اشاره به زمان فناى دنيا باشد با جمله «وَ مَنْ عَلَيْها» (آنها كه بر روى زمين هستند) تناسب ندارد; زيرا در پايان دنيا كسى بر روى زمين زنده نيست كه تعبير «مَنْ عَلَيْها» درباره او درست باشد، و شايد، به همين جهت، بعضى از مفسران مانند «علامه طباطبائى» جمله را چنين معنى مى كند: إِنّا نَحْنُ نَرِثُ عَنْهُمُ الاْ َرْضَ: «ما زمين را از آنها به ارث مى بريم» ولى اين تفسير، نيز كمى خلاف ظاهر است; زيرا «مَنْ عَلَيْها» با واو عطف شده است.

احتمال ديگرى كه در اينجا وجود دارد اين است كه: مفعول جمله «نَرِثُ» گاهى شخصى است كه مال را مى گذارد، مانند «و ورث سليمان داود» و گاهى اموالى است كه به ارث مانده مانند: «نرث الأرض» و در آيه فوق هر دو تعبير آمده است.

تفسير:

▲منطق گيرا و كوبنده ابراهيم(عليه السلام)

سرگذشت مسيح(عليه السلام) از نظر تولد، توأم با بخشى از زندگى مادرش مريم به پايان رسيد، و به دنبال آن، آيات مورد بحث و آيات آينده، از قسمتى از زندگانى قهرمان توحيد ابراهيم خليل، پرده بر مى دارد و تأكيد مى كند: دعوت اين پيامبر بزرگ ـ همانند همه رهبران الهى ـ از نقطه توحيد آغاز شده است.

در نخستين آيه مى گويد: «در اين كتاب (قرآن) از ابراهيم ياد كن» (وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِبْراهِيمَ).

«چرا كه او مردى بسيار راستگو و تصديق كننده تعليمات و فرمان هاى الهى، و نيز پيامبر خدا بود» (إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيّاً).

كلمه «صِدِّيق» صيغه مبالغه از «صدق» و به معنى كسى است كه بسيار راستگو است.

بعضى گفته اند: به معنى كسى است كه هرگز دروغ نمى گويد، و يا بالاتر از آن توانائى بر دروغ گفتن ندارد، چون در تمام عمر عادت به راستگوئى كرده است.

و نيز بعضى آن را به معنى كسى مى دانند كه: عملش تصديق كننده سخن و اعتقاد او است.

ولى روشن است، همه اين معانى تقريباً به يك معنى باز مى گردد.

به هر حال، اين صفت به قدرى اهميت دارد كه در آيه فوق، حتى قبل از صفت «نبوت» بيان شده، گوئى زمينه ساز شايستگى براى پذيرش نبوت است، و از اين گذشته بارزترين صفتى كه در پيامبران و حاملان وحى الهى لازم است همين معنى مى باشد كه آنها فرمان پروردگار را بى كم و كاست، به بندگان خدا برسانند.

* * *

پس از آن به شرح گفتگوى او با پدرش «آزر» مى پردازد (پدر در اينجا اشاره به عمو است و كلمه «أَب» همان گونه كه سابقاً نيز گفته ايم، در لغت عرب گاهى به معنى پدر و گاه، به معنى عمو آمده است)(1) و چنين مى گويد:

«در آن هنگام كه به پدرش گفت: اى پدر! چرا چيزى را پرستش مى كنى كه نمى شنود و نمى بيند و نمى تواند هيچ مشكلى را از تو حل كند» (إِذْ قالَ لاَِبِيهِ يا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا يَسْمَعُ وَ لا يُبْصِرُ وَ لا يُغْنِي عَنْكَ شَيْئاً).

اين بيان كوتاه و كوبنده، يكى از بهترين دلائل نفى شرك و بت پرستى است; چرا كه يكى از انگيزه هاى انسان در مورد شناخت پروردگار، انگيزه سود و زيان است كه علماى عقائد از آن تعبير به مسأله «دفع ضرر محتمل و جلب منفعت» كرده اند.

او مى گويد: چرا تو به سراغ معبودى مى روى كه نه تنها مشكلى از كار تو نمى گشايد، بلكه اصلاً قدرت شنوائى و بينائى ندارد.

و به تعبير ديگر: عبادت براى كسى بايد كرد كه قدرت بر حل مشكلات دارد، و از آن گذشته عبادت كننده خود و نيازهايش را درك مى كند، شنوا و بينا است، اما اين بت ها فاقد همه اينها هستند.

در حقيقت «ابراهيم»(عليه السلام) در اينجا دعوتش را از پدرش شروع مى كند، به اين دليل كه نفوذ در نزديكان لازم تر است همان گونه كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نخست مأمور شد: اقوام نزديك خود را به اسلام دعوت كند همان گونه كه در آيه 214 سوره «شعراء» مى خوانيم: «وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الاَْقْرَبِينَ».

* * *

آنگاه، ابراهيم(عليه السلام) با منطق روشنى، او را دعوت مى كند كه در اين امر از وى تبعيت كند مى گويد: «اى پدر! علم و دانشى نصيب من شده كه نصيب تو نشده، به اين دليل، از من پيروى كن و سخن مرا بشنو» (يا أَبَتِ إِنِّي قَدْ جاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ ما لَمْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْنِي).

«از من پيروى كن تا تو را به راه راست هدايت كنم» (أَهْدِكَ صِراطاً سَوِيّاً).

من از طريق وحى الهى آگاهى فراوانى پيدا كرده ام و با اطمينان مى توانم بگويم: راه خطا نخواهم پيمود و تو را به راه خطا هرگز دعوت نمى كنم.

من خواهان خوشبختى و سعادت توام، از من بپذير تا رستگار شوى، و با طىّ اين صراط مستقيم به منزل مقصود برسى.

* * *

در آيه بعد، اين جنبه اثباتى را با جنبه نفى و آثارى كه بر مخالفت اين دعوت مترتب مى شود توأم كرده، مى گويد: «پدرم! شيطان را پرستش مكن; چرا كه شيطان هميشه نسبت به خداوند رحمان، عصيانگر بوده است» (يا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّيْطانَ إِنَّ الشَّيْطانَ كانَ لِلرَّحْمنِ عَصِيّاً).

البته پيدا است منظور از عبادت در اينجا عبادت به معنى سجده كردن و نماز و روزه براى شيطان به جا آوردن نيست، بلكه، به معنى اطاعت و پيروى فرمان است كه اين خود يك نوع از عبادت محسوب مى شود.

معنى عبادت و پرستش آن قدر وسيع است كه: حتى گوش دادن به سخن كسى به قصد عمل كردن به آن را نيز شامل مى گردد، و نيز قانون كسى را به رسميت شناختن يك نوع عبادت و پرستش او محسوب مى شود.

از پيامبر(صلى الله عليه وآله) چنين نقل شده: مَنْ أَصْغى إِلى ناطِق فَقَدْ عَبَدَهُ فَإِنْ كانَ النّاطِقُ يُؤَدِّي عَنِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَدْ عَبَدَ اللّهَ وَ إِنْ كانَ النّاطِقُ عَنِ إِبْلِيْسَ فَقَدْ عَبَدَ إِبْلِيْسَ!:

«كسى كه به سخن سخنگوئى گوش فرا دهد (گوش دادن از روى تسليم و رضا) او را پرستش كرده، اگر اين سخنگو از سوى خدا سخن مى گويد خدا را پرستيده است، و اگر از سوى ابليس سخن مى گويد، ابليس را عبادت كرده».(2)

به هر حال، ابراهيم(عليه السلام) مى خواهد اين واقعيت را به پدرش تعليم كند كه: انسان در زندگى، بدون خط نمى تواند باشد، يا خط اللّه و صراط مستقيم است و يا خط شيطان عصيانگر و گمراه، او بايد در اين ميان درست بينديشد و براى خويش تصميم گيرى كند، و خير و صلاح خود را دور از تعصب ها و تقليدهاى كوركورانه در نظر بگيرد.

* * *

بار ديگر ،او را متوجه عواقب شوم شرك و بت پرستى كرده، مى گويد: «اى پدر! من از اين مى ترسم: با اين شرك و بت پرستى كه دارى عذابى از ناحيه خداوند رحمان به تو برسد، و تو از اولياى شيطان باشى» (يا أَبَتِ إِنِّي أَخافُ أَنْ يَمَسَّكَ عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ فَتَكُونَ لِلشَّيْطانِ وَلِيّاً).

تعبير ابراهيم(عليه السلام) در برابر عمويش «آزر» در اينجا بسيار جالب است از يكسو، مرتباً او را با خطاب يا ابت! (پدرم) كه نشانه ادب و احترام است، مخاطب مى سازد و از سوى ديگر، جمله «أَنْ يَمَسَّكَ» نشان مى دهد كه ابراهيم(عليه السلام) از رسيدن كوچكترين ناراحتى به آزر ناراحت و نگران است و از سوى سوم، تعبير به «عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ» اشاره به اين نكته مى كند كه كار تو به واسطه اين شرك و بت پرستى به جائى رسيده كه خداوندى كه رحمت عام او همگان را در برگرفته به تو خشم مى گيرد و مجازاتت مى كند، ببين چه كار وحشتناكى انجام مى دهى!

و از سوى چهارم، اين كار تو كارى است كه سرانجامش، قرار گرفتن زير چتر ولايت شيطان است.

* * *

1 ـ در اين باره مشروحاً در جلد پنجم، صفحه 303، ذيل آيه 74 سوره «انعام» بحث شده است.

2 ـ «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 115 (ماده عبد).

نكته ها:

▲1 ـ راه نفوذ در ديگران

كيفيت گفتگوى ابراهيم(عليه السلام) با آزر كه طبق روايات، مردى بت پرست، بت تراش و بت فروش بوده و يك عامل بزرگ فساد در محيط محسوب مى شده، به ما نشان مى دهد: براى نفوذ در افراد منحرف، قبل از توسل به خشونت، بايد از طريق منطق، منطقى آميخته با احترام، محبت، دلسوزى و در عين حال، توأم با قاطعيت استفاده كرد; چرا كه گروه زيادى از اين طريق، تسليم حق خواهند شد، هر چند عده اى در برابر اين روش باز هم مقاومت نشان مى دهند كه البته حساب آنها جدا است و بايد برخورد ديگرى با آنها داشت.

* * *

▲2 ـ دليل پيروى از عالم

در آيات فوق خوانديم ابراهيم(عليه السلام)، آزر را به پيروى از خود دعوت مى كند با اين كه قاعدتاً عمويش از نظر سن از او بسيار بزرگتر بوده و در آن جامعه سرشناس تر، و دليل آن را اين ذكر مى كند: «من علومى دارم كه نزد تو نيست» (قَدْ جاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ ما لَمْ يَأْتِكَ).

اين يك قانون كلّى است درباره همه، كه در آنچه آگاه نيستند از آنها كه آگاهند پيروى كنند، و اين در واقع برنامه رجوع به متخصصان هر فن و از جمله مسأله تقليد از مجتهد را در فروع احكام اسلامى مشخص مى سازد.

البته بحث ابراهيم(عليه السلام) در مسائل مربوط به فروع دين نبود، بلكه از اساسى ترين مسأله اصول دين سخن مى گفت، ولى حتى در اين گونه مسائل نيز بايد از راهنمائى هاى دانشمند استفاده كرد، تا هدايت به «صراط سوىّ» كه همان «صراط مستقيم» است حاصل گردد.

* * *

▲3 ـ سوره رحمت و يادآورى

در اين سوره، پنج بار هنگام شروع در داستان پيامبران بزرگ و مريم، جمله «أُذْكُرْ» (يادآورى كن) آمده است و به خاطر آن مى توان اين سوره را سوره يادآورى ها ناميد، يادآورى از پيامبران، مردان و زنان بزرگ و حركت توحيدى آنها و تلاششان در راه مبارزه با شرك، بت پرستى و ظلم و بيدادگرى.

و از آنجا كه معمولاً ذكر به معنى يادآورى بعد از نسيان است ممكن است اشاره به اين واقعيت نيز باشد كه: ريشه توحيد و عشق به مردان حق و ايمان به مبارزات حق طلبانه آنها، در اعماق جان هر انسانى ريشه دوانيده و سخن از آنها در واقع يك نوع ذكر و يادآورى و بازگوئى است.

توصيف خداوند به عنوان «رحمان» شانزده بار در اين سوره آمده است چرا كه سوره، از آغازش با رحمت شروع مى شود، رحمت خدا به زكريا، رحمت خدا به مريم و مسيح و پايان آن نيز با همين رحمت است كه در اواخر آن مى گويد: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدّاً:

«كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند خداوند رحمان محبت آنها را در دل بندگانش قرار مى دهد».(1)

* * *

46قالَ أَ راغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِي يا إِبْراهِيمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لاَ َرْجُمَنَّكَ وَ اهْجُرْنِي مَلِيّاً

47قالَ سَلامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كانَ بِي حَفِيّاً

48وَ أَعْتَزِلُكُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَ أَدْعُوا رَبِّي عَسى أَلاّ أَكُونَ بِدُعاءِ رَبِّي شَقِيّاً

49فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ كُلاًّ جَعَلْنا نَبِيّاً

50وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْق عَلِيّاً

ترجمه:

46 ـ گفت: «اى ابراهيم! آيا تو از معبودهاى من روى گردانى؟! اگر دست برندارى، تو را سنگسار مى كنم! و براى مدتى طولانى از من دور شو»!

47 ـ (ابراهيم) گفت: «سلام بر تو! من به زودى از پروردگارم برايت تقاضاى عفو مى كنم; چرا كه او همواره نسبت به من مهربان بوده است!

48 ـ و از شما، و آنچه غير خدا مى خوانيد، كناره گيرى مى كنم; و پروردگارم را مى خوانم; و اميدوارم در خواندن پروردگارم بى پاسخ نمانم»!

49 ـ هنگامى كه از آنان و آنچه غير خدا مى پرستيدند كناره گيرى كرد، ما اسحاق و يعقوب را به او بخشيديم; و هر يك را پيامبرى (بزرگ) قرار داديم!

50 ـ و از رحمت خود به آنان عطا كرديم; و براى آنها نام نيك و مقام برجسته اى (در ميان همه امت ها) قرار داديم!

1 ـ مريم، آيه 96.

تفسير:

▲نتيجه دورى از شرك و مشركان

در آيات گذشته سخنان منطقى ابراهيم(عليه السلام) كه آميخته با لطف و محبت خاصى بود، در طريق هدايت پدرش گذشت.

اكنون، نوبت بازگو كردن پاسخ هاى «آزر» است تا از مقايسه اين دو، با يكديگر، حقيقت و واقعيت آشكار و روشن شود.

قرآن، مى گويد: نه تنها دلسوزى هاى ابراهيم و بيان پربارش به قلب آزر ننشست بلكه او از شنيدن اين سخنان، سخت برآشفته «گفت: اى ابراهيم! آيا تو از خدايان من روى گردانى»؟! (قالَ أَ راغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِي يا إِبْراهِيمُ).

«اگر از اين كار، خوددارى نكنى، به طور قطع تو را سنگسار خواهم كرد» (لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لاَ َرْجُمَنَّكَ).

«و اكنون از من دور شو ديگر تو را نبينم» (وَ اهْجُرْنِي مَلِيّاً).

جالب اين كه: اولاً «آزر» حتى مايل نبود تعبير انكار بت ها و يا مخالفت و بدگوئى نسبت به آنها را بر زبان آورد، بلكه، به همين اندازه، گفت:

«آيا تو از بت ها روى گردان هستى» مبادا به بت ها جسارت شود.

ثانياً، به هنگام تهديد ابراهيم، او را به سنگسار كردن تهديد نمود، آن هم با تأكيدى كه از «لام و نون تأكيد ثقيله» در «لاَ َرْجُمَنَّكَ» استفاده مى شود و مى دانيم: سنگسار كردن يكى از بدترين انواع كشتن است.

ثالثاً، به اين تهديد مشروط، قناعت نكرد بلكه در همان حال ابراهيم(عليه السلام) را وجودى غير قابل تحمل شمرد، و به او گفت: براى هميشه از نظرم دور شو (كلمه «مَلِيّا» به گفته «راغب» در «مفردات» از ماده املاء به معنى مهلت دادن طولانى آمده است و در اينجا مفهومش آن است كه براى مدت طولانى يا هميشه از من دور شو).

اين تعبير بسيار توهين آميزى است كه افراد خشن نسبت به مخالفين خود به كار مى برند، و در فارسى گاهى به جاى آن «گورت را گم كن» مى گوئيم، يعنى نه تنها خودت براى هميشه از من پنهان شو، بلكه جائى برو كه حتى قبرت را هم نبينم!

بعضى، از مفسران جمله «لاَ َرْجُمَنَّكَ» را به معنى سنگسار كردن، نگرفته اند بلكه، به معنى بدگوئى يا متهم كردن، تفسير كرده اند.

ولى، اين تفسير بعيد به نظر مى رسد، بررسى ساير آيات قرآن كه با همين تعبير وارد شده است، به آنچه گفتيم گواهى مى دهد.

* * *

ولى با اين همه، ابراهيم(عليه السلام) همانند همه پيامبران و رهبران آسمانى، تسلط بر اعصاب خويش را همچنان حفظ كرد، و در برابر اين تندى و خشونت شديد، با نهايت بزرگوارى «گفت: سلام بر تو» (قالَ سَلامٌ عَلَيْكَ).

اين سلام ممكن است توديع و خداحافظى باشد كه با گفتن آن و چند جمله بعد، ابراهيم(عليه السلام)، «آزر» را ترك گفت، و ممكن است سلامى باشد كه به عنوان ترك دعوى گفته مى شود همان گونه در آيه 55 سوره «قصص» مى خوانيم: لَنا أَعْمالُنا وَ لَكُمْ أَعْمالُكُمْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ لانَبْتَغِى الْجاهِلِيْنَ:

«اكنون كه از ما نمى پذيريد، اعمال ما براى ما و اعمال شما براى خودتان، سلام بر شما ما هواخواه جاهلان نيستيم».

سپس اضافه كرد: «من به زودى براى تو از پروردگارم تقاضاى آمرزش مى كنم; چرا كه او نسبت به من، رحيم و لطيف و مهربان است» (سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كانَ بِي حَفِيّاً).

در واقع، ابراهيم(عليه السلام) در مقابل خشونت و تهديد «آزر»، مقابله به ضد نمود، وعده استغفار و تقاضاى بخشش پروردگار را به او داد.

در اينجا سؤالى مطرح مى شود كه: چرا ابراهيم(عليه السلام) به او وعده استغفار داد با اين كه مى دانيم «آزر»، هرگز ايمان نياورد، و استغفار براى مشركان، طبق صريح آيه 113 سوره «توبه» ممنوع است.

پاسخ اين سؤال را به طور مشروح ذيل همان آيه سوره «توبه» ذكر كرده ايم.(1)

* * *

پس از آن چنين گفت: «من از شما (از تو و اين قوم بت پرست) كناره گيرى مى كنم، و همچنين از آنچه غير از خدا مى خوانيد» يعنى از بت ها (وَ أَعْتَزِلُكُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ).

«و تنها پروردگارم را مى خوانم، و اميدوارم كه دعاى من در پيشگاه پروردگارم بى پاسخ نماند» (وَ أَدْعُوا رَبِّي عَسى أَلاّ أَكُونَ بِدُعاءِ رَبِّي شَقِيّاً).

اين آيه از يكسو، ادب ابراهيم(عليه السلام) را در مقابل «آزر» نشان مى دهد، كه او گفت: از من دور شو، ابراهيم هم پذيرفت، و از سوى ديگر، قاطعيت او را در عقيده اش مشخص مى كند، كه اين دورى من از شما به اين دليل نيست كه دست از اعتقاد راسخم به توحيد برداشته باشم، بلكه، به خاطر عدم آمادگيتان براى پذيرش حق است و لذا من در اعتقاد خودم همچنان پا بر جا مى مانم.

ضمناً، مى گويد: من اگر خدايم را بخوانم اجابت مى كند اما بيچاره شما كه بيچاره تر از خود را مى خوانيد و هرگز دعايتان مستجاب نمى شود و حتى سخنانتان را نمى شنود.

* * *

ابراهيم(عليه السلام) به گفته خود وفا كرد و بر سر عقيده خويش با استقامت هر چه تمام تر باقى ماند، همواره منادى توحيد بود، هر چند تمام اجتماع فاسد آن روز، بر ضد او قيام كردند، اما او سرانجام تنها نماند، پيروان فراوانى در تمام قرون و اعصار پيدا كرد، به طورى كه همه خداپرستان جهان به وجودش افتخار مى كنند.

قرآن در اين زمينه مى گويد: «هنگامى كه ابراهيم از آن بت پرستان و از آنچه غير از اللّه مى پرستيدند، كناره گيرى كرد، اسحاق و بعد از اسحاق، فرزندش يعقوب را به او بخشيديم، و هر يك از آنها را پيامبر بزرگى قرار داديم» (فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ كُلاًّ جَعَلْنا نَبِيّاً).

گر چه، مدت زيادى طول كشيد كه خداوند اسحاق و سپس يعقوب (فرزند اسحاق) را به ابراهيم(عليه السلام) داد ولى به هر حال اين موهبت بزرگ، فرزندى همچون اسحاق و نوه اى همچون يعقوب كه هر يك پيامبرى عالى مقام بودند، نتيجه آن استقامتى بود كه ابراهيم(عليه السلام) در راه مبارزه با بت ها و كناره گيرى از آن آئين باطل از خود نشان داد.

* * *

علاوه بر اين، «ما به آنها از رحمت خود بخشيديم» (وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا).

رحمت خاصى كه ويژه خالصين، مخلصين، مردان مجاهد و مبارز راه خدا است.

و سرانجام «براى اين پدر و فرزندانش، نام نيك، زبان خير و مقام برجسته در ميان همه امت ها قرار داديم» (وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْق عَلِيّاً).

اين در حقيقت پاسخى است به تقاضاى ابراهيم(عليه السلام) كه در سوره «شعراء» آيه 84 آمده است: وَ اجْعَلْ لِى لِسانَ صِدْق فِى الاْ خِرِينَ: «خدايا براى من لسان صدق در امت هاى آينده قرار ده».

در واقع آنها مى خواستند آن چنان ابراهيم(عليه السلام) و دودمانش از جامعه انسانى طرد شوند، كه كمترين اثر و خبرى از آنان باقى نماند و براى هميشه فراموش شوند.

اما بر عكس، خداوند به خاطر ايثارها، فداكارى ها و استقامتشان در اداى رسالتى كه بر عهده داشتند آن چنان آنها را بلند آوازه ساخت كه همواره بر زبان هاى مردم جهان قرار داشته و دارند، و به عنوان اسوه و الگوئى از خداشناسى و جهاد و پاكى و تقوا و مبارزه و جهاد شناخته مى شوند.

«لِسان» در اين گونه موارد، به معنى يادى است كه از انسان در ميان مردم مى شود و هنگامى كه آن را اضافه به «ِصْدق» كنيم و «لسان الصدق» بگوئيم، معنى ياد خير، نام نيك و خاطره خوب در ميان مردم است.

و هنگامى كه با كلمه «عَلِيّاً» كه به معنى عالى و برجسته است ضميمه شود، مفهومش اين خواهد بود كه: خاطره بسيار خوب از كسى در ميان مردم بماند.

ناگفته پيدا است ابراهيم(عليه السلام) نمى خواهد با اين تقاضا، خواهش دل خويش را برآورد، بلكه هدفش اين است: دشمنان نتوانند تاريخ زندگى او را كه فوق العاده انسان ساز بود، به بوته فراموشى بيفكنند، و او را كه مى تواند الگوئى براى مردم جهان باشد، براى هميشه از خاطره ها محو كنند.

در روايتى از امير مؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم: لِسانُ الصِّدْقِ لِلْمَرْءِ يَجْعَلُهُ اللّهُ فِي النّاسِ خَيْرٌ مِنَ الْمالِ يَأْكُلُهُ وَ يُورثُهُ:

«خاطره خوب و نام نيكى كه خداوند براى كسى در ميان مردم قرار دهد، از ثروت فراوانى كه هم خودش بهره مى گيرد، و هم به ارث مى گذارد، بهتر و برتر است».(2)

اصولاً، قطع نظر از جنبه هاى معنوى، گاهى حسن شهرت، در ميان مردم، مى تواند براى انسان و فرزندانش سرمايه عظيمى گردد، كه نمونه هاى آن را فراوان ديده ايم.

1 ـ جلد 8، صفحه 160.

2 ـ «اصول كافى» (طبق نقل نور الثقلين، جلد 3، صفحه 339).

▲پاسخ به يك سؤال

در اينجا سؤالى پيش مى آيد كه: چگونه در اين آيه، موهبت وجود «اسماعيل»(عليه السلام)، نخستين فرزند بزرگوار ابراهيم(عليه السلام) اصلاً مطرح نشده، با اين كه نام «يعقوب» كه نوه ابراهيم(عليه السلام) است صريحاً آمده است؟

و در جاى ديگر از قرآن وجود «اسماعيل»، ضمن مواهب ابراهيم(عليه السلام) بيان شده آنجا كه از زبان ابراهيم(عليه السلام) مى گويد: الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ:

«ستايش خدائى را كه در پيرى اسماعيل و اسحاق را به من بخشيد».(1)

پاسخ اين سؤال چنين است: علاوه بر اين كه در دو سه آيه بعد، نام «اسماعيل»(عليه السلام) و بخشى از صفات برجسته او مستقلاً آمده است، منظور از آيه فوق آن است كه ادامه و تسلسل نبوت را در دودمان ابراهيم(عليه السلام) بيان كند و نشان دهد، چگونه اين حسن شهرت، نام نيك و تاريخ بزرگ او به وسيله پيامبرانى كه از دودمان او يكى بعد از ديگرى به وجود آمدند، تحقق يافت، و مى دانيم: پيامبران بسيارى از دودمان اسحاق و يعقوب(عليهما السلام) در طول اعصار و قرون به وجود آمده اند، هر چند از دودمان اسماعيل(عليه السلام) نيز بزرگترين پيامبران، يعنى پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) قدم به عرصه هستى گذارد، ولى تسلسل و تداوم در فرزندان اسحاق بود.

لذا در آيه 27 سوره «عنكبوت» مى خوانيم: وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ جَعَلْنا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَ الْكِتابَ: «ما به او اسحاق و يعقوب را بخشيديم و در دودمان او نبوت و كتاب آسمانى قرار داديم».

* * *

 51وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مُوسى إِنَّهُ كانَ مُخْلَصاً وَ كانَ رَسُولاً نَبِيّاً

52وَ نادَيْناهُ مِنْ جانِبِ الطُّورِ الاْ َيْمَنِ وَ قَرَّبْناهُ نَجِيّاً

53وَ وَهَبْنا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنا أَخاهُ هارُونَ نَبِيّاً

ترجمه:

51 ـ و در اين كتاب (آسمانى) از موسى ياد كن، كه او مخلص بود، و رسول و پيامبرى والا مقام.

52 ـ ما او را از طرف راست (كوه) طور فرا خوانديم; و نجوا كنان او را (به خود) نزديك ساختيم!

53 ـ و ما از رحمت خود، برادرش هارون را ـ كه پيامبر بود ـ به او بخشيديم.

1 ـ ابراهيم، آيه 39.

تفسير:

▲موسى(عليه السلام) پيامبرى مخلص و برگزيده

سه آيه فوق، اشاره كوتاهى به موسى(عليه السلام) دارد كه فرزندى است از دودمان ابراهيم، و موهبتى است از مواهب آن بزرگمرد كه خط او را تعقيب و تكميل كرد نخست، روى سخن را به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كرده مى گويد: «از موسى در كتاب آسمانيت ياد كن» (وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مُوسى).

آنگاه پنج قسمت از مواهبى را كه به اين پيامبر بزرگ مرحمت فرمود بازگو مى كند:

1 ـ او به خاطر اطاعت و بندگى خدا به جائى رسيد كه: «پروردگار او را خالص و پاك ساخت» (إِنَّهُ كانَ مُخْلَصاً).

و مسلماً كسى كه به چنين مقامى برسد، از خطر انحراف و آلودگى مصون خواهد بود; چرا كه شيطان با تمام اصرارى كه براى منحرف ساختن بندگان خدا دارد، خودش اعتراف مى كند كه قدرت بر گمراه كردن «مخلصين» ندارد.

قالَ فَبِعِزَّتِكَ لاَ ُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * إِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ:

«گفت سوگند به عزتت همه آنها را گمراه مى كنم * مگر بندگان مخلصت».(1)

2 ـ «او پيامبر و رسول والامقامى بود» (وَ كانَ رَسُولاً نَبِيّاً).

حقيقت رسالت آن است كه: مأموريتى بر عهده كسى بگذارند و او موظف به تبليغ و اداى آن مأموريت شود، و اين مقامى است كه همه پيامبرانى كه مأمور دعوت بودند داشتند.

ذكر «نَبِيّاً» در اينجا اشاره به علو مقام و رفعت شأن اين پيامبر بزرگ است; زيرا اين واژه در اصل از «نبوة» (بر وزن نغمة) به معنى رفعت و بلندى مقام گرفته شده، البته ريشه ديگرى نيز دارد كه از «نبأ» به معنى خبر است; زيرا پيامبر، خبر الهى را دريافت مى كند و به ديگران خبر مى دهد اما در اينجا مناسب تر همان معنى اول است.

* * *

3 ـ آيه بعد، اشاره به آغاز رسالت موسى كرده، مى گويد: «ما او را از طرف راست كوه طور فرا خوانديم» (وَ نادَيْناهُ مِنْ جانِبِ الطُّورِ الاْ َيْمَنِ).

در آن شب تاريك و پر وحشتى كه با همسرش از بيابان هاى «مدين» گذشته و به سوى مصر، در حركت بود، به همسرش درد وضع حمل دست داد، و گرفتار سرماى شديدى شد و به دنبال شعله آتشى در حركت بود، ناگهان برقى از دور درخشيد و ندائى برخاست و به موسى(عليه السلام) فرمان رسالت داده شد، و اين بزرگترين افتخار و شيرين ترين لحظه عمر او بود.

4 ـ علاوه بر اين «ما او را نزديك ساختيم و با او سخن گفتيم» (وَ قَرَّبْناهُ نَجِيّاً).(2)

نداى الهى موهبتى بود و تكلم با او موهبت ديگر.

* * *

5 ـ و سرانجام، «از رحمت خود، برادرش هارون را كه او نيز پيامبر بود به او بخشيديم» تا پشتيبان و يار و همكار او باشد (وَ وَهَبْنا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنا أَخاهُ هارُونَ نَبِيّاً).

* * *

1 ـ ص، آيات 82 و 83.

2 ـ «نَجِى» به معنى «مناجى»، كسى است كه: با ديگرى نجوا (سخن در گوشى) دارد، در اينجا خداوند نخست، موسى(عليه السلام) را از فاصله دورى صدا زد و بعد كه نزديك شد با او به نجوا پرداخت (ناگفته پيداست كه خداوند نه زبانى دارد و نه مكانى، بلكه ايجاد امواج صوتى در فضا مى كند و با بنده اى همچون موسى سخن مى گويد).

نكته ها:

▲1 ـ «مخلَص» چه كسى است؟

در آيات فوق، خوانديم: خداوند موسى(عليه السلام) را از بندگان «مخلَص» خود (به فتح لام) قرار داد، و اين مقام همان گونه كه اشاره كرديم، مقامى است بسيار با عظمت، مقامى است توأم با بيمه الهى از لغزش ها و انحراف ها، مقام نفوذناپذيرى در برابر شيطان كه جز در سايه جهاد مداوم با نفس، و اطاعت مستمر و پى گير از فرمان خدا به دست نمى آيد.

بزرگان علم اخلاق اين مقام را، مقامى بسيار بلند و عالى مى دانند و از آيات قرآن استفاده مى شود كه: «مخلَصين» ويژگى ها و افتخارات خاصى دارند كه در ذيل آيات مناسب به خواست خدا خواهد آمد.

* * *

▲2 ـ فرق «رسول» و «نبىّ»

«رسول» در اصل، به معنى كسى است كه: مأموريت و رسالتى بر عهده او گذارده شده، تا آن را ابلاغ كند، و «نبىّ» بنا بر يك تفسير، به معنى كسى است كه از وحى الهى آگاه است و خبر مى دهد، و بنا بر تفسير ديگر، به معنى شخص عالى مقام است (كه ماده اشتقاق هر دو قبلاً بيان شد) اين از نظر لغت.

اما از نظر تعبيرات قرآنى، و لسان روايات، بعضى معتقدند: «رسول» كسى است كه، صاحب آئين و مأمور ابلاغ باشد، يعنى وحى الهى را دريافت كند و به مردم ابلاغ نمايد، اما «نبىّ» دريافت وحى مى كند ولى موظف به ابلاغ آن نيست، بلكه تنها براى انجام وظيفه خود او است، و يا اگر از او سؤال كنند پاسخ مى گويد.

به تعبير ديگر، «نبىّ» همانند طبيب آگاهى است كه در محل خود آماده پذيرائى بيماران است، او به دنبال بيماران نمى رود، ولى اگر بيمارى به او مراجعه كند از درمانش فروگذار نمى كند.

اما «رسول» همانند طبيبى است سيار، و به تعبيرى كه على(عليه السلام) در
«نهج البلاغه» درباره پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) فرموده: «طَبِيبٌ دَوَّارٌ بِطِبِّهِ».(1)

او به همه جا مى رود، به شهرها، روستاها، كوه و دشت و بيابان تا بيماران را پيدا كند و به مداواى آنها بپردازد، او چشمه اى است كه به دنبال تشنگان مى دود، نه چشمه اى كه تشنگان او را جستجو كنند.

از رواياتى كه در اين زمينه به ما رسيده و مرحوم «كلينى» در كتاب «اصول كافى» در باب «طبقات الانبياء و الرّسل» و باب «الفرق بين النبىّ و الرّسل» آورده چنين استفاده مى شود: «نبى» كسى است كه تنها حقايق وحى را در حال خواب مى بيند (همانند رؤياى ابراهيم(عليه السلام)) و يا علاوه بر خواب در بيدارى هم صداى فرشته وحى را مى شنود.

اما «رسول» كسى است كه علاوه بر دريافت وحى، در خواب و شنيدن صداى فرشته، خود او را هم مشاهده مى كند.(2)

البته، آنچه در اين روايات وارد شده، با تفسيرى كه گفتيم، منافات ندارد; چرا كه ممكن است مأموريت هاى متفاوت پيامبر و رسول تأثير در نحوه دريافت آنها از وحى داشته باشد، و به تعبير ديگر، هر مرحله اى از مأموريت، همراه با مرحله ويژه اى از وحى است (دقت كنيد).

* * *

54وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِسْماعِيلَ إِنَّهُ كانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ كانَ رَسُولاً نَبِيّاً

55وَ كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ وَ كانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيّاً

ترجمه:

54 ـ و در اين كتاب (آسمانى) از اسماعيل (نيز) ياد كن، كه او در وعده هايش صادق، و رسول و پيامبرى (بزرگ) بود!

55 ـ او همواره خانواده اش را به نماز و زكات فرمان مى داد; و همواره مورد رضايت پروردگارش بود.

1 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 108.

2 ـ «اصول كافى»، جلد اول، صفحات 133 و 134 (چاپ دارالكتب الاسلاميه).

تفسير:

▲«اسماعيل» پيامبر صادق الوعد

بعد از ابراهيم(عليه السلام) و فداكارى هاى او و همچنين اشاره كوتاهى كه به فرازى از زندگى موسى(عليه السلام) شد، سخن از «اسماعيل» بزرگترين فرزند ابراهيم(عليه السلام)، به ميان مى آورد، و ياد ابراهيم(عليه السلام) را با ياد فرزندش اسماعيل، و برنامه هايش را با برنامه هاى او تكميل مى كند، و پنج صفت، از صفات برجسته او را كه مى تواند براى همگان الگو باشد، بيان مى نمايد.

روى سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) كرده مى گويد: «در كتاب آسمانيت از اسماعيل ياد كن» (وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِسْماعِيلَ).

«كه او در وعده هايش صادق بود» (إِنَّهُ كانَ صادِقَ الْوَعْدِ).

«و پيامبر عالى مقامى بود» (وَ كانَ رَسُولاً نَبِيّاً).

* * *

«او همواره خانواده خود را به نماز و زكات، امر مى كرد» (وَ كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ).

«و همواره مورد رضايت پروردگارش بود» (وَ كانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيّاً).

در اين دو آيه، صادق الوعد بودن، پيامبر عالى مقام بودن، امر به نماز و پيوند و رابطه با خالق داشتن، امر به زكات و رابطه با خلق خدا برقرار نمودن، و بالاخره كارهائى انجام دادن كه جلب خشنودى خدا را كند، از صفات اين پيامبر بزرگ الهى شمرده شده است.

تكيه، روى وفاى به عهد، و توجه به تربيت خانواده، به اهميت فوق العاده اين دو وظيفه الهى اشاره مى كند كه: يكى قبل از مقام نبوت او ذكر شده و ديگرى بلافاصله بعد از مقام نبوت.

در حقيقت تا انسان «صادق» نباشد، محال است به مقام والاى رسالت برسد; چرا كه اولين شرط اين مقام آن است كه وحى الهى را بى كم و كاست، به بندگانش برساند، و لذا، حتى افراد معدودى كه مقام عصمت را در پاره اى از ابعادش در انبياء انكار مى كنند، مسأله صدق پيامبران را به عنوان يك شرط اساسى پذيرفته اند، صدق و راستى در خبرها، در وعده ها و در همه چيز.

در روايتى مى خوانيم: اين كه خداوند اسماعيل را، «صادق الوعد» شمرده به خاطر اين است كه: او به قدرى در وفاى به وعده اش اصرار داشت كه با كسى در محلى وعده اى گذارده بود، او نيامد، اسماعيل همچنان تا يك سال در انتظار او بود ! هنگامى كه بعد از اين مدت آمد، اسماعيل گفت: من همواره در انتظار تو بودم!(1)

بديهى است، هرگز منظور اين نيست كه: اسماعيل كار و زندگيش را تعطيل كرد، بلكه مفهومش اين است كه: در عين ادامه برنامه هايش مراقب آمدن شخص مزبور بود.

در زمينه وفاى به عهد ذيل آيه اول سوره «مائده» مشروحاً بحث كرده ايم.(2)

و از سوى ديگر، نخستين مرحله براى تبليغ رسالت، شروع از خانواده خويشتن است، كه از همه به انسان نزديكتر مى باشند، به همين دليل پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نيز نخست دعوت خود را از «خديجه» همسر گراميش و على(عليه السلام)پسرعمويش شروع كرد، سپس طبق فرمان «وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الاْ َقْرَبِينَ»(3) به بستگان نزديكش پرداخت.

در آيه 132 سوره «طه» نيز مى خوانيم: وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها: «خانواده خود را به نماز دعوت كن و بر انجام نماز شكيبا باش».

نكته ديگر كه در اينجا قابل ذكر است اين كه: با توصيف اسماعيل به «مرضى» بودن، در واقع اشاره به اين حقيقت شده است كه: او در كل برنامه هايش رضايت خدا را جلب كرده بود.

اصولاً، نعمتى از اين بالاتر نيست كه: معبود، مولا و خالق انسان از او راضى و خشنود باشد، به همين دليل، در آيه 119 سوره «مائده» بعد از آن كه نعمت بهشت جاويدان را براى بندگان خاص خدا بيان مى كند، در پايان مى گويد: رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ:

«خداوند از آنها خشنود و آنها نيز از او خشنود خواهند بود، و اين فوز عظيم و رستگارى بزرگى است».(4)

* * *

 56وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِدْرِيسَ إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيّاً

57وَ رَفَعْناهُ مَكاناً عَلِيّاً

58أُولئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوح وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْراهِيمَ وَ إِسْرائِيلَ وَ مِمَّنْ هَدَيْنا وَ اجْتَبَيْنا إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيّاً

59فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيّاً

60إِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لايُظْلَمُونَ شَيْئاً

ترجمه:

56 ـ و در اين كتاب، از ادريس (نيز) ياد كن، او بسيار راستگو و پيامبر (بزرگى) بود.

57 ـ و ما او را به مقام والائى رسانديم.

58 ـ آنها پيامبرانى بودند كه خداوند مشمول نعمتشان قرار داده بود، (آنها) از فرزندان آدم، و از كسانى كه با نوح (بر كشتى) سوار كرديم; و از دودمان ابراهيم و يعقوب، و از كسانى كه هدايت كرديم و برگزيديم (بودند) كه وقتى آيات خداوند رحمان بر آنان خوانده مى شد به خاك مى افتادند، در حالى كه سجده مى كردند و گريان بودند.

59 ـ اما پس از آنان، فرزندان ناشايسته اى روى كار آمدند كه نماز را تباه كردند، و از شهوات پيروى نمودند; و به زودى (مجازات) گمراهى خود را خواهند ديد!

60 ـ مگر آنان كه توبه كنند، و ايمان بياورند، و كار شايسته انجام دهند; چنين كسانى داخل بهشت مى شوند، و كمترين ستمى به آنان نخواهد شد.

1 ـ «اصول كافى»، جلد دوم، صفحه 86.

2 ـ جلد چهارم، صفحه 242.

3 ـ شعراء، آيه 214.

4 ـ در اين زمينه در جلد پنجم تفسير «نمونه»، صفحه 139 بحث مشروح ترى داشته ايم.

تفسير:

▲اينها پيامبران راستين بودند، اما...

در آخرين قسمت از يادآورى هاى اين سوره، سخن از ادريس(عليه السلام) پيامبر، به ميان آمده است.

نخست، مى گويد: «در كتاب آسمانيت (قرآن) از ادريس ياد كن كه او صديق و پيامبر بود» (وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِدْرِيسَ إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيّاً).

«صِدِّيق» همان گونه كه سابقاً هم گفته ايم: به معنى شخص بسيار راستگو، تصديق كننده آيات خداوند و تسليم در برابر حق و حقيقت است.

* * *

آنگاه به مقام بلند پايه او اشاره كرده مى گويد: «ما او را به مقام بلندى رسانديم» (وَ رَفَعْناهُ مَكاناً عَلِيّاً).

در اين كه منظور، عظمت مقام معنوى ادريس يا بلندى مكان حسى او است در ميان مفسران گفتگو است.

بعضى همان گونه كه ما انتخاب كرديم آن را اشاره به مقامات معنوى و درجات روحانى اين پيامبر بزرگ مى دانند.

و بعضى معتقدند: خداوند ادريس را همچون مسيح(عليه السلام) به آسمان برد و تعبير «مَكاناً عَلِيّاً» را در آيه فوق اشاره به همين مى دانند.

ولى اطلاق كلمه «مكان»، به مقامات معنوى، امرى متداول و معمول است در سوره «يوسف» آيه 77 مى خوانيم: يوسف به برادران خود كه كار خلافى انجام داده بودند گفت: أَنْتُمْ شَرٌّ مَكاناً: «شما از نظر مقام و منزلت بدترين مردميد».

به هر حال، ادريس يكى از پيامبران بلند مقام الهى است كه در نكته ها مورد اشاره قرار خواهد گرفت.

* * *

پس از آن به صورت يك جمع بندى از تمام افتخاراتى كه در آيات گذشته پيرامون انبياء بزرگ و صفات و حالات آنها و مواهبى كه خداوند به آنها داده بود، بيان گرديد، چنين مى گويد: «آنها پيامبرانى بودند كه خداوند آنان را مشمول نعمت خود قرار داده بود» (أُولئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ).

«كه بعضى، از فرزندان آدم بودند، و بعضى از فرزندان كسانى كه با نوح در كشتى سوار كرديم و بعضى از دودمان ابراهيم و اسرائيل» (مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوح وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْراهِيمَ وَ إِسْرائِيلَ).

با اين كه همه اين پيامبران از فرزندان آدم بودند، ولى با توجه به نزديكى آنها به يكى از پيامبران بزرگ از آنان به عنوان «ذريه ابراهيم و اسرائيل» ياد شده، و به اين ترتيب، منظور از «ذريه آدم» در اين آيه، «ادريس» است كه طبق مشهور، جد پدر نوح پيامبر بود.

و منظور از «ذريه كسانى كه با نوح بر كشتى سوار شدند» ابراهيم(عليه السلام)است; زيرا ابراهيم(عليه السلام) از فرزندان سام (فرزند نوح) بوده.

