تفسیر نمونه جلد 16

اين تفسير نتيجه تلاش مستمر پانزده ساله معظم له با همكارى جمعى از نويسندگان حوزه علميه مى باشد. اين كتاب به زبان عربى و اردو نيز ترجمه و چاپ شده است.

تعداد جلد: 27 جلد

زبان: فارسى

تعداد صفحات:

قطع: وزيرى

نوع جلد: گالينگور

نوبت چاپ: سى و دوم

▲هدف هائى كه در اين تفسير تعقيب مى شود

امروز چشم ها از سراسر جهان به اسلام دوخته شده، مى خواهند اسلام را از نو بشناسند...حتى خود مسلمانان!. و اين به دلايل مختلفى است كه از جمله «انقلاب اسلامى كشور ما» و «جنبش هاى اسلامى در نقاط مختلف ديگر جهان» را مى توان نام برد، كه افكار همه، مخصوصاً نسل جوان را تشنه شناخت هر چه بيشتر اسلام ساخته است.

و براى شناخت اسلام هر كس مى داند نزديك ترين راه و مطمئن ترين وسيله، غور و بررسى بيشتر در متن قرآن مجيد كتاب بزرگ آسمانى ما است.

اما از سوى ديگر قرآن اين كتاب عظيم و پرمحتوا، همانند كتب عادى، داراى يك بعد نيست، و به اصطلاح «بطون» مختلفى دارد، و در درون هر بطنى، بطن ديگر نهفته است.

و به تعبير ديگر هر كس به مقدار عمق فكر خويش و به اندازه فهم و آگاهى و شايستگى اش از قرآن استفاده مى كند، بى آن كه عمق كرانه هاى آن بر كسى ـ جز ائمه معصومين(عليهم السلام) ـ آشكار باشد، ولى مسلماً هيچ كس از كنار چشمه قرآن محروم باز نمى گردد!

با توجه به آنچه گفته شد نياز به تفسيرهائى كه مركز پيوند افكار دانشمندان  و محققان اسلامى است، و مى تواند راه گشاى اسرار مختلف قرآن گردد، كاملاً روشن است.

اما كدام تفسير؟ و كدام مفسّر؟... آن تفسير كه آنچه قرآن مى گويد بازگو كند، نه آنچه خود مى خواهد و مى پسندد.

مفسّرى كه خود را در اختيار قرآن بگذارد، و از مكتبش درس فرا گيرد نه آن كس كه «نا آگاه» و يا «آگاهانه» با پيش داوريهايش مى كوشد در برابر قرآن «استاد» باشد و نه «شاگرد».

* * *

البته مفسران بزرگ و محققان عالى قدر اسلام از نخستين قرون اسلامى تا كنون تلاش ها و كوشش هاى بسيار ارزنده و شايان تقديرى در اين زمينه كرده اند و در عربى و فارسى و زبان هاى ديگر تفسيرهاى فراوانى نگاشته اند كه در پرتو آن به گوشه اى از شگفتى هاى اين كتاب بزرگ آسمانى مى توان راه يافت (شَكَرَ اللّهُ سَعْيَهُمْ).

ولى اين نكته نيز قابل ملاحظه است كه با گذشت زمان «مسائل تازه اى» براى مردم حق طلب و حقيقت جو مطرح مى شود، و «سؤالاتى» از برخورد و تضاد مكتب ها، و گاه از وسوسه هاى منافقان و مخالفان، و زمانى در چگونگى تطبيق تعليمات اين كتاب بزرگ و آسمانى بر نيازهاى زمان، پيش مى آيد كه بايد تفسيرهاى امروز پاسخ گوى آنها باشند.

و از سوى ديگر تفسيرها همه نبايد مجموعه اى از اقوال گوناگون و بحث هاى پيچيده و غيرقابل درك براى عموم باشد بلكه امروز تفسيرهائى لازم است كه همچون خود قرآن جنبه همگانى داشته باشد و تمام قشرها اعم از «فضلاء» و «توده مردم» بتوانند از آن استفاده كنند (بى آن كه از ارزش و عمق بحث ها كاسته شود).