و منظور از «ذريه ابراهيم»، اسحاق، اسماعيل و يعقوب است، و منظور از «ذريه اسرائيل»، موسى، هارون، زكريا، يحيى و عيسى مى باشد كه در آيات گذشته به حالات آنها و بسيارى از صفات برجسته شان، اشاره شده.

سپس، اين بحث را با ياد پيروان راستين اين پيامبران بزرگ تكميل كرده مى گويد: «از كسانى كه هدايت كرديم و برگزيديم، افرادى مى باشند كه وقتى آيات خداوند رحمان بر آنها خوانده شود، به خاك مى افتند در حالى كه سجده مى كنند، و سيلاب اشكشان سرازير مى شود» (وَ مِمَّنْ هَدَيْنا وَ اجْتَبَيْنا إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيّاً).(1)

بعضى از مفسران، جمله «مِمَّنْ هَدَيْنا وَ اجْتَبَيْنا...» را بيان ديگرى براى همان انبيائى كه در آغاز آيه، به آنها اشاره شده دانسته اند.(2) ولى آنچه در بالا گفتيم نزديك تر به نظر مى رسد.

شاهد اين سخن حديثى است كه از امام زين العابدين على بن الحسين(عليهما السلام)نقل شده است كه به هنگام تلاوت اين آيه، فرمود: نَحْنَ عُنِيْنا بِها: «ما مقصود از اين آيه ايم».(3)

بديهى است هرگز، منظور از اين جمله، انحصار نيست، بلكه، بيان مصداق روشن پيروان راستين انبياء(عليهم السلام) است، و ما بارها در همين تفسير، به نمونه هائى از اين مطلب، برخورد كرده ايم.

اما عدم توجه به اين حقيقت سبب شده است كه: مفسرانى همچون «آلوسى» در «روح المعانى» به اشتباه بيفتند و بر اين حديث طعنه بزنند و آن را دليل بر بى اعتبار بودن احاديث شيعه بدانند! و اين است، نتيجه عدم آگاهى به مفهوم واقعى رواياتى كه در تفسير آيات وارد شده است.

قابل توجه اين كه: در آيات گذشته، سخن از «مريم» به ميان آمد در حالى كه او از انبياء نبود، او از كسانى بود كه: در جمله «مِمَّنْ هَدَيْنا» داخل است، از مصاديق آن محسوب مى شود و در هر زمان و مكانى، مصداق يا مصداق هائى داشته و دارد.

به همين جهت، در آيه 69 سوره «نساء» نيز مشاهده مى كنيم كه مشمولين نعمت هاى خدا را منحصر به پيامبران ندانسته، بلكه «صديقين» و «شهدا» را نيز بر آن مى افزايد: (فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ).

در آيه 75 سوره «مائده» نيز از مريم مادر عيسى(عليه السلام) به عنوان «صِدّيقه» تعبير مى كند و مى گويد، «وَ أُمُّهُ صِدِّيقَةٌ».

* * *

سپس، از گروهى كه از مكتب انسان ساز انبياء جدا شدند، و پيروانى ناخلف از آب در آمدند، سخن مى گويد و قسمتى از اعمال زشت آنها را بر شمرده مى گويد: «بعد از آنها فرزندان ناشايسته اى روى كار آمدند كه نماز را ضايع كردند، و از شهوات پيروى نمودند كه به زودى مجازات گمراهى خود را خواهند ديد» (فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيّاً).

«خَلْف» (بر وزن برف) به معنى فرزندان ناصالح و به اصطلاح «ناخلف» است در حالى كه «خَلَف» (بر وزن صدف) به معنى فرزند صالح است.

اين جمله ممكن است اشاره به گروهى از بنى اسرائيل باشد كه: در طريق گمراهى گام نهاده، خدا را فراموش كردند، پيروى از شهوات را بر ذكر خدا ترجيح دادند، جهان را پر از فساد نمودند و سرانجام به نتيجه اعمال سوء خود در دنيا رسيدند و در آخرت نيز خواهند رسيد.

در اين كه: منظور از «اضاعه صلاة» در اينجا ترك نماز است و يا تأخير از وقت آن؟ و يا انجام اعمالى كه نماز را در جامعه ضايع كند؟ مفسران احتمالات مختلفى داده اند، ولى معنى اخير، صحيح تر به نظر مى رسد.

اما چرا از ميان تمام عبادات، روى نماز انگشت گذارده شده؟ شايد دليل آن اين باشد كه «نماز» چنان كه مى دانيم سدّى است در ميان انسان و گناهان، هنگامى كه اين سدّ شكسته شد، غوطهور شدن در شهوات، نتيجه قطعى آن است.

و به تعبير ديگر، همان گونه كه پيامبران، ارتقاء مقام خود را از ياد خدا شروع كردند و به هنگامى كه آيات خدا بر آنها خوانده مى شد به خاك مى افتادند و گريه مى كردند، اين پيروان ناخلف سقوط و انحرافشان از فراموش كردن ياد خدا شروع شد.

* * *

از آنجا كه برنامه قرآن در همه جا اين است كه: راه بازگشت به سوى ايمان و حق را باز بگذارد در اينجا نيز بعد از ذكر سرنوشت نسل هاى ناخلف چنين مى گويد: «مگر آنها كه توبه كنند، ايمان آورند و عمل صالح انجام دهند، آنها داخل بهشت مى شوند و كمترين ظلمى به آنها نخواهد شد» (إِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لايُظْلَمُونَ شَيْئاً).

بنابراين، چنان نيست كه اگر كسى يك روز در شهوات غوطهور شود براى هميشه مهر يأس و نوميدى از رحمت خدا بر پيشانى او كوفته شود، بلكه تا نفسى باقى است و انسان در قيد حيات دنيا است، راه بازگشت و توبه باز است.

* * *

1 ـ «سُجَّد» جمع «ساجد» (سجده كننده) و «بُكِىّ» جمع «باكى» (گريه كننده) است.

2 ـ زيرا اگر اشاره به انبياء گذشته باشد، با فعل ممضارع «تُتْلى» كه مربوط به آينده است سازگار نيست مگر اين كه جمله «كانُوا» و مانند آن در تقدير بگيريم كه آن هم خلاف ظاهر است.

3 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.

نكته ها:

▲1 ـ «ادريس» كيست؟

طبق نقل بسيارى از مفسران، «ادريس» جد پدر نوح است.

نام او در تورات «اخنوخ» و در عربى «ادريس» مى باشد كه بعضى آن را از ماده «درس» مى دانند; زيرا او اولين كسى بود كه با قلم خط نوشت.

او علاوه بر مقام نبوت، به علم نجوم و حساب و هيئت احاطه داشت، و نخستين كسى بود كه: طرز دوختن لباس را به انسان ها آموخت.

در مورد اين پيامبر بزرگ، قرآن تنها دو بار ـ آن هم با اشاره هاى كوتاه ـ سخن گفته است، يكى در آيات مورد بحث، و ديگرى در سوره «انبياء» آيات 85 و 86 و در روايات مختلف، شرح مبسوطى درباره زندگى او نوشته اند كه: نمى توان همه آنها را معتبر دانست، به همين دليل ما به اشاره بالا قناعت كرده و از اين بحث مى گذريم.

* * *

2 ـ در حديثى كه در بسيارى از كتب دانشمندان اهل سنت آمده، چنين مى خوانيم: پيامبر هنگامى كه آيه «فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ...» را تلاوت كرد، فرمود: يَكُونُ خَلْفٌ مِنْ بَعْدِ سِتِّيْنَ سَنَةً أَضاعُوا الصَّلوةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواِت فَسَوْفَ يُلْقَوْنَ غَيّاً ثُمَّ يَكُونُ خَلْفٌ يَقْرَئُونَ الْقُرْآنَ لايَعْدُوا تَراقِيْهِمْ، وَ يَقْرَءُ الْقُرآنَ ثَلاثَةٌ مُؤْمِنٌ وَ مُنافِقٌ وَ فاِجٌر:

«بعد از شصت سال، افرادى به روى كار مى آيند كه نماز را ضايع مى كنند و در شهوات غوطهور مى شوند و به زودى نتيجه گمراهى خود را خواهند ديد، و بعد از آنها گروه ديگرى روى كار مى آيند كه قرآن را (با آب و تاب) مى خوانند ولى از شانه هاى آنها بالاتر نمى رود (چون نه از روى اخلاص است و نه براى تدبر و انديشه به خاطر عمل، بلكه از روى ريا و تظاهر است و يا قناعت كردن به الفاظ، و به همين دليل اعمال آنها به مقام قرب خدا بالا نمى رود) در اين دوران سه گروه قارى خواهند بود، مؤمنان، منافقان و فاجران»(1) و مشكل مردم شناسائى آنهاست.

قابل توجه اين كه: اگر مبدأ شصت سال را هجرت پيامبر(صلى الله عليه وآله) بگيريم درست منطبق بر زمانى مى شود كه «يزيد» بر اريكه قدرت نشست و سالار شهيدان امام حسين(عليه السلام) و يارانش شربت شهادت نوشيدند، و بعد از اين، باقيمانده دوران بنى اميه و دوران بنى عباس است كه از اسلام به نامى قناعت كرده بودند و از قرآن به الفاظى و پناه مى بريم به خدا كه ما جزء چنين گروه ناخلفى باشيم.

* * *

 61جَنّاتِ عَدْن الَّتِي وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّهُ كانَ وَعْدُهُ مَأْتِيّاً

62لايَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً إِلاّ سَلاماً وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيها بُكْرَةً وَ عَشِيّاً

63تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ كانَ تَقِيّاً

ترجمه:

61 ـ وارد باغهائى جاودانى مى شوند كه خداوند رحمان بندگانش را به آن وعده داده است، هر چند آن را نديده اند; مسلماً وعده خدا تحقق يافتنى است!

62 ـ در آنجا هرگز گفتار بيهوده اى نمى شنوند; و جز سلام سخنى نيست; و روزى آنان هر صبح و شام، در بهشت مقرّر است.

63 ـ اين همان بهشتى است كه به بندگان پرهيزگار خود، به ارث مى دهيم.

1 ـ تفسير «الميزان»، جلد14، صفحه 84.

تفسير:

▲توصيفى از بهشت

در اين آيات، توصيف بهشت و نعمت هاى بهشتى شده است كه در آيات گذشته از آن ياد شده بود.

نخست بهشت موعود را چنين توصيف مى كند: «باغ هائى است جاودانى كه خداوند رحمان، بندگانش را به آن وعده داده است، و آنها آن را نديده اند» (ولى به آن ايمان دارند) (جَنّاتِ عَدْن الَّتِي وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَيْبِ).

«وعده خدا حتماً تحقق يافتنى است» (إِنَّهُ كانَ وَعْدُهُ مَأْتِيّاً).

قابل توجه اين كه: در آيات گذشته كه سخن از توبه، ايمان و عمل صالح بود و به دنبال آن وعده بهشت، «جَنَّت» به صورت مفرد آمده بود، اما در اينجا به صورت جمع (جَنّات); زيرا بهشت در حقيقت مركب از باغ هاى متعدد و فوق العاده پر نعمتى است كه در اختيار مؤمنان صالح قرار دارد.

توصيف به «عَدْن»، كه به معنى هميشگى و جاودانى است، دليل بر اين است كه: بهشت همچون باغ ها و نعمت هاى اين جهان نيست كه زائل شدنى باشد; زيرا چيزى كه انسان را در رابطه با نعمت هاى بزرگ اين جهان نگران مى سازد، اين است كه: همه آنها سرانجام زوال پذيرند، اما اين نگرانى در مورد نعمت هاى بهشتى وجود ندارد.(1)

كلمه «عِبادَهُ» به معنى بندگان مؤمن خداوند است نه همه بندگان، و تعبير «بِالْغَيْب» كه بعد از آن گفته شده است، يعنى از ديده هاى آنها پنهان است و به آن ايمان دارند، در آيات 29 و 30 سوره «فجر» نيز مى خوانيم: فَادْخُلِى فِى عِبادِى * وَ ادْخُلِى جَنَّتِى: «در سلك بندگانم درآ * و در بهشتم وارد شو»!

اين احتمال نيز، در معنى «بِالْغَيْب» وجود دارد كه نعمت هاى بهشتى آن چنان است كه هيچ چشمى نديده، و هيچ گوشى نشنيده، و حتى به مغزهاى انسان ها، خطور نكرده است، و به كلى از حس و درك ما غائب است، جهانى است برتر، وسيع تر و مافوق اين جهان كه ما تنها شبحى از آن را از دور با چشم جان مى بينيم.

* * *

پس از آن، به يكى ديگر از بزرگترين نعمت هاى بهشتى اشاره كرده، مى گويد: «آنها هرگز در آنجا سخن لغو و بيهوده اى نمى شنوند» (لايَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً).

نه دروغى، نه دشنامى، نه تهمتى، نه زخم زبانى، نه سخريه اى و نه حتى سخن بيهوده اى.

«تنها چيزى كه در آنجا مرتباً به گوش مى خورد، سلام است» (إِلاّ سَلاماً).

«سَلام» به معنى وسيع كلمه كه دلالت بر سلامت روح، فكر، زبان، رفتار و كردار بهشتيان دارد.

سلامى كه آن محيط را، بهشتى كرده و هر گونه اذيت و ايذاء از آن برچيده شده است.

سلامى كه نشانه يك محيط امن و امان، يك محيط مملوّ از صفا، صميميت، پاكى، تقوا، صلح و آرامش است.

در آيات ديگر قرآن نيز، همين حقيقت با تعبيرات مختلفى آمده است، در آيه 73 سوره «زمر» مى خوانيم: وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِينَ:

«خازنان بهشت به هنگام ورود به آنها مى گويند: سلام بر شما، هميشه خوش و خوشحال باشيد، پاك و پاكيزه باشيد، بفرمائيد وارد بهشت شويد، و جاودانه بمانيد»!

در آيه 34 سوره «ق» مى خوانيم: ادْخُلُوها بِسَلام ذلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ:

«با سلام و سلامت وارد آن شويد امروز روز خلود و جاودانى است».

نه تنها فرشتگان بر آنها درود مى فرستند و خود آنها به يكديگر، بلكه خداوند نيز، چنان كه در سوره «يس» آيه 57 آمده، بر آنها سلام مى فرستد: سَلامٌ قَوْلٌ مِنْ رَبّ رَّحِيْم:

«سلام بر شما باد، اين سلامى است از پروردگار مهربان به شما بهشتيان».

آيا محيطى باصفاتر و زيباتر از اين محيط آكنده از سلام و سلامت، وجود دارد.

و به دنبال اين نعمت، به نعمت ديگرى اشاره مى كند، مى گويد: «هر صبح و شام روزى آنها در بهشت در انتظارشان است» ( وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيها بُكْرَةً وَ عَشِيّاً).

اين جمله دو سؤال را برمى انگيزد:

نخست اين كه: مگر در بهشت صبح و شامى وجود دارد؟

پاسخ اين سؤال در روايات اسلامى آمده: گر چه در بهشت همواره نور و روشنائى است اما بهشتيان از كم و زياد شدن نور و نوسان آن شب و روز را تشخيص مى دهند.

سؤال ديگر اين كه: از آيات قرآن به خوبى استفاده مى شود كه بهشتيان هر چه بخواهند از مواهب و روزى ها در اختيارشان هميشه، و در هر ساعت وجود دارد، اين چه رزقى است كه فقط صبح و شام به سراغ آنها مى آيد؟

پاسخ اين سؤال را از حديث لطيفى كه از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شده، مى توان دريافت آنجا كه مى فرمايد: وَ تُعْطِيْهِمْ طُرَفَ الْهَدايا مِنَ اللّهِ لِمَواقِيْتِ الصَّلوةِ الَّتِى كانُوا يُصَلُّوَن فِيْها فِى الدُّنْيا:

«هداياى جالب و نخبه از سوى خداوند بزرگ در اوقاتى كه در اين دنيا نماز مى خواندند، به آنها در بهشت مى رسد».(2)

از اين حديث، استفاده مى شود: اين هداياى ممتاز كه به هيچ وجه نمى توان ماهيت آن را حتى با حدس و تخمين بيان كرد، نعمت هائى است بسيار پرارزش كه علاوه بر نعمت هاى معمول بهشتى، صبح و شام به آنها اهدا مى گردد.

آيا تعبير آيه فوق، و حديثى كه در بالا ذكر شد، دليل بر اين نيست كه: زندگى بهشتيان يكنواخت نمى باشد، بلكه، هر روز و هر صبح و شام موهبت جديد و لطف تازه اى شامل حالشان مى شود؟

و آيا مفهوم اين سخن آن نيست كه: در آنجا سير تكاملى انسان ادامه خواهد داشت هر چند اعمال تازه اى در آنجا انجام نمى دهد؟ ولى با مركبى كه از معتقدات و اعمالش در اين جهان فراهم ساخته، سير تكاملى خود را ادامه خواهد داد.

* * *

پس از توصيف اجمالى بهشت و نعمت هاى مادى و معنوى آن، بهشتيان را در يك جمله كوتاه معرفى كرده، مى گويد: «اين همان بهشتى است كه ما به ارث به بندگان پرهيزگار مى دهيم» (تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ كانَ تَقِيّاً).

و به اين ترتيب، كليد درِ بهشت با تمام آن نعمت ها كه گذشت چيزى جز «تقوا» نيست.

گر چه تعبير به «عِبادِنا» (بندگان ما) اشاره اجمالى به ايمان و تقوا دارد، ولى اينجا جائى نيست كه به اشاره اجمالى اكتفا شود، بلكه، با صراحت بايد اين حقيقت بيان گردد كه: بهشت تنها جاى پرهيزكاران است.

باز در اينجا به كلمه «إِرْث» برخورد مى كنيم كه: معمولاً به اموالى گفته مى شود كه: از كسى به ديگرى بعد از مرگش، انتقال مى يابد، در حالى كه بهشت مال كسى نبوده و ظاهراً انتقالى در كار نيست.

پاسخ اين سؤال را از دو راه مى توان گفت:

1 ـ «ارث» از نظر لغت، به معنى تمليك آمده است و منحصر به انتقال مالى از ميت به بازماندگانش، نمى باشد.

2 ـ در حديثى، از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: ما مِنْ أَحَد إِلاّ وَ لَهُ مَنْزِلٌ فِى الْجَنَّةِ وَ مَنْزِلٌ فِى النّارِ، فَأَمَّا الْكافِرُ فَيَرِثُ اْلُمؤْمِنَ مَنْزِلَهُ مِنَ النّارِ، وَ الْمُؤْمِنُ يَرِثُ الْكافِرَ مَنْزِلَهُ مِنَ الْجَنَّةِ:

«هر كس، بدون استثناء منزلگاهى در بهشت و منزلگاهى در دوزخ دارد، كافران منزلگاه دوزخى مؤمنان را به ارث مى برند، و مؤمنان جايگاه بهشتى كافران را»!(3)

ذكر اين نكته نيز لازم است كه: «وراثت» به آن معنى كه در حديث آمده بر اساس پيوندهاى نسبى نيست، بلكه، بر اثر پيوند مكتبى و عملى و تقوا است.

از شأن نزولى كه بعضى از مفسران در آيه فوق، نقل كرده اند نيز همين معنى استفاده مى شود كه: يكى از مشركان به نام «عاص بن وائل» مزد كارگر خود را (كه گويا مرد مسلمانى بوده است) نپرداخت، و به طعنه گفت: اگر آنچه محمّد مى گويد، حق باشد ما از هر كس به نعمت هاى بهشت سزاوارتريم، در همانجا مزد اين كارگر را به طور كامل خواهم پرداخت! آيه فوق نازل شد و گفت: «اين بهشت مخصوص بندگان با تقوا است».

* * *

 64وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلاّ بِأَمْرِ رَبِّكَ لَهُ ما بَيْنَ أَيْدِينا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَيْنَ ذلِكَ وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيّاً

65رَبُّ السَّماواتِ وَ الاْ َرْضِ وَ ما بَيْنَهُما فَاعْبُدْهُ وَ اصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيّاً

ترجمه:

64 ـ (جبرئيل به پيامبر عرض كرد:) ما جز به فرمان پروردگار تو، نازل نمى شويم; آنچه پيش روى ما، و پشت سر ما، و آنچه ميان اين دو مى باشد، همه از آن او است; و پروردگارت هرگز فراموشكار نبوده (و نيست)!

65 ـ همان پروردگار آسمان ها و زمين، و آنچه ميان آن دو قرار دارد! او را پرستش كن، و در راه عبادتش شكيبا باش! آيا مثل و مانندى براى او مى يابى؟!

شأن نزول:

جمعى از مفسران در شأن نزول آيات فوق، چنين آورده اند: چند روزى، وحى قطع شد، و «جبرئيل» پيك وحى الهى به سراغ پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيامد، هنگامى كه اين مدت سپرى گشت و «جبرئيل» بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) نازل شد، به او فرمود: چرا دير كردى؟ من بسيار مشتاق تو بودم.

جبرئيل گفت، من به تو مشتاق ترم! ولى من بنده اى مأمورم هنگامى كه مأمور شوم مى آيم و هنگامى كه دستور نداشته باشم خوددارى مى كنم.(4)

* * *

1 ـ «عَدْن» در لغت به معنى «اقامت» است و در اينجا اين مفهوم را مى رساند كه ساكنان آن هميشه در آن «مقيم» خواهند بود.

2 ـ تفسير «روح المعانى»، جلد 16، صفحه 103.

3 ـ «نور الثقلين»، جلد 2، صفحه 31 (در اين زمينه در جلد ششم تفسير «نمونه»، صفحه 177 نيز بحث كرده ايم).

4 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 6، صفحه 4168 ـ و تفسير «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث (با كمى تفاوت).

تفسير:

▲بندگانيم جان و دل بر كف

گر چه براى اين آيات، شأن نزول خاصى است كه در بالا ذكر شد، ولى اين، مانع از آن نخواهد بود كه: پيوند و ارتباطى منطقى با آيات گذشته داشته باشد; چرا كه تأكيدى است بر اين كه: هر چه جبرئيل در آيات پيشين آورده، همه بى كم و كاست از ناحيه خدا است، و چيزى از خود او نيست.

نخستين آيه از زبان پيك وحى مى گويد: «ما جز به فرمان پروردگار تو نازل نمى شويم» (وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلاّ بِأَمْرِ رَبِّكَ).

همه چيز از او است و ما بندگانيم جان و دل بر كف «آنچه پيش روى ما و آنچه پشت سر ما، و آنچه در ميان اين دو است همه از آن او است» (لَهُ ما بَيْنَ أَيْدِينا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَيْنَ ذلِكَ).

خلاصه آينده، گذشته و حال، اينجا و آنجا و همه جا، دنيا و آخرت و برزخ همه، متعلق به ذات پاك پروردگار است.

و اين را نيز بدان كه: «پروردگارت فراموشكار نبوده و نيست» (وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيّاً).

بعضى از مفسران براى جمله «لَهُ ما بَيْنَ أَيْدِينا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَيْنَ ذلِكَ» تفسيرهاى متعددى كه احياناً بالغ بر يازده تفسير مى شود، ذكر كرده اند، ولى آنچه در بالا آورديم از همه مناسب تر به نظر مى رسد.

* * *

سپس اضافه مى كند: اينها همه به فرمان پروردگار تو است «پروردگار آسمان ها و زمين و آنچه در ميان اين دو قرار دارد» (رَبُّ السَّماواتِ وَ الاْ َرْضِ وَ ما بَيْنَهُما).

حال كه چنين است و همه خطوط به او منتهى مى شود، «تنها او را پرستش كن» (فَاعْبُدْهُ).

عبادتى توأم با توحيد و اخلاص، و از آنجا كه در اين راه ـ راه بندگى، اطاعت و عبادت خالصانه خدا ـ مشكلات و سختى ها فراوان است، اضافه مى كند: «و در راه عبادت او صابر و شكيبا باش» (وَ اصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ).

و در آخرين جمله مى گويد: «آيا مثل و مانندى براى خداوند پيدا مى كنى»؟ (هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيّاً).

اين جمله، در حقيقت دليلى است بر آنچه در جمله قبل آمده، يعنى مگر براى ذات پاكش شريك و مانندى هست كه دست به سوى او دراز كنى و او را پرستش نمائى؟!

كلمه «سَمِىّ» گرچه به معنى «هم نام» است، ولى روشن است: منظور در اينجا تنها نام نيست، بلكه محتواى نام است، يعنى آيا كسى غير از خدا، خالق، رازق، محيى، مميت، عالم و قادر به همه چيز و بر همه چيز، پيدا خواهى كرد؟

* * *

66وَ يَقُولُ الاِْنْسانُ أَ إِذا ما مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَيّاً

67أَ وَ لا يَذْكُرُ الاِْنْسانُ أَنّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ يَكُ شَيْئاً

68فَوَ رَبِّكَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّياطِينَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِيّاً

69ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ كُلِّ شِيعَة أَيُّهُمْ أَشَدُّ عَلَى الرَّحْمنِ عِتِيّاً

70ثُمَّ لَنَحْنُ أَعْلَمُ بِالَّذِينَ هُمْ أَوْلى بِها صِلِيّاً

ترجمه:

66 ـ و انسان مى گويد: «آيا پس از مردن، زنده (از قبر) بيرون خواهم آمد»؟!

67 ـ آيا انسان به خاطر نمى آورد كه ما پيش از اين او را آفريديم در حالى كه چيزى نبود؟!

68 ـ سوگند به پروردگارت كه همه آنها را همراه با شياطين در قيامت جمع مى كنيم; سپس همه را ـ در حالى كه به زانو در آمده اند ـ گرداگرد جهنم حاضر مى سازيم.

69 ـ سپس از هر گروه و جمعيتى، كسانى را كه در برابر خداوند رحمان از همه سركش تر بوده اند، جدا مى كنيم.

70 ـ بعد از آن، ما به خوبى از كسانى كه براى سوختن در آتش سزاوارترند، آگاه تريم!

شأن نزول:

آيات نخست، ـ طبق گفته جمعى از مفسران ـ در مورد «اُبَىّ بن خلف» يا «وليد بن مغيره» نازل شده كه قطعه استخوان پوسيده اى را در دست گرفته بودند، آن را با دست خود نرم مى كردند و در برابر باد مى پاشيدند، تا هر ذره اى از آن به گوشه اى پراكنده گردد، و مى گفتند، محمّد را بنگريد كه گمان مى كند: خداوند ما را بعد از مردن و پوسيده شدن استخوان هايمان مثل اين استخوان، بار ديگر زنده مى كند، چنين چيزى ابداً ممكن نيست!

اين آيات نازل شد، و پاسخ دندان شكنى به آنها گفت، پاسخى كه براى همه انسان ها در همه قرون و اعصار، مفيد و آموزنده است.

تفسير:

▲توصيفى از دوزخيان

در آيات گذشته، بحث هاى قابل ملاحظه اى درباره رستاخيز، بهشت و دوزخ به ميان آمد، آيات مورد بحث نيز، در همين زمينه سخن مى گويد.

در آيه نخست، گفتار منكران معاد را چنين بازگو مى كند: «انسان مى گويد: آيا هنگامى كه من مردم، در آينده زنده مى شوم، و سر از قبر برمى دارم»؟! (وَ يَقُولُ الاِْنْسانُ أَ إِذا ما مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَيّاً).

البته اين استفهام، يك استفهام انكارى است، يعنى چنين چيزى امكان ندارد اما تعبير به «انسان» (مخصوصاً با الف و لام جنس) با اين كه مناسب بود به جاى آن «كافر» گفته شود، شايد از اين روست كه: اين سؤال در طبع هر انسانى در ابتدا كم و بيش نهفته است كه، با شنيدن مسأله «زندگى بعد از مرگ» فوراً علامت استفهامى در ذهن او ترسيم مى شود.

* * *

و بلافاصله با همان لحن و تعبير، به آن پاسخ مى گويد كه: «آيا انسان اين واقعيت را به ياد نمى آورد كه ما او را پيش از اين آفريديم، و او ابداً چيزى نبود»؟! (أَ وَ لا يَذْكُرُ الاِْنْسانُ أَنّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ يَكُ شَيْئاً).

تعبير به «الإِنْسان» در اينجا نيز ممكن است اشاره به اين نكته باشد كه: انسان با آن استعداد و هوش خداداد نبايد در برابر چنين سؤالى خاموش بنشيند، بايد خودش با يادآورى خلقت نخستين، به آن پاسخ گويد و گرنه حقيقت «انسانيت» خود را به كار نگرفته است.

اين آيات مانند بسيارى از آيات مربوط به معاد، تكيه روى معاد جسمانى دارد، و الا اگر بنا بود تنها روح باقى بماند و بازگشت جسم به زندگى مطرح نباشد، نه آن سؤال جا داشت، و نه اين پاسخ.

به هر حال، اين منطق را كه قرآن براى اثبات معاد در اينجا به كار گرفته در مواردى ديگر از قرآن نيز آمده است، از جمله در اواخر سوره «يس» كه با همين تعبير «انسان» مطرح شده: أَ وَ لَمْ يَرَ الاِْنْسانُ أَنّا خَلَقْناهُ مِنْ نُطْفَة فَإِذا هُوَ خَصِيمٌ مُبِينٌ * وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِيَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظامَ وَ هِيَ رَمِيمٌ * قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّة وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْق عَلِيمٌ:

«آيا انسان نمى انديشد كه: ما او را از نطفه آفريده ايم، و سپس اين نطفه ناچيز به انسانى سخنگو كه از خود دفاع مى كند، تغيير شكل يافت * اما با اين حال، اين انسان مثلى براى ما زد و آفرينش خود را به كلى فراموش كرد، و گفت: چه كسى است كه استخوان هاى پوسيده را بار ديگر زنده كند؟ * بگو: همان خدائى كه او را نخستين بار آفريده، زنده خواهد كرد، و او به همه مخلوقات خود دانا است».(1)-(2)

بعضى از مفسران، در اينجا سؤالى مطرح كرده اند كه: اگر اين دليل درست است كه هر كس كارى را انجام داد، قدرت دارد مانند آن را نيز انجام بدهد، پس چرا ما كارهائى را انجام مى دهيم و گاه نمى توانيم عين همان را تكرار كنيم؟ مثلاً گاهى قطعه شعرى بسيار عالى مى سرائيم و يا خط بسيار زيبائى مى نويسيم، اما بعداً هر چه تلاش مى كنيم، مثل آن را نمى توانيم انجام دهيم.

پاسخى را كه ما براى اين سؤال انتخاب كرده ايم اين است: درست است كه ما اعمال خود را از روى اراده و اختيار انجام مى دهيم، ولى گاهى يك سلسله امور غير اختيارى در بعضى از ويژگى هاى افعال ما اثر مى گذارد، لرزش نامحسوس دست ما، گاه در شكل دقيق حروف مؤثر است، و از اين گذشته، قدرت و استعداد ما هميشه يكسان نيست، گاه عواملى پيش مى آيد كه: تمام نيروى درونى ما را بسيج مى كند، و ما مى توانيم به اصطلاح شاهكارى بيافرينيم، ولى گاه عوامل محركه ضعيف است و تمام نيروى ما بسيج نمى شود، به همين دليل، كار مرتبه دوم به خوبى مرتبه اول انجام نمى گيرد.

ولى خداوندى كه قدرتش بى انتها است، اين گونه مسائل براى او مطرح نيست، هر كارى را انجام دهد عين آن را بى كم و كاست مى تواند تكرار كند.

* * *

در آيه بعد، با لحن بسيار قاطع، منكران معاد و گنهكاران بى ايمان را تهديد مى كند، و مى گويد: «قسم به پروردگارت كه ما همه آنها را با شياطينى كه آنان را وسوسه مى كردند، و يا معبودشان بودند، محشور مى كنيم» (فَوَ رَبِّكَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّياطِينَ).

«سپس همه آنها را گرداگرد جهنم در حالى كه به زانو درآمده اند حاضر مى كنيم» (ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِيّاً).

اين آيه نشان مى دهد: دادگاه افراد بى ايمان و گنهكار در نزديكى جهنم است!.

تعبير «جِثِيّاً» (با توجه به اين كه «جِثِىّ» جمع «جاثى» به معنى كسى است كه بر سر زانو نشسته) شايد اشاره به ضعف، ناتوانى، ذلت و زبونى آنها باشد، گوئى قدرت ندارند بر سر پا بايستند، البته اين كلمه معانى ديگرى هم دارد: از جمله اين كه: بعضى «جِثِىّ» را به معنى «گروه، گروه» تفسير كرده اند، و بعضى به معنى انبوه و متراكم بر روى هم، همانند خاك ها و سنگ ها، ولى تفسير اول مناسب تر و مشهورتر است.

* * *

و از آنجا كه اولويت ها در آن دادگاه عدل منظور مى شود، در آيه بعد مى گويد: ما اول به سراغ سركش ترين و ياغى ترين افراد مى رويم، «ما از هر گروه و جمعيتى افرادى را كه از همه در برابر خداوند رحمان سركش تر بودند جدا مى كنيم» (ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ كُلِّ شِيعَة أَيُّهُمْ أَشَدُّ عَلَى الرَّحْمنِ عِتِيّاً).(2)

همان بى شرمانى كه حتى مواهب خداى «رحمان» را به دست فراموشى سپردند و در برابر ولى نعمت خود به گستاخى، طغيان و ياغى گرى برخاستند، آرى، اينها از همه، به آتش دوزخ سزاوارترند!

* * *

باز روى اين معنى تأكيد كرده مى گويد: «ما به خوبى از كسانى كه براى سوختن در آتش اولويت دارند آگاهيم» (ثُمَّ لَنَحْنُ أَعْلَمُ بِالَّذِينَ هُمْ أَوْلى بِها صِلِيّاً).

دقيقاً آنها را انتخاب مى كنيم و در اين انتخاب هيچ گونه اشتباهى رخ نخواهد داد.

«صِلِىّ» مصدر است كه هم به معنى روشن كردن آتش، و هم چيزى را كه با آتش مى سوزانند آمده است.

* * *

 71وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلاّ وارِدُها كانَ عَلى رَبِّكَ حَتْماً مَقْضِيّاً

72ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظّالِمِينَ فِيها جِثِيّاً

ترجمه:

71 ـ و همه شما (بدون استثنا) وارد جهنم مى شويد; اين امرى است قطعى بر پروردگارت!

72 ـ سپس آنها را كه تقوا پيشه كردند از آن رهائى مى بخشيم; و ظالمان را ـ در حالى كه به زانو در آمده اند ـ در آن رها مى سازيم.

تفسير:

▲همه وارد جهنم مى شوند؟!

آيات فوق نيز، ادامه بحث در ويژگى هاى رستاخيز و پاداش و كيفر است.

نخست، به مطلبى كه شايد شنيدنش براى غالب مردم شگفت انگيز باشد اشاره كرده مى گويد: «همه شما بدون استثنا وارد جهنم مى شويد» (وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلاّ وارِدُها).

«اين امرى است حتمى و فرمانى است قطعى از پروردگارتان» (كانَ عَلى رَبِّكَ حَتْماً مَقْضِيّاً).

* * *

«سپس آنها كه تقوا پيشه كردند را از آن نجات مى دهيم، و ظالمان و ستمگران را در حالى كه از ضعف و ذلت به زانو در آمده اند در آن رها مى كنيم» (ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظّالِمِينَ فِيها جِثِيّاً).

* * *

در تفسير اين دو آيه ميان مفسران گفتگوى دامنه دارى است، بر اساس اين كه منظور از «ورود» در جمله «وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلاّ وارِدُها» چيست؟

بعضى از مفسران معتقدند: «ورود» در اينجا به معنى نزديك شدن و اشراف پيدا كردن است، يعنى همه مردم، خوبان و بدان، بدون استثنا براى حسابرسى يا براى مشاهده سرنوشت نهائى بدكاران، به كنار جهنم مى آيند، سپس خداوند پرهيزگاران را رهائى مى بخشد و ستمگران را در آن رها مى كند.

آنها براى اين تفسير به آيه 23 سوره «قصص» استدلال مى كنند: وَ لَمّا وَرَدَ ماءَ مَدْيَنَ...: «هنگامى كه موسى كنار آب مدين رسيد...» كه در اينجا نيز ورود به همان معنى است.

تفسير دومى كه اكثر مفسران آن را انتخاب كرده اند اين است كه: «ورود» در اينجا به معنى دخول است و به اين ترتيب، همه انسان ها بدون استثناء، نيك و بد، وارد جهنم مى شوند، منتها دوزخ بر نيكان سرد و سالم خواهد بود همان گونه كه آتش نمرود بر ابراهيم(عليه السلام) (يا نارُ كُونِى بَرْداً وَ سَلاماً عَلى إِبْراهِيْمَ);(3) چرا كه آتش با آنها سنخيت ندارد، گوئى از آنان دور مى شود و فرار مى كند، و هر جا آنها قرار مى گيرند خاموش مى گردد، ولى دوزخيان كه تناسب با آتش دوزخ دارند همچون ماده قابل اشتعالى كه به آتش برسد، فوراً شعلهور مى شوند.

قطع نظر از اين كه فلسفه اين كار چيست كه بعداً به خواست خدا شرح خواهيم داد، بدون شك ظاهر آيه فوق، با تفسير دوم هماهنگ است; زيرا معنى اصلى ورود، دخول است، و غير آن نياز به قرينه دارد.

علاوه بر اين، جمله: ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا: «سپس پرهيزگاران را نجات مى دهيم» همچون جمله: نَذَرُ الظّالِمِينَ فِيها: «ستمگران را در آن وا مى گذاريم» همه، شاهد براى اين معنى است.

به علاوه روايات متعددى در تفسير آيه رسيده است كه: اين معنى را كاملاً تقويت مى كند:

از جمله از «جابر بن عبداللّه انصارى» چنين نقل شده كه: شخصى از او درباره اين آيه پرسيد، «جابر» با هر دو انگشت به دو گوشش اشاره كرد و گفت: مطلبى با اين دو گوش خود از پيامبر(صلى الله عليه وآله) شنيدم كه اگر دروغ بگويم هر دو كر باد! مى فرمود: الوُرُودُ الدُّخُولُ، لايَبْقى بَرٌّ وَ لا فاجِرٌ إِلاّ يَدْخُلُها فَيَكُونُ عَلَى الْمُؤْمِنِيْنَ بَرْداً وَ سَلاماً كَما كانَتْ عَلى إِبْراهِيْمَ حَتّى أَنَّ لِلْنّارِ ـ أَوْ قالَ لِجَهَنَّمَ ـ ضَجِيْجاً مِنْ بَرْدِها، ثُمَّ يُنَجِّى اللّهُ الَّذِيْنَ اتَّقُوا وَ يَذَرُ الظّالِمِيْنَ فِيْها جِثِيّاً:

«ورود در اينجا به معنى دخول است هيچ نيكوكار و بدكارى نيست مگر اين كه داخل جهنم مى شود، آتش در برابر مؤمنان سرد و سالم خواهد بود، همان گونه كه بر ابراهيم(عليه السلام) بود، تا آنجا كه آتش ـ يا جهنم ـ (ترديد از جابر است) از شدت سردى فرياد مى كشد، سپس خداوند پرهيزگاران را رهائى مى بخشد و ظالمان را در آن ذليلانه رها مى كند».(4)

در حديث ديگرى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: تَقُولُ النّارُ لِلْمُؤْمِنِ يَوْمَ الْقِيامَهِ جُزْ، يا مُؤْمِنُ! فَقَدْ أَطْفَأَ نُورُكَ لَهَبِى: «آتش به فرد با ايمان در روز قيامت مى گويد: زودتر از من بگذر كه نورت، شعله مرا خاموش كرد»!(5)

اين معنى از بعضى ديگر از روايات نيز استفاده مى شود.

تعبير پر معنائى كه درباره «پل صراط» در روايات آمده كه آن بر روى جهنم كشيده شده، از مو باريك تر و از شمشير تيزتر است نيز شاهد و گواه ديگرى بر اين تفسير است.(6)

اما اين كه بعضى مى گويند: آيه 101 سوره «انبياء»: أُولئِكَ عَنْها مُبْعَدُونَ: «آنها (مؤمنان) از آتش دور خواهند بود» دليل بر تفسير اول است، صحيح به نظر نمى رسد; زيرا اين آيه مربوط به جايگاه دائمى و قرارگاه هميشگى مؤمنان است، حتى در آيه بعد از آن مى خوانيم: لايَسْمَعُونَ حَسِيْسَها: «مؤمنان حتى صداى شعله هاى آتش را نمى شنوند».

«اگر ورود در آيه مورد بحث، به معنى نزديك شدن باشد، نه با كلمه «مُبْعَدُون» سازگار است و نه با جمله «لايَسْمَعُونَ حَسِيْسَها».

* * *

1 ـ يس، آيات 77 تا 79.

2 ـ در زمينه اين دليل، در جلد ششم تفسير «نمونه»، صفحه 144 تحت عنوان «كوتاه ترين استدلال براى معاد» بحث كرده ايم (و همچنين در جلد دوازدم تفسير «نمونه»، صفحه 152 به بعد).

2 ـ «شِيعَة»، در اصل لغت به معنى گروهى است كه با هم براى انجام كارى تعاون مى كنند، و انتخاب اين تعبير در آيه فوق، ممكن است اشاره به اين باشد كه اين گمراهان بى ايمان در طريق طغيان و سركشى با يكديگر، همكارى داشتند و ما نخست به حساب آن گروه مى رسيم كه از همه سركش تر بودند.

3 ـ انبياء، آيه 69.

4 و 5 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحات 353 و 354.

6 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 572، ذيل آيه «إن ربك لبا المرصاد» (فجر ـ 14).

▲پاسخ به يك سؤال

تنها سؤالى كه در اينجا باقى مى ماند اين است كه: فلسفه اين كار از نظر حكمت پروردگار چيست؟ به علاوه آيا مؤمنان از اين كار آزار و عذابى نمى بينند؟

پاسخ اين سؤال كه از هر دو جنبه در روايات اسلامى وارد شده است، با كمى دقت روشن مى شود:

در حقيقت مشاهده دوزخ و عذاب هاى آن، مقدمه اى خواهد بود كه مؤمنان از نعمت هاى خداداد بهشت، حداكثر لذت را ببرند; چرا كه «قدر عافيت را كسى داند كه به مصيبتى گرفتار آيد» (وَ بِالأَضْدادِ تُعْرَفُ الاْ َشْياءُ).

در اينجا مؤمنان گرفتار مصيبت نمى شوند، بلكه تنها صحنه مصيبت را مشاهده مى كنند و همان گونه كه در روايات فوق خوانديم، آتش بر آنها سرد و سالم مى شود و نور آنها شعله آتش را تحت الشعاع قرار مى دهد.

به علاوه آنها چنان سريع و قاطع از آتش مى گذرند كه كمترين اثرى در آنها نمى تواند داشته باشد، همان گونه كه در حديثى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شده: يَرِدُ النّاسُ النّارَ ثُمَّ يَصْدُرُونَ بِأَعْمالِهِمْ فَأَوَّلُهُمْ كَلَمْعِ الْبَرْقِ، ثُمَّ كَمَرِّ الرِّيْحِ، ثُمَّ كَحُضْرِ الْفَرَسِ، ثُمَّ كَالرّاكِبِ، ثُمَّ كَشَدِّ الرَّجُلِ، ثُمَّ كَمَشْيِهِ:

«مردم همگى وارد آتش (دوزخ) مى شوند، سپس بر حسب اعمالشان از آن بيرون مى آيند، بعضى همچون برق، سپس كمتر از آن همچون گذشتن تندباد، بعضى همچون دويدن شديد اسب، بعضى همچون سوار معمولى، بعضى همچون پياده اى كه تند مى رود، و بعضى همچون كسى كه معمولى راه مى رود».(1)

و از اين گذشته، دوزخيان نيز از مشاهده اين صحنه كه بهشتيان با چنان سرعتى مى گذرند و آنها مى مانند، مجازات بيشترى مى بينند، و به اين ترتيب پاسخ هر دو سؤال روشن مى شود.