* * *

توجه به اين امور سبب شد كه گروهى از ما بخواهند كه به نوبه خود دست به تأليف تفسيرى بزنيم به اين اميد كه اين نيازها را برطرف سازد، و چون اين كار سنگين بود جمعى از اهل فضل را كه همسفران خوبى در اين راه طولانى و پرفراز و نشيب بوده و هستند به كمك و همكارى دعوت شدند تا با تشريك مساعى اين مشكل حل شود، اين كار بحمد اللّه قرين موفقيت شد، و محصولى داد كه با استقبال فوق العاده همه قشرها مواجه گرديد، به طورى كه در اكثر نقاط مردم در سطوح مختلف به اين تفسير روى آوردند و مجلدات آن كه تا كنون به پانزده جلد رسيده (و اين شانزدهمين جلد آن است) كراراً چاپ و منتشر شده است «و خدا را بر اين موفقيت سپاس مى گوئيم».

* * *

در مقدمه اين جلد لازم است نظر خوانندگان عزيز را به چند نكته جلب كنم:

1 ـ كراراً سؤال مى كنند مجموع اين تفسير در چند جلد تمام خواهد شد؟ در جواب بايد بگويم: ظاهراً از بيست جلد كمتر و از بيست و چهار جلد بيشتر نخواهد بود.

2 ـ كراراً مى گويند چرا مجلدات تفسير با فاصله زياد زمانى منتشر مى شود؟

بايد توجه داشت ما نهايت كوشش رادر سرعت بخشيدن به كار داريم و حتى در سفر وحضر، گاهى در تبعيدگاه، و گاهى در بستر بيمارى، آن را ادامه داده ايم، اما از آنجا كه نمى توان نظم و عمق مباحث را فداى سرعت عمل نمود بايد كارى كرد كه ميان اين هر دو تا آنجا كه ممكن است جمع شود، و از سوى ديگر مشكلات فوق العاده چاپ و تهيه كاغذ و مانند آن را (مخصوصاً در زمان جنگ) نبايد از نظر دور داشت كه آن هم يك عامل مهم تأخير بوده است.

3 ـ گاهى مى پرسند اگر اين تفسير به قلم افراد مختلف تهيه گردد هماهنگ نمى تواند باشد.

 در پاسخ مى گويم در آغاز كار، تا اندازه اى چنين بود، ولى به زودى براى تأمين همين هدف بر اين شديم كه قلم تفسير همه جا از اينجانب باشد، و دوستان در جمع آورى مطالب كمك كنند كه آنها نيز هر كدام كار خود را قبلاً به طور انفرادى انجام مى دهند و يادداشت هاى لازم را تهيه مى كنند ولى بعداً در جلسات دسته جمعى كه با هم داريم هماهنگى لازم ايجاد مى گردد تا هيچگونه نوسانى در بحث ها و طرح مسائل گوناگون و سبك تفسير پيدا نشود و همه يك دست و يك پارچه و منسجم باشد. اين تفسير در زمانى رو به گسترش مى رود كه حكومت جمهورى اسلامى بحمد اللّه به رهبرى امام خمينى(مدظله) بال و پر خود را بر اين كشور اسلامى گشوده، و جنب و جوشى در ساير كشورهاى اسلامى براى تشكيل حكومت الهى به وجود آورده، و منافع ابرقدرت هاى شرق و غرب را سخت به مخاطره افكنده، به همين دليل مردم جهان را جوياى توضيح بيشتر درباره اسلام و قرآن ساخته است و ما اميدواريم كه اين تفسير كمكى به اين خواسته عمومى كند، هم اكنون اين تفسير به همّت جمعى از دانشمندان به سه زبان معروف دنيا در دست ترجمه است:

1 ـ به زبان عربى كه از جلد اول تا سوم آن، ان شاء اللّه به زودى به زير چاپ مى رود.