* * *

 73وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّنات قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا أَيُّ الْفَرِيقَيْنِ خَيْرٌ مَقاماً وَ أَحْسَنُ نَدِيّاً

74وَ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْن هُمْ أَحْسَنُ أَثاثاً وَ رِءْياً

75قُلْ مَنْ كانَ فِي الضَّلالَةِ فَلْيَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَدّاً حَتّى إِذا رَأَوْا ما يُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذابَ وَ إِمَّا السّاعَةَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَكاناً وَ أَضْعَفُ جُنْداً

76وَ يَزِيدُ اللّهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدىً وَ الْباقِياتُ الصّالِحاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَواباً وَ خَيْرٌ مَرَدّاً

ترجمه:

73 ـ و هنگامى كه آيات روشن ما بر آنان خوانده مى شود، كافران به مؤمنان مى گويند: «كدام يك از دو گروه (ما و شما) جايگاهش بهتر، و جلسات انسش زيباتر، است»؟!

74 ـ چه بسيار اقوامى را پيش از آنان نابود كرديم كه هم مال و ثروتشان از آنها بهتر بود، و هم ظاهرشان آراسته تر!

75 ـ بگو: «كسى كه در گمراهى است، بايد خداوند به او مهلت دهد تا زمانى كه وعده الهى را با چشم خود ببينند: يا عذاب (اين دنيا)، يا (عذاب) قيامت! (آن روز) خواهند دانست چه كسى جايش بدتر، و لشكرش ناتوان تر است»؟!

76 ـ (اما) كسانى كه در راه هدايت گام نهادند، خداوند بر هدايتشان مى افزايد; و آثار شايسته اى كه (از انسان) باقى مى ماند، ثوابش در پيشگاه پروردگارت بهتر، و عاقبتش خوب تر است!

تفسير:

به دنبال بحثى كه در آيات قبل، پيرامون ظالمان بى ايمان شد، در آيات مورد بحث، گوشه اى از منطق و سرنوشت آنها را شرح مى دهد.

مى دانيم نخستين گروهى كه به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) ايمان آوردند، مستضعفان پاكدلى بودند كه دستشان از مال و منال دنيا تهى بود، همان گروه محروم و مظلومى كه آئين هاى الهى براى نجات آنان، از چنگال ظالمان و ستمگران آمده، مردان و زنان بلند همت و با ايمانى همچون بلال، سلمان، عمار، خَبّاب، سميه و امثال آنها.

از آنجا كه معيار ارزش در جامعه جاهلى آن زمان ـ همچون هر جامعه جاهلى ديگر ـ همان زر و زيور و پول و مقام و هيأت ظاهر بود، ثروتمندان ستمكار همچون «نضر بن حارث» و امثال وى، بر گروه مؤمنان فقير، فخرفروشى كرده، مى گفتند: نشانه شخصيت ما با ما است، و نشانه عدم شخصيت شما همان فقر و محروميتتان است!.

اين خود دليل بر حقانيت ما، و عدم حقانيت شما است!.

چنان كه قرآن در نخستين آيه مورد بحث، مى گويد: «هنگامى كه آيات روشن ما بر آنها خوانده شود، كافران مغرور و ستمگر، به كسانى كه ايمان آورده اند مى گويند: كدام يك از دو گروه ما و شما، جايگاهش بهتر، جلسات انس و مشورتش زيباتر، و بذل و بخشش او بيشتر است»؟ (وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّنات قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا أَيُّ الْفَرِيقَيْنِ خَيْرٌ مَقاماً وَ أَحْسَنُ نَدِيّاً).

مخصوصاً در روايات اسلامى مى خوانيم: اين گروه اشرافى و مترف، زيباترين لباس هايشان را مى پوشيدند و زينت مى كردند، جلو ياران رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) راه مى رفتند، و نگاه تحقير و تمسخرآميز به آنها مى كردند، آرى، اين است راه و رسم اين طبقه در هر عصر و زمان.

«نَدِىّ» در اصل از «نَدْى» به معنى رطوبت گرفته شده است، و سپس به معنى افراد فصيح و سخنگو آمده.

چرا كه يكى از شرائط قدرت بر تكلم، داشتن آب دهان به قدر كافى است و از آن پس، «ندا» به معنى مجالست و سخن گفتن آمده.

و حتى مجلسى را كه جمعى در آن براى انس جمع مى شوند، يا به مشورت مى نشينند «نادى» گفته مى شود، و «دار الندوه» كه محلى بود در «مكّه» و سران در آنجا جمع مى شدند و مشورت مى كردند، از همين معنى گرفته شده است.

ضمناً، از سخاوت، بذل و بخشش، گاه به «ندى» تعبير مى كنند(2)، آيه فوق ممكن است اشاره به همه اينها باشد، يعنى مجلس انس ما از شما زيباتر، پول و ثروت و زرق و برق و لباسمان جالب تر، و سخنان و اشعار فصيح و بليغمان بهتر و رساتر است!.

* * *

ولى قرآن با بيانى كاملاً مستدل، و در عين حال قاطع و كوبنده، به آنها چنين پاسخ مى گويد: اينها گويا تاريخ گذشته بشر را فراموش كرده اند: «اقوام بى شمارى پيش از آنها بود كه هم مال، ثروت و وسائل زندگانيشان از اينها بهتر بود و هم منظره و ظاهرشان آراسته تر، اما ما اين گروه ستمكار را نابود كرديم و از ميان برداشتيم»(وَ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْن هُمْ أَحْسَنُ أَثاثاً وَ رِءْياً).(3)

آيا پول و ثروت آنها و مجالس پر زرق و برق، لباس هاى فاخر و چهره هاى زيبايشان توانست، جلو عذاب الهى را بگيرد؟

اگر اينها دليل بر شخصيت و مقامشان در پيشگاه خدا بود، چرا به چنان سرنوشت شومى گرفتار شدند؟!

زرق و برق دنيا آن چنان ناپايدار است كه با نسيم مختصرى نه تنها دفترش به هم مى خورد، بلكه گاهى طومارش درهم پيچيده مى شود.

«قَرْن» ـ همان گونه كه در گذشته (جلد پنج صفحه 156) گفته ايم ـ معمولاً به معنى يك زمان طولانى است، ولى چون از ماده «اقتران» به معنى نزديكى گرفته شده است، به قوم و جمعيتى كه در يك زمان جمع اند نيز گفته مى شود.

* * *

سپس هشدار ديگرى به آنها مى دهد كه: به آنها بگو گمان نكنيد اى ستمگران بى ايمان، اين مال و ثروت شما مايه رحمت است، بلكه چه بسا، اين دليل عذاب الهى باشد: «كسى كه در گمراهى است و اصرار بر ادامه اين راه دارد، خداوند به او مهلت مى دهد، و اين زندگى مرفه همچنان ادامه مى يابد» (قُلْ مَنْ كانَ فِي الضَّلالَةِ فَلْيَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَدّاً).

«تا زمانى كه وعده هاى الهى را با چشم خود ببينند: يا عذاب اين دنيا يا عذاب آخرت» (حَتّى إِذا رَأَوْا ما يُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذابَ وَ إِمَّا السّاعَةَ).

«آن روز است كه خواهند دانست، چه كسى مكان و مجلسش بدتر و چه كسى لشكرش ناتوان تر است» (فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَكاناً وَ أَضْعَفُ جُنْداً).

در حقيقت اين گونه افراد منحرف، كه ديگر قابل هدايت نيستند (توجه داشته باشيد، قرآن مى گويد: «مَنْ كانَ فِي الضَّلالَةِ» كه اشاره به استمرار در گمراهى است) براى اين كه دردناكترين مجازات الهى را ببينند، گاهى خداوند آنها را در نعمت ها غوطهور مى سازد، كه هم مايه غرور و غفلتشان مى شود، و هم عذاب الهى سلب نعمت ها را دردناكتر مى كند، اين همان چيزى است كه در بعضى از آيات قرآن، به عنوان مجازات «استدراج» ذكر شده است.(4)

جمله «فَلْيَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَدّاً» گر چه به صورت امر است، ولى در معنى خبر مى باشد، و مفهوم آن اين است كه: خداوند به آنها مهلت و ادامه نعمت مى دهد.

بعضى از مفسران نيز، آن را به همان معنى امر كه در اينجا به مفهوم نفرين يا به معنى لزوم چنين رفتارى بر خدا است تفسير كرده اند، ولى تفسير اول نزديك تر به نظر مى رسد.

كلمه «عذاب» در آيه فوق، به قرينه اين كه: در مقابل «الساعة» قرار گرفته اشاره به مجازات هاى الهى در عالم دنيا است، مجازات هائى همچون طوفان نوح، زلزله و سنگ هاى آسمانى كه بر قوم لوط نازل شد، يا مجازات هائى كه به وسيله مؤمنان و رزمندگان جبهه حق، بر سر آنان فرود مى آيد، چنان كه در سوره «توبه» آيه 14 مى خوانيم: قاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللّهُ بِأَيْدِيكُمْ: «با آنان پيكار كنيد كه خداوند آنها را با دست شما مجازات مى كند».

و «الساعة» در اينجا يا به معنى پايان دنيا است، يا عذاب الهى در قيامت (معنى دوم مناسب تر به نظر مى رسد).

* * *

اين عاقبت و سرنوشت ستمگران و فريفته گان زرق و برق و لذات دنيا است «اما كسانى كه در راه هدايت گام نهادند خداوند بر هدايتشان مى افزايد» (وَ يَزِيدُ اللّهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدىً).

بديهى است هدايت درجاتى دارد، هنگامى كه درجات نخستين آن به وسيله انسان پيموده شود، خداوند دست او را مى گيرد، و به درجات عالى تر مى برد، و همچون درخت بارورى كه هر روز مرحله تازه اى از رشد و تكامل را مى پيمايد، اين هدايت يافتگان نيز در پرتو ايمان و اعمال صالحشان هر روز به مراحل بالاترى گام مى نهند.

در پايان آيه، به آنها كه بر زيورهاى زودگذرشان در دنيا تكيه كرده، و آن را وسيله تفاخر بر ديگران قرار داده اند، پاسخ مى دهد كه: «آثار و اعمال صالحى كه از انسان باقى مى ماند، در پيشگاه پروردگار تو، ثوابش بيشتر و عاقبتش ارزشمندتر است» (وَ الْباقِياتُ الصّالِحاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَواباً وَ خَيْرٌ مَرَدّاً).(5)

* * *

 77أَ فَرَأَيْتَ الَّذِي كَفَرَ بِآياتِنا وَ قالَ لاَ ُوتَيَنَّ مالاً وَ وَلَداً

78أَطَّلَعَ الْغَيْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً

79كَلاّ سَنَكْتُبُ ما يَقُولُ وَ نَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذابِ مَدّاً

80وَ نَرِثُهُ ما يَقُولُ وَ يَأْتِينا فَرْداً

81وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزّاً

82كَلاّ سَيَكْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ وَ يَكُونُونَ عَلَيْهِمْ ضِدّاً

ترجمه:

77 ـ آيا ديدى كسى را كه به آيات ما كافر شد، و گفت: «اموال و فرزندان فراوانى به من داده خواهد شد»؟!

78 ـ آيا او از غيب آگاه گشته، يا نزد خدا عهد و پيمانى گرفته است؟!

79 ـ هرگز چنين نيست! ما به زودى آنچه را مى گويد مى نويسيم و عذاب را بر او مستمر خواهيم داشت!

80 ـ آنچه را او مى گويد از او به ارث مى بريم، و به صورت تنها نزد ما خواهد آمد!

81 ـ و آنان غير از خدا، معبودانى را براى خود برگزيدند تا مايه عزتشان باشد! (چه پندار خامى!)

82 ـ هرگز (چنين نيست!) به زودى (معبودها) منكر عبادت آنان خواهند شد; (بلكه) بر ضدشان قيام مى كنند.

1 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 353.

2 ـ «مفردات راغب»، ماده «ندى».

3 ـ «أَثاث» به معنى متاع و زينت دنيا است، و «رِئى» به معنى هيئت و منظر است.

4 ـ به جلد هفتم تفسير «نمونه»، صفحه 32 (ذيل آيات 182 و 183 سوره اعراف) مراجعه فرمائيد.

5 ـ «مَرَدّ» (بر وزن نمد ـ با تشديد دال) يا مصدر است به معنى «رد و بازگشت» و يا اسم مكان است به معنى «محل بازگشت»، كه در اينجا منظور بهشت است، ولى احتمال اول، با معنى آيه مناسب تر است.

 تفسير:

▲يك تفكر خرافى و انحرافى

بعضى از مردم، معتقدند: ايمان، پاكى و تقوا با آنها سازگار نيست! و سبب مى شود كه: دنيا به آنها پشت كند، در حالى كه با بيرون رفتن از محيط ايمان و تقوا، دنيا به آنها رو خواهد كرد، و مال و ثروت آنها زياد مى شود!.

اين طرز فكر، خواه بر اثر ساده لوحى و پيروى خرافات باشد، و خواه پوششى براى فرار از زير بار مسئوليت ها و تعهدهاى الهى، هر چه باشد، يك طرز تفكر خطرناك است.

گاه، ديده ايم: اين موهوم پرستان، مال و ثروت بعضى افراد بى ايمان، و فقر و محروميت گروهى از مؤمنان را مستمسكى براى اثبات اين خرافه قرار مى دهند، در حالى كه: مى دانيم، نه اموالى كه از طريق ظلم و كفر و ترك مبانى تقوا به انسان مى رسد مايه افتخار است، و نه هرگز، ايمان و پرهيزكارى سدى بر سر راه فعاليت هاى مشروع و مباح مى باشد.

به هر حال، در عصر و زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) ـ همچون عصر ما ـ افراد نادانى بودند كه چنين پندارى داشتند و يا لااقل تظاهر به آن مى كردند.

قرآن، در آيات مورد بحث ـ به تناسب بحثى كه قبلاً پيرامون سرنوشت كفار و ظالمان بيان شد ـ از اين طرز فكر و عاقبت آن سخن مى گويد.

در نخستين آيه، مى فرمايد: «آيا نديدى كسى را كه آيات ما را انكار كرد و به آن كفر ورزيد؟ و گفت: مسلماً اموال و فرزندان فراوانى نصيبم خواهد شد»!
(أَ فَرَأَيْتَ الَّذِي كَفَرَ بِآياتِنا وَ قالَ لاَ ُوتَيَنَّ مالاً وَ وَلَداً).(1)

* * *

پس از آن قرآن به آنها چنين پاسخ مى گويد: «آيا او از اسرار غيب آگاه شده؟ يا از خدا عهد و پيمانى در اين زمينه گرفته است»؟! (أَطَّلَعَ الْغَيْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً).

كسى مى تواند چنين پيشگوئى كند، و رابطه اى ميان كفر، دارا شدن مال و فرزندان قائل شود، كه آگاه بر غيب باشد; زيرا هيچ رابطه اى ميان اين دو ما نمى بينيم، و يا عهد و پيمانى از خدا گرفته باشد، كه چنين سخنى نيز بى معنى است.

* * *

در آيه بعد، با لحن قاطع اضافه مى كند: «اين چنين نيست (هرگز كفر و بى ايمانى مايه فزونى مال و فرزند كسى نخواهد شد) ما به زودى آنچه را مى گويد، مى نويسيم» (كَلاّ سَنَكْتُبُ ما يَقُولُ).

آرى، اين سخنان بى پايه كه ممكن است مايه انحراف بعضى از ساده لوحان گردد، همه در پرونده اعمال آنها ثبت خواهد شد.

«و ما عذاب خود را بر او مستمر خواهيم داشت» (عذاب هائى پى درپى و يكى بالاى ديگر) (وَ نَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذابِ مَدّاً).

اين جمله، ممكن است اشاره به عذاب مستمر و جاويدان آخرت بوده باشد، و نيز ممكن است اشاره به عذاب هائى باشد كه بر اثر كفر و بى ايمانى در اين دنيا دامنگير آنها مى شود، اين احتمال نيز قابل ملاحظه است كه: اين مال و فرزندان كه مايه غرور و گمراهى است، خود عذابى است مستمر براى آنها!.

* * *

«آنچه را او مى گويد (از اموال و فرزندان) از او به ارث مى بريم، و روز قيامت تك و تنها نزد ما خواهد آمد» (وَ نَرِثُهُ ما يَقُولُ وَ يَأْتِينا فَرْداً).

آرى، سرانجام همه اين امكانات مادى را مى گذارد و مى رود، و با دست تهى در آن دادگاه عدل پروردگار حاضر مى شود، در حالى كه نامه اعمالش از گناهان سياه، و از حسنات خالى است آنجا است كه نتيجه اين گفته هاى بى اساس خود را در دنيا مى بيند.

* * *

آيه بعد، به يكى ديگر از انگيزه هاى اين افراد در پرستش بتها اشاره كرده مى گويد: «آنها غير از خدا معبودانى براى خود انتخاب كرده اند تا مايه عزتشان باشد» (وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزّاً).

تا در پيشگاه خدا آنها را شفاعت كنند، و در مشكلات ياريشان دهند، اما چه پندار نادرست و خيال خامى؟!

* * *

هرگز آن چنان كه آنها پنداشتند نيست، نه تنها بت ها مايه عزتشان نخواهند بود، بلكه سرچشمه ذلت و عذابند، و به همين جهت، «به زودى، يعنى در روز رستاخيز معبودها منكر عبادت عابدان مى شوند، و از آنها بيزارى مى جويند، بلكه بر ضدشان خواهند بود» (كَلاّ سَيَكْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ وَ يَكُونُونَ عَلَيْهِمْ ضِدّاً).

اين جمله، اشاره به همان مطلبى است كه در آيات 13 و 14 سوره «فاطر» مى خوانيم: وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِير * إِنْ تَدْعُوهُمْ لايَسْمَعُوا دُعاءَكُم... وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ:

«كسانى را كه غير از خدا مى خوانيد، مالك هيچ چيز نيستند * اگر آنها را بخوانيد سخنان شما را نمى شنوند... و روز رستاخيز منكر شرك شما مى شوند».

و نيز در آيه 6 سوره «احقاف» مى خوانيم: وَ إِذا حُشِرَ النّاسُ كانُوا لَهُمْ أَعْداءً: «هنگامى كه مردم محشور شوند اين معبودها دشمنان آنها خواهند بود».

اين احتمال را نيز بعضى از مفسران بزرگ داده اند كه: منظور از آيه فوق اين است كه: عبادت كنندگان بت ها، در قيامت كه پرده ها كنار مى رود، و همه حقايق آشكار مى شود و خود را رسوا مى بينند، منكر عبادت بت ها مى شوند، و بر ضد آنها سخن خواهند گفت، چنان كه در آيه 23 سوره «انعام» مى خوانيم:

بت پرستان در قيامت مى گويند: وَ اللّهِ رَبِّنا ما كُنّا مُشْرِكِينَ: «به خدائى كه پروردگار ما است سوگند، كه ما هرگز مشرك نبوديم»!.

ولى تفسير اول، با ظاهر آيه سازگارتر است; چرا كه عبادت كنندگان مى خواستند، معبودان عزتشان باشند ولى سرانجام ضدشان مى شوند.

البته، معبودهائى همچون فرشتگان يا شياطين و جن كه داراى عقل و دركند وضعشان روشن است، ولى معبودهاى بى جان در آن روز، ممكن است به فرمان خدا به سخن درآيند، و بيزارى خود را از عابدان اعلام كنند.

از حديثى كه از امام صادق(عليه السلام) نقل شده نيز، همين تفسير را مى توان استفاده كرد; زيرا امام در تفسير آيه فوق مى فرمايد: يَكُونُ هؤُلاءِ الَّذِيْنَ اتَّخَذُوهُمْ آلِهَةً مِنْ دُونِ اللّهِ ضِدّاً يَوْمَ الْقِيامَةِ، وَ يَتَبَرَّئُونَ مِنْهُمْ وَ مِنْ عِبادَتِهِمْ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ:

«روز قيامت معبودهائى را كه جز خدا انتخاب كردند بر ضدشان خواهند بود، و از آنها و از عبادت كردنشان بيزارى مى جويند».

جالب اين كه: در ذيل حديث، جمله كوتاه و پرمحتوائى درباره حقيقت عبادت، مى خوانيم: لَيْسَ الْعِبادَةُ هِىَ السُّجُودَ وَ لاَ الرُّكُوعَ إِنَّما هِىَ طاعَةُ الرِّجالِ، مَنْ أَطاعَ مَخْلُوقاً فِي مَعْصِيَةِ الْخالِقِ فَقَدْ عَبَدَهُ:

«عبادت (تنها) سجود و ركوع نيست، بلكه حقيقت عبادت، اطاعت اين و آن است، هر كس مخلوقى را در معصيت خالق اطاعت كند، او را پرستش كرده است» (و سرنوشت او همان سرنوشت مشركان و بت پرستان است).(2)

* * *

 83أَ لَمْ تَرَ أَنّا أَرْسَلْنَا الشَّياطِينَ عَلَى الْكافِرِينَ تَؤُزُّهُمْ أَزّاً

84فَلا تَعْجَلْ عَلَيْهِمْ إِنَّما نَعُدُّ لَهُمْ عَدّاً

85يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً

86وَ نَسُوقُ الْمُجْرِمِينَ إِلى جَهَنَّمَ وِرْداً

87لايَمْلِكُونَ الشَّفاعَةَ إِلاّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً

ترجمه:

83 ـ آيا نديدى كه ما شياطين را به سوى كافران فرستاديم تا آنان را شديداً تحريك كنند؟!

84 ـ پس درباره آنان شتاب مكن; ما آنها (و اعمالشان) را به دقت شماره مى كنيم.

85 ـ در آن روز كه پرهيزگاران را دسته جمعى به سوى خداوند رحمان محشور مى كنيم.

86 ـ و مجرمان را (همچون شتران تشنه) به جهنم مى رانيم.

87 ـ آنان هرگز مالك شفاعت نيستند; مگر كسى كه نزد خداوند رحمان عهد و پيمانى دارد.

1 ـ بعضى از مفسران شأن نزولى براى آيه فوق نقل كرده اند كه: يكى از مؤمنان به نام «خبّاب» از يكى از مشركان به نام «عاص بن وائل» طلبى داشت، شخص بدهكار به عنوان استهزاء گفت: در جهان ديگر كه مال و فرزند پيدا كردم، دِين تو را ادا خواهم نمود. ولى به نظر ما اين شأن نزول تناسب چندانى با آيه مورد بحث ندارد، به خصوص اين كه سخن از فرزند در آن است و مى دانيم در سراى آخرت فرزند مطرح نيست، به علاوه در آيات بعد، صريحاً مى گويد: «اين اموالى را كه او مى گويد ما به ارث مى بريم».

از اين تعبير، به خوبى روشن مى شود كه: منظور اموال دنيا است، نه اموال آخرت و به هر حال جمعى از مفسران بر اساس اين شأن نزول، آيه را اشاره به آخرت دانسته اند ولى حق همان است كه گفته شد.

1 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 357.

تفسير:

▲چه كسانى صلاحيت شفاعت دارند؟

با توجه به بحثى كه در آيات گذشته پيرامون مشركان ذكر شد، آيات مورد بحث در حقيقت، اشاره به بعضى از علل انحراف آنها و سپس عاقبت و سرانجام شومشان مى كند، و اين حقيقت را نيز به ثبوت مى رساند كه: معبودها نه تنها مايه عزتشان نبودند، بلكه مايه بدبختى و ذلتشان گشتند.

نخست مى گويد: «آيا نديدى كه ما شياطين را به سوى كافران فرستاديم كه آنها را در راه غلطشان شديداً تحريك، بلكه زير و رو كنند»؟ (أَ لَمْ تَرَ أَنّا أَرْسَلْنَا الشَّياطِينَ عَلَى الْكافِرِينَ تَؤُزُّهُمْ أَزّاً).

«أَزّ» چنان كه «راغب» در «مفردات» مى گويد، در اصل به معنى «جوشش ديگ و زير و رو شدن» محتواى آن به هنگام شدت غليان است و در اينجا كنايه از آن است كه شياطين آن چنان بر آنها مسلط مى شوند كه در هر مسير و به هر شكلى بخواهند آنان را به حركت در مى آورند، و زير و رو مى كنند!.

بديهى است ـ و بارها هم گفته ايم ـ كه تسلط شياطين بر انسان ها يك تسلط اجبارى و ناآگاه نيست، بلكه اين انسان است كه به شياطين اجازه ورود به درون قلب و جان خود مى دهد، بند بندگى آنها را بر گردن مى نهد و اطاعتشان را پذيرا مى شود، همان گونه كه قرآن در آيه 100 سوره «نحل» مى گويد: إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِينَ هُمْ بِهِ مُشْرِكُونَ: «تسلط شيطان تنها بر كسانى است كه ولايت او را پذيرا گشته، و او را بت و معبود خود ساخته اند».

* * *

آنگاه روى سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) كرده، مى گويد: «درباره آنها عجله مكن ما تمام اعمال آنها را دقيقاً شماره و احصا مى كنيم» (فَلا تَعْجَلْ عَلَيْهِمْ إِنَّما نَعُدُّ لَهُمْ عَدّاً).

و همه را براى آن روز كه دادگاه عدل الهى تشكيل مى شود، ثبت و ضبط خواهيم كرد.

اين احتمال نيز در تفسير آيه وجود دارد كه: منظور شمردن ايام عمر، بلكه نفس هاى آنها است، يعنى مدت بقاء آنها كوتاه است، و تحت شماره و عدد مى باشد; زيرا معدود بودن چيزى، معمولاً كنايه از كم و كوتاه بودن آن است.

در روايتى از امام صادق(عليه السلام) در تفسير «إِنَّما نَعُدُّ لَهُمْ عَدّاً» چنين مى خوانيم: از يكى از دوستان خود سؤال فرمود: به عقيده تو منظور پروردگار از اين آيه، شمردن چه چيز است؟ او در پاسخ عرض كرد:

عدد روزها، امام فرمود: پدران و مادران هم حساب روزهاى عمر فرزندان را دارند: وَ لكِنَّهُ عَدَدُ الأَنْفاسِ: «منظور شمارش عدد نفس هاست»!(1)

اين تعبير امام، ممكن است اشاره به تفسير اول، يا تفسير دوم و يا هر دو تفسير باشد.

به هر حال، دقت در محتواى اين آيه، انسان را تكان مى دهد; چرا كه ثابت مى كند همه چيز ما حتى نفس هاى ما روى حساب و تحت شماره است، و بايد روزى پاسخگوى همه آنها باشيم.

* * *

پس از آن مسير نهائى «متقين» و «مجرمين» را در عباراتى كوتاه و گويا، چنين بيان مى كند: «همه اين اعمال را براى روزى ذخيره كرده ايم كه پرهيزگاران را دسته جمعى با عزت و احترام، به سوى خداوند رحمان، به سوى بهشت و پاداش هاى او راهنمائى مى كنيم» (يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً).

«وَفْد» (بر وزن وقت) در اصل، به معنى هيئت يا گروهى است كه براى حل مشكلاتشان نزد بزرگان مى روند، و مورد احترام و تكريم قرار مى گيرند، بنابراين، به طور ضمنى مفهوم احترام را در بردارد، و شايد به همين جهت است كه: در بعضى از روايات مى خوانيم: پرهيزگاران بر مركب هاى راهوارى سوار مى شوند و با احترام فراوان به بهشت مى روند.

امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: على(عليه السلام) تفسير آيه (يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً) را از پيامبر(صلى الله عليه وآله) جويا شد، فرمود: يا عَلِىُّ الوَفْدُ لايَكُونُ إِلاّ رُكْباناًأُولئِكَ رِجالُ اتَّقُوا اللّهَ عَزَّوَجَلَّ، فَأَحَبَّهُمْ وَ اخْتَصَّهُمْ وَ رَضِىَ أَعْمالَهُمْ فَسَمّاهُمْ مُتَّقِيْنَ:

«اى على! وفد، حتماً به كسانى مى گويند كه سوار بر مركب اند، آنها افرادى هستند كه تقوا و پرهيزگارى را پيشه ساختند، خدا آنها را دوست داشت و آنان را مخصوص خود گردانيد، و از اعمالشان خوشنود شد، و نام متقين بر آنها گذارد...».(2)

جالب توجه اين كه: در آيه فوق مى خوانيم: پرهيزگاران را به سوى خداى رحمان مى برد، در حالى كه در آيه بعد، سخن از «راندن» مجرمان به جهنم است آيا مناسب تر اين نبود كه به جاى رحمان در اينجا «جنّت» گفته شود؟

ولى اين تعبير در حقيقت، اشاره به نكته مهمى دارد و آن اين كه: پرهيزكاران بالاتر از بهشت را در آنجا مى يابند، به مقام قرب خدا و جلوه هاى خاص او نزديك مى شوند، و رضايت او كه برترين بهشت است را درك مى كنند (تعبيراتى كه در حديث فوق از پيامبر(صلى الله عليه وآله) خوانديم نيز اشاراتى به همين معنى دارد).

* * *

سپس مى گويد: در مقابل، «مجرمان را در حالى كه تشنه كام اند به سوى جهنم مى رانيم» (وَ نَسُوقُ الْمُجْرِمِينَ إِلى جَهَنَّمَ وِرْداً).

همان گونه كه شتران تشنه را به سوى آبگاه مى رانند، منتها در اينجا آب نيست، بلكه آتش است.

بايد توجه داشت كلمه «وِرْد» به معنى گروه انسان ها يا حيواناتى است كه وارد آبگاه مى شوند، و از آنجا كه چنين گروهى حتماً تشنه اند، مفسران اين تعبير را در اينجا به معنى تشنه كامان گرفته اند.

چقدر فاصله است ميان كسانى كه آنها را با عزت و احترام به سوى خداوند رحمان مى برند، فرشتگان به استقبالشان مى شتابند و بر آنها سلام و درود مى فرستند و گروهى كه آنها را همچون حيوانات تشنه كام به سوى آتش دوزخ مى رانند، در حالى كه سر بزيرند، شرمسار و رسوا و بى مقدار؟

* * *

و اگر تصور كنند كه در آنجا از طريق شفاعت، مى توانند به جائى برسند، بايد بدانند: «آنها هرگز مالك شفاعت در آنجا نيستند» (لايَمْلِكُونَ الشَّفاعَةَ).

نه كسى از آنها شفاعت مى كند، و به طريق اولى قادر بر آن نيستند كه از كسى شفاعت كنند.

«تنها كسانى مالك شفاعت اند كه در نزد خداوند رحمان، عهد و پيمانى دارند» (إِلاّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً).

تنها اين دسته اند كه: مشمول شفاعت شافعان مى شوند و يا مقامشان از اين هم برتر است، و توانائى دارند از گنهكارانى كه لايق شفاعت اند شفاعت كنند.

* * *

1 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 357.

2 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 359.

▲معنى «عهد» چيست؟

در اين كه منظور از «عهد»، در آيه فوق كه مى گويد: «تنها كسانى مالك شفاعت اند كه نزد خدا عهدى دارند»، چيست؟ مفسران بحث هاى فراوانى كرده اند:

بعضى گفته اند: «عهد» همان ايمان به پروردگار، اقرار به يگانگى او و تصديق پيامبران خدا است.

بعضى ديگر گفته اند: «عهد» در اينجا به معنى شهادت به وحدانيت حق و بيزارى از كسانى است كه در برابر خدا پناهگاه و قدرتى قائلند و همچنين اميد نداشتن به غير «اللّه».

امام صادق(عليه السلام) در پاسخ يكى از دوستانش كه از تفسير آيه فوق سؤال كرد فرمود: مَنْ دانَ بِوِلايَةِ أَمِيْرِ الْمُؤْمِنِيْنَ وَ الأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ فَهُوَ الْعَهْدُ عِنْدَ اللّهِ: «كسى كه به ولايت امير مؤمنان و امامان اهلبيت(عليهم السلام) بعد از او عقيده داشته باشد، آن عهد نزد خداست».(1)

در روايت ديگرى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: مَنْ أَدْخَلَ عَلى مُؤْمِن سُرُوراًفَقَدْ سَرَّنِى وَ مَنْ سَرَّنِى فَقَدْ إِتَّخَذَ عِنْدَ اللّهِ عَهْداً:

«كسى كه سرور و شادى در دل مؤمنى ايجاد كند، مرا مسرور كرده، و هر كس مرا مسرور كند، عهدى نزد خدا دارد».(2)

در حديث ديگرى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: محافظت بر عهد، همان محافظت بر نمازهاى پنجگانه است.(3)

از بررسى روايات فوق كه در منابع مختلف اسلامى آمده، و همچنين كلمات مفسران بزرگ اسلام، چنين نتيجه مى گيريم كه: عهد نزد خدا ـ همان گونه كه از مفهوم لغوى آن استفاده مى شود ـ معنى وسيعى دارد كه، هر گونه رابطه با پروردگار، معرفت و اطاعت او، و همچنين ارتباط و پيوند با مكتب اولياى حق، و هر گونه عمل صالح در آن جمع است، هر چند در هر روايتى به بخشى از آن يا مصداق روشنى اشاره شده است.

لذا در حديث ديگرى كه در بيان چگونگى وصيت كردن، از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل شده، تقريباً تمام مسائل اعتقادى جمع است، آنجا كه فرمود: «مسلمان بايد در آستانه مرگ چنين وصيت كند، بگويد: پروردگارا! توئى كه خالق آسمان ها و زمين هستى، داناى پنهان و آشكارى، رحمان و رحيمى من در اين دنيا با تو پيمان مى بندم، و شهادت مى دهم كه معبودى جز تو نيست، يگانه اى، شريكى ندارى، محمّد(صلى الله عليه وآله) بنده و فرستاده تو است، بهشت حق است، دوزخ حق است، رستاخيز و حساب، حق است، تقدير و ميزان سنجش اعمال حق است.

دين همان گونه است كه تو بيان كردى، و اسلام همان است كه تو تشريع نمودى، و سخن همان است كه تو گفته اى، قرآن همان گونه است كه تو نازل كردى، تو خداوند حق و آشكارى.

پروردگارا! محمّد(صلى الله عليه وآله) را از ما به بهترين پاداشى پاداش ده، و تحيت و سلام بر او و آلش بفرست.

پروردگارا! تو سرمايه من در مشكلاتى و يار من در شدت ها، تو ولىّ نعمت منى، تو معبود من و معبود پدران منى، به اندازه يك چشم بر هم زدن، مرا به خود وامگذار كه اگر واگذارى به بدى ها نزديك، و از نيكى ها دور مى شوم.

اى خداى من! تو مونس من در قبر باش! و براى من عهدى قرار ده كه در روز قيامت آن را گشاده ببينم.

سپس فرمود: بعد از اعتراف به اين حقايق، آنچه را كه لازم مى بيند، وصيت مى كند و تصديق اين وصيت در سوره «مريم» است در آيه «لايَمْلِكُونَ الشَّفاعَةَ إِلاّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً» اين است عهد و وصيت...».(4)

بديهى است منظور، اين نيست كه: مطالب فوق را به عربى و فارسى همچون اورادى بخواند يا بنويسد، بلكه با تمام قلب به آن ايمان داشته باشد، ايمانى كه آثارش در تمام برنامه زندگى او آشكار گردد.

* * *

 88وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً

89لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئاً إِدّاً

90تَكادُ السَّماواتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ الاْ َرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبالُ هَدّاً

91أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمنِ وَلَداً

92وَ ما يَنْبَغِي لِلرَّحْمنِ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَداً

93إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الاْ َرْضِ إِلاّ آتِي الرَّحْمنِ عَبْداً

94لَقَدْ أَحْصاهُمْ وَ عَدَّهُمْ عَدّاً

95وَ كُلُّهُمْ آتِيهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَرْداً

ترجمه:

88 ـ و گفتند: «خداوند رحمان فرزندى براى خود برگزيده است».

89 ـ راستى مطلب زشت و زننده اى گفتيد!

90 ـ نزديك است به خاطر اين سخن آسمان ها از هم متلاشى گردد، و زمين شكافته شود، و كوه ها به شدت فرو ريزد;

91 ـ از اين رو كه براى خداوند رحمان فرزندى قائل شدند!

92 ـ در حالى كه هرگز براى خداوند رحمان سزاوار نيست كه فرزندى برگزيند!

93 ـ تمام كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند، بنده اويند!

94 ـ خداوند همه آنها را احصا كرده، و به دقت شمرده است!

95 ـ و همگى روز رستاخيز، تك و تنها نزد او حاضر مى شوند!

1 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 362.

2 ـ «درّ المنثور» (طبق نقل الميزان، ذيل آيه مورد بحث).

3 ـ همان مدرك.

4 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.

 تفسير:

▲خدا و فرزند داشتن؟!!

از آنجا كه در آيات پيشين، سخن از شرك و پايان كار مشركان بود، در پايان بحث، به يكى از شاخه هاى شرك يعنى اعتقاد به وجود فرزند براى خدا اشاره كرده و زشتى اين سخن را با قاطع ترين بيان بازگو مى كند:

«آنها گفتند: خداوند رحمان فرزندى براى خود انتخاب كرده»!! (وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً).

نه تنها مسيحيان عقيده داشتند حضرت «مسيح»، فرزند حقيقى خدا است كه يهوديان نيز درباره «عزير» و بت پرستان درباره «فرشتگان» چنين اعتقادى داشتند و آنها را دختران خدا مى پنداشتند.(1)

* * *

آنگاه با لحنى كوبنده مى گويد: «چه سخن زشت و بزرگى آورديد» (لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئاً إِدّاً).

«إِدّ» (بر وزن ضدّ) در اصل، به معنى صداى زشت و ناهنجارى است كه بر اثر گردش شديد امواج صوتى در گلوى شتر به گوش مى رسد، سپس به كارهاى بسيار زشت و وحشتناك اطلاق شده است.

* * *

و از آنجا كه چنين نسبت ناروائى مخالف اصل توحيد است; چرا كه خداوند نه شبيه و مانندى دارد، نه نياز به فرزند، و نه عوارض جسم و جسمانيت، گوئى تمام عالم هستى كه بر پايه توحيد بنا شده است از اين نسبت ناروا در وحشت و اضطراب فرو مى روند.

لذا در آيه بعد اضافه مى كند: «نزديك است آسمان ها به خاطر اين سخن از هم متلاشى گردد و زمين شكافته شود و كوه ها به شدت فرو ريزد»! (تَكادُ السَّماواتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ الاْ َرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبالُ هَدّاً).

* * *

باز براى تأكيد و بيان اهميت موضوع، مى گويد: «به خاطر اين كه براى خداوند رحمان فرزندى ادعا كردند» (أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمنِ وَلَداً).

* * *

اينها در حقيقت خدا را به هيچ وجه نشناخته اند و گرنه مى دانستند «هرگز براى خداوند رحمان، سزاوار نيست كه فرزندى برگزيند» (وَ ما يَنْبَغِي لِلرَّحْمنِ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَداً).

انسان فرزند را براى يكى از چند چيز مى خواهد:

يا به خاطر اين است كه عمر او پايان مى پذيرد، براى بقاء نسل خود نياز به توليد مثل دارد.

يا كمك، يار و ياورى مى طلبد، چرا كه نيرويش محدود است.

يا از تنهائى وحشت دارد، مونسى براى تنهائى مى جويد.

يا به هنگام پيرى و ناتوانى، يار و كمك كارى جوان مى خواهد.

اما هيچ يك از اين مفاهيم، درباره خدا معنى ندارد، نه قدرتش محدود است، نه حيات او پايان مى گيرد، نه ضعف و سستى در وجود او راه دارد و نه احساس تنهائى و نه نياز .

از اين گذشته، داشتن فرزند، نشانه جسم بودن و همسر داشتن است، و همه اين معانى از ذات پاك او دور است.

* * *

به همين دليل، در آيه بعد مى گويد: «تمام كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند بنده اويند و سر بر فرمانش» (إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الاْ َرْضِ إِلاّ آتِي الرَّحْمنِ عَبْداً).

و با اين كه همه بندگانِ جان و دل بر كف او هستند، نيازى به اطاعت و فرمانبردارى آنها ندارد، بلكه آنها هستند كه نيازمندند.

* * *

«او همه آنها را شماره كرده است و دقيقاً تعداد آنها را مى داند» (لَقَدْ أَحْصاهُمْ وَ عَدَّهُمْ عَدّاً).

يعنى هرگز تصور نكنيد با وجود اين همه بندگان، چگونه ممكن است حساب آنها را داشته باشد، علم او به قدرى وسيع و گسترده است كه نه تنها شماره آنها را دارد، كه از تمام خصوصيات آنها آگاه است، نه از حوزه حكومت او مى توانند بگريزند، و نه چيزى از اعمالشان بر او مكتوم است.

* * *

«و همه آنها روز رستاخيز تك و تنها در محضر او حاضر مى شوند» (وَ كُلُّهُمْ آتِيهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَرْداً).

بنابراين، هم مسيح، هم عزير، هم فرشتگان و هم تمامى انسان ها مشمول اين حكم عمومى او هستند، با اين حال چه نازيبا است كه فرزندى براى او قائل شويم! و چه اندازه ذات پاك او را از اوج عظمت به پائين مى آوريم و صفات جلال و جمال او را انكار مى كنيم اگر نسبت فرزندى به او بدهيم.(2)

* * *

1 ـ در مورد «عزير» در آيه 30 سوره «توبه»، و در مورد «فرشتگان» در ذيل آيه 19 سوره «زخرف» سخن به ميان آمده است.

2 ـ درباره نفى فرزند خدا، در جلد اول، ذيل آيه 116 «بقره»، و در جلد هشتم، صفحه 345، ذيل آيه 68 سوره «يونس» نيز بحث كرده ايم.

نكته ها:

▲1 ـ هنوز هم او را فرزند خدا مى پندارند!

آنچه در آيات فوق خوانديم، با قاطع ترين كلمات، فرزند را از خدا نفى مى كند، اين آياتى است مربوط به چهارده قرن قبل، در حالى كه امروز و در دنياى علم و دانش، هنوز بسيارند كسانى كه: مسيح(عليه السلام) را فرزند خدا مى پندارند، نه فرزند مجازى، كه فرزند حقيقى! و اگر در پاره اى از نوشته ها كه جنبه تبليغى دارد، و مخصوص محيط هاى اسلامى تنظيم شده، اين فرزند را فرزند تشريفاتى و مجازى معرفى مى كنند، به هيچ وجه با متون اصلى كتب اعتقادى آنها سازگار نيست.

اين امر، منحصر به فرزند بودن مسيح(عليه السلام) نيست، در ارتباط با مسأله تثليث كه مسلماً به معنى خدايان سه گانه است، و جزء اعتقادات حتمى آنها است چون مسلمانان از شنيدن چنين سخن شرك آميزى وحشت مى كنند، لحن خود را در محيط هاى اسلامى تغيير داده و به نوعى از تشبيه و مجاز آن را توجيه مى كنند.(1)

* * *

1 ـ براى توضيح بيشتر به «قاموس كتاب مقدس» در مورد «مسيح» و «اقانيم سه گانه» مراجعه فرمائيد.

▲2 ـ چگونه آسمان ها متلاشى مى شود؟

اين كه در آيات فوق خوانديم: «نزديك است آسمان ها از اين نسبت ناروا متلاشى شوند، و زمين ها از هم بشكافند و كوه ها فرو ريزند» يا اشاره به اين است كه:

بر اساس تعبيرات قرآن مجيد، مجموعه عالم هستى داراى يك نوع حيات و درك و شعور است، و آياتى همچون آيه 74 سوره «بقره»: وَ إِنَّ مِنْها لَما يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللّهِ: «بعضى از سنگ ها از ترس خدا از كوه ها فرو مى غلطند».

و آيه 21 سوره «حشر»: لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى جَبَل لَرَأَيْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللّهِ: «اگر اين قرآن را بر كوه ها نازل مى كرديم از ترس خدا خاشع مى شدند و از هم شكافته» شاهد بر آن مى باشد.

اين نسبت ناروا به ساحت قدس پروردگار همه جهان را در وحشت عميق فرو مى برد.

يا كنايه از زشتى فوق العاده آن است و نظير اين كنايه در زبان عرب و زبان فارسى كم نيست كه مى گوئيم: كارى كردى كه گوئى آسمان و زمين را بر سر من كوبيدند.

به خواست خدا در اين زمينه، ذيل آيات مناسب باز هم بحث خواهيم كرد.

* * *

 96إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدّاً

97فَإِنَّما يَسَّرْناهُ بِلِسانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدّاً

98وَ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْن هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَد أَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِكْزاً

ترجمه:

96 ـ مسلماً كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، خداوند رحمان محبتى براى آنان در دل ها قرار مى دهد!