2 ـ به زبان اردو كه تا كنون هشت جلد آن ترجمه شده و جلد اول زير چاپ است.

3 ـ به زبان ساحلى (زبانى كه در ده كشور آفريقائى بيش از هشتاد ميليون نفر به آن تكلّم مى كنند).

از خدا مى خواهيم توفيق تكميل اين خدمت و هم چنين نشر آن را به زبان هاى ديگر و كمك به شناخت هر چه بيشتر اسلام در صف جهانى عنايت فرمايد.

* * *

خداوندا! چشم ما را بينا و گوشمان را شنوا و فكرمان را صائب، زاينده و كارساز فرما، تا بتوانيم به عمق تعليمات كتابت راه يابيم و از آن چراغ پرفروغى براى خود و ديگران فراهم سازيم.

خداوندا! آتش هائى كه دشمنان انقلاب ما خصوصاً، و دشمنان اسلام عموماً پيرامون ما برافروخته اند و فكر ما را دائماً به خود مشغول داشته است، در پرتو مجاهدت هاى پيگير و سعى و تلاش بى امان اين امت اسلامى، خاموش بگردان تا يك جا دل را به تو بنديم و در راه تو و خدمت به بندگان مستضعف تو گام برداريم.

قم حوزه علميه ـ ناصر مكارم شيرازى

ارديبهشت ماه 1363

▲سوره قصص

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 88 آيه است

▲محتواى سوره قصص

معروف اين است كه، اين سوره در «مكّه» نازل شده است، بنابراين، محتواى كلّى و خطوط اصلى آن، همان محتوا و خطوط سوره هاى مكّى است(1).

گرچه بعضى از مفسران، آيه 85 اين سوره، يا آيه 52 تا 55 را استثناء كرده اند، و معتقدند اوّلى در «جحفه» (سرزمينى است ميان «مكّه» و مدينه) و پنج آيه ديگر، در مدينه نازل شده است، ولى دليل روشنى بر گفته آنان در دست نيست. شايد محتواى آيات پنج گانه، كه سخن از «اهل كتاب» مى گويد، و اهل كتاب بيشتر ساكن «مدينه» بوده اند، سبب چنين تصورى شده است، در حالى كه چنين نيست كه قرآن در «مكّه»، تنها سخن از مشركان بگويد، به خصوص كه اهل «مكّه» و مدينه» رفت و آمد فراوانى با هم داشتند.

البته شأن نزولى براى آيات 52 تا 55 ذكر كرده اند كه، تناسب با مدنى بودن آن دارد و به خواست خدا در جاى خود از آن بحث خواهيم كرد.

آيه 85، كه سخن از بازگشت پيامبر(صلى الله عليه وآله) به موطن اصلى، يعنى «مكّه» مى گويد: هيچ مانعى ندارد، به هنگام هجرت و خروجش از «مكّه» در نزديكى اين سرزمين مقدس، نازل شده باشد، چرا كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به سرزمين «مكّه» كه حرم امن خدا و مركز خانه توحيد بود، عشق مىورزيد، و خداوند در اين آيه به او بشارت مى دهد كه سرانجام، تو را به اين شهر بازمى گردانم.

بنابراين، آيه مزبور نيز مى تواند، مكّى باشد، و به فرض كه در سرزمين  «جحفه» نازل شده باشد، آن نيز به «مكّه» از «مدينه» نزديك تر است.

بنابراين، نمى توان در تقسيم دوگانه آيات به «مكّى» و «مدنى» جائى براى اين آيه 85 در غير آيات مكّى باز كرد.

آرى اين سوره در «مكّه» نازل شده است، در شرائطى كه مؤمنين در چنگال دشمنان نيرومندى گرفتار بودند، دشمنانى كه هم از نظر جمعيت و تعداد، و هم قدرت و قوت، بر آنها برترى داشتند، اين اقليت مسلمان، چنان تحت فشار آن اكثريت بودند، كه جمعى از آينده اسلام، بيمناك و نگران به نظر مى رسيدند.