97 ـ و ما فقط آن (قرآن) را بر زبان تو آسان ساختيم تا پرهيزكاران را به وسيله آن بشارت دهى، و دشمنان سرسخت را با آن انذار كنى.

98 ـ چه بسيار اقوام (بى ايمان و گنهكارى) را كه پيش از آنان هلاك كرديم; آيا احدى از آنها را احساس مى كنى؟! يا كمترين صدائى از آنان مى شنوى؟!

تفسير:

▲ايمان سرچشمه محبوبيت!

در سه آيه فوق، كه پايانگر سوره «مريم» است باز هم سخن از مؤمنان با ايمان و نيز ظالمان و ستمگران بى ايمان، و سخن از قرآن و بشارت ها و انذارهاى آن است، و در حقيقت عصاره اى است از بحث هاى پيشين با نكته هاى تازه.

نخست، مى فرمايد: «كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند خداوند رحمان محبت آنان را در دل ها مى افكند» (إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدّاً).

بعضى از مفسران، اين آيه را مخصوص امير مؤمنان على(عليه السلام) و بعضى شامل همه مؤمنان دانسته اند.

بعضى، گفته اند: منظور اين است كه: خداوند محبت آنان را در دل هاى دشمنانشان مى افكند، و اين محبت رشته اى مى شود در گردنشان كه آنها را به سوى ايمان مى كشاند.

بعضى ديگر، آن را به معنى محبت مؤمنان نسبت به يكديگر كه باعث قدرت، قوت و وحدت كلمه مى شود، دانسته اند.

بعضى آن را اشاره به دوستى مؤمنان نسبت به يكديگر در آخرت دانسته، و مى گويند آنها آن چنان به يكديگر علاقه پيدا مى كنند كه از ديدار هم برترين شادى و سرور به آنان دست مى دهد.

ولى اگر با وسعت نظر، به مفاهيم وسيع آيه بينديشيم خواهيم ديد كه: همه اين تفسيرها در مفهوم آيه جمع است، بى آن كه با هم تضادى داشته باشند.

و نكته اصلى آن اين است كه: «ايمان و عمل صالح» جاذبه و كشش فوق العاده اى دارد، اعتقاد به يگانگى خدا و دعوت پيامبران كه بازتابش در روح، فكر، گفتار و كردار انسان به صورت اخلاق عاليه انسانى، تقوا و پاكى و درستى و امانت و شجاعت و ايثار و گذشت، تجلى كند، همچون نيروهاى عظيم مغناطيس، كشنده و رباينده است.

حتى افراد ناپاك و آلوده از پاكان لذت مى برند، و از ناپاكانى همچون خود متنفرند، به همين دليل هنگامى كه فى المثل مى خواهند همسر يا شريكى انتخاب كنند تأكيد دارند طرف آنها پاك و نجيب و امين و درستكار باشد.

اين طبيعى است و در حقيقت، نخستين پاداشى است كه خدا به مؤمنان و صالحان مى دهد كه دامنه اش از دنيا به سراى ديگر نيز كشيده مى شود.

با چشم خود بسيار ديده ايم اين گونه افراد پاك، هنگامى كه چشم از جهان مى بندند، ديده ها براى آنها گريان مى شود، هر چند ظاهراً پست و مقام اجتماعى نداشته باشند، همه مردم جاى آنها را خالى مى بينند، همه، خود را در عزاى آنها شريك محسوب مى دارند.

اما اين كه بعضى آن را درباره امير مؤمنان على(عليه السلام) دانسته و در روايات بسيارى به آن اشاره شده، بدون شك درجه عالى و مرحله بالاى آن، ويژه آن امام متقين است، (و در نكته ها از اين روايات مشروحاً بحث خواهيم كرد).

ولى اين مانع از آن نخواهد بود كه: در مراحل ديگر، همه مؤمنان و صالحان از طعم اين محبت و محبوبيت در افكار عمومى بچشند، و از اين مودت الهى سهمى ببرند، و نيز مانع از آن نخواهد بود كه، دشمنان نيز در دل خود احساس محبت و احترام نسبت به آنها كنند.

جالب اين كه در حديثى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: إِنَّ اللّهَ إِذا أَحَبَّ عَبْداً دَعا جَبْرَئِيْلَ، فَقال: يا جَبْرَئِيْلُ! إِنِّى أُحِبُّ فُلاناً فَأَحِبَّهُ، قالَ: فَيُحِبُّهُ جَبْرَئِيْلُ ثُمَّ يُنادِى فِى أَهْلِ السَّماءِ أَنَّ اللّهَ يُحِبُّ فُلاناً فَأَحِبُّوهُ، قالَ: فيُحِبَّهُ أَهْلُ السَّماءِ ثُمَّ يُوضَعُ لَهُ الْقَبُولُ فِى الاْ َرْضِ!

وَ إِنَّ اللّهَ إِذا أَبْغَضَ عَبْداً دَعا جَبْرَئِيْلَ، فَقالَ: يا جَبْرَئِيْلُ إِنِّى أُبْغِضُ فُلاناً فَأَبْغِضْهُ، قالَ فَيُبْغِضُهُ جَبْرَئِيْلُ، ثُمَّ يُنادِى فِى أزهْلِ السَّماءِ إِنَّ اللّه يُبْغِضُ فُلاناً فَأَبْغِضُوهُ، قالَ: فَيُبْغِضُهُ أَهْلُ السَّماءَ ثمَّ يُوضعُ لَهُ الْبغْضاءُ فِى الاْ َرْضِ:

«هنگامى كه خداوند كسى از بندگانش را دوست دارد، به فرشته بزرگش جبرئيل مى گويد: من فلان كس را دوست دارم او را دوست بدار، جبرئيل او را دوست خواهد داشت، سپس در آسمان ها ندا مى دهد كه:

اى اهل آسمان! خداوند فلان كس را دوست دارد او را دوست داريد، و به دنبال آن، همه اهل آسمان او را دوست مى دارند، سپس پذيرش اين محبت در زمين منعكس مى شود.

و هنگامى كه خداوند كسى را دشمن بدارد، به جبرئيل مى گويد: من از او متنفرم، او را دشمن بدار، جبرئيل او را دشمن مى دارد، سپس در ميان اهل آسمان ها ندا مى دهد كه: خداوند از او متنفر است او را دشمن داريد، همه اهل آسمان ها از او متنفر مى شوند، سپس انعكاس اين تنفر در زمين خواهد بود».(1)

اين حديث پر معنى نشان مى دهد: ايمان و عمل صالح بازتابى دارد به وسعت عالم هستى، و شعاع محبوبيت حاصل از آن، تمام پهنه آفرينش را فرا مى گيرد، ذات پاك خداوند چنين كسانى را دوست دارد، نزد همه اهل آسمان محبوبند، و اين محبت در قلوب انسان هائى كه در زمين هستند پرتوافكن مى شود.

راستى، چه لذتى از اين بالاتر كه انسان احساس كند محبوب همه پاكان و نيكان عالم هستى است؟

و چه دردناك است كه انسان احساس كند، زمين، آسمان، فرشته ها و انسان هاى با ايمان، همه از او متنفر و بيزارند!

* * *

پس از آن به «قرآن» كه سرچشمه پرورش ايمان و عمل صالح است، اشاره كرده مى گويد: «ما قرآن را بر زبان تو آسان ساختيم، تا پرهيزگاران را به وسيله آن بشارت دهى، و دشمنان سرسخت و لجوج را انذار كنى» (فَإِنَّما يَسَّرْناهُ بِلِسانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدّاً).

«لُدّ» (با ضم لام و تشديد دال) جمع «أَلَد» (بر وزن عدد) به معنى دشمنى است كه خصومت شديد دارد، و به كسانى گفته مى شود كه: در دشمنى كردن متعصب، لجوج و بى منطقند.

* * *

آخرين آيه، به عنوان دلدارى به پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان (مخصوصاً با توجه به اين نكته كه اين سوره در «مكّه» نازل شده و در آن روز مسلمانان، سخت تحت فشار بودند) و نيز به عنوان تهديد و هشدار به همه دشمنان عنود و لجوج، مى گويد: «چه بسيار اقوام بى ايمان و گنهكارى را كه قبل از اينها هلاك و نابود كرديم آن چنان محو و نابود شدند كه اثرى از آنها باقى نماند، آيا تو اى پيامبر! احدى از آنها را احساس مى كنى؟ يا كمترين صدائى از آنان مى شنوى»؟ (وَ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْن هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَد أَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِكْزاً).

«رِكْز» به معنى صداى آهسته است، و به چيزهائى كه در زير زمين پنهان مى كنند، «ركاز» گفته مى شود، يعنى اين اقوام ستمگر و دشمنان سرسخت حق و حقيقت، آن چنان درهم كوبيده شدند كه حتى صداى آهسته اى از آنان به گوش نمى رسد.

* * *

1 ـ اين حديث، در بسيارى از منابع معروف حديث، و همچنين بسيارى از كتب تفسير آمده است، ولى ما متنى را انتخاب كرديم كه در تفسير «فى ظلال»، جلد پنجم، صفحه 454 از «احمد» و «مسلم» و «بخارى» نقل شده.

نكته ها:

▲1 ـ محبت على(عليه السلام) در دل هاى مؤمنان

در بسيارى از كتب حديث و تفسير اهل تسنن (علاوه بر شيعه) روايات متعددى در شأن نزول آيه «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدّاً» از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده است كه: نشان مى دهد نخستين بار اين آيه در مورد على(عليه السلام) نازل گرديده است، از جمله:

«علامه زمخشرى» در «كشاف»، «سبط ابن جوزى» در «تذكره»، «گنجى شافعى»، «قرطبى» در تفسير مشهور خود، «محب الدين طبرى» در «ذخائر العقبى»، «نيشابورى» در تفسير معروف خود، «ابن صباغ مالكى» در «فصول المهمّه»، «سيوطى» در «درّ المنثور»، «هيثمى» در «صواعق المحرقه»، و «آلوسى» در «روح المعانى» را مى توان نام برد كه در ذيل به تعداى از احاديث رسيده اشاره مى كنيم:

1 ـ «ثعلبى» در تفسير خود، از «برّاء بن عازب» چنين نقل مى كند: رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام) فرمود: قُلِ اللّهُمَّ اجْعَلْ لِى عِنْدَكَ عَهْداً، وَ اجْعَلْ لِى فِى قُلُوبِ الْمُؤْمِنِيْنَ مَوَدَّةً، فَأَنْزَلَ اللّهُ تَعالى: إِنَّ الَّذِيْنَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدّاً:

«بگو خداوندا! براى من عهدى نزد خودت قرار ده، و در دل هاى مؤمنان مودت مرا بيفكن، در اين هنگام، آيه إِنَّ الَّذِيْنَ آمَنُوا... نازل گرديد».(1)

عين همين عبارت يا با كمى اختلاف، در بسيارى از كتب ديگر آمده است.

2 ـ در بسيارى از كتب اسلامى اين معنى از «ابن عباس» نقل شده كه، مى گويد: نُزِّلَتْ فِى عَلِىِّ بْنِ أَبِيْطالِب «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدّاً» قالَ: مَحَبَّةً فِى قُلُوبِ الْمُؤْمِنِيْنَ:

يعنى: «آيه إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا... درباره على بن ابى طالب(عليه السلام) نازل گرديده، و معنى آن اين است: خدا محبت او را در دل هاى مؤمنان قرار مى دهد».(2)

3 ـ در كتاب «صواعق» از «محمّد بن حنفيه» در تفسير اين آيه، چنين نقل مى كند: لايَبْقى مُؤْمِنٌ إِلاّ وَ فِى قَلْبِهِ وُدٌّ لِعَلِىٍّ وَ لاَِهْلِبَيْتِهِ:

«هيچ فرد با ايمانى پيدا نمى شود مگر اين كه در درون قلبش، محبت على و خاندان او است».(3)

4 ـ شايد به همين دليل در روايت صحيح و معتبر از خود امير مؤمنان على(عليه السلام) چنين نقل شده: لَوْ ضَرَبْتُ خَيْشُومَ الْمُؤْمِنِ بِسَيْفِى هذا عَلى أَنْ يُبْغِضَنِي ما أَبْغَضَنِى وَ لَوْ صَبَبْتُ الدُّنْيا بِجَمّاتِها عَلَى الْمُنافِقِ عَلى أَنْ يُحِبَّنِى ما أَحَبَّنِى وَ ذلِكَ أَنَّهُ قُضِىَ فَانْقَضَى عَلى لِسانِ النَّبِىِّ الاْ ُمِّىِّ(صلى الله عليه وآله) أَنَّهُ قالَ
لايُبْغِضُكَ مُؤْمِنٌ وَ لايُحِبُّكَ مُنافِقٌ:

«اگر با اين شمشيرم بر بينى مؤمن بزنم كه مرا دشمن دارد هرگز دشمن نخواهد داشت، و اگر تمام دنيا (و نعمت هايش) را در كام منافق فرو ريزم كه مرا دوست دارد، دوست نخواهد داشت، اين به خاطر آن است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به صورت يك حكم قاطع به من فرموده است: اى على! هيچ مؤمنى تو را دشمن نخواهد داشت و هيچ منافقى محبت تو را در دل نخواهد گرفت»!(4)

5 ـ در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: پيامبر(صلى الله عليه وآله) در آخر نماز خود با صداى بلند به طورى كه مردم مى شنيدند، در حق امير مؤمنان على(عليه السلام) چنين دعا مى كرد: أَللّهُمَّ هَبْ لِعَلِىٍّ الْمَوَدَّةَ فِى صُدُورِ الْمُؤْمِنِيْنَ، وَ الْهَيْبَةَ وَ الْعَظَمَةَ فِى صُدُورِ الْمُنافِقِيْنَ فَأَنْزَلَ اللّهُ إِنَّ الَّذِيْنَ آمَنُوا...:

«خداوندا! محبت على(عليه السلام) را در دل هاى مؤمنان بيفكن، و همچنين هيبت و عظمت او را در دل هاى منافقان، در اين هنگام آيه فوق و آيه بعد از آن نازل شد».(5)

به هر حال، همان گونه كه در تفسير آيات فوق گفتيم، نزول اين آيه در مورد على(عليه السلام) به عنوان يك نمونه اتم و اكمل است و مانع از تعميم مفهوم آن در مورد همه مؤمنان با سلسله مراتب، نخواهد بود.

* * *

1 و 2 ـ طبق نقل، «احقاق الحق»، جلد 3، صفحات 83 تا 86.

3 ـ همان مدرك.

4 ـ «روح المعانى»، جلد 16، صفحه 130 و «مجمع البيان»، جلد 6، صفحه 533، و همچنين «نهج البلاغه»، كلمات قصار، كلمه 45.

5 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 363.

▲2 ـ تفسير جمله «يَسَّرْناهُ بِلِسانِكَ»

«يَسَّرْناهُ» از ماده «تيسير» به معنى «تسهيل» است، خداوند در اين جمله مى فرمايد: «ما قرآن را بر زبان تو آسان كرديم، تا پرهيزكاران را بشارت دهى و دشمنان سرسخت را انذار كنى» اين تسهيل، ممكن است از جهات مختلف بوده باشد:

1 ـ از اين نظر كه قرآن، عربى فصيح و روانى است كه آهنگ آن در گوش ها دل انگيز، و تلاوت آن بر زبان ها آسان است.

2 ـ از نظر اين كه خداوند آن چنان تسلطى به پيامبرش بر آيات قرآن، داده بود كه به آسانى و در همه جا و براى حل هر مشكل، از آن استفاده مى كرد، و پيوسته بر مؤمنان تلاوت مى نمود.

3 ـ از نظر محتوا كه در عين عميق و پرمايه بودن، درك آن سهل و ساده و آسان است، اصولاً آن همه حقايق بزرگ و برجسته كه در قالب اين الفاظ محدود با سهولت درك معانى، ريخته شده، خود نشانه اى است از آنچه در آيه فوق مى خوانيم كه بر اثر يك امداد الهى، صورت گرفته است.

در سوره «قمر» در آيات متعدد، اين جمله تكرار شده است: وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر:

«ما قرآن را براى تذكّر و يادآورى آسان كرديم آيا پندگيرنده اى هست».

* * *

پروردگارا! قلب ما را به نور ايمان، و تمام وجود ما را به نور عمل صالح روشن فرما! ما را دوستدار مؤمنان و صالحان، مخصوصاً امام المتقين امير مؤمنان على(عليه السلام) بدار! و محبت ما را نيز در دل هاى همه مؤمنان بيفكن!

بار الها! جامعه بزرگ اسلامى ما كه با داشتن اين همه نفرات و امكانات وسيع مادى و معنوى در چنگال دشمنان گرفتار، و به خاطر پراكندگى و تفرقه صفوف، ضعيف و ناتوان شده است، در گرد مشعل ايمان و عمل صالح جمع بفرما!

خداوندا! همان گونه كه گردنكشان و جباران پيشين را چنان هلاك و محو و نابود كردى كه كوچك ترين صدائى از آنها به گوش نمى رسد، ابرقدرت هاى جبّار زمان ما را نيز نابود كن! شرّ آنها را از سر مستضعفان كوتاه فرما! و قيام مؤمنان را بر ضد اين مستكبران به پيروزى نهائى برسان!

آمِيْنَ يا رَبَّ العالَمِيْنَ

پايان سوره مريم

▲سوره طه

▲محتواى سوره طه

سوره «طه» به گفته همه مفسران در «مكّه» نازل شده است، محتواى آن نيز همانند ساير سوره هاى مكّى است كه بيشتر سخن از «مبدأ» و «معاد» مى گويد، و نتائج توحيد و بدبختى هاى شرك را برمى شمرد.

در بخش اول: اين سوره، اشاره كوتاهى به عظمت قرآن و بخشى از صفات جلال و جمال پروردگار است.

بخش دوم: كه بيش از هشتاد آيه را در برمى گيرد، از داستان موسى(عليه السلام) سخن مى گويد، از آن زمان كه به نبوت مبعوث گرديد و سپس با فرعون جبار به مبارزه برخاست، و پس از درگيرى هاى فراوان با دستگاه فرعون، مبارزه با ساحران و ايمان آوردن آنها، خداوند به صورت اعجازآميز فرعون و فرعونيان را در دريا غرق كرد، و موسى و مؤمنان را رهائى بخشيد.

بعد ماجراى گوساله پرستى بنى اسرائيل و درگيرى هارون و موسى(عليهما السلام) را با آنها بيان مى كند.

در سومين بخش: بخش هائى درباره معاد و قسمتى از خصوصيات رستاخيز آمده است.

در بخش چهارم: سخن از قرآن و عظمت آن است.

و در بخش پنجم: سرگذشت آدم و حوا را در بهشت و سپس ماجراى وسوسه ابليس و سرانجام هبوط آنها را در زمين، توصيف مى كند.

و بالاخره در آخرين قسمت، نصيحت و اندرزهاى بيدار كننده اى، براى همه مؤمنان بيان مى دارد كه روى سخن در بسيارى از آن به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)است.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

روايات متعددى درباره عظمت و اهميت اين سوره، در منابع اسلامى وارد شده است.

از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «خداوند سوره طه و يس را قبل از آفرينش آدم، به دو هزار سال براى فرشتگان بازگو كرده، هنگامى كه فرشتگان اين بخش از قرآن را شنيدند گفتند: طُوبى لاُِمَّة يَنْزِلُ هذا عَلَيْها وَ طُوبى لاَِجْواف تَحْمِلُ هذا وَ طُوبى لاَِلْسُن تُكَلِّمُ بِهذا:

«خوشا به حال امتى كه اين سوره ها بر آنها نازل مى گردد، خوشا به دل هائى كه اين آيات را در خود پذيرا مى شود، و خوشا به زبان هائى كه اين آيات بر آن جارى مى گردد».(1)

در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: لاتَدْعُوا قِرائَةَ سُورَةِ طه، فَإِنَّ اللّهَ يُحِبُّها وَ يُحِبُّ مَنْ قَرَأَها، وَ مَنْ أَدْمَنَ قِرائَتَها أَعْطاهُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتابَهَ بِيَمِيْنِهِ، وَ لَمْ يُحاسِبْهُ بِما عَمِلَ فِى الاْ ِسْلامِ، وَ أُعْطِىَ فِى الاْ خِرَةِ مِنَ
الاْ َجْرِ حَتّى يَرْضى: «تلاوت سوره طه را ترك نكنيد; چرا كه خدا آن را دوست مى دارد و دوست مى دارد كسانى كه آن را تلاوت كنند، هر كس تلاوت آن را ادامه دهد خداوند در روز قيامت نامه اعمالش را به دست راستش مى سپارد و آنچه را كه در اسلام انجام داده محاسبه نمى كند (بلكه) در آخرت آن قدر به او پاداش مى دهد كه راضى شود».(2)

در حديث ديگرى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَها أُعْطِىَ يَوْمَ الْقِيامَةِ ثَوابَ الْمُهاجِرِينَ وَ الاْ َنْصارِ:

«هر كس آن را بخواند در روز رستاخيز ثواب مهاجران و انصار نصيبش خواهد شد».(3)

باز لازم مى دانيم اين حقيقت را تكرار كنيم كه: اين همه پاداش هاى عظيم كه براى تلاوت سوره هاى قرآن از پيامبر(صلى الله عليه وآله) و ائمه(عليهم السلام) به ما رسيده، هرگز مفهومش اين نيست كه تنها با تلاوت، اين همه نتيجه، عائد انسان مى شود، بلكه منظور تلاوتى است كه: مقدمه انديشه باشد، انديشه اى كه آثارش در تمام اعمال و گفتار انسان متجلى شود، و اگر محتواى اجمالى اين سوره را در نظر بگيريم خواهيم ديد كه روايات فوق تناسب كاملى با محتواى اين سوره دارد.

* * *

 1طه

2ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى

3إِلاّ تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشى

4تَنْزِيلاً مِمَّنْ خَلَقَ الاْ َرْضَ وَ السَّماواتِ الْعُلى

5الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى

6لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الاْ َرْضِ وَ ما بَيْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّرى

7وَ إِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفى

8اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ لَهُ الاْ َسْماءُ الْحُسْنى

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ طه.

2 ـ ما قرآن را بر تو نازل نكرديم كه خود را به زحمت بيفكنى!

3 ـ آن را فقط براى يادآورى كسانى كه (از خدا) مى ترسند نازل ساختيم.

4 ـ (اين قرآن) از سوى كسى نازل شده كه زمين و آسمان هاى بلند را آفريده است.

5 ـ همان بخشنده اى كه بر عرش مسلّط است.

6 ـ از آن اوست آنچه در آسمان ها، و آنچه در زمين، و آنچه ميان آن دو، و آنچه در زير خاك (پنهان) است!

7 ـ اگر سخن آشكارا بگوئى (يا مخفى كنى)، او اسرار ـ و حتى پنهان تر از آن ـ را نيز مى داند!

8 ـ او خداوندى است كه معبودى جز او نيست; و نام هاى نيكوتر از آنِ اوست!

شأن نزول:

روايات فراوانى در شأن نزول نخستين آيات فوق آمده كه از مجموع آنها استفاده مى شود، پيامبر(صلى الله عليه وآله) بعد از نزول وحى و قرآن، عبادت بسيار مى كرد، مخصوصاً ايستاده به عبادت مشغول مى شد آن قدر كه پاهاى او متورم گرديد، گاه براى آن كه بتواند به عبادت خود ادامه دهد، سنگينى خود را بر يك پا قرار مى داد، و گاه بر پاى ديگر، گاه بر پاشنه پا مى ايستاد و گاه بر انگشتان پا.(4)

آيات فوق نازل شد و به پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور داد: اين همه رنج و ناراحتى بر خود تحميل نكند.

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 1.

2 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 366.

3 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 1.

4 ـ براى آگاهى از اين روايات به تفسير «نور الثقلين» و «درّ المنثور»، آغاز سوره «طه» مراجعه فرمائيد.

تفسير:

▲اين قدر خود را به زحمت نيفكن

باز در آغاز اين سوره با حروف مقطعه، روبرو مى شويم، كه حس كنجكاوى انسان را برمى انگيزد (طه).

البته ما درباره تفسير حروف مقطعه قرآن، در آغاز سه سوره بحث كافى كرده ايم.(1)

ولى در اينجا لازم مى دانيم اين مطلب را اضافه كنيم: ممكن است همه، يا حداقل قسمتى از اين حروف مقطعه، داراى معانى و مفاهيم خاصى باشد، درست همانند يك كلمه كه محتوائى در بردارد.

اتفاقاً در بسيارى از روايات و كلمات مفسران در آغاز اين سوره، و سوره «يس»، به چنين مطلبى برخورد مى كنيم كه: «طه» به معنى «يا رجل» (اى مرد) است، و در پاره اى از اشعار عرب نيز به كلمه «طه» برخورد مى كنيم كه مفهومى شبيه «يا رجل» و يا نزديك به آن دارد كه، بعضى از اين اشعار ممكن است مربوط به آغاز اسلام يا قبل از اسلام باشد.(2)

و به طورى كه يكى از آگاهان براى ما نقل كرد، بعضى از دانشمندان غرب كه پيرامون مسائل اسلامى مطالعه مى كنند، اين مطلب را به همه حروف مقطعه قرآن تعميم داده اند و معتقدند:

حروف مقطعه در آغاز هر سوره، كلمه اى است، داراى معنى خاص كه بعضى با گذشت زمان متروك مانده، و بعضى به ما رسيده است، و الا بعيد به نظر مى رسد كه مشركان عرب، حروف مقطعه را بشنوند و مفهومى از آن درك نكنند، و به سخريه و استهزاء برنخيزند، در حالى كه در هيچ يك از تواريخ ديده نشده كه اين بهانه جويان سبك مغز، حروف مقطعه را دستاويز براى چنين عكس العملى كرده باشند.

البته، اين نظر را به طور كلى و درباره همه حروف مقطعه قرآن، مشكل بتوان پذيرفت، ولى درباره بعضى قابل قبول است و در منابع اسلامى نيز از آن بحث شده است.

اين موضوع نيز جالب توجه است كه: در حديثى از امام صادق(عليه السلام)مى خوانيم «طه» از اسامى پيامبر است و معنى آن: «يا طالِبَ الحَقِّ، الهادِىَ إِلَيْه: «اى كسى كه طالب حقى، و هدايت كننده به سوى آنى».

از اين حديث، چنين برمى آيد كه: «طه» مركب از دو حرف رمزى است «طا» اشاره به «طالب الحق» و «ها» اشاره به «هادى اليه» مى باشد.

مى دانيم استفاده از حروف رمزى و علائم اختصارى در زمان گذشته و حال، فراوان بوده است، مخصوصاً كه در عصر ما بسيار مورد استفاده است.

آخرين سخن، در اين زمينه اين كه: كلمه «طه» مانند «يس» بر اثر گذشت زمان، تدريجاً به صورت «اسم خاص» براى پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) درآمده است، تا آنجا كه آل پيامبر(صلى الله عليه وآله) را نيز «آل طه» مى گويند، و از حضرت مهدى(عليه السلام) در دعاى «ندبه» «يابن طه» تعبير شده است.

* * *

پس از آن مى گويد: «ما قرآن را بر تو نازل نكرديم كه خود را به زحمت بيفكنى» (ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى).

درست است كه عبادت و جستجوى قرب پروردگار، از طريق نيايش، از بهترين كارها است، ولى هركار، حسابى دارد، عبادت هم حساب دارد، نبايد آن قدر بر خود تحميل كنى كه پاهايت متورم گردد، و نيرويت براى تبليغ و جهاد كم شود.

بايد توجه داشت «تَشْقى» از ماده «شقاوت» بر ضد «سعادت» است، ولى همان گونه كه «راغب» در «مفردات» مى گويد: گاه مى شود كه اين ماده به معنى رنج و تعب مى آيد و در آيه فوق، منظور همين معنى است همان گونه كه شأن نزول ها نيز حكايت از آن مى كند.

* * *

در آيه بعد، هدف نزول قرآن را چنين شرح مى دهد: «ما قرآن را جز براى يادآورى كسانى كه از خدا مى ترسند نازل نكرديم» (إِلاّ تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشى).

تعبير به «تَذْكِرَة» از يكسو و «مَنْ يَخْشى» از سوى ديگر، اشاره به واقعيت انكارناپذيرى دارد:

تذكره، و يادآورى نشان مى دهد كه خمير مايه همه تعليمات الهى، در درون جان انسان و سرشت او وجود دارد، و تعليمات انبياء آن را بارور مى سازد، آن چنان كه گوئى مطلبى را يادآورى مى كند.

نمى گوئيم، تمام علوم و دانش ها را انسان قبلاً مى دانسته و از خاطر برده و نقش تعليم در اين جهان نقش يادآورى است (آن چنان كه از افلاطون نقل مى كنند) بلكه، مى گوئيم: مايه اصلى آنها در سرشت آدمى نهفته است (دقت كنيد).

«مَنْ يَخْشى» نشان مى دهد، تا يك نوع احساس مسئوليت كه قرآن نام آن را «خشيت و ترس» گذاشته، در آدمى نباشد، پذيراى حقايق نخواهد شد; چرا كه قابليت قابل هم در بارور شدن هر بذر و دانه اى شرط است، و در حقيقت اين تعبير، شبيه چيزى است كه در آغاز سوره «بقره» مى خوانيم: هُدىً لِلْمُتَّقِيْن: «قرآن مايه هدايت پرهيزكاران است».

* * *

سپس، به معرفى خداوندى كه «نازل كننده قرآن» است مى پردازد، تا از طريق شناخت او، عظمت قرآن آشكارتر شود، مى گويد: «اين قرآن، از سوى كسى نازل شده است كه خالق زمين و آسمان هاى بلند و برافراشته است» (تَنْزِيلاً مِمَّنْ خَلَقَ الاْ َرْضَ وَ السَّماواتِ الْعُلى).(3)

در حقيقت، اين توصيف، اشاره به ابتدا و انتهاى نزول قرآن مى كند، انتهاى آن زمين و ابتدايش آسمان ها به معنى وسيع كلمه، و اگر در اينجا كلمه «وَ ما بَيْنَهُما» ـ مانند بعضى ديگر از آيات قرآن ـ اضافه نشده، شايد به خاطر همين است كه: هدف، بيان ابتدا و انتها بوده است.

به هر حال، خداوندى كه قدرت، تدبير و حكمتش پهنه آسمان و زمين را فرا گرفته، پيدا است اگر كتابى نازل كند چه اندازه پر محتوا و پر بار است.

* * *

باز، به معرفى پروردگار نازل كننده قرآن ادامه مى دهد، و مى گويد: «او خداوندى است رحمان كه فيض رحمتش همه جا را فرا گرفته، و بر عرش مسلط است» (الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى).

همان گونه كه قبلاً در تفسير آيه «ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ»(4) گفته ايم: «عرش» در لغت، به چيزى مى گويند كه داراى سقف است و گاهى به خود سقف و يا تخت هاى پايه بلند مانند تخت هاى سلاطين نيز عرش اطلاق مى شود.

در داستان «سليمان»، مى خوانيم: أَيُّكُمْ يَأْتِينِي بِعَرْشِها: «كدام يك از شما مى تواند تخت او (بلقيس) را براى من حاضر كند».(5)

بديهى است خداوند نه تختى دارد و نه حكومتى همانند حاكمان بشر، بلكه منظور از «عرش خدا» مجموعه جهان هستى است كه تخت حكومت او محسوب مى شود.

بنابراين «اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ»، كنايه از تسلط پروردگار و احاطه كامل او نسبت به جهان هستى و نفوذ امر، فرمان و تدبيرش در سراسر عالم است.

اصولاً كلمه «عرش» در لغت عرب و «تخت» در فارسى غالباً كنايه از قدرت مى باشد، مثلاً مى گوئيم: فلان كس را از تخت فرو كشيدند، يعنى به قدرت و حكومتش پايان دادند، يا در عربى مى گوئيم: ثل عرشه: «تختش فرو ريخت».(6)

به هر حال، بسيار كودكانه است اگر كسانى بخواهند از اين تعبير توهم جسميت خداوند را بكنند.

* * *

به دنبال «حاكميت» خدا بر عالم هستى از «مالكيت» او سخن مى گويد: «آنچه در آسمان ها، در زمين، در ميان اين دو، و در زير خاك ها و اعماق زمين وجود دارد، همه از آن اوست» (لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الاْ َرْضِ وَ ما بَيْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّرى).

«ثَرى» در اصل به معنى «خاك مرطوب» است و از آنجا كه تنها قشر روى زمين بر اثر تابش آفتاب و وزش باد، مى خشكد ولى طبقه زيرين غالباً مرطوب است به اين طبقه، «ثرى» گفته مى شود و به اين ترتيب، «ما تَحْتَ الثَّرى» به معنى اعماق زمين و جوف آن است كه همه آنها مملوك مالك الملوك و خالق عالم هستى است.

تا به اينجا سه ركن از اركان صفات پروردگار بيان شده بود، ركن اول «خالقيت»، ركن دوم «حاكميت» و ركن سوم «مالكيت» او است.

در آيه بعد، به چهارمين ركن يعنى «عالميت» او اشاره كرده، مى گويد: «او آن قدر احاطه علمى دارد كه اگر سخن آشكارا بگوئى مى داند، و اگر مخفى كنى نيز مى داند، و حتى مخفى تر از مخفى را نيز آگاه است» (وَ إِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفى).

در اين كه منظور از «أَخْفى» (مخفى تر از سرّ) در اينجا چيست؟ در ميان مفسران گفتگو بسيار است:

بعضى گفته اند: «سرّ» آن است كه انسان با ديگرى به طور پنهانى بازگو مى كند و «أَخْفى» آن است كه در دل نگهداشته و به كسى نمى گويد.

بعضى گفته اند: «سرّ» آن است كه انسان در دل دارد، و «أَخْفى» آن است كه به فكر كسى نرسيده است، اما خدا از آن آگاه است.

بعضى ديگر گفته اند: «سرّ» عملى است كه مخفيانه انجام مى دهد، و «أَخْفى» نيتى است كه به دل دارد.

بعضى گفته اند: «سرّ» به معنى اسرار مردم است، و «أَخْفى» اسرارى است كه در ذات پاك خدا است.

در حديثى از امام باقر(عليه السلام) و صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «سرّ آن است كه در دل پنهان نموده اى و أَخْفى آن است كه به خاطرت آمده اما فراموش كرده اى».(1)

اين حديث، ممكن است اشاره به اين نكته باشد كه: آنچه را انسان، ياد مى گيرد به مخزن حافظه سپرده مى شود، منتها گاهى ارتباط انسان با گوشه اى از اين مخزن، قطع مى گردد و حالت نسيان به او دست مى دهد لذا اگر با وسيله اى يادآورى بشود، كاملاً آن را مطلب آشنائى مى بيند.

بنابراين آنچه را انسان فراموش كرده، مخفى ترين اسرار او است كه در زواياى حافظه پنهان گشته و ارتباطش موقتاً يا براى هميشه قطع شده است.

ولى به هر حال، مانعى ندارد كه تمام تفسيرهائى كه در بالا گفته شد در مفهوم وسيع كلمه سرّ و أَخْفى جمع باشد.

به اين ترتيب، ترسيم روشنى از علم بى پايان پروردگار شده است و از مجموع آيات فوق شناخت اجمالى نسبت به نازل كننده قرآن در ابعاد چهارگانه «خلقت»، «حكومت»، «مالكيت» و «علم» حاصل مى گردد.

* * *

و شايد به همين جهت است كه در آيه بعد، مى گويد: «او اللّه است همان خداوندى كه معبودى جز او نيست براى او نام ها و صفات نيك است» (اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ لَهُ الاْ َسْماءُ الْحُسْنى).

چنان كه در تفسير (آيه 180 سوره اعراف) گفته ايم، تعبير به «اسماء حسنى» هم در آيات قرآن، و هم در كتب حديث كراراً آمده است.

اين تعبير در اصل، به معنى نام هاى نيك است، بديهى است كه همه نام هاى پروردگار نيك است، ولى از آنجا كه در ميان اسماء و صفات خدا بعضى داراى اهميت بيشترى است، به عنوان «اسماء حسنى» ناميده شده است.

در بسيارى از روايات كه از پيامبر و ائمه(عليهم السلام) به ما رسيده، مى خوانيم: خداوند داراى 99 اسم است، هر كس او را به اين نام ها بخواند، دعايش مستجاب مى شود و هر كس آنها را احصا كند، اهل بهشت است، اين مضمون در منابع معروف حديث اهل تسنن، نيز ديده مى شود.

به نظر مى رسد: منظور از احصاء و شماره كردن اين نام ها همان «تخلق» به اين صفات است، نه تنها ذكر الفاظ آنها.

بدون شك اگر كسى با صفت عالم و قادر يا رحيم و غفور و امثال اينها، تخلق پيدا كند، و اشعه اى از اين صفات بزرگ الهى در وجود او بتابد، هم بهشتى است و هم دعايش مستجاب (براى توضيح بيشتر به جلد هفتم تفسير نمونه صفحات 25 ـ 28 مراجعه فرمائيد).

* * *

9وَ هَلْ أَتاكَ حَدِيثُ مُوسى

10إِذْ رَأى ناراً فَقالَ لاَِهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ ناراً لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْها بِقَبَس أَوْ أَجِدُ عَلَى النّارِ هُدىً

11فَلَمّا أَتاها نُودِيَ يا مُوسى

12إِنِّي أَنَا رَبُّكَ فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ إِنَّكَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوى

13وَ أَنَا اخْتَرْتُكَ فَاسْتَمِعْ لِما يُوحى

14إِنَّنِي أَنَا اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعْبُدْنِي وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي

15إِنَّ السّاعَةَ آتِيَةٌ أَكادُ أُخْفِيها لِتُجْزى كُلُّ نَفْس بِما تَسْعى

16فَلا يَصُدَّنَّكَ عَنْها مَنْ لا يُؤْمِنُ بِها وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَتَرْدى

ترجمه:

9 ـ و آيا خبر موسى به تو رسيده است؟

10 ـ هنگامى كه (از دور) آتشى مشاهده كرد، به خانواده خود گفت: «اندكى) درنگ كنيد كه من آتشى ديدم! شايد شعله اى از آن براى شما بياورم; يا به وسيله اين آتش راه را پيدا كنم»!

11 ـ هنگامى كه نزد آتش آمد، ندا داده شد كه: «اى موسى!

12 ـ من پروردگار توام! كفش هايت را بيرون آر، كه تو در سرزمين مقدس «طوى» هستى!

13 ـ و من تو را (براى مقام رسالت) برگزيدم; اكنون به آنچه بر تو وحى مى شود، گوش فرا ده!

14 ـ من «اللّه» هستم; معبودى جز من نيست! مرا بپرست، و نماز را براى ياد من به پا دار!

15 ـ به طور قطع رستاخيز خواهد آمد! مى خواهم آن را پنهان كنم، تا هر كس در برابر سعى و كوشش خود، جزا داده شود!

16 ـ پس مبادا كسى كه به آن ايمان ندارد و از هوس هاى خويش پيروى مى كند، تو را از آن باز دارد; كه هلاك خواهى شد!

1 ـ سوره «بقره»، جلد اول، و «آل عمران»، جلد دوم، و «اعراف»، جلد ششم تفسير «نمونه».

2 ـ تفسير «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.

3 ـ در اين كه «تَنْزِيلاً» چه اعرابى گرفته در ميان مفسران گفتگو است، اما صحيح تر اين است كه: «مفعول مطلق» باشد براى فعل مجهول محذوفى و در تقدير چنين بوده است: «نزل تنزيلا ممن خلق الارض...».

4 ـ اعراف، آيه 54.

5 ـ نمل، آيه 38.

6 ـ در جلد ششم تفسير «نمونه»، صفحه 204 نيز در اين باره سخن گفته ايم.

7 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث.

تفسير:

▲آتشى در آن سوى بيابان!

از اينجا داستان موسى(عليه السلام)، پيامبر بزرگ خدا شروع مى شود و در بيش از هشتاد آيه بخش هاى مهمى از سرگذشت پرماجراى او تشريح مى گردد، تا دلدارى و تسليت خاطرى باشد براى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان كه در آن ايام در «مكّه»، سخت از سوى دشمنان در فشار بودند.

تا بدانند اين قدرت هاى شيطانى در برابر قدرت خدا تاب مقاومت ندارند و اين نقشه ها همگى نقش بر آب است.

و نيز از اين سرگذشت پر محتوا با درس هاى آموزنده اش، مسير خود را در مسأله توحيد و خداپرستى و مبارزه با فراعنه و ساحران هر عصر و زمان، و همچنين مبارزه با انحراف هاى داخلى و گرايش هاى انحرافى، بيابند، درس هائى كه مى تواند در سراسر دوران انقلاب اسلام، راهنما و راهگشاى آنها باشد.

مجموعه آياتى را كه در اين سوره از موسى(عليه السلام)، بنى اسرائيل و فرعونيان سخن مى گويد مى توان به چهار بخش تقسيم كرد:

بخش اول: از آغاز نبوت و بعثت موسى و اولين جرقه هاى وحى سخن گفته، و به تعبير ديگر، بحث از مدرسه اى است كوتاه مدت و پر محتوا كه موسى(عليه السلام) در آن «وادى مقدس» در آن بيابان تاريك و خلوت، دوره آن را گذراند.

بخش دوم: از دعوت موسى و برادرش هارون(عليه السلام) نسبت به فرعون و فرعونيان به آئين يكتاپرستى و سپس درگيرى هاى آنها با دشمنان سخن مى گويد.

بخش سوم: از خروج موسى(عليه السلام) و بنى اسرائيل از مصر و چگونگى نجات آنها از چنگال فرعون و فرعونيان و غرق شدن و هلاكت آنها بحث مى كند.

بخش چهارم: پيرامون گرايش تند انحرافى بنى اسرائيل از آئين توحيد به شرك و پذيرش وسوسه هاى «سامرى» و مبارزه قاطع و شديد موسى(عليه السلام) با اين انحراف سخن مى گويد.

اكنون به آيات مورد بحث كه مربوط به بخش نخست است باز مى گرديم: اين آيات، با تعبير لطيف و جذابى اين چنين مى گويد: «آيا خبر موسى به تو رسيده است»؟! (وَ هَلْ أَتاكَ حَدِيثُ مُوسى).

بديهى است اين استفهام براى كسب خبر نيست، كه او از همه اسرار آگاه است، بلكه به تعبير معروف اين «استفهام تقريرى» و يا به تعبير ديگر استفهامى است كه مقدمه بيان يك خبر مهم است، همان گونه كه در زبان روزمره نيز هنگام شروع به يك خبر مهم مى گوئيم: آيا اين خبر را شنيده اى كه...؟

* * *

آنگاه مى گويد: «در آن زمان كه آتشى (از دور) مشاهده كرد و به خانواده خود گفت: اندكى مكث كنيد كه من آتشى ديدم (من به سراغ آن بروم) شايد شعله اى از آن براى شما بياورم و يا به وسيله اين آتش راهنمائى پيدا كنم» (إِذْ رَأى ناراً فَقالَ لاَِهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ ناراً لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْها بِقَبَس أَوْ أَجِدُ عَلَى النّارِ هُدىً).

با توجه به اين كه: «قَبَس» (بر وزن قفس) به معنى مختصرى از آتش است كه از مجموعه اى جدا مى كنند، و با توجه به اين كه: معمولاً مشاهده آتش در بيابان ها نشان مى دهد كه: جمعيتى گرد آن جمع اند، و يا اين كه: شعله اى را بر بلندى روشن ساخته اند كه كاروانيان در شب راه را گم نكنند.

و نيز با توجه به اين كه: «أمكُثُوا» از ماده «مكث» به معنى توقف كوتاه است، از مجموع اين تعبيرات، چنين استفاده مى شود: موسى با همسر و فرزند خود در شبى تاريك از بيابان عبور مى كرده، شبى بود سرد و ظلمانى كه راه را گم كرده بود، شعله آتشى از دور نظر او را به خود جلب كرد، به محض ديدن اين شعله، به خانواده اش گفت: توقف كوتاهى كنيد كه من آتشى ديدم، بروم اندكى از آن براى شما بياورم و يا راه را به وسيله آتش يا كسانى كه آنجا هستند پيدا كنم.

در تواريخ نيز مى خوانيم: موسى(عليه السلام) هنگامى كه مدت قراردادش با «شعيب» در «مدين» پايان يافت، همسر، فرزند و همچنين گوسفندان خود را برداشت و از «مدين» به سوى «مصر» رهسپار شد، راه را گم كرد، شبى تاريك و ظلمانى بود، گوسفندان او در بيابان متفرق شدند، مى خواست آتشى بيفروزد تا در آن شب سرد، خود و فرزندانش گرم شوند، اما به وسيله آتش زنه آتش روشن نشد در اين اثناء، همسر باردارش دچار درد وضع حمل شد.

طوفانى از حوادث سخت، او را محاصره كرد، اين هنگام بود كه شعله اى از دور به چشمش خورد، ولى اين آتش نبود بلكه نور الهى بود، موسى(عليه السلام) به گمان اين كه: آتش است براى پيدا كردن راه و يا برگرفتن شعله اى، به سوى آتش حركت كرد.(1)

اكنون دنباله ماجرا را از زبان قرآن مى شنويم:

* * *

«هنگامى كه موسى(عليه السلام) نزد آتش آمد، صدائى شنيد كه او را مخاطب ساخته مى گويد: اى موسى!» (فَلَمّا أَتاها نُودِيَ يا مُوسى).

* * *

«من پروردگار توام، كفش هايت بيرون آر، كه تو در سرزمين مقدس «طوى» هستى» (إِنِّي أَنَا رَبُّكَ فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ إِنَّكَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوىً).

از آيه 30 سوره «قصص» استفاده مى شود كه: موسى(عليه السلام) اين ندا را از سوى درختى كه در آنجا بود شنيد: «نُودِىَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الاْ َيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ يا مُوسى إِنِّي أَنَا اللّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ».

از مجموع اين دو تعبير استفاده مى شود: موسى هنگامى كه نزديك شد آتش را در درون درخت (مفسران مى گويند درخت عناب بوده) مشاهده كرد، و اين خود قرينه روشنى بود كه اين آتش، يك آتش معمولى نيست، بلكه، اين نور الهى است كه نه تنها درخت را نمى سوزاند، كه با آن هماهنگ و آشنا است، نور حيات است و زندگى!.

موسى(عليه السلام) با شنيدن اين نداى روح پرور: «من پروردگار توام» هيجان زده شد، و لذت غير قابل توصيفى سرتاپايش را احاطه كرد، اين كيست كه با من سخن مى گويد؟ اين پروردگار من است، كه با كلمه «رَبُّكَ» مرا مفتخر ساخته، تا به من نشان دهد كه: در آغوش رحمتش از آغاز طفوليت تاكنون پرورش يافته ام و آماده رسالت عظيمى شده ام.

او مأمور شد تا كفش خود را از پاى در آورد; چرا كه در سرزمين مقدسى گام نهاده، سرزمينى كه نور الهى بر آن جلوه گر است، پيام خدا را در آن مى شنود و پذيراى مسئوليت رسالت مى شود، بايد با نهايت خضوع و تواضع در اين سرزمين گام نهد، اين است دليل بيرون آوردن كفش از پا.

بنابراين، بحث مشروحى كه بعضى از مفسران درباره بيرون آوردن كفش از پا كرده اند، و اقوالى از مفسران نقل نموده اند زائد به نظر مى رسد (البته رواياتى در زمينه تأويل اين آيه نقل شده كه هنگام ذكر نكات از آن بحث خواهيم كرد).

تعبير به «طُوىً» يا به خاطر آن است كه نام آن سرزمين، سرزمين «طوى» بوده است، همان گونه كه غالب مفسران گفته اند، و يا اين كه «طوى» كه در اصل به معنى پيچيدن است در اينجا كنايه از آن است كه اين سرزمين را بركات معنوى از هر سو احاطه كرده بود، به همين جهت در آيه 30 سوره «قصص» از آن به عنوان «الْبُقْعَةِ الْمُبارَكَةِ» تعبير شده است.

* * *

پس از آن، از همان گوينده اين سخن را نيز شنيد: «و من تو را براى مقام رسالت برگزيده ام، اكنون به آنچه به تو وحى مى شود گوش فرا ده»! (وَ أَنَا اخْتَرْتُكَ فَاسْتَمِعْ لِما يُوحى).

* * *

و به دنبال آن، نخستين جمله وحى را موسى به اين صورت دريافت كرد:

«من «اللّه» هستم، معبودى جز من نيست» (إِنَّنِي أَنَا اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا).

«اكنون كه چنين است تنها مرا عبادت كن، عبادتى خالص از هرگونه شرك» (فَاعْبُدْنِي).

«و نماز را برپاى دار، تا هميشه به ياد من باشى» (وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي).

در اين آيه، پس از بيان مهمترين اصل دعوت انبياء، كه مسأله توحيد است موضوع عبادت خداوند يگانه، به عنوان يك ثمره براى درخت ايمان و توحيد بيان شده، و به دنبال آن، دستور به نماز، يعنى بزرگترين عبادت و مهمترين پيوند خلق با خالق، و مؤثرترين راه براى فراموش نكردن ذات پاك او داده شده.

اين سه دستور، با فرمان رسالت كه در آيه قبل بود، و مسأله معاد كه در آيه بعد است يك مجموعه كامل و فشرده از اصول و فروع دين را بازگو مى كند كه با دستور به استقامت كه در آخرين آيات مورد بحث خواهد آمد، از هر نظر تكميل مى گردد.

* * *

و از آنجا كه بعد از ذكر «توحيد» و شاخ و برگ هاى آن، دومين اصل اساسى مسأله «معاد» است در آيه بعد اضافه مى كند: «رستاخيز به طور قطع خواهد آمد، من مى خواهم آن را پنهان كنم، تا هر كس در برابر سعى و كوشش هايش جزا ببيند» (إِنَّ السّاعَةَ آتِيَةٌ أَكادُ أُخْفِيها لِتُجْزى كُلُّ نَفْس بِما تَسْعى).

در اين جمله دو نكته است كه: بايد به آن توجه داشت: نخست اين كه: جمله «أَكادُ أُخْفِيها» مفهومش آن است كه «نزديك» است من تاريخ قيام قيامت را مخفى دارم، و لازمه اين تعبير آن است كه مخفى نداشته ام، در حالى كه مى دانيم طبق صريح بسيارى از آيات قرآن، احدى از تاريخ قيامت آگاه نيست، چنان كه در آيه 187 سوره «اعراف» مى خوانيم: يَسْئَلُونَكَ عَنِ السّاعَةِ أَيّانَ مُرْساها قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبِّى: «درباره قيامت از تو سؤال مى كنند، كه وقوع آن در چه زمانى است، بگو همانا علم آن مخصوص خدا است».

مفسران، براى پاسخ اين سؤال، به گفتگو پرداخته اند، بسيارى عقيده دارند تعبير فوق، يك نوع مبالغه است و مفهومش اين است كه: تاريخ شروع رستاخيز آن قدر مخفى و پنهان است كه حتى نزديك است من نيز از خودم پنهان دارم، در اين زمينه روايتى هم وارد شده است و احتمالاً اين دسته از مفسران مطلب خود را از آن روايت اقتباس كرده اند.

تفسير ديگر اين است كه: مشتقات «كاد» همواره به معنى نزديك شدن نيست، بلكه گاهى به معنى تأكيد مى آيد، بى آن كه معنى نزديك شدن را داشته باشد.

و لذا بعضى از مفسران «أَكاد» را به معنى «أُرِيد» (مى خواهم) تفسير كرده اند، و در بعضى از متون لغت نيز همين معنى صريحاً آمده است.(2)

نكته ديگر اين كه: علت مخفى نگاه داشتن تاريخ قيامت، طبق آيه فوق آن است كه «خداوند مى خواهد هر كسى را به تلاش و كوشش هايش پاداش دهد» و به تعبير ديگر: با مخفى بودن آن يك نوع آزادى عمل براى همگان پيدا مى شود، و از سوى ديگر چون وقت آن دقيقاً معلوم نيست و در هر زمانى محتمل است نتيجه اش حالت آماده باش دائمى و يا پذيرش سريع برنامه هاى تربيتى است، همان گونه كه درباره فلسفه اخفاء «شب قدر» گفته اند، منظور اين است كه: مردم همه شب هاى سال، يا همه شب هاى ماه مبارك رمضان را گرامى دارند و به درگاه خدا بروند.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، به يك اصل اساسى كه ضامن اجراى همه برنامه هاى عقيدتى و تربيتى فوق است اشاره كرده، مى فرمايد: «هرگز نبايد افرادى كه ايمان به رستاخيز ندارند و از هوس هاى خويش پيروى كرده اند، تو را مانع از آن شوند كه اگر چنين شود هلاك خواهى شد»! (فَلا يَصُدَّنَّكَ عَنْها مَنْ لايُؤْمِنُ بِها وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَتَرْدى).

در برابر افراد بى ايمان، وسوسه ها و كارشكنى هاى آنان محكم بايست، نه از انبوه آنها وحشت كن! نه از توطئه هاى آنها ترسى به دل راه ده، و نه هرگز در حقانيت دعوت و اصالت مكتبت از اين هياهوها شك و ترديدى داشته باش!

جالب اين كه: در اينجا جمله «لايُؤْمِنُ» به صورت صيغه مضارع و جمله «وَ اتَّبَعَ هَواهُ» به صورت صيغه ماضى است، و در حقيقت اشاره به اين نكته است كه: عدم ايمان منكران قيامت از پيروى هواى نفس سرچشمه مى گيرد، گوئى مى خواهند آزاد باشند و هر چه دلشان خواست انجام دهند، پس چه بهتر كه انكار قيامت كنند تا بر آزادى هوس هايشان خدشه اى وارد نشود!

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.

2 ـ در «قاموس اللغة»، در ماده «كاد» مى خوانيم: «و تكون بمعنى أراد ـ أكاد اخفيها ـ أريد».

نكته ها:

▲1 ـ منظور از «فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ» چيست؟

همان گونه كه گفتيم، ظاهر آيه اين است كه: به موسى دستور داده شد به احترام آن سرزمين مقدس، كفش هاى خود را از پا بيرون آورد، و با خضوع و تواضع در آن وادى گام نهد، سخن حق را بشنود، و فرمان رسالت را دريافت دارد.

ولى بعضى از مفسران به پيروى پاره اى از روايات مى گويند: اين به دليل آن بوده است كه چرم آن كفش از پوست حيوان مرده بوده است!

اين سخن علاوه بر اين كه: در حد خود سخن بعيدى به نظر مى رسد; چرا كه دليلى نداشت موسى(عليه السلام) از چنان پوست و كفش آلوده اى استفاده كند، مورد انكار بعضى از روايات ديگر قرار گرفته است، و آن روايتى است كه از ناحيه مقدس امام زمان (ارواحنا له الفداء) نقل شده كه: شديداً اين تفسير را نفى مى كند.(1)

در «تورات» كنونى سفر «خروج» فصل سوم نيز همان تعبيرى كه در قرآن وجود دارد ديده مى شود.(2)

بعضى ديگر از روايات كه اشاره به تأويل آيه و بطون آن دارد، مى گويد: فَأخْلَعْ نَعْلَيْكَ أَىْ خَوْفَيْكَ: خَوْفَكَ مِنْ ضِياعِ أَهْلِكَ وَ خَوْفِكَ مِنْ فِرْعَوْنَ: «منظور از فاخلع نعليك اين است كه دو ترس و وحشت را از خود دور كن: خوف از اين كه خانواده ات كه مورد علاقه تو است در اين بيابان از بين برود، و خوف از فرعون»!(3)

در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مطلب جالبى در رابطه با اين فراز از زندگى موسى(عليه السلام) نقل شده آنجا كه مى فرمايد: كُنْ لِما لا تَرْجُو أَرْجى مِنْكَ لِما تَرْجُو، فَإِنَّ مُوسَى بْنَ عِمْرانَ خَرَجَ لِيَقْبِسَ لاَِهْلِهِ ناراً فَرَجَعَ إِلَيْهِمْ وَ هُوَ رَسُولٌ نَبِىٌّ!:

«نسبت به چيزهائى كه اميد ندارى بيش از چيزهائى كه اميد دارى، اميدوار باش! چرا كه موسى بن عمران(عليه السلام) به دنبال يك شعله آتش رفت، اما با مقام نبوت و رسالت بازگشت»!(4)

اشاره به اين كه بسيار مى شود: انسان به چيزى اميدوار است، اما به آن نمى رسد ولى چيزهاى مهمترى كه اميدى نسبت به آن ندارد به لطف پروردگار براى او فراهم مى شود! همين معنى از امير مؤمنان على(عليه السلام) نيز نقل شده است.(5)

* * *

1 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 373.

2 ـ «... و گفت: اى موسى! اى موسى! گفت: لبيك ـ گفت: بدين جا نزديك مى آ نعلين خود را از پايهايت بيرون كن زيرا مكانى كه در آن ايستاده اى زمين مقدس است»، شماره 4 ـ 6.

3 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 374.

4 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 374.

5 ـ «سفينة البحار»، جلد اول، صفحه 513.

▲2 ـ پاسخ به يك اشكال

بعضى از مفسران در اينجا سؤالى مطرح كرده اند و آن اين كه: موسى(عليه السلام)چگونه و از كجا دانست اين صدائى را كه مى شنود از سوى خدا است؟ و از كجا يقين پيدا كرد كه پروردگار دارد به او مأموريت مى دهد؟

اين سؤال را كه در مورد ساير پيامبران نيز قابل طرح است از دو راه مى توان پاسخ داد:

نخست اين كه: در آن حالت يك نوع مكاشفه باطنى و احساس درونى كه انسان را به قطع و يقين كامل مى رساند، و هر گونه شك و شبهه را زائل مى كند، به پيامبران دست مى دهد.

ديگر اين كه: آغاز وحى ممكن است با مسائل خارق عادتى توأم باشد كه جز به نيروى پروردگار ممكن نيست، همان گونه كه موسى(عليه السلام) آتش را از ميان درخت سبز مشاهده كرد، و از آن فهميد كه مسأله، يك مسأله الهى و اعجازآميز است.

اين موضوع، نيز لازم به يادآورى است كه: شنيدن سخن خدا، آن هم بدون هيچ واسطه، مفهومش اين نيست كه خداوند، حنجره و صوتى دارد بلكه او به قدرت كامله اش امواج صوت را در فضا خلق مى كند، و به وسيله اين امواج با پيامبرانش سخن مى گويد، و از آنجا كه آغاز نبوت موسى(عليه السلام) به اين گونه انجام يافت، لقب «كليم اللّه» به او داده شده است.

* * *

▲3 ـ «نماز» بهترين وسيله ياد خدا

در آيات فوق به يكى از فلسفه هاى مهم نماز اشاره شده است، و آن اين كه: انسان در زندگى اين جهان با توجه به «عوامل غافل كننده» نياز به تذكر و يادآورى دارد، با وسيله اى كه در فاصله هاى مختلف زمانى، خدا و رستاخيز و دعوت پيامبران و هدف آفرينش را به ياد او آورد و از غرق شدن در گرداب غفلت و بى خبرى حفظ كند، نماز اين وظيفه مهم را بر عهده دارد.

انسان صبحگاهان از خواب برمى خيزد، خوابى كه او را از همه چيز اين جهان بيگانه كرده، مى خواهد برنامه زندگى را شروع كند، قبل از هر چيز به سراغ نماز مى رود، قلب و جان خود را با ياد خدا صفا مى دهد، از او نيرو و مدد مى گيرد، آماده سعى و تلاش توأم با پاكى و صداقت مى گردد.

باز هنگامى كه غرق كارهاى روزانه شد، و چند ساعتى گذشت و چه بسا ميان او و ياد خدا جدائى افتاد، ناگاه ظهر مى شود و صداى مؤذن را مى شنود: اللّه أكبر!... حى على الصلوة!: «خدا از همه چيز برتر است، برتر از آن است كه توصيف شود... بشتاب به سوى نماز».

به سراغ نماز مى رود، در برابر معبود خود به راز و نياز مى ايستد، و اگر گرد و غبار غفلتى بر قلب او نشسته، آن را شستشو مى دهد اينجا است كه خدا در نخستين دستورات در آغاز وحى به موسى(عليه السلام) مى گويد: نماز را بر پا دار تا به ياد من باشى.

جالب اين كه: اين آيه مى گويد: نماز را بر پا دار! تا به ياد من باشى، اما در آيه 28 سوره «رعد» مى گويد: «ذكر خدا مايه اطمينان و آرامش دل ها است» (أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ).

و در آيات 27 تا 30 سوره «فجر» مى فرمايد: يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً * فَادْخُلِي فِي عِبادِي * وَ ادْخُلِي جَنَّتِي:

«اى نفس مطمئنه به سوى پروردگارت بازگرد * در حالى كه هم تو از او خشنودى و هم او از تو خشنود * در زمره بندگانم درآى * و در بهشتم گام بگذار»!

از قرار دادن اين سه آيه، در كنار هم، به خوبى مى فهميم نماز انسان را به ياد خدا مى دارد، ياد خدا نفس مطمئنه به او مى دهد، و نفس مطمئنه او را به مقام بندگان خاص و بهشت جاويدان مى رساند.

* * *

 17وَ ما تِلْكَ بِيَمِينِكَ يا مُوسى

18قالَ هِيَ عَصايَ أَتَوَكَّؤُا عَلَيْها وَ أَهُشُّ بِها عَلى غَنَمِي وَ لِيَ فِيها مَآرِبُ أُخْرى

19قالَ أَلْقِها يا مُوسى

20فَأَلْقاها فَإِذا هِيَ حَيَّةٌ تَسْعى

21قالَ خُذْها وَ لاتَخَفْ سَنُعِيدُها سِيرَتَهَا الاْ ُولى

22وَ اضْمُمْ يَدَكَ إِلى جَناحِكَ تَخْرُجْ بَيْضاءَ مِنْ غَيْرِ سُوء آيَةً أُخْرى

23لِنُرِيَكَ مِنْ آياتِنَا الْكُبْرى

ترجمه:

17 ـ و آن چيست در دست راست تو، اى موسى»؟!

18 ـ گفت: «اين عصاى من است; بر آن تكيه مى كنم، برگ درختان را با آن براى گوسفندانم فرو مى ريزم; و مرا با آن كارها و نيازهاى ديگرى است.

19 ـ گفت: «اى موسى! آن را بيفكن».

20 ـ پس موسى آن (عصا) را افكند، كه ناگهان اژدهائى شد كه به هر سو مى شتافت.

21 ـ گفت: «آن را بگير و نترس، ما آن را به صورت اولش باز مى گردانيم.

22 ـ و دستت را به گريبانت ببر، تا سفيد و بى عيب بيرون آيد; اين نشانه ديگرى (از سوى خداوند) است.

23 ـ تا از نشانه هاى بزرگ خويش به تو نشان دهيم.

تفسير:

▲عصاى موسى و يد بيضا

بدون شك پيامبران براى اثبات ارتباط خود با خدا، نياز به معجزه دارند و گرنه هر كس مى تواند دعوى پيامبرى كند، بنابراين، شناخت پيامبران راستين از دروغين، جز از طريق معجزه ميسّر نيست.

اين معجزه مى تواند در محتواى دعوت و كتاب آسمانى پيامبر باشد، و نيز مى تواند، امور ديگرى از قبيل معجزات حسى و جسمى باشد به علاوه معجزه، در روح خود پيامبر نيز مؤثر است و به او قوت قلب، قدرت ايمان و استقامت مى بخشد.

به هر حال، موسى(عليه السلام) پس از دريافت فرمان نبوت، بايد سند آن را هم دريافت دارد، لذا در همان شب پر خاطره، موسى(عليه السلام) دو معجزه بزرگ از خدا دريافت داشت.

قرآن اين ماجرا را چنين بيان مى كند:

خداوند از موسى سؤال كرد: «چه چيز در دست راست تو است اى موسى»؟! (وَ ما تِلْكَ بِيَمِينِكَ يا مُوسى).

اين سؤال ساده كه توأم با لطف و محبت است علاوه بر اين كه موسى را كه طبعاً در آن حال غرق طوفان هاى روحانى شده بود، آرامش بخشيد، مقدمه اى بود براى بازگو كردن يك حقيقت بزرگ.

* * *

موسى در پاسخ «گفت: اين قطعه چوب، عصاى من است» (قالَ هِيَ عَصايَ).

و از آنجا كه مايل بود سخنش را با محبوب خود كه براى نخستين بار در را به روى او گشوده است ادامه دهد، و نيز از آنجا كه شايد فكر مى كرد تنها گفتن اين عصاى من است كافى نباشد، بلكه، منظور بازگو كردن آثار و فوائد آن است، اضافه كرد: «من بر آن تكيه مى كنم» (أَتَوَكَّؤُا عَلَيْها).

«و برگ درختان را با آن براى گوسفندانم فرو مى ريزم» (وَ أَهُشُّ بِها عَلى غَنَمِي).(1)

علاوه بر اين، «فوائد و نتايج ديگرى نيز در آن دارم» (وَ لِيَ فِيها مَآرِبُ أُخْرى).(2)

البته پيدا است، عصا براى صاحبان آن چه فوائدى دارد، گاهى از آن به عنوان يك وسيله دفاعى در مقابل حيوانات موذى و دشمنان استفاده مى كنند، گاهى در بيابان به توسط آن سايه بان مى سازند، گاه ظرفى به آن بسته و از نهر آب مى كشند.

به هر حال، موسى در تعجب عميقى فرو رفته بود كه در اين محضر بزرگ اين چه سؤالى است، و من چه جوابى دارم مى گويم، آن فرمان هاى قبل چه بود؟ و اين استفهام براى چيست؟

* * *

ناگهان «به او فرمان داده شد اى موسى! عصايت را بيفكن»! (قالَ أَلْقِها يا مُوسى).

* * *

«موسى فوراً و بدون فوت وقت، عصا را افكند، ناگهان مار عظيمى شد و شروع به حركت كرد» (فَأَلْقاها فَإِذا هِيَ حَيَّةٌ تَسْعى).

«تَسْعى» از ماده «سعى» به معنى راه رفتن سريع است كه به مرحله دويدن نرسد.

* * *

در اينجا به موسى «فرمود: آن را بگير، و نترس، ما آن را به همان صورت نخستين باز مى گردانيم»! (قالَ خُذْها وَ لاتَخَفْ سَنُعِيدُها سِيرَتَهَا الاْ ُولى).(3)

در آيه 31 سوره «قصص» مى خوانيم: وَلّى مُدْبِراً وَ لَمْ يُعَقِّبْ يا مُوسى أَقْبِلْ وَ لاتَخَفْ: «موسى با مشاهده آن مار عظيم، ترسيد و فرار كرد، خداوند بار ديگر فرمود: اى موسى بازگرد و نترس».

گر چه مسأله ترس موسى(عليه السلام) در اينجا براى جمعى از مفسران سؤال انگيز شده است كه: اين حالت، با شجاعتى كه در موسى سراغ داريم و عملاً در طول عمر خود به هنگام مبارزه با فرعونيان به ثبوت رسانيد، به علاوه از شرائط كلّى انبياء است، چگونه سازگار است؟

ولى با توجه به يك نكته پاسخ آن روشن مى شود; و آن اين كه: طبيعى هر انسانى است ـ هر قدر هم شجاع و نترس باشد ـ كه اگر ببيند قطعه چوبى ناگهان تبديل به مار عظيمى شد و سريعاً به حركت آمد، موقتاً متوحش شود و خود را كنار كشد، مگر آن كه در برابر او اين صحنه بارها تكرار گردد، اين عكس العمل طبيعى هيچ گونه ايرادى بر موسى(عليه السلام) نخواهد بود و با آيه 39 «احزاب» كه مى گويد: أَلَّذِيْنَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللّهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لايَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللّهَ:

«كسانى كه ابلاغ رسالت هاى الهى مى كنند و از او مى ترسند، و از هيچ كس جز او ترسى ندارند» منافاتى ندارد، اين يك وحشت طبيعى زودگذر و موقتى در برابر يك حادثه كاملاً بى سابقه و خارق عادت است.

* * *

آنگاه به دومين معجزه مهم موسى اشاره كرده كه به او دستور مى دهد: «دست خود را در گريبانت فرو بر، تا سفيد و روشن بيرون آيد، بى آن كه عيب و نقصى در آن باشد، و اين معجزه ديگرى براى تو است» (وَ اضْمُمْ يَدَكَ إِلى جَناحِكَ تَخْرُجْ بَيْضاءَ مِنْ غَيْرِ سُوء آيَةً أُخْرى).(4)

گر چه در تفسير جمله «وَ اضْمُمْ يَدَكَ إِلى جَناحِكَ...» مفسران عبارات گوناگونى دارند، اما با توجه به آيه 32 سوره «قصص» كه مى گويد: «اسْلُكْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ» و آيه 12 سوره «نمل» كه مى گويد: «وَ أَدْخِلْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ» به خوبى استفاده مى شود كه: موسى مأمور بوده است دست خود را در گريبانش فرو برد و تا زير بغل يا پهلو ادامه دهد (چرا كه جناح در اصل به معنى بال پرندگان است و در اينجا مى تواند كنايه از زير بغل بوده باشد).

«بَيْضاء» به معنى سفيد است، و جمله «مِنْ غَيْرِ سُوء» اشاره به اين است كه: سفيدى دست تو، بر اثر بيمارى پيسى و مانند آن نخواهد بود، به دليل اين كه درخشندگى خاصى دارد، در يك لحظه ظاهر و در لحظه ديگرى از بين مى رود.

ولى از بعضى روايات استفاده مى شود كه: دست موسى در آن حالت، نورانيت فوق العاده اى پيدا كرد، اگر چنين بوده است بايد قبول كرد كه جمله «مِنْ غَيْرِ سُوء» مفهوم ديگرى جز آنچه در بالا گفتيم خواهد داشت، يعنى نورانيتى دارد بدون عيب، نه چشم را آزار مى رساند، نه لكّه تاريكى در ميان آن ديده مى شود و نه غير آن.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، به عنوان يك نتيجه گيرى از آنچه در آيات قبل بيان شد، مى فرمايد: «ما اينها را در اختيار تو قرار داديم تا آيات بزرگ خود را به تو نشان دهيم» (لِنُرِيَكَ مِنْ آياتِنَا الْكُبْرى).

پيدا است منظور از «آيات كبرى» همان دو معجزه مهمى است كه در بالا آمد، و اين كه بعضى از مفسران احتمال داده اند، اشاره به معجزات ديگرى است كه بعد از آن خداوند در اختيار موسى(عليه السلام) گذاشت بسيار بعيد به نظر مى رسد.

* * *

1 ـ «أَهُشُّ» از ماده «هش» (به فتح هاء) به معنى زدن بر برگ درختان است.

2 ـ «مَآرِب» جمع «مأربه» به معنى حاجت، نياز و مقصد است.

3 ـ «سِيرَة» آن چنان كه «راغب» در «مفردات» مى گويد: به معنى حالت باطنى است اعم از اين كه غريزى باشد يا اكتسابى، بعضى نيز آن را در اينجا به معنى هيئت و صورت تفسير كرده اند.

4 ـ «آيَة» منصوب است از جهت اين كه اسمى است كه حال قرار گرفته، حال براى ضميرى كه در «تَخْرُجْ» مستتر است.

نكته ها:

▲1 ـ دو معجزه بزرگ

بدون شك آنچه در بالا در زمينه تبديل عصاى موسى(عليه السلام) به مار عظيم كه حتى در آيه 107 سوره «اعراف» از آن تعبير به «ثعبان» (اژدها) شده است، و همچنين درخشندگى خاص دست در يك لحظه كوتاه، و سپس بازگشت به حال اول يك امر عادى يا نادر و كمياب نيست، بلكه هر دو خارق عادت محسوب مى شود كه بدون اتكاء بر يك نيروى ما فوق بشرى، يعنى قدرت خداوند بزرگ، امكان پذير نيست.

كسانى كه به خدا ايمان دارند، علم و قدرت او را بى پايان مى دانند هرگز نمى توانند اين امور را انكار كنند و يا مانند ماديگراها به خرافه نسبت دهند.

آنچه در معجزه مهم است آن است كه: عقلاً محال نباشد و در اين مورد اين امر كاملاً صادق است; چرا كه هيچ دليل عقلى دلالت بر نفى امكان تبديل عصا به مار عظيم نمى كند .

مگر عصا و مار عظيم هر دو در گذشته هاى دور از خاك گرفته نشده اند؟ البته شايد ميليون ها يا صدها ميليون سال طول كشيد كه از خاك، اين چنين موجوداتى به وجود آمد (و هيچ در اين مسأله تفاوتى نيست كه قائل به تكامل انواع باشيم و يا ثبوت انواع; چرا كه به هر حال، هم چوب درختان از خاك آفريده شده اند و هم حيوانات).

منتها كار اعجاز در اين مورد بوده است كه آن مراحلى را كه مى بايست در طول ساليان دراز طى شود، در يك لحظه و در مدتى بسيار كوتاه، انجام داده است آيا چنين امرى محال به نظر مى رسد؟!

ممكن است شخصى كتاب قطورى را با دست در يك سال بنويسد، اما اگر كسى پيدا شود كه با اتكاء به اعجاز آن چنان سريع انجام دهد كه در يك ساعت يا كمتر از آن نوشته شود، اين محال عقلى نيست، اين خارق عادت است (دقت كنيد).

به هر حال، قضاوت عجولانه درباره معجزات و آنها را خداى ناكرده به خرافات نسبت دادن، دور از منطق و عقل است، تنها چيزى كه گاهى اين گونه افكار را به وجود مى آورد، اين است كه: ما به علل و معلول عادى خو گرفته ايم تا آنجا كه آنها را به صورت ضرورت تلقى مى كنيم، و هر چه خلاف آن باشد را مخالف ضرورت مى دانيم، در حالى كه شكل اين علل و معلول طبيعى و عادى هرگز جنبه ضرورت ندارد و هيچ مانعى ندارد عامل مافوق طبيعت، دگرگونى ها در آنها ايجاد كند.(1)

* * *

1 ـ در اين باره در جلد ششم، صفحه 284 نيز صحبت كرده ايم.

▲2 ـ استعدادهاى فوق العاده اشياء

مسلماً آن روز كه موسى، آن عصاى شبانى را براى خود انتخاب نمود، باور نمى كرد اين موجود ساده از عهده چنان كار عظيمى به فرمان خدا برآيد، آن چنان كه قدرت فراعنه را درهم ريزد، اما خدا به او نشان داد كه: از همين وسيله ساده مى توان آن چنان نيروى خارق العاده اى به وجود آورد.

اين در واقع درسى است به همه انسان ها كه در اين جهان هيچ چيز را ساده نپندارند، اى بسا موجودات يا افرادى كه ما با ديده حقارت به آنها مى نگريم قدرت هاى عظيمى در دل نهفته داشته باشند كه ما از آن بى خبريم.

* * *

▲3 ـ «تورات» در اين باره چه مى گويد؟

در آيات بالا خوانديم، هنگامى كه موسى(عليه السلام) دستش را از گريبان بيرون آورد، سفيد و روشن بود، بى آن كه عيبى داشته باشد، ممكن است اين جمله براى نفى تعبيرى باشد كه در «تورات» تحريف يافته ديده مى شود; چرا كه در اين تورات چنين آمده است: «و خداوند باز به او گفت، حال دست خود را به آغوش خود گذار كه دست خود را به آغوش خود گذاشت و او را بيرون آورد و اينك دستش مانند برف، مبروص شد».(1)

كلمه «مبروص» از ماده «برص» به معنى پيسى است كه يك نوع بيمارى است و مسلماً به كار بردن اين تعبير در اين مورد غلط و نابجا است.

* * *

24اذْهَبْ إِلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى

25قالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي

26وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي

27وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي

28يَفْقَهُوا قَوْلِي

29وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي

30هارُونُ أَخِي

31اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي

32وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي

33كَيْ نُسَبِّحَكَ كَثِيراً

34وَ نَذْكُرَكَ كَثِيراً

35إِنَّكَ كُنْتَ بِنا بَصِيراً

36قالَ قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يا مُوسى

ترجمه:

24 ـ (اينك) به سوى فرعون برو، كه او طغيان كرده است».

25 ـ (موسى) گفت: «پروردگارا! سينه ام را گشاد كن;

26 ـ و كارم را برايم آسان گردان!

27 ـ و گره از زبانم بگشاى;

28 ـ تا سخنان مرا بفهمند!

29 ـ و وزيرى از خاندانم براى من قرار ده،

30 ـ برادرم هارون را!

31 ـ با او پشتم را محكم كن;

32 ـ و او را در كارم شريك ساز;

33 ـ تا تو را بسيار تسبيح گوئيم;

34 ـ و تو را بسيار ياد كنيم;

35 ـ چرا كه تو هميشه از حال ما آگاه بوده اى»!

36 ـ فرمود: «اى موسى! آنچه را خواستى به تو داده شد.

1 ـ «تورات»، «سفر خروج»، فصل چهارم، جمله 6.

تفسير:

▲خواسته هاى حساب شده موسى(عليه السلام)

تا اينجا موسى(عليه السلام) به مقام نبوت رسيده، و معجزات قابل ملاحظه اى دريافت داشته است، ولى از اين به بعد، فرمان رسالت به نام او صادر مى شود، رسالتى بسيار عظيم و سنگين، رسالتى كه از ابلاغ فرمان الهى به زورمندترين و خطرناك ترين مردم محيط شروع مى شود، مى فرمايد: «به سوى فرعون برو كه طغيان كرده است»! (اذْهَبْ إِلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى).

آرى، براى اصلاح يك محيط فاسد، و ايجاد يك انقلاب همه جانبه، بايد از سردمداران فساد و ائمه كفر، شروع كرد، از آنها كه در تمام اركان جامعه نقش دارند، خودشان و يا افكار و اعوان و انصارشان، همه جا حاضرند، آنهائى كه تمام سازمان هاى تبليغاتى، اقتصادى و سياسى را در قبضه خود گرفته اند كه: اگر آنها اصلاح شوند و يا در صورت عدم اصلاح ريشه كن گردند، مى توان به نجات جامعه اميدوار بود، و گرنه، هر گونه اصلاحى بشود، سطحى، موقتى و گذرا است.

جالب اين كه: دليل لزوم آغاز كردن از فرعون، در يك جمله كوتاه: إِنَّهُ طَغى: «او طغيان كرده است» بيان شده كه در اين كلمه «طغيان» همه چيز جمع است، آرى، طغيان و تجاوز از حد و مرز در تمام ابعاد زندگى، و به همين جهت به اين گونه افراد «طاغوت» گفته مى شود كه از همين ماده گرفته شده است.

* * *

موسى(عليه السلام) از چنين مأموريتى خشنود گشت، با آغوش باز از آن استقبال نمود، اما وسائل پيروزى در اين مأموريت را از خدا خواست.

و از آنجا كه نخستين وسيله پيروزى، روح بزرگ، فكر بلند، و عقل توانا و به عبارت ديگر، گشادگى سينه است «عرض كرد پروردگار من! سينه مرا گشاده بدار» (قالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي).

آرى، نخستين سرمايه براى يك رهبر انقلابى، سينه گشاده، حوصله فراوان، استقامت، شهامت و تحمل بار مشكلات است، و به همين دليل، در حديثى از امير مؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم: آلَةُ الرِّياسَةِ سَعَةُ الصَّدْرِ: «وسيله رهبرى و رياست، سينه گشاده است».(1)-(2)

* * *

و از آنجا كه اين راه، مشكلات فراوانى دارد كه: جز به لطف خدا گشوده نمى شود، در مرحله دوم از خدا تقاضا كرد: كارها را بر او آسان گرداند و مشكلات را از سر راهش بردارد، عرض كرد: «كار مرا آسان گردان» (وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي).

* * *

پس از آن تقاضاى قدرت بيان هر چه بيشتر كرده عرضه داشت: «گره از زبانم بگشا» (وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي).

درست است كه داشتن سرمايه شرح صدر، مهمترين سرمايه است ولى كار سازى اين سرمايه در صورتى است كه قدرت ارائه و اظهار آن، به صورت كامل وجود داشته باشد، به همين دليل، موسى(عليه السلام) بعد از تقاضاى شرح صدر و برطرف شدن موانع، تقاضا كرد خداوند گره از زبانش بردارد.

* * *

و مخصوصاً علت آن را چنين بيان كرد: «تا سخنان مرا درك كنند» (يَفْقَهُوا قَوْلِي).

اين جمله، در حقيقت، آيه قبل را تفسير مى كند، و از آن، روشن مى شود كه منظور از گشوده شدن گره زبان، اين نبوده است كه زبان موسى(عليه السلام) به خاطر سوختگى در دوران طفوليت يك نوع گرفتگى داشته (آن گونه كه بعضى از مفسران از ابن عباس نقل كرده اند) بلكه، منظور گره هاى سخن است كه مانع درك و فهم شنونده مى گردد.

يعنى آن چنان فصيح، بليغ، رسا و گويا سخن بگويم كه هر شنونده اى منظور مرا به خوبى درك كند.

شاهد ديگر اين تفسير، آيه 34 سوره «قصص» است: وَ أَخِي هارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّي لِساناً: «برادرم هارون زبانش از من فصيح تر است».

جالب اين كه: «أَفْصَح» از ماده «فَصِيح» در اصل، به معنى خالص بودن چيزى از زوائد است و سپس به سخنى كه رسا، گويا و خالى از حشو و زوائد باشد، گفته شده است.

به هر حال، يك رهبر و پيشواى موفق و پيروز كسى است كه علاوه بر سعه فكر و قدرت روح، داراى بيانى گويا و خالى از هر گونه ابهام و نارسائى باشد.

* * *

و از آنجا كه رساندن اين بار سنگين به مقصد، (بار رسالت پروردگار، رهبرى انسان ها و مبارزه با طاغوت ها و جبّاران) نياز به يار و ياور دارد، و به تنهائى ممكن نيست، چهارمين تقاضاى موسى(عليه السلام) از پروردگار اين بود: «خداوندا! وزير و ياورى از خاندانم براى من قرار ده» (وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي).

«وَزِير» از ماده «وزر» در اصل، به معنى بار سنگين است، و از آنجا كه وزيران بسيارى از بارهاى سنگين را در كشوردارى بر دوش دارند، اين نام بر آنها گذارده شده است. و نيز كلمه «وزير» به معاون و ياور اطلاق مى شود.

اما اين كه: موسى(عليه السلام) تقاضا مى كند: اين وزير از خانواده او باشد دليلش روشن است; چرا كه هم شناخت بيشترى نسبت به او خواهد داشت، و هم دلسوزى فراوان تر، چه خوب است انسان با كسى بتواند همكارى كند كه پيوندهاى روحانى و جسمانى، آنان را به هم مربوط ساخته است.

* * *

آنگاه مخصوصاً انگشت روى برادر خويش گذاشت و عرضه داشت: «اين مسئوليت را به برادرم هارون بده» (هارُونُ أَخِي).

هارون: طبق نقل بعضى از مفسران، برادر بزرگتر موسى(عليه السلام) بود و سه سال با او فاصله سنى داشت، قامتى بلند و رسا، زبانى گويا و درك عالى داشت و سه سال قبل از وفات موسى ، دنيا را ترك گفت.(3)

او از پيامبران مرسل بود، چنان كه در آيه 45 سوره «مؤمنون» مى خوانيم: «ثُمَّ أَرْسَلْنا مُوسى وَ أَخاهُ هارُونَ بِآياتِنا وَ سُلْطان مُبِين».

و نيز داراى نور و روشنائى باطنى و وسيله تشخيص حق از باطل بود چنان كه در آيه 48 سوره «انبياء» مى خوانيم: «وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسى وَ هارُونَ الْفُرْقانَ وَ ضِياءً».

بالاخره او پيامبرى بود كه خداوند از باب رحمتش به موسى(عليه السلام) بخشيد «وَ وَهَبْنا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنا أَخاهُ هارُونَ نَبِيّاً».(4)

او دوش به دوش برادرش موسى در انجام اين رسالت سنگين، تلاش مى كرد.

درست است كه موسى(عليه السلام) در آن شب تاريك، در آن وادى مقدس، كه اين تقاضا را از خدا به هنگام دريافت فرمان رسالت مى كند، بيش از ده سال از وطن خود دور مانده بود، ولى قاعدتاً ارتباطش به طور كامل از برادرش در اين مدت قطع نشده بود، كه با اين صراحت و روشنى از او سخن مى گويد و از درگاه خدا تقاضاى شركت او در اين برنامه بزرگ مى كند.

* * *

سپس موسى هدف خود را از تعيين هارون به وزارت و معاونت چنين بيان مى كند: «خداوندا! پشتم را با او محكم كن» (اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي).

«أَزْر» در اصل، از ماده «اِزار» به معنى لباس گرفته شده است، مخصوصاً به لباسى گفته مى شود كه، بند آن را بر كمر گره مى زنند، به همين جهت گاهى اين كلمه، به كمر، يا قوت و قدرت نيز اطلاق شده است.

* * *

و براى تكميل اين مقصد، تقاضا مى كند «او را در كار من شريك گردان» (وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي).

هم شريك در مقام رسالت باشد، و هم در پياده كردن اين برنامه بزرگ شركت جويد، ولى به هر حال او پيرو موسى(عليه السلام) در تمام برنامه ها بود و موسى امام و پيشواى او.

* * *

سرانجام نتيجه خواسته هاى خود را چنين بيان مى كند: «تا تو را بسيار تسبيح گوئيم» (كَيْ نُسَبِّحَكَ كَثِيراً).

* * *

«و تو را بسيار ياد كنيم» (وَ نَذْكُرَكَ كَثِيراً).

* * *

چرا كه «تو هميشه از حال ما آگاه بوده اى» (إِنَّكَ كُنْتَ بِنا بَصِيراً).

تو نيازهاى ما را به خوبى مى دانى، و به مشكلات اين راه از هر كس آگاهترى ما از تو مى خواهيم كه ما را در اطاعت فرمانت قدرت بخشى، و به انجام وظائف و تعهدها و مسئوليت هايمان موفق و پيروز دارى.

* * *

از آنجا كه موسى(عليه السلام) در اين تقاضاهاى مخلصانه اش، نظرى جز خدمت بيشتر و كامل تر نداشت، خداوند تقاضاى او را در همان وقت اجابت فرمود «به او گفت: آنچه را خواسته بودى به تو داده شد، اى موسى»! (قالَ قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يا مُوسى).

در واقع در اين لحظات حساس و سرنوشت ساز، كه موسى(عليه السلام) براى نخستين بار بر بساط ميهمانى خداوند بزرگ گام مى نهاد، هر چه لازم داشت يك جا از او درخواست كرد، و او نيز مهمانش را بى نهايت گرامى داشت و همه خواسته هاى او را در يك جمله كوتاه با ندائى حيات بخش اجابت كرد، بى آن كه در آن قيد و شرط يا چون و چرائى كند، و با تكرار نام موسى(عليه السلام) كه هر گونه ابهامى را از دل مى زدايد آن را تكميل فرموده، و چه شوق انگيز و افتخار آفرين است كه نام بنده در گفتار مولى تكرار گردد.

* * *

1 ـ «نهج البلاغه»، كلمات قصار، حكمت 176.

2 ـ درباره شرح صدر و مفهوم آن در جلد پنجم تفسير «نمونه»، صفحه 436، ذيل آيه 125 «انعام» نيز بحث كرده ايم.

3 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.

4 ـ مريم، آيه 53.

نكته ها:

▲1 ـ شرائط رهبرى انقلاب

بدون شك، دگرگونى بنيادى در نظام جوامع بشرى و تغيير ارزش هاى مادى و شرك آلود، به ارزش هاى معنوى و انسانى، مخصوصاً در آنجا كه راه آن از ميان قلمرو فراعنه و خودكامگان مى گذرد، كار ساده اى نيست، نياز به آمادگى روحى و جسمى، قدرت تفكر و نيروى بيان، روشنى راه، امدادهاى الهى، و داشتن يار و ياور مورد اطمينان و قدرتمند دارد.

اينها همان امورى است كه موسى(عليه السلام) در تقاضاهاى نخستين خود در همان آغاز رسالت بزرگ، از خداى خود خواست. اينها خود بيانگر آن است كه موسى(عليه السلام) حتى قبل از نبوت، روحى بيدار و آماده داشت.