از آنجا كه، اين حالت شباهت زيادى به وضع «بنى اسرائيل» در چنگال «فرعونيان» داشت، بخشى از محتواى اين سوره را داستان «موسى»(عليه السلام) و «بنى اسرائيل» و «فرعونيان» تشكيل مى دهد، بخشى كه در حدود نيمى از آيات اين سوره را در برمى گيرد.

مخصوصاً از زمانى سخن مى گويد كه، «موسى»(عليه السلام) طفل ضعيف شيرخوارى در چنگال فرعونيان بود، اما آن قدرت شكست ناپذيرى كه بر سراسر عالم هستى سايه افكنده، اين طفل ضعيف را در دامان دشمنان نيرومندش، بزرگ كرد، و سرانجام، آن قدر قدرت و قوت به او بخشيد كه دستگاه فرعونيان را در هم پيچيد و كاخ بيدادگريشان را واژگون ساخت.

تا مسلمانان به لطف پروردگار، و قدرت بى انتهاى او دلگرم باشند، و از فزونى جمعيت و قدرت دشمن، هراسى به خود راه ندهند.

آرى، بخش اول اين سوره را، همين تاريخچه پر معنى و آموزنده تشكيل مى دهد، و مخصوصاً در آغازش نويد حكومت حق و عدالت را براى مستضعفين و بشارت در هم شكستن شوكت ظالمان را، بازگو مى كند، بشارتى آرام بخش و قدرت آفرين.

 مى گويد: بنى اسرائيل تا آن زمان كه رهبر و پيشوائى نداشتند و در زير چتر ايمان و توحيد قرار نگرفته بودند، و فاقد هرگونه حركت و تلاش و كوشش منسجم و متحدى بودند، زنجير اسارت و بردگى را در گردن داشتند، اما به هنگامى كه رهبر خود را يافتند، و قلب خود را به نور علم و توحيد روشن نمودند ، چنان بر فرعونيان تاختند كه، حكومت را براى هميشه از دست آنها بيرون آورده و بنى اسرائيل را آزاد نمودند.

بخش ديگرى از اين سوره را، داستان «قارون» آن مرد ثروتمند مستكبر را كه تكيه بر علم و ثروت خود داشت، بازگو مى كند كه بر اثر غرور، سرنوشتى همچون سرنوشت فرعون پيدا كرد.

او در آب فرو رفت، و اين در خاك، او تكيه بر قدرت نظامى و حكومت داشت، و اين تكيه بر ثروت.

تا روشن شود، نه «ثروتمندان مكّه»، نه «قدرتمندان مشرك» در آن سرزمين، و نه «بازيگران سياسى» آن محيط، توانائى دارند كه در برابر اراده اللّه كه به پيروزى «مستضعفان» بر «مستكبران» تعلق گرفته، كمترين مقاومتى نشان دهند.

اين بخش، در اواخر سوره آمده است.

و ميان اين دو بخش، درس هاى زنده و ارزنده اى از توحيد و معاد، و اهميت قرآن، و وضع حال مشركان در قيامت، و مسأله هدايت و ضلالت، و پاسخ به بهانه جوئى هاى افراد ضعيف، آمده است كه، در حقيقت نتيجه اى است از بخش اول، و مقدمه اى است براى بخش دوم.

* * *

▲فضيلت تلاوت سوره قصص

در حديثى از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: وَ مَنْ قَرَءَ طسم القَصص اُعْطِىَ مِنَ الاَجْرِ عَشْرُ حَسَنات بِعَدَدِ مَنْ صَدَّقَ بِمُوسى وَ كَذَّبَ بِهِ، وَ لَمْ يَبْقَ مَلَكٌ فِى السَّماواتِ وَ الاَرْضِ اِلاّ شَهِدَ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ اَنَّهُ كانَ صادِقاً: «كسى كه سوره قصص را بخواند به تعداد هر يك از كسانى كه موسى را تصديق يا تكذيب كردند، ده حسنه به او داده خواهد شد، و فرشته اى در آسمان ها و زمين نيست، مگر اين كه روز قيامت گواهى بر صدق او مى دهد»(2).