و نيز روشنگر اين حقيقت است كه: به ابعاد مسئوليتش به خوبى واقف بود، و مى دانست در آن شرائط خاص، بايد با چه ابزارى به ميدان برود، تا توانائى مبارزه با نظام هاى فرعونى داشته باشد.

و اين الگوئى است براى همه رهبران الهى در هر عصر و زمان، و براى همه رهروان اين راه.

* * *

▲2 ـ مبارزه با طغيانگران

بدون ترديد فرعون داراى نقاط انحرافى فراوانى بود، كافر بود، بت پرست بود، ظالم و بيدادگر بود و... ولى قرآن از ميان همه اين انحرافات مسأله طغيان او را مطرح مى كند (إِنَّهُ طَغى); چرا كه روح طغيان و گردن كشى در برابر فرمان حق، عصاره همه اين انحرافات و جامع تمام آنها است.

ضمناً روشن مى شود كه: هدف انبياء در درجه اول، مبارزه با طاغوت ها و مستكبران است، و اين درست بر خلاف تحليلى است كه ماركسيست ها درباره مذهب دارند و آن را در خدمت طغيانگران و استعمار پيشگان مى دانند.

ممكن است گفتار آنها درباره مذاهب ساختگى تخديرى، صحيح باشد، ولى تاريخ انبياى راستين، با صراحت تمام، پندارهاى واهى آنها را در مورد مذاهب آسمانى صددرصد نفى مى كند، مخصوصاً قيام موسى بن عمران(عليه السلام)شاهد گويائى است در اين رابطه.

* * *

▲3 ـ براى هر كار برنامه و وسيله لازم است

درس ديگرى كه اين فراز از زندگى موسى(عليه السلام) به ما مى دهد اين است كه: حتى پيامبران، با داشتن آن همه معجزات براى پيشرفت كار خود، از وسائل عادى، كمك مى گرفتند، از بيان رسا و مؤثر، از نيروى فكرى و جسمى معاونان.

بنا نيست ما در زندگى، هميشه در انتظار معجزه ها باشيم، بايد برنامه و وسائل كار را آماده كرد و از طرق طبيعى به پيشروى ادامه داد، و آنجا كه كارها گره مى خورد، بايد در انتظار لطف الهى بود!

* * *

▲4 ـ تسبيح و ذكر

چنان كه در آيات فوق خوانديم، موسى(عليه السلام) هدف نهائى خواسته هاى خود را اين قرار مى دهد كه: «تو را بسيار تسبيح گوئيم و تو را بسيار ياد نمائيم».

روشن است «تسبيح» به معنى پيراستن خداوند از تهمت «شرك و نقائص امكانى» مى باشد، و نيز روشن است منظور موسى(عليه السلام) آن نبوده كه جمله «سبحان اللّه» را پشت سر هم تكرار كند، بلكه هدف پياده كردن حقيقت آن در جامعه آلوده آن زمان بوده است، بتها را برچيند، بتخانه ها را ويران كند، مغزها را از افكار شرك آلود بشويد، و نقائص مادى و معنوى را برطرف سازد.

به دنبال آن، ذكر خدا، ياد او، ياد صفات او را در دل ها زنده كند، و صفات الهى را در سطح جامعه پرتوافكن سازد، تكيه بر كلمه «كَثِيراً» نشان مى دهد كه: مى خواهد آن را همگانى و عمومى و از اختصاص به دايره محدودى خارج سازد.

* * *

▲5 ـ پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و تكرار خواسته هاى موسى(عليه السلام)

از رواياتى كه در كتب دانشمندان اهل سنت و تشيع وارد شده، استفاده مى شود پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نيز همين مسائل را كه موسى(عليه السلام) براى پيشبرد اهدافش از خدا خواسته بود، تمنا كرد، با اين تفاوت كه: به جاى نام «هارون»، نام «على»(عليه السلام) را نهاده، چنين عرض كرد: أَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِما سَأَلَكَ أَخِى مُوسى أَنْ تشْرَحَ لِى صَدْرِى ، وَ أَنْ تُيَسِّرَ لِى أَمْرِى، وَ أَنْ تُحَلَّ عُقْدَةً مِنْ لِسانِى، يَفْقَهُوا قَوْلِى وَ اجْعَلْ لِى وزِيراً مِنْ أَهْلِى، عَلِيّاً أَخِى، أُشْدُد بِهِ أَزْرِى، وَ أَشْرِكْهُ فِى أَمْرِى، كَى نُسَبِّحَكَ كَثِيْراً وَ نَذْكُرَكَ كَثِيْراً، إِنَّكَ كُنْتَ بِنا بَصِيْراً:

«پروردگارا! من از تو همان تقاضا مى كنم كه برادرم موسى تقاضا كرد، از تو مى خواهم: سينه ام را گشاده دارى، كارها را بر من آسان كنى، گره از زبانم بگشائى، تا سخنانم را درك كنند، براى من وزيرى از خاندانم قرار دهى، برادرم على(عليه السلام) را، خداوندا پشتم را با او محكم كن، و او را در كار من شريك گردان تا تو را بسيار تسبيح گوئيم، و تو را بسيار ياد كنيم كه تو به حال ما بصير و بينائى».

اين حديث را «سيوطى» در تفسير «درّ المنثور» و مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» و بسيارى ديگر از دانشمندان بزرگ سنى و شيعه با تفاوت هائى نقل كرده اند.(1)

مشابه اين حديث، حديث منزله است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام) فرمود: أَلا تَرْضى أَنْ تَكُونَ مِنِّى بِمَنْزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسى، إِلاّ أَنَّهُ لَيْسَ نَبِىٌّ بَعْدِى:

«آيا راضى نيستى كه نسبت به من همانند هارون نسبت به موسى باشى، جز اين كه پيامبرى بعد از من نخواهد بود».

اين حديث كه در كتب درجه اول اهل تسنن آمده، و به گفته «محدث بحرانى» (طبق نقل تفسير الميزان) در كتاب «غاية المرام» از يك صد طريق از طرق اهل سنت و هفتاد طريق از طرق شيعه نقل شده است، آن قدر معتبر مى باشد كه جاى هيچ گونه انكار ندارد.

ما درباره حديث منزلة، در جلد ششم تفسير «نمونه» ذيل آيه 142 «اعراف» (صفحه 343) به قدر كافى بحث كرده ايم.

اما آنچه ذكر آن را در اينجا ضرورى مى دانيم اين است كه: بعضى از مفسران (مانند آلوسى در روح المعانى) با قبول اصل روايت، در دلالت آن ايراد كرده، گفته است: جمله: وَ أَشْرِكْهُ فِى أَمْرِى: «او را شريك در كار من بنما» چيزى را جز شركت در امر ارشاد و دعوت مردم به سوى حق، اثبات نمى كند.

ولى پيدا است مسأله شركت در ارشاد و به تعبير ديگر امر به معروف و نهى از منكر، و گسترش دعوت حق، وظيفه فرد فرد مسلمانان است و اين چيزى نبوده است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) براى على(عليه السلام) بخواهد، اين يك توضيح واضح است كه هرگز نمى توان دعاى پيامبر(صلى الله عليه وآله) را به آن تفسير كرد.

از سوى ديگر، مى دانيم: منظور شركت در امر نبوت هم نبوده است، بنابراين، نتيجه مى گيريم: مقام خاصى بوده غير از نبوت و غير از وظيفه عمومى ارشاد، آيا اين، جز مسأله ولايت خاصه، چيزى خواهد بود؟

آيا اين همان خلافت (به مفهوم خاصى كه شيعه براى آن قائل است) نيست؟ و جمله «وَزِيْراً» نيز آن را تأييد و تقويت نمى كند؟

به تعبير ديگر، وظائفى وجود دارد كه كار همه افراد نيست و آن حفظ آئين پيامبر(صلى الله عليه وآله) از هر گونه تحريف، انحراف، و تفسير هر گونه ابهامى كه در محتواى آئين براى بعضى رخ دهد، و رهبرى امت در غيبت پيامبر(صلى الله عليه وآله) و بعد از او، و كمك بسيار مؤثر در پيشبرد اهداف او.

اينها همان چيزى است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) با گفتن جمله «أَشْرِكْهُ فِى أَمْرِى» از خدا براى على(عليه السلام) خواست.

و از اينجا روشن مى شود، وفات «هارون» قبل از موسى(عليه السلام) مشكلى در اين بحث ايجاد نمى كند; زيرا خلافت و جانشينى گاهى در زمان غيبت رهبر است آن گونه كه هارون در غيبت موسى داشت، و گاهى بعد از وفات او است، آن گونه كه على(عليه السلام) بعد از وفات پيامبر(صلى الله عليه وآله) داشت، هر دو داراى يك قدر مشترك و جامع واحد است هر چند مصداق ها متفاوت بوده است (دقت كنيد).

* * *

 37وَ لَقَدْ مَنَنّا عَلَيْكَ مَرَّةً أُخْرى

38إِذْ أَوْحَيْنا إِلى أُمِّكَ ما يُوحى

39أَنِ اقْذِفِيهِ فِي التّابُوتِ فَاقْذِفِيهِ فِي الْيَمِّ فَلْيُلْقِهِ الْيَمُّ بِالسّاحِلِ يَأْخُذْهُ عَدُوٌّ لِي وَ عَدُوٌّ لَهُ وَ أَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةً مِنِّي وَ لِتُصْنَعَ عَلى عَيْنِي

40إِذْ تَمْشِي أُخْتُكَ فَتَقُولُ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى مَنْ يَكْفُلُهُ فَرَجَعْناكَ إِلى أُمِّكَ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُها وَ لاتَحْزَنَ وَ قَتَلْتَ نَفْساً فَنَجَّيْناكَ مِنَ الْغَمِّ وَ فَتَنّاكَ فُتُوناً فَلَبِثْتَ سِنِينَ فِي أَهْلِ مَدْيَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلى قَدَر يا مُوسى

41وَ اصْطَنَعْتُكَ لِنَفْسِي

ترجمه:

37 ـ و ما بار ديگر تو را مشمول نعمت خود ساختيم;

38 ـ آن زمان كه به مادرت آنچه لازم بود الهام كرديم;

39 ـ كه: «او را در صندوقى بيفكن، و آن صندوق را به دريا بينداز، تا دريا آن را به ساحل افكند; و دشمن من و دشمن او، آن را بر گيرد»! و من محبتى از خودم بر تو افكندم، تا در برابر ديدگان (علم) من، ساخته شوى!

40 ـ در آن هنگام كه خواهرت راه مى رفت و مى گفت: «آيا كسى را به شما نشان دهم كه اين نوزاد را كفالت مى كند»؟! پس تو را به مادرت بازگردانديم، تا چشمش به تو روشن شود; و غمگين نگردد. و تو يكى (از فرعونيان) را كُشتى; اما ما تو را از اندوه نجات داديم! و بارها تو را آزموديم! پس از آن، ساليانى در ميان مردم «مدين» توقف نمودى; سپس اى موسى! در زمان مقدر (براى فرمان رسالت) به اين جا آمدى!

41 ـ و من تو را براى خود پرورش دادم.

1 ـ در تفسير آيه «انما وليكم اللّه و...» (مائده، آيه 55).

تفسير:

▲چه خداى مهربانى!

در اين آيات، خداوند به يكى ديگر از فصول زندگانى موسى(عليه السلام) اشاره مى كند كه مربوط به دوران كودكى او و نجات اعجازآميزش از چنگال خشم فرعونيان است، اين فصل گرچه از نظر تسلسل تاريخى قبل از فصل رسالت و نبوت بوده، اما چون به عنوان شاهد براى نعمت هاى خداوند، نسبت به موسى(عليه السلام) از آغاز عمر، ذكر شده، در درجه دوم اهميت نسبت به موضوع رسالت مى باشد.

نخست، مى گويد: «اى موسى! ما بار ديگر نيز بر تو منّت گذارديم، و تو را مشمول نعمت هاى خويش ساختيم» (وَ لَقَدْ مَنَنّا عَلَيْكَ مَرَّةً أُخْرى).(1)

* * *

بعد از ذكر اين اجمال، به شرح و بسط آن مى پردازد، و مى گويد: «در آن هنگام كه به مادر تو وحى كرديم آنچه بايد وحى شود» (إِذْ أَوْحَيْنا إِلى أُمِّكَ ما يُوحى).

اشاره به اين كه: تمام خطوطى كه منتهى به نجات موسى(عليه السلام) از چنگال فرعونيان در آن روز مى شد، همه را به مادرت تعليم داديم،

زيرا به گونه اى كه از ساير آيات قرآن، استفاده مى شود، فرعون شديداً بنى اسرائيل را تحت فشار قرار داده بود، مخصوصاً براى جلوگيرى از قدرت و قوت بنى اسرائيل، شورش احتمالى آنها، و يا به گفته جمعى از مورخان و مفسران براى جلوگيرى از به وجود آمدن فرزندى كه پيش بينى كرده بودند از بنى اسرائيل برمى خيزد و دستگاه فرعون را درهم مى كوبد، دستور داده بود، پسران آنها را به قتل برسانند، و دختران را براى كنيزى و خدمتگزارى زنده نگهدارند.

طبعاً جاسوسان فرعون محله ها و خانه هاى بنى اسرائيل را سخت زير نظر داشتند، و تولد فرزندان پسر را به دستگاه او اطلاع مى دادند، آنها نيز به سرعت براى نابود كردن آنان اقدام مى نمودند.

بعضى از مفسران گفته اند: فرعون از يكسو، مى خواست قدرت بنى اسرائيل را در هم بشكند، و از سوى ديگر، مايل نبود نسل آنها به كلّى منقرض شود; چرا كه بردگان و بندگان آماده اى براى او محسوب مى شدند، لذا دستور داده بود يك سال نوزادان آنها را زنده بگذارند، و يك سال پسران را از دم تيغ بگذرانند، اتفاقاً موسى(عليه السلام) در همان سال قتل عام فرزندان پسر متولد شد!

به هر حال، مادر احساس مى كند: جان نوزادش در خطر است و مخفى نگاه داشتن موقتى او مشكل را حل نخواهد كرد، در اين هنگام خدائى كه اين كودك را براى قيامى بزرگ نامزد كرده است، به قلب اين مادر الهام مى كند: او را از اين بعد به ما بسپار، و ببين چگونه او را حفظ خواهيم كرد؟ و به تو باز خواهيم گرداند؟

* * *

به قلب مادر موسى چنين الهام كرد: «او را در صندوقى بيفكن، و آن صندوق را به دريا بينداز»! (أَنِ اقْذِفِيهِ فِي التّابُوتِ فَاقْذِفِيهِ فِي الْيَمِّ).

«يَمّ» در اينجا به معنى رود عظيم «نيل» است كه بر اثر وسعت و آب فراوان گاهى دريا به آن اطلاق مى شود.

تعبير به :اقْذِفِيهِ فِي التّابُوتِ: «آن را در صندوق بيفكن» شايد اشاره به اين باشد كه: بدون هيچ ترس و واهمه دل از او بردار، و شجاعانه در صندوقش بگذار و بى اعتنا، به شط نيلش بيفكن، و ترس و وحشتى به خود راه مده.

كلمه «تابوت» به معنى صندوق چوبى و به عكس آنچه بعضى مى پندارند، هميشه به معنى صندوقى كه مردگان را در آن مى نهند نيست، بلكه، مفهوم وسيعى دارد كه گاهى به صندوق هاى ديگر نيز گفته مى شود همان گونه كه در داستان «طالوت و جالوت» در سوره «بقره» ذيل آيه 248 خوانديم.(2)

سپس اضافه مى كند: «دريا مأمور است كه آن را به ساحل بيفكند، تا سرانجام دشمن من و دشمن او، وى را برگيرد» (و در دامان خويش پرورش دهد!) (فَلْيُلْقِهِ الْيَمُّ بِالسّاحِلِ يَأْخُذْهُ عَدُوٌّ لِي وَ عَدُوٌّ لَهُ).

جالب اين كه: كلمه «عَدُوّ» در اينجا تكرار شده، و اين در حقيقت تأكيدى است بر دشمنى فرعون، هم نسبت به خداوند و هم نسبت به موسى و بنى اسرائيل، و اشاره به اين كه: كسى كه تا اين حد در دشمنى و عداوت، پافشارى داشت، عاقبت خدمت و پرورش موسى(عليه السلام) را بر عهده گرفت، تا بشر خاكى بداند نه تنها قادر نيست با فرمان خدا به مبارزه برخيزد، بلكه، خدا دشمن او را با دست خودش و در دامانش پرورش خواهد داد.

و هنگامى كه او اراده نابودى گردن كشان ستمگر را كند آنها را با دست خودشان نابود مى كند، و با آتشى كه خودشان برافروخته اند، مى سوزاند، چه قدرت عجيبى دارد!

و از آنجا كه موسى(عليه السلام) بايد در اين راه پر نشيب و فراز كه در پيش دارد در يك سپر حفاظتى قرار گيرد، خداوند پرتوى از محبت خود را بر او مى افكند آن چنان كه هر كس وى را ببيند دلباخته او مى شود، نه تنها به كشتن او راضى نخواهد بود كه راضى نمى شود موئى از سرش كم شود!، آن چنان كه قرآن در ادامه اين آيات مى گويد: «و من محبتى از خودم بر تو افكندم» (وَ أَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةً مِنِّي).

چه سپر عجيبى، كاملاً نامرئى است، اما از فولاد و آهن محكم تر!

مى گويند: قابله موسى از فرعونيان بود، و تصميم داشت گزارش تولد او را به دستگاه جبار فرعون بدهد، اما نخستين بار كه چشمش در چشم نوزاد افتاد گوئى برقى از چشم او جستن كرد، اعماق قلب قابله را روشن ساخت، و رشته محبت او را در گردنش افكند، و هر گونه فكر بدى را از مغز او دور ساخت!

در اين زمينه در حديثى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: «هنگامى كه موسى(عليه السلام)متولد شد و مادر ديد نوزادش پسر است رنگ از صورتش پريد، قابله پرسيد: چرا اين گونه رنگت زرد شد؟

گفت: از اين مى ترسم كه سر پسرم را ببرند، ولى قابله گفت: هرگز چنين ترسى به خود راه مده: وَ كانَ مُوسى لايَراهُ أَحَدٌ إِلاّ أَحَبَّهُ!: «موسى چنان بود كه هر كس او را مى ديد دوستش مى داشت».(3)

و همين سپر محبت بود كه او را در دربار فرعون نيز كاملاً حفظ كرد.

در پايان اين آيه، مى فرمايد: «هدف اين بود كه در پيشگاه من و در برابر ديدگان (علم) من پرورش يابى» (وَ لِتُصْنَعَ عَلى عَيْنِي).

بدون شك ذره اى در آسمان و زمين از علم خدا پنهان نيست، و همه در پيشگاه او حاضرند اما اين تعبير در اينجا اشاره به عنايت خاصى است كه خدا نسبت به موسى و تربيت او داشت.

گر چه، بعضى از مفسران جمله «وَ لِتُصْنَعَ عَلى عَيْنِي» را محدود به مسأله دوران شيرخوارى موسى(عليه السلام) و مانند آن دانسته اند ولى پيدا است: اين جمله معنى وسيعى دارد، و هر گونه پرورش، تربيت و ساخته شدن موسى(عليه السلام) را براى حمل پرچم رسالت با عنايت خاص پروردگار شامل مى شود.

* * *

از قرائن موجود در اين آيات، و آيات مشابه آن در قرآن مجيد، و آنچه در روايات و تواريخ آمده، به خوبى استفاده مى شود: مادر موسى(عليه السلام) سرانجام با وحشت و نگرانى صندوقى را كه موسى در آن بود به «نيل» افكند، امواج «نيل» آن را بر دوش خود حمل كرد، و مادر كه منظره را مى ديد در تب و تاب فرو رفت اما خداوند به دل او الهام كرد: اندوه و غمى به خود راه مده، ما سرانجام او را سالم به تو باز مى گردانيم.

كاخ فرعون بر گوشه اى از شطّ نيل ساخته شده بود، و احتمالاً شعبه اى از اين شط عظيم از درون كاخش مى گذشت، امواج آب، صندوق نجات موسى را با خود به آن شعبه كشانيد، در حالى كه فرعون و همسرش در كنار آب، به تماشاى امواج مشغول بودند، ناگهان اين صندوق مرموز، توجه آنها را به خود جلب كرد، مأمورين را دستور داد، تا صندوق را از آب بگيرند، هنگامى كه در صندوق گشوده شد، با كمال تعجب نوزاد زيبائى را در آن ديدند، چيزى كه شايد حتى احتمال آن را نمى دادند.

فرعون متوجه شد: اين نوزاد بايد از بنى اسرائيل، باشد كه از ترس مأموران به چنين سرنوشتى گرفتار شده است و دستور كشتن او را صادر كرد، ولى همسرش كه «نازا» بود، سخت به كودك دل بست و شعاع مرموزى كه از چشم نوزاد جستن نمود در زواياى قلب آن زن نفوذ كرده، او را مجذوب و فريفته خود ساخت.

دست به دامن فرعون زد، و در حالى كه از اين كودك به نور چشمان (قرة عين) تعبير مى نمود، تقاضا كرد از كشتن او صرف نظر كند، حتى بالاتر از آن درخواست كرد، به عنوان فرزند خويش و مايه اميد آينده شان او را در دامان خود پرورش دهند، و بالاخره با اصرار موفق شد، سخن خود را به كرسى بنشاند.

اما از سوى ديگر، كودك گرسنه شده و شير مى خواهد، گريه مى كند و اشك مى ريزد، گريه و اشكى كه قلب همسر فرعون را به لرزه آورده، چاره اى نبود جز اين كه مأموران هر چه زودتر به جستجوى دايه اى بروند، ولى هر دايه اى آوردند، نوزاد پستان او را نگرفت; چرا كه خدا مقدّر كرده بود تنها به مادرش برگردد، مأمورين باز به جستجو برخاستند و در بدر به دنبال دايه تازه اى مى گشتند.

اكنون بقيه داستان را از آيات فوق مى خوانيم:

آرى، اى موسى! ما مقدر كرده بوديم كه در برابر ديدگان (علم) ما پرورش بيابى «در آن هنگام كه خواهرت (در نزديكى كاخ فرعون) راه مى رفت» و به دستور مادر، مراقب اوضاع و سرنوشت تو بود (إِذْ تَمْشِي أُخْتُكَ).

او به مأموران فرعون «مى گفت: آيا زنى را به شما معرفى بكنم كه توانائى سرپرستى اين نوزاد را دارد» (فَتَقُولُ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى مَنْ يَكْفُلُهُ).

و شايد اضافه كرد اين زن شير پاكى دارد كه من مطمئنم نوزاد آن را پذيرا خواهد شد.

مأمورين، خوشحال شدند و به اميد اين كه شايد گمشده آنها از اين طريق پيدا شود، همراه او حركت كردند، خواهر موسى(عليه السلام) كه خود را به صورت فردى ناشناس و بيگانه، نشان مى داد، مادر را از جريان امر آگاه كرد، مادر نيز بى آن كه خونسردى خود را از دست دهد، در حالى كه طوفانى از عشق و اميد تمام قلب او را احاطه كرده بود، به دربار فرعون آمد، كودك را به دامن او انداختند كودك بوى مادر را شنيد، بوئى آشنا، ناگهان پستان او را همچون جان شيرين در برگرفت و با عشق و علاقه بسيار، مشغول نوشيدن شير شد، غريو شادى از حاضران برخاست و آثار خشنودى و شوق در چشمان همسر فرعون نمايان شد.

بعضى مى گويند: فرعون از اين ماجرا تعجب كرد، گفت: تو كيستى كه اين نوزاد، شير تو را پذيرفت، در حالى كه ديگران را همه رد كرد؟

مادر گفت: من زنى پاكيزه بوى و پاك شيرم و هيچ كودكى شير مرا رد نمى كند!.

به هر حال، فرعون كودك را به او سپرد، و همسرش تأكيد فراوان نسبت به حفظ و حراست او كرد، و دستور داد در فاصله هاى كوتاه كودك را به نظر او برساند.

اينجا است كه قرآن مى گويد: «ما تو را به مادرت بازگردانديم تا چشمش به تو روشن شود، و غم و اندوهى به خود راه ندهد» (فَرَجَعْناكَ إِلى أُمِّكَ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُها وَ لاتَحْزَنَ).

و بتواند با آسودگى خاطر و اطمينان از عدم وجود خطرى براى او از ناحيه فرعونيان به پرورش فرزند بپردازد.

از جمله فوق چنين مى توان استفاده كرد كه: فرعون كودك را به مادر سپرد تا او را به خانه خويش بياورد، ولى، طبيعى است نوزادى كه فرزند خوانده فرعون! و مورد علاقه شديد همسر او است، بايد در فاصله هاى كوتاه به نظر آنها برسد.

سال ها گذشت، و موسى(عليه السلام) در ميان هاله اى از لطف و محبت خداوند، و محيطى امن و امان پرورش يافت، كم كم به صورت نوجوانى درآمد.

روزى از راهى عبور مى كرد، دو نفر را در برابر خود به جنگ و نزاع مشغول ديد: يكى از بنى اسرائيل و ديگرى از قبطيان (مصريان و هواخواهان فرعون)، از آنجا كه هميشه بنى اسرائيل تحت فشار و آزار قبطيان ستمگر بودند، موسى(عليه السلام)به كمك مظلوم كه از بنى اسرائيل بود شتافت، و براى دفاع از او، مشتى محكم بر پيكر مرد قبطى وارد آورد ، اما اين دفاع از مظلوم، به جاى باريكى رسيد، و همان يك مشت كار قبطى را ساخت.

موسى(عليه السلام) از اين ماجرا ناراحت شد; چرا كه مأموران فرعون سرانجام متوجه شدند اين قتل به دست چه كسى واقع شده، و شديدا به تعقيب او برخاستند.

اما موسى(عليه السلام) طبق توصيه بعضى از دوستانش، مخفيانه از مصر بيرون آمد و به سوى «مدين» شتافت و در آنجا محيطى امن و امان در كنار «شعيب» پيغمبر(عليه السلام) كه شرح آن به خواست خدا در تفسير سوره «قصص» خواهد آمد پيدا كرد.

اينجا است كه قرآن مى گويد: «تو كسى را كشتى و در اندوه فرو رفتى، اما ما تو را از آن غم و اندوه رهائى بخشيديم» (وَ قَتَلْتَ نَفْساً فَنَجَّيْناكَ مِنَ الْغَمِّ).

و پس از آن «تو را در كوره هاى حوادث يكى بعد از ديگرى آزموديم» (وَ فَتَنّاكَ فُتُوناً).

«پس از آن، ساليانى در ميان مردم مدين توقف نمودى» (فَلَبِثْتَ سِنِينَ فِي أَهْلِ مَدْيَنَ).

و بعد از پيمودن اين راه طولانى و آمادگى روحى و جسمى و بيرون آمدن از كوره حوادث، با سرافرازى و پيروزى «سپس در زمانى كه براى گرفتن فرمان رسالت مقدر بود، به اينجا آمدى» (ثُمَّ جِئْتَ عَلى قَدَر يا مُوسى).

كلمه «قَدَر» به گفته بسيارى از مفسران، به معنى زمانى است كه مقدر شده بود موسى به رسالت برگزيده شود، ولى بعضى ديگر آن را به معنى «مقدار» گرفته اند، همان گونه كه در بعضى از آيات قرآن نيز، به همين معنى آمده است.(4)

طبق اين تفسير، معنى جمله چنين خواهد بود: اى موسى! بعد از اين فراز و نشيب ها، امتحانات گوناگون و زندگى ممتد در جوار پيامبر بزرگى همچون «شعيب» پرورش يافتى، سرانجام داراى قدر و مقام و شخصيتى شدى كه آماده پذيرش وحى گشتى.

* * *

سپس اضافه مى كند: «من تو را براى خودم پرورش دادم و ساختم (وَ اصْطَنَعْتُكَ لِنَفْسِي).

براى وظيفه سنگين دريافت وحى، براى قبول رسالت، براى هدايت و رهبرى بندگانم، تو را پرورش دادم و در كوران هاى حوادث آزمودم و نيرو و توان بخشيدم و اكنون كه اين مأموريت بزرگ بر دوش تو گذارده مى شود از هر نظر ساخته شده اى!.

«إِصْطِناع» از ماده «صنع» به معنى «اصرار و اقدام مؤكد براى اصلاح چيزى است» (آن گونه كه راغب در مفردات گفته است) يعنى تو را از هر نظر اصلاح كردم، گوئى براى خودم مى خواهم، و اين محبت آميزترين سخنى است كه خداوند در حق اين پيامبر بزرگ فرموده و به گفته بعضى شبيه سخنى است كه حكماء گفته اند: إِنَّ اللّهَ تَعالى إِذا أَحَبَّ عَبْداً تَفَقَّدَهُ كَما يَتَفَقَّدُ الصَّدِيْقُ صَدِيْقَهُ:

«خداوند هنگامى كه بنده اى را دوست دارد، آن چنان از او تفقد مى كند كه دوست مهربان نسبت به دوستش».

* * *

1 ـ همان گونه كه قبلاً نيز گفته ايم: كلمه «منّت» در اصل از «منّ» به معنى وزن مخصوصى است كه با آن وزن مى كنند، گرفته شده است، به همين جهت، بخشيدن هر نعمت سنگين و گران بهائى را «منّت» مى گويند، و در آيه فوق، منظور همين معنى است، و اين مفهوم، مفهوم زيبا و ارزنده آن است، ولى، اگر كسى كار كوچك خود را با سخن، بزرگ كند و به رخ طرف بكشد، عملى است زشت و مصداق نكوهيده «منّت» است.

2 ـ به جلد دوم تفسير «نمونه»، صفحه 173 مراجعه فرمائيد.

3 ـ «نور الثقلين»، جلد سوم، صفحه 378.

4 ـ حجر، آيه 21.

نكته:

▲آيا به غير پيامبران وحى مى شود؟

بى شك وحى در قرآن مجيد، معانى گوناگونى دارد:

گاهى به معنى صداى آهسته، يا چيزى را آهسته گفتن آمده، (اين معنى اصلى آن در لغت عرب است).

گاهى، به معنى اشاره رمزى به چيزى مى باشد مانند: فَأَوْحى إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَ عَشِيّاً: «زكريا كه زبانش در آن ساعت از كار افتاده بود، با اشاره به بنى اسرائيل گفت: خدا را صبح و عصر تسبيح كنيد».(1)

گاه، به معنى الهام غريزى است مانند: وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ: «خداوند به زنبور عسل الهام غريزى كرد».(2)

گاه به معنى فرمان تكوينى است، فرمانى كه با زبان آفرينش داده مى شود مانند: يَوْمَئِذ تُحَدِّثُ أَخْبارَها * بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى لَها: «در قيامت، زمين خبرهاى خود را بازگو مى كند * چرا كه پروردگارت به او وحى كرده است».(3)

و گاه، به معنى الهام مى آيد، الهامى كه به قلب افراد با ايمان مى فرستد، هر چند پيامبر و امام نباشد، مانند: إِذْ أَوْحَيْنا إِلى أُمِّكَ ما يُوحى: «ما به مادر تو اى موسى آنچه بايد وحى كنيم كرديم».(4)

اما يكى از مهمترين موارد استعمال آن در قرآن مجيد پيام هاى الهى است كه مخصوص پيامبران است، مانند: إِنّا أَوْحَيْنا إِلَيْكَ كَما أَوْحَيْنا إِلى نُوح وَ النَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ: «ما به تو وحى فرستاديم همان گونه كه به نوح و پيامبران بعد از او وحى فرستاديم».(5)

بنابراين، كلمه وحى، مفهوم وسيع و جامعى دارد كه همه اين موارد را شامل مى شود و به اين ترتيب، تعجب نخواهيم كرد اگر در آيات فوق، كلمه وحى در مورد مادر موسى به كار رفته است.

* * *

 42اذْهَبْ أَنْتَ وَ أَخُوكَ بِآياتِي وَ لاتَنِيا فِي ذِكْرِي

43اذْهَبا إِلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى

44فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشى

45قالا رَبَّنا إِنَّنا نَخافُ أَنْ يَفْرُطَ عَلَيْنا أَوْ أَنْ يَطْغى

46قالَ لاتَخافا إِنَّنِي مَعَكُما أَسْمَعُ وَ أَرى

47فَأْتِياهُ فَقُولا إِنّا رَسُولا رَبِّكَ فَأَرْسِلْ مَعَنا بَنِي إِسْرائِيلَ وَ لا تُعَذِّبْهُمْ قَدْ جِئْناكَ بِآيَة مِنْ رَبِّكَ وَ السَّلامُ عَلى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدى

48إِنّا قَدْ أُوحِيَ إِلَيْنا أَنَّ الْعَذابَ عَلى مَنْ كَذَّبَ وَ تَوَلّى

ترجمه:

42 ـ (اكنون) تو و برادرت با آيات من به برويد، و در ياد من كوتاهى نكنيد!

43 ـ به سوى فرعون برويد; كه طغيان كرده است!

44 ـ اما به نرمى با او سخن بگوئيد; شايد متذكر شود، يا (از خدا) بترسد!

45 ـ (موسى و هارون) گفتند: «پروردگارا! از اين مى ترسيم كه بر ما پيشى گيرد (و ما را آزار دهد); يا طغيان كند (و نپذيرد)»!

46 ـ فرمود: «نترسيد! من با شما هستم; (همه چيز را) مى شنوم و مى بينم!

47 ـ به سراغ او برويد و بگوئيد: «ما فرستادگان پروردگار توئيم! بنى اسرائيل را با ما بفرست; و آنان را شكنجه و آزار مكن! ما نشانه روشنى از سوى پروردگارت براى تو آورده ايم! و درود بر آن كس باد كه از هدايت پيروى مى كند!

48 ـ به ما وحى شده كه عذاب بر كسى است كه (آيات الهى را) تكذيب كند و سرپيچى نمايد»!

1 ـ مريم، آيه 11.

2 ـ نحل، آيه 68.

3 ـ زلزله، آيات 4 و 5.

4 ـ طه، آيه 38.

5 ـ نساء، آيه 163.

تفسير:

▲نخستين برخورد با فرعون جبّار

اكنون كه همه چيز روبراه شده، و تمام وسائل لازم در اختيار موسى قرار گرفته، او و برادرش هارون هر دو با هم را مخاطب ساخته مى گويد: «تو و برادرت با آيات من كه در اختيارتان گذارده ام برويد» (اذْهَبْ أَنْتَ وَ أَخُوكَ بِآياتِي).

آياتى كه هم شامل دو معجزه بزرگ موسى(عليه السلام) مى شود، و هم ساير نشانه هاى پروردگار، تعليمات و برنامه هائى كه خود نيز بيانگر حقانيت دعوت او است، به خصوص اين كه: اين تعليمات پر مغز به وسيله مردى كه ظاهراً قسمت عمده عمرش را به چوپانى پرداخته، اظهار مى شود.

و براى تقويت روحيه آنها و تأكيد بر تلاش و كوشش هر چه بيشتر، اضافه مى كند: «در ذكر و ياد من و اجراى فرمانهايم سستى به خرج ندهيد» (وَ لاتَنِيا فِي ذِكْرِي).

چرا كه سستى و ترك قاطعيت، تمام زحمات شما را بر باد خواهد داد، محكم بايستيد و از هيچ حادثه اى نهراسيد، و در برابر هيچ قدرتى، سست نشويد.

* * *

بعد از آن، هدف اصلى اين حركت و نقطه اى را كه بايد به سوى آن جهت گيرى شود، مشخص مى سازد، مى گويد: «به سوى فرعون برويد، چرا كه او طغيان كرده است» (اذْهَبا إِلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى).

عامل تمام بدبختى هاى اين سرزمين پهناور، او است، و تا او اصلاح نشود، هيچ كارى ساخته نيست; چرا كه عامل پيشرفت يا عقب افتادگى، خوشبختى، يا بدبختى يك ملت، قبل از هر چيز، رهبران و سردمداران آن ملت است، و لذا بايد هدف گيرى شما قبل از همه، به سوى آنها باشد.

درست است كه «هارون» در آن موقع در آن بيابان حاضر نبود، و به طورى كه مفسران گفته اند: خداوند او را از اين ماجرا آگاه ساخت، و او به استقبال برادرش موسى(عليه السلام) براى انجام اين مأموريت، به بيرون «مصر» آمد.

ولى به هر حال، هيچ مانعى ندارد كه دو نفر مخاطب قرار گيرند و مأموريت براى انجام كارى پيدا كنند، در حالى كه تنها يكى حاضر باشد، و در تعبيرات فارسى روزانه نيز از اين نمونه بسيار داريم، مثل اين كه: مى گوئيم: «تو و برادرت كه فردا از سفر مى آيد نزد من آئيد».

* * *

آنگاه طرز برخورد مؤثر با فرعون را در آغازكار، به اين شرح، بيان مى فرمايد، براى اين كه بتوانيد در او نفوذ كنيد و اثر بگذاريد «با سخن نرم با او سخن بگوئيد، شايد متذكر شود، يا از خدا بترسد» (فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشى).

فرق ميان «يَتَذَكَّرُ» و «يَخْشى» در اينجا اين است كه: اگر با سخن نرم و ملايم با او روبرو شويد، و در عين حال مطالب را با صراحت و قاطعيت بيان كنيد، يك احتمال اين است كه او دلائل منطقى شما را از دل بپذيرد و ايمان آورد، احتمال ديگر اين كه لااقل از ترس مجازات الهى در دنيا يا آخرت و بر باد رفتن قدرتش، سر تسليم فرود آورد و با شما مخالفت نكند.

البته احتمال سومى نيز وجود دارد و آن اين كه: نه متذكر شود و نه از خدا بترسد، بلكه راه مخالفت و مبارزه را پيش گيرد كه با تعبير «لَعَلَّ» (شايد) به آن اشاره شده است، و در اين صورت نسبت به او اتمام حجت شده است، و در هيچ حال، اجراى اين برنامه بى فايده نيست.

بدون شك، خداوند مى دانست، سرانجام، كار او به كجا خواهد رسيد؟ ولى تعبيرات فوق، درسى است براى موسى(عليه السلام) و هارون(عليه السلام) و همه رهبران راه الهى.(1)

اما با اين حال، موسى(عليه السلام) و هارون(عليه السلام) از اين معنى نگران بودند كه ممكن است اين مرد قلدر و زورمند مستكبر كه آوازه خشونت و سرسختى او همه جا پيچيده بود، قبل از آن كه موسى(عليه السلام) و هارون(عليه السلام) ابلاغ دعوت كنند، پيش دستى كرده، آنها را از بين ببرد، لذا «عرضه داشتند: پروردگارا! ما از اين مى ترسيم كه او قبل از آن كه به سخنان ما گوش فرا دهد، فرمان مجازات صادر كند و پيام تو به گوش او و اطرافيانش نرسد، و يا بعد از شنيدن طغيانگرى آغاز نمايد» (قالا رَبَّنا إِنَّنا نَخافُ أَنْ يَفْرُطَ عَلَيْنا أَوْ أَنْ يَطْغى).

«يَفْرُط» از ماده «فرط» (بر وزن شرط) به معنى پيش افتادن است و به همين جهت به كسى كه قبل از همه، وارد آبگاه مى شود، «فارط» مى گويند.

در سخنان على(عليه السلام) كه در برابر قبرهاى مردگان، پشت دروازه «كوفه» فرمود مى خوانيم: أَنْتُمْ لَنا فَرَطٌ سابِقٌ: «شما پيشگامان اين قافله بوديد و قبل از ما به ديار آخرت شتافتيد».(2)

به هر حال، موسى(عليه السلام) و برادرش از دو چيز بيم داشتند، نخست آن كه: فرعون قبل از آن كه سخنانشان را بشنود، شدت عمل به خرج دهد، و يا بعد از شنيدن بلافاصله و بدون مطالعه، دست به چنين اقدامى بزند و در هر دو حال مأموريت آنها به خطر بيفتد و ناتمام بماند.

* * *

اما خداوند به آنها به طور قاطع «فرمود: شما هرگز نترسيد، من خود با شما هستم مى شنوم و مى بينم» (قالَ لاتَخافا إِنَّنِي مَعَكُما أَسْمَعُ وَ أَرى).

بنابراين، با وجود خداوند توانائى كه همه جا با شما است و به همين دليل همه چيز، همه سخن ها را مى شنود، و همه چيز را مى بيند و حامى و پشتيبان شما است، ترس و وحشت معنائى ندارد.

* * *

پس از آن دقيقاً چگونگى پياده كردن دعوتشان در حضور فرعون را در پنج جمله كوتاه، قاطع و پرمحتوا براى آنها بيان مى فرمايد، كه: يكى، مربوط به اصل مأموريت است و ديگرى، بيان محتواى مأموريت و سومى، دليل و سند و چهارمى، تشويق پذيرندگان و سرانجام، تهديد مخالفان.

نخست مى گويد: «شما به سراغ او برويد و به او بگوئيد ما فرستادگان پروردگار توئيم» (فَأْتِياهُ فَقُولا إِنّا رَسُولا رَبِّكَ).

جالب اين كه: به جاى پروردگار ما، مى گويد پروردگار تو، تا عواطف فرعون را متوجه اين نكته سازند كه او پروردگارى دارد و اينها نمايندگان پروردگار اويند، ضمناً به طور كنايه به او فهمانده باشند كه ادعاى ربوبيت از هيچ كس صحيح نيست و مخصوص خدا است.

ديگر اين كه: «بنى اسرائيل را همراه ما بفرست و آنها را اذيت و آزار مكن» (فَأَرْسِلْ مَعَنا بَنِي إِسْرائِيلَ وَ لا تُعَذِّبْهُمْ).

درست است كه دعوت موسى(عليه السلام) تنها براى نجات بنى اسرائيل از چنگال فرعونيان نبوده، بلكه به گواهى ساير آيات قرآن، به منظور نجات خود فرعون و فرعونيان از چنگال شرك و بت پرستى نيز بوده است، ولى اهميت اين موضوع و ارتباط منطقى آن با موسى(عليه السلام) سبب شده است كه او مخصوصاً انگشت روى اين مسأله بگذارد چرا كه استثمار و به بردگى كشيدن بنى اسرائيل، با آن همه شكنجه و آزار، مطلبى نبوده است كه قابل توجيه باشد.

سپس اشاره به دليل و مدرك خود كرده، مى گويد: به او بگوئيد «ما نشانه اى از پروردگارت براى تو آورده ايم» (قَدْ جِئْناكَ بِآيَة مِنْ رَبِّكَ).

ما بيهوده سخن نمى گوئيم و بى دليل حرفى نمى زنيم، بنابراين، به حكم عقل، لازم است لااقل در سخنان ما بينديشى و اگر درست بود، بپذيرى.

از آن پس به عنوان تشويق مؤمنان اضافه مى كنند: «درود بر آنها كه از هدايت پيروى مى كنند» (وَ السَّلامُ عَلى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدى).

اين جمله، ممكن است به معنى ديگرى نيز اشاره باشد، و آن اين كه: سلامت در اين جهان و جهان ديگر از ناراحتى ها، رنج ها و عذاب هاى دردناك الهى، و مشكلات زندگى فردى و اجتماعى از آن كسانى است كه از هدايت الهى پيروى كنند و اين در حقيقت، نتيجه نهائى دعوت موسى(عليه السلام) است.

* * *

سرانجام، عاقبت شوم سرپيچى از اين دعوت را نيز به او بفهمانيد و بگوئيد: «به ما وحى شده است كه عذاب الهى دامان كسانى را كه تكذيب آياتش كرده و از فرمانش سرپيچى نمايند خواهد گرفت»! (إِنّا قَدْ أُوحِيَ إِلَيْنا أَنَّ الْعَذابَ عَلى مَنْ كَذَّبَ وَ تَوَلّى).

ممكن است توهم شود: ذكر اين جمله با گفتار ملايمى كه به آن مأمور بودند تناسب ندارد، ولى اين اشتباه است، چه مانعى دارد كه يك طبيب دلسوز با لحن ملايم به بيمارش بگويد، هر كس از اين دارو استفاده كند، نجات مى يابد و هر كس نكند مرگ دامانش را خواهد گرفت.

اين بيان، نتيجه برخورد مناسب با يك واقعيت است و تهديد خاص و برخورد خصوصى و شدت عمل در آن وجود ندارد، و به تعبير ديگر اين واقعيتى است كه بايد بى پرده به فرعون گفته مى شد.

* * *

1 ـ درباره معنى «لَعَلَّ» و اين كه در قرآن به چه معنى آمده، به طور مشروح در جلد چهارم، صفحه 35، ذيل آيه 84 سوره «نساء» بحث كرده ايم.

2 ـ «نهج البلاغه»، كلمات قصار، شماره 130.

نكته ها:

▲1 ـ قدرت نمائى عجيب خدا

در طول تاريخ، بسيار ديده شده و خوانده ايم افرادى قلدر و زورمند به مبارزه در برابر قدرت حق برخاسته اند، ولى در هيچ موردى خداوند لشكريان زمين و آسمان را براى كوبيدن آنها بسيج نكرده، بلكه آن چنان ساده و آسان، آنها را مغلوب ساخته كه هيچ كس تصور آن را هم نمى كرد.

مخصوصاً بسيار شده خود آنها را دنبال وسائل مرگشان فرستاده و مأموريت اعدامشان را به خودشان سپرده است.

در همين داستان فرعون، مى بينيم دشمن اصلى او يعنى موسى(عليه السلام) را در دامان خود او پرورش مى دهد، و در حوزه حفاظت او وارد مى سازد!

و جالب تر اين كه: طبق نقل تواريخ، قابله موسى(عليه السلام) از قبطيان بود.

نجارى كه صندوق نجات او را ساخت نيز يك قبطى بود.

گيرندگان صندوق از آب مأموران فرعون بودند.

و گشاينده صندوق، شخص همسر او بود.

به وسيله دستگاه فرعون از مادر موسى(عليه السلام) به عنوان دايه شير دهنده دعوت شد.

و تعقيب موسى(عليه السلام) بعد از ماجراى قتل مرد قبطى از ناحيه فرعونيان، سبب هجرت او به «مدين» و گذراندن يك دوره آموزش و تربيت كامل در مكتب «شعيب» پيغمبر گشت.

آرى، هنگامى كه خدا مى خواهد قدرت خود را نشان دهد، اين چنين مى كند تا همه گردنكشان بدانند كوچك تر از آن هستند كه در برابر اراده و مشيتش عرض اندام كنند.

* * *

▲2 ـ برخورد ملايم و محبت آميز با دشمنان

براى نفوذ در قلوب مردم (هر چند افراد گمراه و بسيار آلوده باشند) نخستين دستور قرآن برخورد ملايم و توأم با مهر و عواطف انسانى است، و توسل به خشونت، مربوط به مراحلى است كه برخوردهاى دوستانه اثر خود را نگذارد.

هدف آن است كه مردم جذب شوند، متذكر شوند، و راه را پيدا كنند يا از عواقب شوم كار بد خود بترسند. (لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشى).

هر مكتبى بايد جاذبه داشته باشد، و بى دليل، افراد را از خود دفع نكند.

سرگذشت پيامبران و ائمه دين(عليهم السلام) به خوبى نشان مى دهد: آنها هرگز از اين برنامه در تمام طول عمرشان انحراف پيدا نكردند.

آرى، ممكن است، هيچ برنامه محبت آميزى در دل سياه بعضى اثر نگذارد، و راه، منحصراً توسل به خشونت باشد، آن در جاى خود صحيح است، اما نه به عنوان يك اصل كلى و براى آغاز كار، برنامه نخستين، محبت است و ملايمت، و اين، همان درسى است كه آيات فوق به روشنى به ما مى گويد.

جالب اين كه: در بعضى از روايات مى خوانيم: حتى موسى(عليه السلام) مأمور بود، فرعون را با بهترين نامش صدا كند، شايد در دل تاريك او اثر بگذارد.

* * *

▲3 ـ پاسخ به يك سؤال

ممكن است براى بعضى با مطالعه آيات فوق، اين سؤال پيدا شود كه: چرا موسى(عليه السلام) با آن وعده هاى الهى، باز هم دچار نگرانى، ترديد و دلهره مى شود؟ تا آنجا كه خداوند به او صريحاً مى گويد: برويد من همه جا با شما هستم، همه سخنان را مى شنوم، و همه چيز را مى بينم، و هيچ جاى نگرانى نيست.

پاسخ اين سؤال، از اينجا روشن مى شود كه: اين مأموريت به راستى مأموريت بسيار سنگينى بود، موسى(عليه السلام) كه ظاهراً يك چوپان است، مى خواهد تنها با برادرش به جنگ مرد قلدر، زورمند و سركشى برود كه بزرگترين قدرت هاى آن زمان در اختيار او بوده است، و تازه مأموريت دارد، اولين دعوت را از خود فرعون شروع كند، نه اين كه، نخست به سراغ ديگران برود و لشگر و يار و ياور فراهم آورد، بلكه بايد نخستين جرقه را بر قلب فرعون بزند، اين به راستى مأموريت بسيار پيچيده و فوق العاده مشكلى بوده است.

به علاوه ما مى دانيم: علم و آگاهى مراتبى دارد، بسيار مى شود انسان چيزى را يقيناً مى داند، اما مايل است به مرحله علم اليقين و اطمينان عينى برسد، همان گونه كه ابراهيم(عليه السلام) با ايمان قاطعش نسبت به معاد از خدا تقاضا كرد، صحنه اى از زنده شدن مردگان را در اين جهان با چشم خود ببيند تا اطمينان خاطر بيشترى پيدا كند.

* * *

49قالَ فَمَنْ رَبُّكُما يا مُوسى

50قالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى كُلَّ شَيْء خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى

51قالَ فَما بالُ الْقُرُونِ الاْ ُولى

52قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبِّي فِي كِتاب لايَضِلُّ رَبِّي وَ لايَنْسى

53الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الاْ َرْضَ مَهْداً وَ سَلَكَ لَكُمْ فِيها سُبُلاً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَبات شَتّى

54كُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَكُمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لاَ يات لاُِولِي النُّهى

55مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فِيها نُعِيدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَةً أُخْرى

ترجمه:

49 ـ (فرعون) گفت: «اى موسى؟ پروردگار شما كيست»؟!

50 ـ گفت: «پروردگار ما كسى است كه به هر موجودى، آنچه لازمه آفرينش او بوده، داده; سپس هدايت كرده است»!

51 ـ گفت: «تكليف نسل هاى گذشته چه خواهد شد»؟!

52 ـ گفت: «آگاهى مربوط به آنها، نزد پروردگارم در كتابى ثبت است; پروردگارم هرگز گمراه نمى شود، و فراموش نمى كند»!

53 ـ همان خداوندى كه زمين را براى شما محل آسايش قرار داد; و راه هائى در آن ايجاد كرد; و از آسمان، آبى فرستاد كه با آن، انواع گوناگون گياهان را (از خاك تيره) برآورديم.

54 ـ هم خودتان بخوريد; و هم چهارپايانتان را در آن به چرا بريد. مسلماً در اينها نشانه هاى روشنى براى خردمندان است.

55 ـ ما شما را از آن (زمين) آفريديم; و در آن باز مى گردانيم; و بار ديگر (در قيامت) شما را از آن بيرون مى آوريم!

تفسير:

▲پروردگار شما كيست؟!

در اينجا قرآن مجيد، همان گونه كه شيوه آن است، مطالبى را كه به كمك بحث هاى آينده مى توان از اين داستان فهميد، حذف كرده، مستقيماً به سراغ گفتگوهاى موسى(عليه السلام) و هارون با فرعون مى رود.

در واقع مطلب چنين است:

موسى(عليه السلام) بعد از گرفتن فرمان رسالت، و يك دستور العمل كامل، جامع و همه جانبه درباره چگونگى برخورد با فرعون، از آن سرزمين مقدس حركت مى كند، و با برادرش هارون ـ به گفته مورخان ـ در نزديكى مصر همراه مى شود، و هر دو به سراغ فرعون مى روند، و با مشكلات زيادى مى توانند به درون كاخ افسانه اى فرعون كه افراد كمى به آن راه داشتند، راه پيدا كنند.

هنگامى كه موسى(عليه السلام) در برابر فرعون قرار گرفت، جمله هاى حساب شده و مؤثرى را كه خداوند به هنگام فرمان رسالت، به او آموخته بود بازگو مى كند:

ما فرستادگان پروردگار توئيم!

بنى اسرائيل را با ما بفرست و آنها را شكنجه و آزار مكن!

ما دليل و معجزه روشنى با خود از سوى پروردگارت آورده ايم!

سلام بر كسى كه از هدايت پيروى كند!

اين را نيز بدان كه به ما وحى شده است: عذاب در انتظار كسانى است كه تكذيب كنند و از فرمان خدا روى بگردانند!

هنگامى كه فرعون اين سخنان را شنيد نخستين عكس العملش اين بود گفت: «بگوئيد ببينم پروردگار شما كيست اى موسى»؟ (قالَ فَمَنْ رَبُّكُما يا مُوسى).

عجيب اين كه: فرعون مغرور و از خود راضى حتى حاضر نشد بگويد پروردگار من كه شما مدعى هستيد، كيست؟ بلكه گفت: پروردگار شما كيست؟

* * *

موسى(عليه السلام) بلافاصله معرفى بسيار جامع و در عين حال كوتاهى از پروردگار كرده: «گفت: پروردگار ما همان كس است كه به هر موجودى آنچه لازمه آفرينش او بوده است داده، و سپس او را در مراحل هستى رهبرى و هدايت فرموده است» (قالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى كُلَّ شَيْء خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى).

در اين سخن كوتاه، موسى(عليه السلام) اشاره به دو اصل اساسى از آفرينش و هستى مى كند كه: هر يك، دليل مستقل و روشنى براى شناسائى پروردگار است: نخست اين كه: خداوند به هر موجودى آنچه نياز داشته بخشيده است، اين همان مطلبى است كه درباره آن مى توان كتاب ها نوشت، بلكه كتاب ها نوشته اند.

اگر ما اندكى درباره گياهان و جاندارانى كه در هر منطقه اى زندگى مى كنند، اعم از پرندگان، حيوانات دريائى، حشرات و خزندگان دقت كنيم، خواهيم ديد: هر كدام هماهنگى كامل با محيط خود دارند و آنچه مورد نيازشان است در اختيارشان مى باشد.

ساختمان پرندگان آن چنان است كه از نظر شكل و وزن و حواس مختلف، آنها را براى پرواز آماده مى كند، و ساختمان جانوران اعماق درياها نيز همين گونه است.

و مسلماً بحث از آنها در اين مختصر نمى گنجد.

اصل دوم: اصل هدايت و رهبرى موجودات است كه قرآن آن را با كلمه «ثُمَّ» در درجه بعد از تأمين نيازمندى ها قرار داده است.

ممكن است كسى يا چيزى وسائل حياتى را در اختيار داشته باشد، اما طرز استفاده از آن را نداند، مهم آن است كه به طرز كاربرد آنها آشنا باشد، و اين همان چيزى است كه ما در موجودات مختلف به خوبى مى بينيم كه: چگونه هر كدام از آنها نيروهايشان را دقيقاً در مسير ادامه حياتشان به كار مى گيرند.

چگونه لانه مى سازند؟ توليد مثل مى كنند؟ فرزندان خود را پرورش مى دهند؟ و از دسترس دشمنان مخفى مى شوند، و يا به مبارزه با دشمن برمى خيزند؟

انسان ها نيز داراى اين هدايت تكوينى هستند، ولى، از آنجا كه انسان موجودى است داراى عقل و شعور، خداوند هدايت تكوينى اش را با هدايت تشريعى اش به وسيله پيامبران همراه و همگام كرده است كه اگر از آن مسير منحرف نشود، مسلماً به مقصد خواهد رسيد.

به تعبير ديگر، انسان به خاطر داشتن عقل و اختيار، وظائف و مسئوليت ها و به دنبال آن، برنامه هاى تكاملى دارد كه حيوانات ندارند و به همين دليل علاوه بر هدايت هاى تكوينى نياز به هدايت تشريعى نيز دارد.

خلاصه اين كه: موسى(عليه السلام) مى خواهد به فرعون بفهماند: اين عالم هستى نه منحصر به تو است و نه منحصر به سرزمين مصر است، نه مخصوص امروز است و نه گذشته، اين عالم پهناور گذشته و آينده اى دارد كه نه من در آن بوده ام و نه تو و دو مسأله اساسى در اين عالم چشمگير است.

تأمين نيازمندى ها و سپس به كار گرفتن نيروها و امكانات در مسير پيشرفت موجودات، اينها به خوبى مى تواند تو را به پروردگار ما آشنا سازد، و هر چه بيشتر در اين زمينه بينديشى دلائل بيشترى از عظمت و قدرت او خواهى يافت.

* * *

فرعون، با شنيدن اين جواب جامع و جالب، سؤال ديگرى مطرح كرده «گفت: اگر چنين است، پس تكليف پيشينيان ما چه خواهد شد»؟ (قالَ فَما بالُ الْقُرُونِ الاْ ُولى).

در اين كه: منظور فرعون از اين جمله چه بوده است؟ مفسران نظرات گوناگونى اظهار داشته اند:

1 ـ بعضى گفته اند: چون موسى(عليه السلام) در آخرين جمله خود، مخالفان توحيد را مشمول عذاب الهى دانست، فرعون سؤال كرد: پس چرا آن همه اقوام مشركى كه در گذشته بوده اند، به چنان عذابى مبتلا نشده اند؟!

2 ـ بعضى گفته اند: چون موسى(عليه السلام)، خداوند عالم را رب و معبود همگان معرفى كرد، فرعون سؤال كرد: پس چرا نياكان ما و اين همه اقوام گذشته، مشرك بودند؟ اين نشان مى دهد كه: شرك و بت پرستى كار نادرستى نيست!

3 ـ بعضى ديگر گفته اند: چون مفهوم سخن موسى(عليه السلام) اين بود كه: سرانجام همه به نتيجه اعمال خود مى رسند و آنها كه از فرمان الهى سرپيچى كرده اند مجازات خواهند شد، فرعون پرسيد: پس تكليف آنها كه فانى شدند و ديگر بازگشتى به اين زندگى ندارند، چه خواهد شد؟

* * *

و موسى(عليه السلام) در جواب «گفت: تمام مشخصات اقوام گذشته، نزد پروردگار من در كتابى ثبت است، هيچ گاه پروردگار من براى حفظ آنها گمراه نمى شود و نه فراموش مى كند» (قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبِّي فِي كِتاب لايَضِلُّ رَبِّي وَ لايَنْسى).(1)

بنابراين، حساب و كتاب آنها محفوظ است، و سرانجام به پاداش و كيفر اعمالشان خواهند رسيد، نگهدارنده اين حساب، خدائى است كه نه اشتباه در كار او وجود دارد و نه فراموشى.

با توجه به آنچه موسى(عليه السلام) در اصل توحيد و معرفى خدا بيان كرد، كاملاً روشن است كه نگهداشتن اين حساب، براى آن كس كه به هر موجودى، دقيقاً نيازمندى هايش را داده و سپس آن را هدايت مى كند كار مشكلى نخواهد بود.

در تفاوت مفهوم جمله «لايَضِلُّ» با جمله «لايَنْسى» مفسران بيانات گوناگونى دارند، ولى، ظاهر اين است كه: «لايَضِلُّ»، اشاره به نفى هر گونه اشتباه از پروردگار است، و «لايَنْسى» اشاره به نفى نسيان، يعنى نه در آغاز كار در حساب افراد اشتباه مى كند، و نه در نگهدارى حسابشان گرفتار نسيان مى گردد.

و به اين ترتيب، موسى(عليه السلام) ضمناً احاطه علمى پروردگار را به همه چيز، خاطر نشان مى كند تا فرعون متوجه اين واقعيت بشود كه: سر سوزنى از اعمال او از ديدگاه علم خدا مكتوم، بى پاداش و كيفر نخواهد بود.

در حقيقت اين احاطه علمى خداوند نتيجه سخنى است كه موسى(عليه السلام) قبلاً گفت و آن اين كه: خداوندى كه به هر موجودى نيازمنديش را داده و او را هدايت مى كند، از حال همه كس و همه چيز آگاه است.

* * *

و از آنجا كه بخشى از سخن موسى(عليه السلام) پيرامون مسأله توحيد و شناسائى خدا بود، قرآن در اينجا فصل ديگرى در همين زمينه بيان مى دارد: «همان خداوندى كه زمين را براى شما مهد آسايش قرار داد، و راه هائى در آن ايجاد كرد، و از آسمان، آبى فرستاد» (الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الاْ َرْضَ مَهْداً وَ سَلَكَ لَكُمْ فِيها سُبُلاً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً).

«ما به وسيله اين آب، انواع گوناگون از گياهان مختلف را از خاك تيره برآورديم» (فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَبات شَتّى).

در مجموع، اين آيه، به چهار بخش از نعمت هاى بزرگ خدا اشاره شده است:

1 ـ زمين كه مهد آرامش و آسايش انسان است و به بركت قانون جاذبه و همچنين قشر عظيم هوائى كه اطراف آن را گرفته، انسان مى تواند به راحتى و امن و امان روى آن زندگى كند.

2 ـ راه ها و جاده هائى كه خداوند در زمين به وجود آورده است كه تمام مناطق آن را به يكديگر پيوند مى دهد، همان گونه كه غالباً ديده ايم در ميان سلسله جبال سر به آسمان كشيده، غالباً دره ها و راه هائى وجود دارد، كه انسان مى تواند از آنها عبور كرده، به مقصد خود برسد.

3 ـ آبى كه مايه حيات است و سرچشمه همه بركات، از آسمان نازل كرده.

4 ـ گياهان و نباتات گوناگون و مختلفى كه به وسيله اين آب از زمين مى رويد كه قسمتى از آنها مواد غذائى انسان را تشكيل مى دهند و بخشى مواد داروئى، قسمتى را انسان براى ساختن لباس مورد استفاده قرار مى دهد و قسمت ديگرى را براى وسائل زندگى (همچون در و حتى خانه هائى كه از چوب ساخته مى شود و كشتى ها و بسيارى از وسائل نقليه ديگر).

بلكه مى توان گفت: اين چهار نعمت بزرگ، به همان ترتيب كه در آيه فوق آمده است اولويت هاى زندگى انسان را تشكيل مى دهد، قبل از همه چيز، محل سكونت و آرامش لازم است، به دنبال آن راه هاى ارتباطى، سپس آب، و فرآورده هاى كشاورزى.

* * *

سرانجام اشاره به پنجمين و آخرين نعمت از اين سلسله نعمت هاى الهى كرده مى گويد: «از اين فرآورده هاى گياهى، هم خودتان بخوريد و هم چهار پايان خود را در آن به چرا ببريد» (كُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَكُمْ).

اشاره به اين كه: فرآورده هاى حيوانى شما كه بخش مهمى از مواد غذائى، لباس، پوشاك و ساير وسائل زندگى شما را تشكيل مى دهد نيز، از بركت همان زمين و همان آبى است كه از آسمان نازل مى شود.

و در پايان، در حالى كه به همه اين نعمت ها اشاره كرده، مى فرمايد: «در اين امور، نشانه هاى روشنى است براى صاحبان عقل و انديشه» (إِنَّ فِي ذلِكَ لاَ يات
لاُِولِي النُّهى).

قابل توجه اين كه «نُهى» جمع «نُهْيَه» (بر وزن لقمه) در اصل، از ماده «نهى» (نقطه مقابل امر) گرفته شده و به معنى عقل و دانشى است كه انسان را از زشتى ها نهى مى كند.

اشاره به اين كه: هر گونه فكر و انديشه براى پى بردن به اهميت اين آيات، كافى نيست، بلكه عقل و انديشه هاى مسئول مى تواند به اين واقعيت پى ببرد.

* * *

و به تناسب اين كه: در بيان توحيدى اين آيات، از آفرينش زمين و نعمت هاى آن استفاده شده، «معاد» را نيز با اشاره به همين زمين در آخرين آيه مورد بحث بيان كرده، مى فرمايد: «از آن شما را آفريديم و در آن باز مى گردانيم، و از آن نيز شما را بار ديگر بيرون مى آوريم» (مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فِيها نُعِيدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَةً أُخْرى).

چه تعبير گويا و فشرده اى از گذشته، امروز و آينده انسان ها، همه از خاك به وجود آمده ايم، همه به خاك باز مى گرديم و همه بار ديگر از خاك برانگيخته مى شويم.

بازگشت همه ما به خاك و يا مبعوث شدن از خاك، كاملاً روشن است اما اين كه: چگونه آغاز همه ما از خاك است، دو تفسير وجود دارد:

نخست اين كه: همه ما از آدم هستيم و آدم از خاك.

و ديگر اين كه: حتى خود ما نيز از خاك گرفته شده ايم; زيرا تمام مواد غذائى كه بدن ما و پدران و مادران ما را تشكيل داده از همين خاك گرفته شده است.

ضمناً اين تعبير، اخطارى است به همه گردنكشان و فرعون صفتان كه فراموش نكنند از كجا آمده اند؟ و به كجا خواهند رفت؟ اين همه غرور و نخوت، گردنكشى و طغيان، براى موجودى كه ديروز خاك بوده و فردا نيز خاك مى شود، چرا؟

* * *

نكته ها:

1 ـ كلمه «مهد» و «مهاد» هر دو به معنى مكانى است كه آماده براى نشستن و خوابيدن و استراحت است و در اصل كلمه «مهد» به محلى گفته مى شود كه كودك را در آن مى خوابانند (گاهواره يا مانند آن).

گوئى انسان كودكى است كه به گاهواره زمين سپرده شده است، و در اين گاهواره، همه وسائل زندگى و تغذيه او فراهم است.

2 ـ كلمه «أَزْواجاً» كه از ماده «زوج» گرفته شده است، هم مى تواند اشاره به اصناف و انواع گياهان باشد، و هم اشاره سربسته اى به مسأله زوجيت (نر و ماده بودن) در عالم گياهان كه به خواست خدا ذيل آيات مناسب تر از آن سخن خواهيم گفت.

3 ـ در تفسير «أُولِى النَّهى» در حديثى كه در «اصول كافى» از پيامبر(صلى الله عليه وآله)نقل شده است چنين مى خوانيم: إِنَّ خِيارَكُمْ أُولُو النُّهَى، قِيلَ يا رَسُولَ اللّهِ وَ مَنْ أُولُو النُّهَى؟

قالَ: هُمْ أُولُو الاْ َخْلاقِ الْحَسَنَةِ وَ الاْ َحْلامِ الرَّزِينَةِ وَ صِلَةِ الاْ َرْحامِ وَ الْبَرَرَةِ بِالاْ ُمَّهاتِ وَ الاْ باءِ وَ الْمُتَعاهِدِينَ لِلْفُقَراءِ وَ الْجِيرانِ وَ الْيَتامَى وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ وَ يُفْشُونَ السَّلامَ فِي الْعالَمِ وَ يُصَلُّونَ وَ النّاسُ نِيامٌ غافِلُونَ:

«بهترين شما اولوا النهى (صاحبان انديشه هاى مسئول) است، از پيامبر(صلى الله عليه وآله)پرسيدند: اولوا النهى كيانند؟

فرمود : آنها كه داراى اخلاق حسنه و عقل هاى پر وزن هستند، داراى صله رحم، و نيكى به مادران و پدران، رسيدگى كننده به فقيران، همسايگان نيازمند و يتيمان، آنها كه گرسنگان را سير مى كنند، صلح در جهان مى گسترانند، همانها كه نماز مى خوانند در حالى كه مردم در خوابند و غافل».(2)

و در حديث ديگرى از امير مؤمنان على(عليه السلام) چنين نقل شده: شخصى از آن بزرگوار از معنى دو سجده در هر ركعت از نماز سؤال كرد.

امام فرمود: معنى سجده نخستين، هنگامى كه سر به زمين مى گذارى آن است كه پروردگارا من در آغاز از اين خاك بودم، و هنگامى كه سر برمى دارى مفهومش اين است كه مرا از اين خاك بيرون فرستادى، و مفهوم سجده دوم اين است كه مرا به اين خاك باز مى گردانى، و هنگامى كه سر از سجده دوم برمى دارى، مفهومش اين است كه تو بار ديگر مرا از خاك، مبعوث خواهى كرد».(3)

* * *

 56وَ لَقَدْ أَرَيْناهُ آياتِنا كُلَّها فَكَذَّبَ وَ أَبى

57قالَ أَ جِئْتَنا لِتُخْرِجَنا مِنْ أَرْضِنا بِسِحْرِكَ يا مُوسى

58فَلَنَأْتِيَنَّكَ بِسِحْر مِثْلِهِ فَاجْعَلْ بَيْنَنا وَ بَيْنَكَ مَوْعِداً لانُخْلِفُهُ نَحْنُ وَ لا أَنْتَ مَكاناً سُوىً

59قالَ مَوْعِدُكُمْ يَوْمُ الزِّينَةِ وَ أَنْ يُحْشَرَ النّاسُ ضُحىً

60فَتَوَلّى فِرْعَوْنُ فَجَمَعَ كَيْدَهُ ثُمَّ أَتى

61قالَ لَهُمْ مُوسى وَيْلَكُمْ لاتَفْتَرُوا عَلَى اللّهِ كَذِباً فَيُسْحِتَكُمْ بِعَذاب وَ قَدْ خابَ مَنِ افْتَرى

62فَتَنازَعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ وَ أَسَرُّوا النَّجْوى

63قالُوا إِنْ هذانِ لَساحِرانِ يُرِيدانِ أَنْ يُخْرِجاكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِما وَ يَذْهَبا بِطَرِيقَتِكُمُ الْمُثْلى

64فَأَجْمِعُوا كَيْدَكُمْ ثُمَّ ائْتُوا صَفّاً وَ قَدْ أَفْلَحَ الْيَوْمَ مَنِ اسْتَعْلى

ترجمه:

56 ـ ما همه آيات خود را به او نشان داديم; اما او تكذيب كرد و سر باز زد!

57 ـ گفت: «اى موسى! آيا آمده اى كه با سحر خود، ما را از سرزمينمان بيرون كنى؟!

58 ـ قطعاً ما هم سحرى همانند آن براى تو خواهيم آورد! هم اكنون (تاريخش را تعيين كن، و) موعدى ميان ما و خودت قرار ده كه نه ما و نه تو، از آن تخلف نكنيم; آن هم در مكانى كه نسبت به همه يكسان باشد»!

59 ـ گفت: «ميعاد ما و شما روز عيد است; به شرط اين كه همه مردم، هنگامى كه روز، بالا مى آيد، جمع شوند»!

60 ـ فرعون آن مجلس را ترك گفت; و تمام مكر و فريب خود را جمع كرد; و سپس باز آمد.

61 ـ موسى به آنان گفت: «واى بر شما! دروغ بر خدا نبنديد، كه شما را با عذابى نابود مى سازد! و هر كس كه (بر خدا) دروغ ببندد، نوميد (و شكست خورده) مى شود»!

62 ـ آنها در ميان خود، در مورد ادامه راهشان به نزاع برخاستند; و مخفيانه و درگوشى با هم سخن گفتند.

63 ـ گفتند: «اين دو (نفر) مسلماً ساحرند! مى خواهند با سحرشان شما را از سرزمين تان بيرون كنند و راه و رسم نمونه شما را از بين ببرند!

64 ـ اكنون كه چنين است، تمام نيرو و نقشه خود را جمع كنيد، و در يك صف (به مبارزه) بيائيد; امروز رستگارى از آن كسى است كه برترى خود را اثبات كند»!

1 ـ در اينجا «كتاب» به صورت نكره ذكر شده، اشاره به عظمت كتابى است كه اعمال بندگان در آن ثبت است، همان گونه كه در آيه ديگرى مى خوانيم: لايُغادِرُ صَغِيرَةً وَ لاكَبِيرَةً إِلاّ أَحْصاها: «هيچ عمل كوچك يا بزرگى نيست، مگر اين كه اين كتاب آن را به حساب در آورده است» (كهف، 49).

2 ـ «اصول كافى»، جلد دوم، باب «المؤمن و علاماته و صفاته»، صفحه 240، حديث 32.

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 85، صفحه 132 (چاپ جديد).

تفسير:

▲فرعون خود را براى مبارزه نهايى آماده مى كند

در اين بخش از آيات، مرحله ديگرى از درگيرى موسى(عليه السلام) و فرعون منعكس شده است، قرآن مجيد، اين قسمت را با اين جمله شروع مى كند: «ما همه آيات خود را به فرعون نشان داديم، اما هيچ يك از آنها در دل تيره او اثر نگذاشت، همه را تكذيب كرد و از پذيرش آنها امتناع ورزيد» (وَ لَقَدْ أَرَيْناهُ آياتِنا كُلَّها فَكَذَّبَ وَ أَبى).

مسلماً منظور از آيات، در اينجا تمام معجزاتى كه در طول عمر موسى(عليه السلام) و زندگيش در مصر به وسيله او ظاهر شد، نيست، بلكه، اين مربوط به معجزاتى است كه در آغاز دعوت به فرعون ارائه داد، «معجزه عصا» و «يد بيضا» و «محتواى دعوت جامع آسمانيش» كه خود دليل زنده اى بر حقانيتش بود.

و لذا بعد از اين ماجرا به مسأله مبارزه ساحران با موسى(عليه السلام) و اعجازهاى تازه او برخورد مى كنيم.

* * *

اكنون ببينيم فرعون طغيانگر، مستكبر و لجوج در برابر موسى(عليه السلام) و معجزات او چه گفت، و او را چگونه ـ طبق معمول همه زمامداران زورگو ـ متهم ساخت؟ «گفت: اى موسى! آيا آمده اى كه ما را از سرزمين و وطنمان با سحرت، بيرون كنى»؟! (قالَ أَ جِئْتَنا لِتُخْرِجَنا مِنْ أَرْضِنا بِسِحْرِكَ يا مُوسى).

اشاره به اين كه: ما مى دانيم مسأله نبوت و دعوت به توحيد، و ارائه اين معجزات، همگى توطئه براى غلبه بر حكومت و بيرون كردن ما و قبطيان از سرزمين آباء و اجدادى مان است، منظور تو، نه دعوت به توحيد است و نه نجات بنى اسرائيل، منظور، حكومت است و سيطره بر اين سرزمين و بيرون راندن مخالفان!.

اين تهمت، درست همان حربه اى است كه همه زورگويان و استعمارگران در طول تاريخ داشته اند، كه هر گاه خود را در خطر مى ديدند، براى تحريك مردم به نفع خود، مسأله خطرى كه مملكت را تهديد مى كرد، پيش مى كشيدند مملكت يعنى حكومت اين زورگويان و موجوديتش يعنى موجوديت آنها!

بعضى از مفسران معتقدند: اصلاً آوردن بنى اسرائيل به مصر و نگهدارى آنها در اين سرزمين، تنها براى استفاده از نيروى كار آنها در شكل بردگان نبود بلكه، در عين حال مى خواستند، آنها كه قومى نيرومند بودند، قدرت پيدا نكنند مبادا تبديل به كانون خطرى شوند، دستور كشتن پسران آنها نيز تنها به خاطر ترس از تولد موسى نبود، بلكه براى جلوگيرى از قدرت و قوت آنها بود، و اين كارى است كه همه قلدران انجام مى دهند، بنابراين، بيرون رفتن بنى اسرائيل ـ طبق خواسته موسى(عليه السلام) ـ يعنى قدرت يافتن اين ملت، و در اين صورت تاج و تخت فراعنه به خطر مى افتاد.

نكته ديگر اين كه: در همين عبارت كوتاه، فرعون، موسى(عليه السلام) را متهم به سحر كرد، همان اتهامى كه به همه پيامبران در برابر معجزات روشنشان زدند.

همان گونه كه در سوره «ذاريات» آيات 52 و 53 مى خوانيم: كَذلِكَ ما أَتَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُول إِلاّ قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ * أَ تَواصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ:

«هيچ پيامبرى، قبل از اينها نيامد جز اين كه: گفتند: ساحر است يا ديوانه؟ آيا اين (تهمت و افترا) را به يكديگر توصيه مى كردند (كه همگى در آن هم صدا بودند) بلكه آنها قومى طغيانگرند».

اين موضوع نيز قابل تذكر است كه: دامن زدن به احساسات «ميهن دوستى» در اين گونه مواقع، كاملاً حساب شده بوده است; زيرا غالب مردم، سرزمين و وطنشان را همانند جانشان دوست دارند، لذا در پاره اى از آيات قرآن، اين دو در رديف هم قرار گرفته اند: وَ لَوْ أَنّا كَتَبْنا عَلَيْهِمْ أَنِ اقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ أَوِ اخْرُجُوا مِنْ دِيارِكُمْ ما فَعَلُوهُ إِلاّ قَلِيلٌ مِنْهُمْ:

«اگر ما بر آنها فرض كرده بوديم خود را به كشتن دهيد و يا از وطن و خانه خود بيرون رويد تنها عده كمى از آنها عمل مى كردند».(1)

* * *

فرعون سپس اضافه كرد: گمان نكن ما قادر نيستيم همانند اين سحرهاى تو را بياوريم، «يقيناً بدان به همين زودى سحرى همانند آن براى تو خواهيم آورد» (فَلَنَأْتِيَنَّكَ بِسِحْر مِثْلِهِ).

و براى اين كه: قاطعيت بيشترى نشان دهد، گفت: «هم اكنون تاريخش را معين كن، بايد ميان ما و تو وعده اى باشد كه نه ما از آن تخلف كنيم و نه تو از آن، آنهم در مكانى كه نسبت به همگان يكسان باشد» (فَاجْعَلْ بَيْنَنا وَ بَيْنَكَ مَوْعِداً لانُخْلِفُهُ نَحْنُ وَ لا أَنْتَ مَكاناً سُوىً).

در تفسير «مَكاناً سُوىً» بعضى گفته اند: منظور آن بوده كه فاصله آن از ما و تو يكسان باشد.

بعضى گفته اند: فاصله اش نسبت به مردم شهر يكسان باشد، يعنى محلى درست در مركز شهر.

و بعضى گفته اند: منظور يك سرزمين مسطح است كه همگان بر آن اشراف داشته، و عالى و دانى در آن يكسان باشد، و مى توان همه اين معانى را در آن جمع دانست.

توجه به اين نكته نيز لازم است كه: زمامداران زورگو، براى اين كه حريف خود را از ميدان به در كنند، و به اطرافيان خود كه گاهى تحت تأثير واقع شده اند (و در داستان موسى(عليه السلام) و معجزاتش حتماً تحت تأثير واقع شده بودند) قدرت و قوت و روحيه بدهند، ظاهراً با اين گونه مسائل برخورد قاطع مى كنند و سر و صداى زياد به راه مى اندازند!.

* * *

ولى موسى(عليه السلام) بى آن كه خونسردى خود را از دست دهد، و از جنجال فرعون هراسى به دل راه دهد با صراحت و قاطعيت «گفت: من هم آماده ام، هم اكنون روز و ساعت آن را تعيين كنم، ميعاد ما و شما روز زينت (روز عيد) است، مشروط بر اين كه: مردم همگى به هنگامى كه روز بالا مى آيد در محل جمع شوند» (قالَ مَوْعِدُكُمْ يَوْمُ الزِّينَةِ وَ أَنْ يُحْشَرَ النّاسُ ضُحىً).(2)

تعبير به «يَوْمُ الزِّينَةِ» (روز زينت) مسلماً اشاره به يك روز عيد بوده كه نمى توانيم دقيقاً آن را تعيين كنيم، ولى مهم آن است كه مردم در آن روز كسب و كار خود را تعطيل مى كردند، و طبعاً آماده شركت در چنين برنامه اى بودند.

* * *

به هر حال، فرعون بعد از مشاهده معجزات شگفت آور موسى(عليه السلام) و مشاهده تأثير روانى اين معجزات در اطرافيانش، تصميم گرفت با كمك ساحران به مبارزه با او برخيزد، لذا قرار لازم را كه با موسى(عليه السلام) گذارد، «آن مجلس را ترك گفت و تمام مكر و فريب خود را جمع كرد و سپس همه را در روز موعود آورد» (فَتَوَلّى فِرْعَوْنُ فَجَمَعَ كَيْدَهُ ثُمَّ أَتى).

در اين جمله كوتاه، سرگذشت هاى مفصلى كه در سوره «اعراف» و «شعراء» به طور مبسوط آمده، خلاصه شده است; زيرا فرعون پس از ترك آن مجلس، و جدا شدن از موسى(عليه السلام) و هارون(عليه السلام)، جلسات مختلفى با مشاوران مخصوص و اطرافيان مستكبرش تشكيل داد، پس از آن از سراسر مصر، ساحران را دعوت به پايتخت نمود و آنها را با وسائل تشويق فراوان به اين مبارزه سرنوشت ساز دعوت كرد، و مطالب ديگرى كه اينجا جاى بحث آن نيست، اما قرآن، همه اينها را در اين سه جمله جمع كرده است (فرعون، موسى را ترك گفت، تمام مكر خود را جمع كرد، و سپس آمد).(3)

* * *

سرانجام روز موعود فرا رسيد، موسى(عليه السلام) در برابر انبوه جمعيت قرار گرفت، جمعيتى كه گروهى از آن ساحران بودند و تعداد آنها به گفته بعضى از مفسران 72 نفر و به گفته بعضى ديگر به چهارصد نفر هم مى رسيد و بعضى ديگر نيز اعداد بزرگترى گفته اند.

و گروهى از آنها، فرعون و اطرافيان او را تشكيل مى دادند و بالاخره گروه سوم كه اكثريت از آن تشكيل يافته بود، توده هاى تماشاچى مردم بودند.

موسى(عليه السلام) در اينجا رو به ساحران و يا فرعونيان و ساحران كرده «به آنان چنين گفت: واى بر شما، دروغ بر خدا نبنديد كه شما را با مجازات خود، نابود و ريشه كن خواهد ساخت» (قالَ لَهُمْ مُوسى وَيْلَكُمْ لاتَفْتَرُوا عَلَى اللّهِ كَذِباً فَيُسْحِتَكُمْ بِعَذاب).

«و شكست و نوميدى و خسران از آن آنهاست كه بر خدا دروغ مى بندند و به او نسبت باطل مى دهند» (وَ قَدْ خابَ مَنِ افْتَرى).

واضح است منظور موسى(عليه السلام) از افتراى بر خدا، آن است كه كسى يا چيزى را شريك او قرار داده، معجزات فرستاده خدا را به سحر نسبت دهند، و فرعون را معبود و اِله خود بپندارند.

مسلماً كسى كه چنين دروغ هائى را به خدا ببندد و با تمام قوا براى خاموش كردن نور حق بكوشد، خداوند چنين كسانى را بدون مجازات نخواهد گذارد.

* * *

اين سخن قاطع موسى(عليه السلام) كه هيچ شباهتى به سخن ساحران نداشت، بلكه آهنگش آهنگ دعوت همه پيامبران راستين بود، و از دل پاك موسى(عليه السلام) برخاسته بود، بر بعضى از دل ها اثر گذاشت، و در ميان جمعيت، اختلاف افتاد.

بعضى طرفدار شدت عمل بودند، و بعضى به شك و ترديد افتادند و احتمال مى دادند موسى(عليه السلام) پيامبر بزرگ خدا باشد و تهديدهاى او مؤثر گردد، به خصوص كه لباس ساده او و برادرش هارون(عليه السلام)، همان لباس ساده چوپانى بود، و چهره مصمّم آنها كه على رغم تنها بودن، ضعف و فتورى در آن مشاهده نمى گشت، دليل ديگرى بر اصالت گفتار و برنامه هاى آنها محسوب مى شد.

لذا قرآن مى گويد: «آنها در ميان خود درباره كارهايشان به نزاع برخاستند، و مخفيانه و درگوشى با هم سخن گفتند» (فَتَنازَعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ وَ أَسَرُّوا النَّجْوى).

ممكن است اين پنهان گوئى و نجوا در برابر موسى(عليه السلام) بوده باشد.

اين احتمال نيز دارد كه در برابر فرعون باشد.

و احتمال ديگر اين كه: گردانندگان اين صحنه در خفاى از توده مردم، به چنين نجوا و تنازعى برخاستند.

* * *

ولى در نهايت، طرفداران ادامه مبارزه و شدت عمل، پيروز شدند، رشته سخن را بدست گرفتند و از طرق مختلف، به تحريك مبارزه كنندگان با موسى(عليه السلام) پرداختند.

نخست: «گفتند: اين دو مسلماً ساحرند»! (قالُوا إِنْ هذانِ لَساحِرانِ).(4)

بنابراين، وحشتى از مبارزه با آنها نبايد به خود راه داد; چرا كه شما بزرگان و سردمداران سحر در اين كشور پهناوريد، و توان و نيروى شما از آنها بيشتر است!.

ديگر اين كه: «آنها مى خواهند شما را از سرزمينتان با سحرشان بيرون كنند» سرزمينى كه همچون جان شما عزيز است و به آن تعلق داريد، آن هم به شما تعلق دارد (يُرِيدانِ أَنْ يُخْرِجاكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِما).

به علاوه اينها، تنها به بيرون كردن شما از وطنتان قانع نيستند، اينها مى خواهند مقدسات شما را هم بازيچه قرار دهند «و آئين عالى و مذهب حق شما را از ميان ببرند»! (وَ يَذْهَبا بِطَرِيقَتِكُمُ الْمُثْلى).(5)

* * *

اكنون كه چنين است به هيچ وجه به خود ترديد راه ندهيد، «و تمام نيرو، نقشه و مهارت و توانتان را جمع كنيد و به كار گيريد» (فَأَجْمِعُوا كَيْدَكُمْ).

«سپس همگى متحد در صف واحدى به ميدان مبارزه، گام نهيد» (ثُمَّ ائْتُوا صَفّاً).

چرا كه وحدت و اتحاد رمز پيروزى شما در اين مبارزه سرنوشت ساز است.

و بالاخره «فلاح و رستگارى، امروز، از آن كسى است كه بتواند برترى خود را بر حريفش اثبات نمايد» (وَ قَدْ أَفْلَحَ الْيَوْمَ مَنِ اسْتَعْلى).

* * *

65قالُوا يا مُوسى إِمّا أَنْ تُلْقِيَ وَ إِمّا أَنْ نَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَلْقى

66قالَ بَلْ أَلْقُوا فَإِذا حِبالُهُمْ وَ عِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ إِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعى

67فَأَوْجَسَ فِي نَفْسِهِ خِيفَةً مُوسى

68قُلْنا لاتَخَفْ إِنَّكَ أَنْتَ الاْ َعْلى

69وَ أَلْقِ ما فِي يَمِينِكَ تَلْقَفْ ما صَنَعُوا إِنَّما صَنَعُوا كَيْدُ ساحِر وَ لايُفْلِحُ السّاحِرُ حَيْثُ أَتى

ترجمه:

65 ـ (ساحران) گفتند: «اى موسى! آيا تو اول (عصاى خود را) مى افكنى، يا ما كسانى باشيم كه اول بيفكنيم»؟!

66 ـ گفت: «شما اول بيفكنيد»! در اين هنگام طناب ها و عصاهاى آنان بر اثر سحرشان چنان به نظر مى رسيد كه حركت مى كند!

67 ـ موسى ترس خفيفى در دل احساس كرد (مبادا مردم گمراه شوند)!

68 ـ گفتيم: «نترس! تو مسلماً (پيروز و) برترى!

69 ـ و آنچه را در دست راست دارى بيفكن، تمام آنچه را ساخته اند مى بلعد! آنچه ساخته اند تنها مكر ساحر است; و ساحر هر جا رود رستگار نخواهد شد»!

1 ـ نساء، آيه 66.

2 ـ «ضُحىً» در لغت به معنى گسترش آفتاب، يا بالا آمدن خورشيد است، «واو» در جمله «وَ أَنْ يُحْشَرَ النّاسُ ضُحىً» دليل بر معيت مى باشد.

3 ـ گر چه كلمه «تَوَلّى» در اينجا به معنى جدا شدن از موسى يا از آن مجلس تفسير شده است ولى ممكن است با توجه به مفهوم اين لغت، حالت اعتراض و ناراحتى فرعون و موضع گيرى خصمانه اش را در مقابل موسى(عليه السلام) نيز منعكس كند.

4 ـ اين جمله از نظر اعراب، چنين است كه: «إِن» مخفف از «إِنَّ» است و به خاطر همين در مابعد خود عمل نكرده است، به علاوه، رفع اسم «إِنَّ» در لغت عرب، نادر و كمياب نيست.