در حديث ديگرى، از امام صادق(عليه السلام) آمده است: «كسى كه طواسينِ ثلاث (سوره قصص و نمل و شعراء) را در شب جمعه، بخواند از دوستان خدا، و در جوار او، و در كنف حمايت او قرار خواهد گرفت، و در دنيا هرگز فقر و ناامنى و ناراحتى شديد پيدا نخواهد كرد، و در آخرت خداوند آن قدر از مواهب خود به او مى بخشد كه راضى شود و برتر از راضى بودن»(3).

بديهى است، اين همه اجر و پاداش از آن كسانى است كه، با خواندن اين سوره در صف موسى(عليه السلام) و مؤمنان راستين، و در خط مبارزه با فرعون ها و قارون ها قرار گيرند، در مشكلات در برابر دشمن زانو نزنند، و ذلت تسليم را بر خود هموار نكنند، كه اين همه موهبت را ارزان به كسى نمى دهند، مخصوص آنها است كه مى خوانند و مى انديشند و برنامه عمل خويش قرار مى دهند.

* * *

1طسم

2تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ الْمُبِينِ

3نَتْلُوا عَلَيْكَ مِنْ نَبَإِ مُوسى وَ فِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ لِقَوْم يُؤْمِنُونَ

4إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِي الأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِيَعاً يَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ يَسْتَحْيِي نِساءَهُمْ إِنَّهُ كانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ

5وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ

6وَ نُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الأَرْضِ وَ نُرِيَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما كانُوا يَحْذَرُونَ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ طسم!

2 ـ اينها آيات كتاب مبين است!

3 ـ ما از داستان موسى و فرعون به حق بر تو مى خوانيم، براى گروهى كه ايمان مى آورند!

4 ـ فرعون در زمين برترى جوئى كرد، و اهل آن را به گروه هاى مختلفى تقسيم نمود; گروهى را به ضعف و ناتوانى مى كشاند، پسرانشان را سرمى بريد و زنانشان را (براى كنيزى و خدمت) زنده نگه مى داشت; او به يقين از مفسدان بود!

5 ـ ما مى خواستيم بر مستضعفان زمين منت نهيم و آنان را پيشوايان و وارثان روى زمين قرار دهيم!

6 ـ حكومتشان را در زمين پابرجا سازيم; و به فرعون و هامان و لشكريانشان آنچه را از آنها =] بنى اسرائيل[ بيم داشتند نشان دهيم!

1 ـ به «تاريخ القرآن» «ابو عبداللّه زنجانى»، و «فهرست» «ابن نديم» و كتب تفسير مراجعه شود.

2 ـ تفسير «مجمع البيان»، آغاز سوره قصص.

3 ـ «ثواب الاعمال» طبق نقل تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 106، در آغاز سوره قصص.

▲مشيت ما به پيروزى مستضعفان، تعلق گرفته!

اين چهاردهمين بار است كه با «حروف مقطعه» در آغاز سوره هاى قرآن روبرو مى شويم، مخصوصاً «طسم» سومين، و آخرين بار است.

و چنانكه بارها گفته ايم: «حروف مقطعه» قرآن، تفسيرهاى گوناگونى دارد كه ما در آغاز سوره هاى «بقره» و «آل عمران» و «اعراف» مشروحاً از آن بحث كرده ايم.

به علاوه در مورد «طسم» از روايات متعددى برمى آيد، كه اين حروف علامت هاى اختصارى از صفات خدا، و يا مكان هاى مقدسى مى باشد، اما در عين حال، مانع از آن تفسير معروف كه بارها بر روى آن تأكيد كرده ايم، نخواهد بود كه، خداوند مى خواهد، اين حقيقت را بر همه روشن سازد كه، اين كتاب بزرگ آسمانى كه، سرچشمه انقلابى بزرگ، در تاريخ بشر گرديد، و برنامه كامل زندگى سعادت بخش انسان ها را در بردارد، از وسيله ساده اى همچون حروف «الف، باء» تشكيل يافته كه هر كودكى مى تواند به آن تلفظ كند، اين نهايت  عظمت است كه آن چنان محصول فوق العاده با اهميتى را، از چنين مواد ساده اى ايجاد كند كه همگان آن را در اختيار دارند.