5 ـ «طَرِيقَه» به معنى روش و در اينجا منظور، «مذهب» است و «مُثْلى» از ماده «مثل» در اينجا به معنى عالى و افضل است (أَى الأَشْبَهُ بِالْفَضِيْلَةِ).

تفسير:

موسى(عليه السلام) نيز به ميدان مى آيد

ساحران ظاهراً متحد شده، عزم را جزم كردند كه با موسى(عليه السلام) به مبارزه برخيزند، هنگامى كه گام به ميدان نهادند، «گفتند: اى موسى اول تو وسائل سحرت را مى افكنى يا ما نخستين باشيم»؟! (قالُوا يا مُوسى إِمّا أَنْ تُلْقِيَ وَ إِمّا أَنْ نَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَلْقى).

بعضى از مفسران گفته اند: اين پيشنهاد ساحران دائر به پيشگام شدن موسى(عليه السلام) يا خودشان، يك نوع احترام از جانب آنها نسبت به موسى(عليه السلام) بود، و شايد همين امر بود كه زمينه توفيق ايمان آوردن آنها را بعد از اين ماجرا فراهم آورد.

ولى اين موضوع بسيار بعيد به نظر مى رسد; چرا كه آنها با تمام قدرت مى كوشيدند: موسى(عليه السلام) و معجزه او را درهم بشكنند، بنابراين، تعبير فوق شايد براى اين بوده كه: اعتماد به نفس خود را در برابر توده هاى مردم اظهار نمايند.

* * *

ولى موسى(عليه السلام) بى آن كه عجله اى نشان بدهد; چرا كه به پيروزى نهائى خود كاملاً اطمينان داشت، و حتى قطع نظر از آن در اين گونه مبارزه ها، معمولاً برنده كسى است كه پيشقدم نمى شود، لذا، به آنها «گفت: شما اول بيفكنيد»! (قالَ بَلْ أَلْقُوا).

بدون شك، اين دعوت موسى(عليه السلام) از آنها به مبارزه در واقع مقدمه اى بود براى آشكار شدن حق، و از نظر موسى(عليه السلام) نه تنها امر قبيحى نبود، بلكه مقدمه واجب محسوب مى شد.

ساحران، نيز پذيرفتند و آنچه عصا و طناب براى سحر كردن با خود آورده بودند، يك باره به ميان ميدان افكندند، و اگر روايتى را كه مى گويد: آنها هزاران نفر بودند بپذيريم، مفهومش اين مى شود كه: در يك لحظه هزاران عصا و طناب كه مواد مخصوصى در درون آنها ذخيره شده بود، به وسط ميدان ريخته شد و ترس و هيجانى بر پا نمود.

«ناگهان طناب ها و عصاهايشان به خاطر سحر آنها، چنان به نظر مى رسيد كه دارند حركت مى كنند»! (فَإِذا حِبالُهُمْ وَ عِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ إِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعى).

آرى، به صورت مارهائى كوچك و بزرگ، رنگارنگ در اشكال مختلف به جنب و جوش درآمدند، آيات ديگر قرآن در اين زمينه مى گويد «آنها چشم مردم را سحر كردند، آنها را در وحشت فرو بردند و سحر عظيمى به وجود آوردند» (سَحَرُوا أَعْيُنَ النّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ وَ جاؤُ بِسِحْر عَظِيم).(1)

و به تعبير آيه 44 سوره «شعراء»، «ساحران صدا زدند كه به عزت فرعون ما پيروزيم» (قالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنّا لَنَحْنُ الْغالِبُونَ).

بسيارى از مفسران، نوشته اند: آنها موادى همچون «جيوه» در درون اين طناب ها و عصاها قرار داده بودند كه با تابش آفتاب، و گرم شدن اين ماده فوق العاده فرّار، حركات مختلف و سريعى به آنها دست داد.

اين حركات مسلماً راه رفتن نبود، ولى با تلقين هائى كه ساحران به مردم كرده بودند، و صحنه خاصى كه در آنجا به وجود آمده بود، اين چنين در چشم مردم مجسم مى شد كه اين موجودات جان گرفته اند و مشغول حركتند! (تعبير «سَحَرُوا أَعْيُنَ النّاسِ» يعنى چشم مردم را سحر كردند، نيز اشاره به همين معنى است و همچنين تعبير «يُخَيَّلُ إِلَيْهِ» يعنى در نظر موسى(عليه السلام) چنين منعكس شد، نيز ممكن است اشاره به همين معنى باشد).

به هر حال، صحنه بسيار عجيبى بود، ساحران كه هم تعدادشان زياد بود و هم آگاهيشان در اين فن، و طرز استفاده از خواص مرموز فيزيكى و شيميائى اجسام و مانند آن را به خوبى مى دانستند، توانستند آن چنان در افكار حاضران نفوذ كنند كه اين باور براى آنها پيدا شود كه اين همه موجودات بى جان، جان گرفتند.

غريو شادى از فرعونيان برخاست، گروهى از ترس و وحشت فرياد زده، خود را عقب مى كشيدند!.

* * *

«در اين هنگام موسى احساس ترس خفيفى در دل كرد» (فَأَوْجَسَ فِي نَفْسِهِ خِيفَةً مُوسى).

«أَوْجَسَ» از ماده «ايجاس» در اصل از «وجس» (بر وزن حبس) به معنى صداى پنهان گرفته شده است، بنابراين «ايجاس» به معنى يك احساس پنهانى و درونى است، و اين تعبير نشان مى دهد كه ترس درونى موسى(عليه السلام)، سطحى و خفيف بود تازه آن هم به خاطر اين نبود كه براى صحنه رعب انگيزى كه بر اثر سحر ساحران به وجود آمده بود اهميتى قائل شده باشد.

بلكه از اين بيم داشت كه نكند مردم تحت تأثير اين صحنه واقع شوند، آن چنان كه بازگرداندن آنها آسان نباشد.

و يا پيش از آن كه موسى(عليه السلام) مجال نشان دادن معجزه خود را داشته باشد جمعى صحنه را ترك گويند، يا از صحنه بيرونشان كنند و حق آشكار نگردد.

چنان كه در خطبه 4 «نهج البلاغه» مى خوانيم: لَمْ يُوجِسْ مُوسى خِيفَةً عَلى نَفْسِهِ بَلْ أَشْفَقَ مِنْ غَلَبَةِ الْجُهّالِ وَ دُوَلِ الضَّلالِ: «موسى(عليه السلام) هرگز به خاطر خودش در درون دل احساس ترس نكرد، بلكه از آن ترسيد كه جاهلان غلبه كنند و دولت هاى ضلال، پيروز شوند».(2)

با آنچه گفته شد، ضرورتى براى پاسخ هاى ديگرى كه در زمينه ترس موسى(عليه السلام) ذكر كرده اند نمى بينيم.

* * *

به هر حال، در اين موقع، نصرت و يارى الهى به سراغ موسى(عليه السلام) آمد و فرمان وحى وظيفه او را مشخص كرد، قرآن مى گويد: «به او گفتيم: ترس به خود راه مده، تو مسلماً برترى»! (قُلْنا لاتَخَفْ إِنَّكَ أَنْتَ الاْ َعْلى).

اين جمله، با قاطعيت تمام، موسى(عليه السلام) را در پيروزيش دلگرم مى سازد (كلمه «إِنَّ» و تكرار «ضمير» هر يك تأكيد مستقلى است بر اين معنى، و همچنين اسميه بودن اين جمله) و به اين گونه موسى، قوت قلبش را كه لحظات كوتاهى متزلزل شده بود، باز يافت.

* * *

مجدداً به او خطاب شد:« آنچه را در دست راست دارى بيفكن تمام آنچه را كه آنها ساخته اند مى بلعد»! (وَ أَلْقِ ما فِي يَمِينِكَ تَلْقَفْ ما صَنَعُوا).

«چرا كه كار آنها تنها مكر ساحر است» (إِنَّما صَنَعُوا كَيْدُ ساحِر).

«و ساحر هر كجا برود، پيروز نخواهد شد» (وَ لايُفْلِحُ السّاحِرُ حَيْثُ أَتى).

«تَلْقَف» از ماده «لقف» (بر وزن وقف) به معنى بلعيدن است ولى «راغب» در «مفردات» مى گويد: اين كلمه در اصل، به معنى برگرفتن چيزى است با مهارت، خواه به وسيله دهان بوده باشد يا با دست، و بعضى از ارباب لغت آن را به معنى «برگرفتن به سرعت» دانسته اند كه در فارسى به جاى آن «ربودن» به كار مى رود.

جالب اين كه: نمى گويد: «عصايت را بيفكن» بلكه مى گويد: «آنچه در دست راست دارى بيفكن» اين تعبير، شايد به عنوان بى اعتنائى به عصا باشد و اشاره به اين كه: عصا وسيله مهمى نيست آنچه مهم است اراده و فرمان خدا است كه اگر اراده او باشد، عصا كه سهل است كمتر و كوچكتر از آن هم مى تواند چنين قدرت نمائى كند!.

اين نكته نيز قابل ذكر است كه: «ساحر» در آيه فوق، بار اول به صورت نكره و بعداً به صورت معرفه و با الف و لام جنس آمده است، اين تفاوت شايد به خاطر آن باشد كه: هدف در مرتبه اول آن است كه نسبت به كار اين ساحران بى اعتنائى شود، و مفهوم جمله اين است: كارى كه آنها كردند، مكر ساحرى بيش نيست، اما در مرتبه دوم اين حقيقت را مى خواهد تفهيم كند كه نه تنها اين ساحران هر ساحرى در هر زمان و مكانى پيدا شود، پيروز و رستگار نخواهد شد.

* * *

1 ـ اعراف، آيه 116.

2 ـ على(عليه السلام) اين سخن را زمانى مى گويد كه: از انحراف مردم نگران است و به اين حقيقت اشاره مى كند كه نگرانى من نه به خاطر آن است كه در حق ترديدى داشته باشم، من از آن روز كه حق را ديدم كمترين ترديدى در آن نكردم، بلكه به خاطر انحراف مردم نگرانم!.

نكته ها:

▲1 ـ حقيقت «سحر» چيست؟

گر چه در گذشته مشروحاً در اين باره، سخن گفته ايم ولى ذكر چند جمله را اينجا به صورت توضيحى كوتاه مناسب مى دانيم:

«سحر» در اصل به معنى هر كار و هر چيزى است كه مأخذ آن، مخفى و پنهان باشد، ولى در زبان روزمره، به كارهاى خارق العاده اى مى گويند كه، با استفاده از وسائل مختلف انجام مى شود.

گاهى صرفاً جنبه نيرنگ، خدعه، چشم بندى و تردستى دارد.

گاهى از عوامل تلقينى در آن استفاده مى شود.

گاه از خواص ناشناخته فيزيكى و شيميائى بعضى از اجسام و مواد.

گاه از طريق كمك گرفتن از شياطين.

و همه اينها در آن مفهوم جامع لغوى درج است.

در طول تاريخ به داستان هاى زيادى در زمينه سحر و ساحران برخورد مى كنيم، و هم اكنون در عصر ما كسانى كه دست به اين گونه كارها مى زنند، كم نيستند، ولى چون بسيارى از خواص موجوداتى كه در گذشته بر توده مردم، مخفى بود در زمان ما آشكار شده است، و حتى كتاب هائى در زمينه آثار اعجاب انگيز موجودات مختلف نوشته اند، قسمت زيادى از سحرهاى ساحران از دستشان گرفته شده است.

مثلاً در شيمى امروز، اجسام بسيارى را مى شناسيم كه وزنشان از هوا سبكتر است، و اگر درون جسمى قرار داده شوند، ممكن است آن جسم به حركت درآيد و كسى هم تعجب نمى كند، حتى بسيارى از وسائل بازى كودكان امروز شايد در گذشته يك نوع سحر به نظر مى رسيد!

امروز در سيرك ها نمايش هائى مى دهند كه شبيه سحر ساحران گذشته است.

با استفاده از چگونگى تابش نور، آينه ها، خواص فيزيكى و شيميائى اجسام، صحنه هاى غريب و عجيبى به وجود مى آورند كه گاه دهان تماشاچيان از تعجب باز مى ماند.

البته، اعمال خارق العاده مرتاضان، آن خود داستان ديگرى دارد، كه بسيار شگفت انگيز است.

در هر حال، سحر چيزى نيست كه وجود آن را بتوان انكار كرد، يا به خرافات نسبت داد، چه در گذشته و چه در امروز.

نكته قابل توجه اين كه: سحر در اسلام، ممنوع، و از گناهان كبيره است; چرا كه در بسيارى از موارد، باعث گمراه ساختن مردم، تحريف حقايق و متزلزل ساختن پايه عقائد افراد ساده ذهن مى شود، البته، اين حكم اسلامى مانند بسيارى از احكام ديگر، موارد استثناء نيز دارد، از جمله، فرا گرفتن سحر، براى ابطال ادعاى مدعيان دروغين نبوت، و يا براى از بين بردن اثر آن در مورد كسانى كه از آن آسيب ديده اند.

در جلد اول ذيل آيات 102 و 103 سوره «بقره» نيز مشروحاً در اين باره، سخن گفته ايم.

* * *

▲2 ـ ساحر، هرگز پيروز نمى شود؟

بسيارى مى پرسند: اگر ساحران مى توانند، اعمال خارق العاده اى شبيه معجزه انجام دهند، چگونه مى توان ميان كارهاى آنها و اعجاز، تفاوت گذاشت؟ و چگونه «سحر با معجزه پهلو نزند دل خوش دار»!

پاسخ اين سؤال، با توجه به يك نكته، روشن مى شود و آن اين كه: كار ساحر متكى به نيروى محدود انسانى است، و معجزه از قدرت بى پايان و لا يزال الهى سرچشمه مى گيرد.

لذا هر ساحرى كارهاى محدودى مى تواند انجام دهد، و اگر ماوراى آن را بخواهند، عاجز مى ماند، او تنها كارهائى را مى تواند انجام دهد كه قبلاً روى آن تمرين داشته و بر آن مسلط است و از پيچ و خم آن آگاه، ولى در غير آن به كلى عاجز و ناتوان خواهد بود.

در حالى كه پيامبران چون از قدرت لا يزال خدا كمك مى گرفتند، قادر به انجام هر گونه خارق عادتى بودند، در زمين و آسمان و از هر نوع و هر قبيل.

ساحر، هرگز نمى تواند خارق عادت را طبق پيشنهاد مردم انجام دهد، مگر اين كه: تصادفاً با كار او تطبيق كند (هر چند گاهى دوستان ناشناخته خود را تعليم مى دهند كه از وسط جمعيت برخيزند و پيشنهادهائى كه قبلاً تعيين شده به صورت ابتدائى مطرح كنند).

ولى، پيامبران بارها و بارها معجزات مهمى را كه مردم حق طلب، به عنوان سند نبوت مى خواستند انجام مى دادند، همان گونه كه در همين سرگذشت موسى(عليه السلام) نيز مشاهده خواهيم كرد.

از اين گذشته، سحر چون يك كار انحرافى است و يك نوع خدعه و نيرنگ، طبعاً روحياتى هماهنگ آن مى خواهد، و ساحران بدون استثناء، افرادى متقلب و خدعه گرند، كه از مطالعه و بررسى روحيات و اعمالشان خيلى زود مى توان آنها را شناخت، در حالى كه اخلاص، پاكى و درستى انبياء، سندى است كه با اعجاز آنها آميخته و اثر آن را مضاعف مى كند (دقت كنيد).

و شايد روى اين جهات است كه آيات فوق مى گويد: وَ لايُفْلِحُ السّاحِرُ حَيْثُ أَتى: «ساحر هر كجا باشد و در هر شرائط و هر زمان رستگار نمى شود»، و به قول معروف به زودى پته اش روى آب خواهد افتاد; چرا كه نيرويش محدود است و افكار و صفاتش انحرافى.

اين موضوع، مخصوص ساحرانى نيست كه به مبارزه با انبياء برخاستند بلكه درباره ساحران به طور كلّى صادق است كه آنها زود شناخته مى شوند و به پيروزى نمى رسند.

* * *

 70فَأُلْقِيَ السَّحَرَةُ سُجَّداً قالُوا آمَنّا بِرَبِّ هارُونَ وَ مُوسى

71قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ فَلاَ ُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلاف وَ لاَ ُصَلِّبَنَّكُمْ فِي جُذُوعِ النَّخْلِ وَ لَتَعْلَمُنَّ أَيُّنا أَشَدُّ عَذاباً وَ أَبْقى

72قالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلى ما جاءَنا مِنَ الْبَيِّناتِ وَ الَّذِي فَطَرَنا فَاقْضِ ما أَنْتَ قاض إِنَّما تَقْضِي هذِهِ الْحَياةَ الدُّنْيا

73إِنّا آمَنّا بِرَبِّنا لِيَغْفِرَ لَنا خَطايانا وَ ما أَكْرَهْتَنا عَلَيْهِ مِنَ السِّحْرِ وَ اللّهُ خَيْرٌ وَ أَبْقى

74إِنَّهُ مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لايَمُوتُ فِيها وَ لايَحْيى

75وَ مَنْ يَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصّالِحاتِ فَأُولئِكَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلى

76جَنّاتُ عَدْن تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الاْ َنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ ذلِكَ جَزاءُ مَنْ تَزَكّى

ترجمه:

70 ـ (موسى فرمان خدا را انجام داد.) ساحران همگى به سجده افتادند و گفتند: «ما به پروردگار هارون و موسى ايمان آورديم»!

71 ـ (فرعون) گفت: «آيا پيش از آن كه به شما اذن دهم به او ايمان آورديد؟! مسلماً او بزرگ شماست كه به شما سحر آموخته است! به يقين دست ها و پاهايتان را به طور مخالف قطع مى كنم; و شما را از تنه هاى نخل به دار مى آويزم; و خواهيد دانست مجازات كدام يك از ما دردناك تر و پايدارتر است»!

72 ـ گفتند: «سوگند به آن كسى كه ما را آفريده، هرگز تو را بر دلائل روشنى كه براى ما آمده، مقدم نخواهيم داشت! هر حكمى مى خواهى بكن; تو تنها در اين زندگى دنيا مى توانى حكم كنى!

73 ـ ما به پروردگارمان ايمان آورديم تا گناهانمان و آنچه را از سحر بر ما تحميل كردى ببخشايد; و خدا بهتر و پايدارتر است»!

74 ـ هر كس در محضر پروردگارش خطاكار حاضر شود، آتش دوزخ براى اوست; در آنجا، نه مى ميرد و نه زندگى مى كند!

75 ـ و هر كس با ايمان نزد او آيد، و اعمال صالح انجام داده باشد، چنين كسانى درجات عالى دارند.

76 ـ باغ هاى جاويدان بهشت، كه نهرها از زير درختانش جارى است، در حالى كه هميشه در آن خواهند بود; اين است پاداش كسى كه خود را پاك نمايد!

تفسير:

▲پيروزى عظيم موسى(عليه السلام)

در آيات گذشته به اينجا رسيديم كه موسى(عليه السلام) مأمور شد عصاى خود را بيفكند تا دستگاه سحر ساحران را نابود سازد.

در آيات مورد بحث، اين مسأله تعقيب شده، منتها جمله هائى كه روشن بوده است حذف گرديده (موسى عصاى خود را افكند، عصا تبديل به مار عظيمى شد و تمام اسباب و آلات سحر ساحران را بلعيد، غوغا و ولوله اى در تمام جمعيت افتاد، فرعون، سخت متوحش شد، و اطرافيانش دهان هاشان از تعجب باز ماند.

ساحران كه تا آن زمان با چنين صحنه اى روبرو نشده بودند و به خوبى سحر را از غير سحر مى شناختند، يقين كردند كه اين امر، چيزى جز معجزه الهى نيست، و اين مرد فرستاده خدا است كه آنها را دعوت به سوى پروردگارشان مى كند، طوفانى در دل آنها به وجود آمد و انقلاب عظيمى در روحشان پديدار گشت، اين جمله ها حذف شده).

اكنون دنباله سخن را از زبان آيات مى شنويم:

«ساحران همگى به سجده افتاده گفتند: ما به پروردگار هارون و موسى(عليه السلام)ايمان آورديم» (فَأُلْقِيَ السَّحَرَةُ سُجَّداً قالُوا آمَنّا بِرَبِّ هارُونَ وَ مُوسى).

تعبير به «أُلْقِىَ» (با استفاده از فعل مجهول) گويا اشاره به اين است كه آن چنان مجذوب موسى(عليه السلام) و تحت تأثير معجزه او واقع شدند، كه گوئى بى اختيار به سجده افتادند.

اين نكته نيز قابل توجه است كه: به ايمان آوردن تنها قناعت نكردند، بلكه وظيفه خود ديدند: اين ايمان را به صورت روشنى و با جمله هائى كه هيچ گونه ابهام در آن نباشد، يعنى با تأكيد، ايمان خود به پروردگار موسى(عليه السلام) و هارون(عليه السلام) را اظهار دارند، تا اگر كسانى بر اثر كار آنها گمراه شده اند بازگردند، و از اين نظر مسئوليتى بر دوش آنها باقى نماند!

* * *

بديهى است اين عمل ساحران، ضربه سنگينى بر پيكر فرعون، حكومت جبار، خودكامه و بيدادگرش وارد ساخت، و تمام اركان آن را به لرزه درآورد; چرا كه مدت ها در سرتاسر «مصر» روى اين مسأله تبليغ شده بود، ساحران را از هر گوشه و كنار گردآورى كرده بودند، و هر گونه پاداش و امتيازى براى آنها در صورت پيروزى، قائل شده بود.

اما الآن مشاهده مى كند همانها كه در صف اول مبارزه بودند يك باره تسليم دشمن، نه تسليم، كه مدافع سرسخت او شدند، و اين مسأله اى بود كه هرگز براى فرعون قابل پيش بينى نبود، و بدون شك، گروهى از مردم نيز به پيروى از ساحران به موسى(عليه السلام) و آئينش دل بستند.

لذا فرعون، چاره اى جز اين نديد كه با داد، فرياد و تهديدهاى غليظ و شديد ته مانده حيثيتى را كه نداشت، جمع و جور كند، رو به سوى ساحران كرده «گفت: آيا پيش از آن كه به شما اذن دهم به او ايمان آورديد»؟! (قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ).

اين جبار مستكبر، نه تنها مدعى بود كه بر جسم و جان مردم، حكومت دارد كه مى خواست بگويد قلب شما هم در اختيار من و متعلق به من است، و بايد با اجازه من تصميم بگيرد، اين همان كارى است كه همه فرعون ها در هر عصر و زمان، طرفدار آنند.

بعضى مانند فرعون مصر، ناشيانه به هنگام دستپاچگى بر زبان جارى مى كنند، و بعضى مرموزانه و با استفاده از وسائل تبليغاتى و ارتباط جمعى و انواع سانسورها عملاً اين حق را براى خود قائلند و معتقدند نبايد به مردم اجازه انديشيدن مستقل داد، بلكه، حتى گاهى به نام آزادى انديشه، بايد اين سلب آزادى را بر مردم تحميل كرد.

به هر حال، فرعون به اين قناعت نكرد، فوراً وصله اى به دامان ساحران چسبانيده آنها را متهم كرد، و گفت: «او بزرگ شما است، او كسى است كه سحر به شما آموخته»، و تمام اينها توطئه است با نقشه قبلى!! (إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ).

بدون شك فرعون مى دانست و يقين داشت اين سخن دروغ است، و اساساً چنين توطئه اى كه سرتاسر مصر را فراگيرد، و مأموران مخفى و جاسوسان او از آن بى خبر بمانند، امكان پذير نيست.

اصولاً، فرعون موسى(عليه السلام) را در آغوش خود پرورش داده بود، و غيبت او از مصر برايش مسلّم بود، اگر او بزرگ ساحران مصر بود همه جا به اين عنوان معروف مى شد، و چيزى نبود كه بتوان آن را مخفى كرد.

ولى مى دانيم قلدرها و زورگويان، وقتى موقعيت نامشروع خود را در خطر ببينند از هيچ دروغ و تهمتى باك ندارند.

تازه به اين نيز قناعت نكرد، و ساحران را با شديدترين لحنى، تهديد به مرگ نموده گفت: «سوگند ياد مى كنم كه دست و پاهاى شما را به طور مخالف قطع مى كنم، و بر فراز شاخه هاى بلند نخل به دار مى آويزم، تا بدانيد مجازات من دردناك تر و پايدارتر است، يا مجازات خداى موسى و هارون»؟ (فَلاَ ُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلاف وَ لاَ ُصَلِّبَنَّكُمْ فِي جُذُوعِ النَّخْلِ وَ لَتَعْلَمُنَّ أَيُّنا أَشَدُّ عَذاباً وَ أَبْقى).(1)

در حقيقت جمله «أَيُّنا أَشَدُّ عَذاباً» اشاره به تهديدى است كه موسى(عليه السلام)قبلاً كرده بود و مخصوصاً به ساحران قبل از اين ماجرا گوشزد كرد كه: اگر شما بر خدا دروغ ببنديد، شما را با عذاب و مجازات خود ريشه كن خواهد كرد.

تعبير به «مِنْ خِلاف» (دست و پاى شما را به طور مخالف قطع مى كنم) اشاره به آن است كه دست راست با پاى چپ يا به عكس، و شايد انتخاب اين نوع شكنجه براى ساحران به خاطر اين بوده است كه: با اين وضع، انسان ديرتر مى ميرد يعنى خونريزى كندتر انجام مى گيرد و شكنجه بيشترى خواهند ديد، به علاوه گويا مى خواهد بگويد: هر دو سمت بدن شما را ناقص مى كنم.

و اما تهديد به اين كه شما را بر درختان نخل به دار مى آويزم شايد به خاطر اين بوده است كه: اين درختان از بلندترين درختانند و همه كس از دور و نزديك كسى را كه به آن آويخته باشد مى بيند.

اين نكته نيز قابل ملاحظه است كه: در عرف آن زمان، دار زدن آن چنان كه در عرف ما معمول است نبوده، طناب دار را به گردن شخصى كه مى خواستند او را دار بزنند نمى انداختند، بلكه به دست ها يا شانه ها مى بستند، تا زجركُش شود.

* * *

اما ببينيم عكس العمل ساحران در برابر اين تهديدهاى شديد فرعون چه بود؟ آنها نه تنها مرعوب نشدند، جا نخوردند، و از ميدان بيرون نرفتند، كه حضور خود را در صحنه به طور قاطع ترى ثابت كردند و «گفتند: به خدائى كه ما را آفريده است ما هرگز تو را بر اين دلائل روشنى كه به سراغ ما آمده مقدم نخواهيم داشت» (قالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلى ما جاءَنا مِنَ الْبَيِّناتِ وَ الَّذِي فَطَرَنا).

«تو هر حكمى مى خواهى بكن» (فَاقْضِ ما أَنْتَ قاض).

اما بدان «تو تنها مى توانى در زندگى اين دنيا قضاوت كنى» (ولى در آخرت ما پيروزيم و تو گرفتار و مبتلا به شديدترين كيفرها) (إِنَّما تَقْضِي هذِهِ الْحَياةَ الدُّنْيا).

و به اين ترتيب، آنها سه جمله كوبنده در برابر فرعون بيان كردند:

نخست اين كه: مطمئن باش ما آن هدايتى را كه يافته ايم با هيچ چيز معاوضه نخواهيم كرد.

ديگر اين كه: از تهديدهايت ابداً هراسى نداريم.

و سوم اين كه: قلمرو حكومت و فعاليت تو همين چهار روز دنيا است.

* * *

سپس افزودند: «اگر مى بينى ما به پروردگارمان ايمان آورده ايم براى آن است كه گناهان ما را ببخشد» (ما با سحر و ساحرى مرتكب گناهان بسيارى شده ايم) (إِنّا آمَنّا بِرَبِّنا لِيَغْفِرَ لَنا خَطايانا).

و همچنين «ما را در برابر اين گناه بزرگ كه تو بر ما تحميل كردى (سحر در برابر پيامبر خدا) مشمول رحمتش گرداند و خدا از همه چيز بهتر و باقى تر است» (وَ ما أَكْرَهْتَنا عَلَيْهِ مِنَ السِّحْرِ وَ اللّهُ خَيْرٌ وَ أَبْقى).

خلاصه اين كه: هدف ما پاك شدن از گناهان گذشته، از جمله مبارزه با پيامبر راستين خدا است، ما از اين طريق مى خواهيم، به سعادت جاويدان برسيم، ولى تو ما را تهديد به مرگ اين دنيا مى كنى، ما اين ضرر كم را در مقابل آن خير عظيم پذيرا هستيم!.

در اينجا سؤالى پيش مى آيد و آن اين كه: ظاهراً ساحران با ميل خودشان به اين ميدان گام نهادند، هر چند فرعون وعده هاى فراوانى به آنها داده بود، چگونه در آيه فوق تعبير به «اكراه» شده است؟

در پاسخ مى گوئيم: هيچ دليلى در دست نيست كه ساحران از آغاز مجبور به پذيرش اين دعوت نبودند، بلكه ظاهر جمله: يَأْتُوكَ بِكُلِّ ساحِر عَلِيم: «مأموران بايد بروند و هر ساحر آگاهى را بياورند»(2) اين است كه ساحران آگاه، ملزم به پذيرش بودند، و البته در شرائط حكومت استبدادى و خودكامه فرعونى نيز، اين معنى كاملاً طبيعى به نظر مى رسد كه: در مسير منويات او، افراد را به اجبار حركت دهند، و اما قرار دادن جايزه و امثال آن، براى تشويق آنها هيچ منافاتى با اين معنى ندارد; چرا كه بسيار ديده ايم، حكومت هاى زورگوى ستمگر در كنار توسل به زور، از تشويق هاى مادى نيز استفاده مى كنند.

اين احتمال نيز داده شده است كه: در اولين برخورد ساحران با موسى(عليه السلام)روى قرائنى بر آنها روشن شد كه: موسى(عليه السلام) حق است، يا لااقل در شك و ترديد فرو رفتند، و به همين دليل در ميان آنها «بگو مگو» برخاست چنان كه در آيه 62 همين سوره خوانديم «فَتَنازَعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ».

فرعون و دستگاهش از اين ماجرا آگاه شدند و آنها را به ادامه مبارزه مجبور ساختند.

* * *

ساحران، سپس چنين ادامه دادند: اگر ما ايمان آورده ايم دليلش روشن است «چرا كه هر كس بى ايمان و گنهكار در محضر پروردگارش در قيامت بيايد آتش سوزان دوزخ براى او است» (إِنَّهُ مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ).

و مصيبت بزرگ او در دوزخ اين است كه: «نه مى ميرد و نه زنده مى شود» (لايَمُوتُ فِيها وَ لايَحْيى).

بلكه دائماً در ميان مرگ و زندگى دست و پا مى زند، حياتى كه از مرگ تلخ تر و مشقت بارتر است.

* * *

«و هر كس در آن محضر بزرگ، با ايمان و عمل صالح، وارد شود، درجات عالى در انتظار او است» (وَ مَنْ يَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصّالِحاتِ فَأُولئِكَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلى).

* * *

«بهشت هاى جاويدانى كه نهرها از زير درختانش جارى است، و جاودانه در آن خواهند ماند» (جَنّاتُ عَدْن تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الاْ َنْهارُ خالِدِينَ فِيها).

«و اين است پاداش كسى كه با ايمان و اطاعت پروردگار، خود را پاك و پاكيزه كند» (وَ ذلِكَ جَزاءُ مَنْ تَزَكّى).

در اين كه: سه آيه اخير، دنباله گفتار ساحران در برابر فرعون است يا جمله هاى مستقلى است از ناحيه خداوند كه در اينجا به عنوان تكميل سخنان آنها بيان فرموده، در ميان مفسران گفتگو است:

گروهى آن را دنباله كلام ساحران مى دانند، و شايد شروع با «إِنَّهُ» كه در واقع براى بيان علت است، اين نظر را تأئيد مى كند.

اما شرح و بسطى كه در اين آيات سه گانه پيرامون سرنوشت مؤمنان صالح و كافران مجرم بيان شده، و با جمله: وَ ذلِكَ جَزاءُ مَنْ تَزَكّى: «اين است پاداش كسى كه پاكى برگزيند»، پايان مى يابد.

و نيز اوصافى كه براى بهشت و دوزخ در آن آمده، نظر دوم را تأئيد مى كند كه اينها از كلام خدا است; زيرا ساحران بايد در اين مدت كوتاه، سهم وافرى از آگاهى و علوم الهى پيدا كرده باشند كه بتوانند اين چنين قاطع و آگاهانه درباره بهشت و دوزخ و سرنوشت مؤمنان و مجرمان قضاوت كنند.

مگر اين كه: بگوئيم خداوند اين سخنان پرمحتوا را ـ به خاطر ايمانشان ـ بر زبان آنها جارى ساخت، هر چند از نظر تربيت الهى و نتيجه براى ما هيچ تفاوتى نمى كند كه: خداوند فرموده باشد، يا مؤمنان تعليم يافته از ناحيه خدا، به خصوص اين كه: قرآن همه را با لحن موافق نقل مى كند.

* * *

1 ـ معروف اين است: «فِى» در جمله «وَ لاَ ُصَلِّبَنَّكُمْ فِي جُذُوعِ النَّخْلِ» به معنى «عَلى» است، يعنى شما را بر درختان نخل به دار مى آويزم، ولى «فخر رازى» معتقد است: «فِى» در اينجا معنى خود را مى بخشد; چرا كه «فِى» براى ظرفيت است و ظرفيت هر چيزى متناسب آن است، و مى دانيم: چوبه دار همچون ظرف براى كسى است كه به دار آويخته مى شود (ولى اين توجيه، چندان صحيح به نظر نمى رسد).

2 ـ اعراف، آيه 112.

نكته ها:

▲1 ـ علم سرچشمه ايمان و انقلاب است

مهمترين مسأله اى كه در آيات فوق به چشم مى خورد، دگرگونى عميق و سريع ساحران در برابر موسى است، آنها به هنگامى كه در برابر موسى(عليه السلام)، قرار گرفتند، دشمن سرسخت او بودند، اما با مشاهده نخستين معجزه موسى، چنان تكان خوردند، بيدار شدند و تغيير مسير دادند كه همگان در تعجب فرو رفتند.

اين تغيير مسير سريع و فورى از كفر به ايمان، و از انحراف به درستى و استقامت، و از كژى به راستى، و از ظلمت به نور، چنان همه را غافلگير ساخت كه شايد براى فرعون هم، باوركردنى نبود، و لذا كوشيد آن را به يك توطئه حساب شده قبلى نسبت دهد، در حالى كه خودش هم مى دانست اين نسبت، دروغ است.

چه عاملى سبب اين دگرگونى عميق و سريع شد؟ چه عاملى نور ايمان را آن چنان نيرومند در قلب آنها تابانيد كه حتى حاضر شدند تمام وجود و هستى خود را بر سر اين كار بگذارند ـ و طبق نقل تاريخ ـ گذاردند; چرا كه فرعون به تهديد خود جامه عمل پوشانيد و آنها را به طرز وحشيانه اى شهيد كرد.

آيا عاملى جز علم و آگاهى در اينجا سراغ داريم؟ آنها چون به فنون و رموز سحر آشنا بودند، و به روشنى دريافتند كه برنامه موسى(عليه السلام)، سحر نيست بلكه معجزه الهى است، اين چنين شجاعانه و قاطعانه تغيير مسير دادند، و از اينجا به خوبى درمى يابيم كه براى دگرگون ساختن افراد، يا جامعه هاى منحرف، و به وجود آوردن يك انقلاب سريع و راستين، بايد قبل از هر چيز به آنها آگاهى داد.(1)

* * *

▲2 ـ ما تو را بر «بيّنات» مقدم نمى داريم

جالب اين كه: آنها منطقى ترين تعبير را در برابر فرعون بى منطق، انتخاب كردند.

نخست گفتند: ما دلائل روشن آشكارى بر حقانيت موسى(عليه السلام) و دعوت الهيش يافته ايم، و ما هيچ چيز را بر اين دلائل روشن مقدم نخواهيم شمرد.

و بعد با جمله: وَ الَّذِي فَطَرَنا: «سوگند به خدائى كه ما را آفريده» اين مطلب را تأكيد كردند كه خود اين تعبير، با توجه به كلمه «فَطَرَنا» گويا اشاره به فطرت توحيدى آنها است، يعنى ما هم از درون جان نور توحيد را مى نگريم، هم از دليل عقل، با اين دلائل آشكار، چگونه مى توانيم اين راه راست را رها كرده و به كج راه هاى تو گام نهيم؟!

توجه به اين نكته نيز لازم است كه: جمعى از مفسران جمله «وَ الَّذِي فَطَرَنا» را سوگند نگرفته اند بلكه آن را عطف بر «ما جاءَنا مِنَ الْبَيِّناتِ» مى دانند، و بنابراين، معنى مجموع جمله چنين مى شود: «ما هرگز تو را بر اين دلائل روشن و بر خدائى كه ما را آفريده است مقدم نخواهيم شمرد».

ولى تفسير اول صحيح تر به نظر مى رسد، چون عطف اين دو بر يكديگر چندان مناسب نيست (دقت كنيد).

* * *

1 ـ در اين زمينه در جلد ششم، صفحه 305، ذيل آيات 123 تا 126 سوره «اعراف» بحث كرده ايم.

▲3 ـ «مجرم»، كيست؟

با توجه به آيات فوق كه مى گويد: «هر كسى، مجرم وارد صحنه محشر شود، براى او آتش دوزخ است» كه ظاهر آن جاودانگى عذاب مى باشد، اين سؤال پيش مى آيد: مگر هر مجرمى چنين سرنوشتى دارد؟

ولى با توجه به اين كه: در آيه بعد، كه نقطه مقابل آن را بيان مى كند كلمه «مؤمن» آمده است روشن مى شود، منظور از «مجرم» در اينجا، كافر است، به علاوه، استعمال اين كلمه به معنى كافر، در بسيارى از آيات قرآن نيز ديده مى شود.

مثلاً در مورد قوم «لوط» كه هرگز به پيامبرشان ايمان نياوردند مى خوانيم: وَ أَمْطَرْنا عَلَيْهِمْ مَطَراً فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمِينَ: «ما بارانى از سنگ بر آنها فرستاديم، ببين پايان كار مجرمان به كجا رسيد»؟.(1)

و در سوره «فرقان» آيه 31 مى خوانيم: وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِىّ عَدُوّاً مِنَ الْمُجْرِمِينَ: «ما براى هر پيامبرى دشمنانى از مجرمان (كافران) قرار داديم».

* * *

1 ـ اعراف، آيه 84.

▲4 ـ جبر محيط افسانه است؟

سرگذشت ساحران در آيات فوق، نشان داد كه: مسأله جبر محيط يك دروغ بيش نيست، انسان، فاعل مختار است و صاحب آزادى اراده، هر زمان تصميم بگيرد مى تواند مسير خود را از باطل به سوى حق تغيير دهد، هر چند تمام مردم محيط او غرق در گناه، و گرفتار انحراف باشند، ساحرانى كه ساليان دراز در آن محيط شرك آلود، خود مرتكب شرك آميزترين اعمال مى شدند به هنگامى كه تصميم گرفتند، حق را پذيرا شوند و در راه آن عاشقانه ايستادگى كنند، از هيچ تهديدى نترسيدند، و به هدف خود نائل شدند، و به گفته مفسر بزرگ مرحوم «طبرسى»: كانُوا أَوَّلَ النَّهارِ كُفّاراً سَحَرَةً وَ آخِرَ النَّهارِ شُهَداءً بَرَرَةً!: «صبحگاهان كافر بودند و ساحر، اما شامگاهان شهيدان نيكوكار راه حق»!(1)

و نيز از اينجا به خوبى روشن مى شود كه: افسانه هاى مادى ها و مخصوصاً ماركسيست ها در زمينه پيدايش مذهب تا چه اندازه سست و بى پايه است، آنها عامل هر حركتى را مسائل اقتصادى مى دانند، در حالى كه در اينجا كاملاً بر عكس بود; زيرا ساحران در آغاز، به خاطر فشار دستگاه فرعون از يكسو، و تشويق هاى اقتصادى او از سوئى ديگر در ميدان مبارزه با حق گام نهادند، ولى ايمان به اللّه همه اينها را از بين برد، هم مال و مقامى را كه فرعون به آنها وعده داده بود بر پاى ايمان خود ريختند و هم جان عزيز خويش را بر سر اين عشق نهادند!

* * *

77وَ لَقَدْ أَوْحَيْنا إِلى مُوسى أَنْ أَسْرِ بِعِبادِي فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِيقاً فِي الْبَحْرِ يَبَساً لاتَخافُ دَرَكاً وَ لاتَخْشى

78فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ فَغَشِيَهُمْ مِنَ الْيَمِّ ما غَشِيَهُمْ

79وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ ما هَدى

ترجمه:

77 ـ ما به موسى وحى فرستاديم كه: «شبانه بندگانم را (از مصر) با خود ببر; و براى آنها راهى خشك در دريا بگشا; كه نه از تعقيب (فرعونيان) خواهى ترسيد، و نه از غرق شدن در دريا»!

78 ـ فرعون با لشگريانش آنها را دنبال كردند; و دريا آنان را (در ميان امواج خروشان خود) به طور كامل پوشانيد!

79 ـ فرعون قوم خود را گمراه ساخت; و هرگز هدايت نكرد!

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 4، صفحه 464 (ذيل آيه 126 سوره اعراف).

تفسير:

▲نجات بنى اسرائيل و غرق فرعونيان

بعد از ماجراى مبارزه موسى(عليه السلام) با ساحران و پيروزى قاطع و چشمگيرش بر آنها و ايمان آوردن آن جمعيت عظيم، موسى(عليه السلام) و آئين او رسماً وارد افكار مردم مصر شد.

هر چند اكثريت «قبطيان» آن را نپذيرفتند، ولى هميشه براى آنها يك مسأله بود، و بنى اسرائيل تحت رهبرى موسى(عليه السلام)، به اتفاق اقليتى از مصريان، به طور دائم با فرعونيان درگير بودند.

سال ها بر اين منوال گذشت، و حوادث تلخ و شيرينى روى داد، كه قرآن بخش هائى از آن را در سوره «اعراف» از آيه 127 به بعد آورده است.

آيات مورد بحث، به آخرين فراز از اين ماجراها يعنى برنامه خروج بنى اسرائيل از مصر، اشاره كرده، مى فرمايد: «ما به موسى، وحى فرستاديم كه بندگانم را شبانه از مصر بيرون ببر» (وَ لَقَدْ أَوْحَيْنا إِلى مُوسى أَنْ أَسْرِ بِعِبادِي).

بنى اسرائيل آماده حركت به سوى سرزمين موعود (فلسطين) شدند، اما هنگامى كه به كرانه هاى «نيل» رسيدند فرعونيان، آگاه گشتند، فرعون با لشگرى عظيم آنها را تعقيب كرد، آنها خود را در محاصره دريا و دشمن ديدند، از يك سو رود عظيم «نيل»، از سوى ديگر دشمن نيرومند خونخوار و خشمگين!

اما خدا كه مى خواست اين جمعيت ستم كشيده محروم و با ايمان را از چنگال ظالمان رهائى بخشد، و ستمگران را به ديار فنا بفرستد.

به موسى(عليه السلام) چنين دستور داد: «راهى خشك براى آنها، در دريا بگشا»! (فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِيقاً فِي الْبَحْرِ يَبَساً).

راهى كه هر گاه در آن گام بگذارى «نه از تعقيب فرعونيان مى ترسى، نه از غرق شدن در دريا» (لاتَخافُ دَرَكاً وَ لاتَخْشى).

جالب اين كه: نه تنها راه گشوده شد، بلكه اين راه، به فرمان خدا، راه خشكى بود، با اين كه: معمولاً چنين است كه اگر آب رودخانه يا دريا، كنار برود باز اعماق آن تا مدت ها غير قابل عبور است.

«راغب» در «مفردات» مى گويد: «دَرْك» (بر وزن مرگ) به معنى پائين ترين عمق دريا است، و به طنابى كه متصل به طناب ديگرى مى كنند، تا به آب برسد «دَرَك» (بر وزن محك) گفته مى شود، و همچنين به خساراتى كه دامنگير انسان مى شود، «درك» مى گويند، «دركات نار» در برابر «درجات جنت» به معنى مراحل پائين دوزخ است.