* * *

و شايد به همين دليل، بلافاصله بعد از اين «حروف مقطعه» سخن، از عظمت قرآن به ميان آورده، مى گويد: «اين آيات با عظمت، آيات كتاب مبين است» كتابى كه هم خود روشن است و هم روشنگر راه سعادت انسان ها (تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ الْمُبِينِ).

گرچه «كتاب مبين» در بعضى از آيات قرآن، مانند آيه 61 سوره «يونس»: «وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْبَرَ إِلاّ فِي كِتاب مُبِين» و آيه 6 سوره «هود»: «كُلٌّ فِي كِتاب مُبِين» به معنى «لوح محفوظ» تفسير شده، ولى در آيه مورد بحث، به قرينه ذكر «آيات» و همچنين جمله «نَتْلوُا عَلَيْك» كه در آيه بعد، مى آيد به معنى قرآن است.

در اينجا قرآن به «مبين بودن» توصيف شده، و «مبين» چنانكه از لغت استفاده مى شود، هم به معنى «لازم» و هم به معنى «متعدى» آمده است، چيزى كه هم آشكار است و هم آشكار كننده، و قرآن مجيد، با محتواى روشنش حق را از باطل آشكار و راه را از بيراهه نمودار مى سازد(1).

* * *

قرآن، بعد از ذكر اين مقدمه كوتاه، وارد بيان سرگذشت «موسى» و «فرعون» شده مى گويد: «ما به حق، بر تو از داستان موسى و فرعون مى خوانيم، براى گروهى كه ايمان مى آورند» (نَتْلُوا عَلَيْكَ مِنْ نَبَإِ مُوسى وَ فِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ لِقَوْم يُؤْمِنُونَ).

 تعبير به «مِنْ» كه به اصطلاح «تبعيضيه» است، اشاره به اين نكته مى باشد، كه آنچه در اينجا آمده، گوشه اى از اين داستان پرماجرا است كه بيان آن تناسب و ضرورت داشته.

و تعبير «بِالْحَقِّ» اشاره به اين است كه، آنچه در اينجا آمده، خالى از هر گونه خرافات و اباطيل و اساطير و مطالب غير واقعى است. تلاوتى است توأم با حق، و عين واقعيت، تعبير به «لِقَوْم يُؤْمِنُونَ»، تأكيدى است، بر اين حقيقت كه مؤمنان آن روز كه در مكّه تحت فشار بودند، و مانند آنها، بايد از شنيدن اين داستان به اين حقيقت برسند، كه قدرت دشمن هر قدر زياد باشد، و جمعيت و نفرات و نيروهايشان فراوان، و مردم با ايمان هر قدر در اقليت و تحت فشار باشند، و ظاهراً كم قدرت، هرگز نبايد ضعف و فتورى به خود راه دهند، كه در برابر قدرت خدا همه چيز آسان است.

خدائى كه موسى(عليه السلام) را براى نابود كردن فرعون در آغوش فرعون، پرورش داد، خدائى، كه بردگان مستضعف را به حكومت روى زمين رسانيد، و جباران گردن كش را خوار و ذليل و نابود كرد، و خدائى ،كه كودك شيرخوارى را در ميان امواج خروشان محافظت فرمود، و هزاران هزار از فرعونيان زورمند را در ميان امواج مدفون ساخت، قادر بر نجات شماست.

آرى، هدف اصلى از اين آيات، مؤمنانند و اين تلاوت، به خاطر آنها و براى آنها صورت گرفته، مؤمنانى كه مى توانند از آن الهام گيرند، و راه خود را به سوى هدف در ميان انبوه مشكلات بگشايند.

* * *

اين، در حقيقت يك بيان اجمالى بود، سپس به تفصيل آن پرداخته مى گويد: «فرعون استكبار و سلطه گرى و برترى جوئى در زمين كرد» (إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِي  الأَرْضِ).

او بنده ضعيفى بود كه، بر اثر جهل و نادانى، شخصيت خود را گم كرد و تا آنجا پيشرفت، كه دعوى خدائى نمود.

تعبير به «الاَرْض» (زمين) اشاره، به سرزمين «مصر» و اطراف آن است، و از آنجا كه يك قسمت مهم آباد روى زمين در آن روز، آن منطقه بوده اين واژه به صورت مطلق آمده است. اين احتمال نيز وجود دارد كه الف و لام، براى عهد و اشاره به سرزمين «مصر» باشد.

به هر حال، او براى تقويت كردن پايه هاى استكبار خود، به چند جنايت بزرگ دست زد:

نخست «كوشيد در ميان مردم مصر، تفرقه بيندازد» (وَ جَعَلَ أَهْلَها شِيَعاً).

همان سياستى كه در طول تاريخ، پايه اصلى حكومت مستكبران را تشكيل مى داده است، چرا كه حكومت يك اقليت ناچيز، بر يك اكثريت بزرگ، جز با برنامه «تفرقه بينداز و حكومت كن» امكان پذير نيست!

آنها هميشه از «توحيد كلمه» و «كلمه توحيد» وحشت داشته و دارند، آنها از پيوستگى صفوف مردم، به شدت مى ترسند، و به همين دليل، حكومت طبقاتى تنها راه حفظ آنان است، همان كارى كه فرعون و فراعنه در هر عصر و زمان كرده و مى كنند.

آرى، فرعون، مخصوصاً مردم «مصر» را به دو گروه مشخص، تقسيم كرد: «قبطيان» كه بوميان آن سرزمين بودند، و تمام وسائل رفاهى و كاخ ها و ثروت ها و پست هاى حكومت در اختيار آنان بود.

و «سبطيان» يعنى مهاجران بنى اسرائيل كه به صورت بردگان و غلامان و كنيزان در چنگال آنها گرفتار بودند.

 فقر و محروميت، سراسر وجودشان را فرا گرفته بود، و سخت ترين كارها بر دوش آنها بود، بى آنكه بهره اى داشته باشند (و تعبير به «اهل»، درباره هر دو گروه به خاطر آن است كه بنى اسرائيل مدت ها ساكن آن سرزمين بودند و به راستى اهل آن شده بودند).

هنگامى كه مى شنويم، بعضى از فراعنه مصر، براى ساختن يك قبر براى خود (هرم معروف «خوفو» كه در نزديكى پايتخت مصر «قاهره» قرار دارد) يكصد هزار برده را در طول بيست سال، به كار مى گيرد و هزاران نفر از آنها را در اين ماجرا، به ضرب شلاق يا از فشار كار به قتل مى رساند، بايد حديث مفصل را از اين مجمل بخوانيم!.

دومين جنايت او، استضعاف گروهى از مردم آن سرزمين بود، قرآن مى گويد: «آن چنان اين گروه را به ضعف و ناتوانى كشانيد، كه پسران آنها را سر مى بريد و زنان آنها را براى خدمت، زنده نگه مى داشت» (يَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ يَسْتَحْيِي نِساءَهُمْ).

او دستور داده بود، كه درست بنگرند فرزندانى كه از بنى اسرائيل، متولد مى شوند اگر پسر باشند آنها را از دم تيغ بگذرانند! و اگر دختر باشند، براى خدمتكارى و كنيزى زنده نگه دارند!

راستى او با اين عملش چه مى خواست انجام بدهد؟

معروف اين است، كه او در خواب ديده بود شعله آتشى از سوى «بيت المقدس» برخاسته و تمام خانه هاى مصر را فرا گرفت، خانه هاى قبطيان را سوزاند، ولى خانه هاى بنى اسرائيل سالم ماند!

او از آگاهان و معبران خواب توضيح خواست، گفتند: از اين سرزمين «بيت المقدس» مردى خروج مى كند كه هلاكت «مصر» و حكومت فراعنه به دست او  است!(2).

و نيز نقل كرده اند، كه بعضى از كاهنان به او گفتند: پسرى در بنى اسرائيل متولد مى شود، كه حكومت تو را بر باد خواهد داد!(3).

و سرانجام همين امر سبب شد كه فرعون تصميم به كشتن نوزادان پسر از بنى اسرائيل را بگيرد.

اين احتمال را نيز بعضى از مفسران داده اند، كه پيامبران پيشين بشارت ظهور موسى و ويژگى هاى او را داده بودند، و فرعونيان با آگاهى از اين امر بيمناك بودند و در مقام مبارزه برآمدند(4).

ولى قرار گرفتن جمله «يُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ» بعد از جمله «يَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ»، مطلب ديگرى را بازگو مى كند، مى گويد: فرعونيان براى تضعيف بنى اسرائيل اين نقشه را طرح كرده بودند، كه نسل ذكور آنها را كه مى توانست قيام كند و با فرعونيان بجنگد براندازند، و تنها دختران و زنان را كه به تنهائى قدرت بر قيام و مبارزه نداشتند براى خدمتكارى زنده بگذارند.

گواه ديگر، اين سخن اين است كه از آيه 25 سوره «مؤمن» به خوبى استفاده مى شود، كه برنامه كشتن پسران و زنده نگه داشتن دختران، حتى بعد از قيام موسى(عليه السلام) ادامه داشت: فَلَمّا جاءَهُمْ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا اقْتُلُوا أَبْناءَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ وَ اسْتَحْيُوا نِساءَهُمْ وَ ما كَيْدُ الْكافِرِينَ إِلاّ فِي ضَلال: «هنگامى كه موسى حق را از نزد ما براى آنها آورد، گفتند: پسران كسانى را كه به موسى ايمان آورده اند بكشيد و زنانشان را زنده نگهداريد، اما نقشه كافران جز در گمراهى نخواهد بود».

 جمله يَسْتَحْيِي نِساءَهُمْ: «زنان آنها را زنده نگه مى داشت» ظاهر در اين است كه، اصرار به بقاء حيات دختران و زنان داشتند، يا به خاطر خدمتكارى و يا كامجوئى هاى جنسى و يا هر دو.

و در آخرين جمله اين آيه، به صورت يك جمع بندى و نيز بيان علت مى فرمايد: «او بطور مسلم از مفسدان بود» (إِنَّهُ كانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ).

كوتاه سخن اين كه، كار «فرعون»، در فساد روى زمين خلاصه مى شد، برترى جوئيش فساد بود، ايجاد زندگى طبقاتى در «مصر»، فساد ديگر، شكنجه بنى اسرائيل و همچنين كشتن پسران آنها، و كنيزى دخترانشان فساد سومى بود، و جز اين، مفاسد بسيار ديگرى نيز داشت.

طبيعى است، افراد برترى جو و خودپرست، تنها حافظ منافع خويشند، و هرگز حفظ منافع شخصى با حفظ منافع جامعه كه نياز به عدالت و فداكارى و ايثار دارد، هماهنگ نخواهد بود، و بنابراين، هر چه باشد نتيجه اش فساد است در همه ابعاد زندگى.

ضمناً تعبير «يُذَبِّحُ» كه از ماده «ذِبْح» است نشان مى دهد، رفتار فرعونيان با بنى اسرائيل، همچون رفتار با گوسفندان و چهارپايان بود، و اين انسان هاى بى گناه را همچون حيوانات سر مى بريدند(5).

در مورد اين برنامه جنايت بار فرعونيان، داستان ها گفته اند، بعضى مى گويند: «فرعون دستور داده بود: زنان باردار بنى اسرائيل را دقيقاً زير نظر بگيرند، و تنها قابله هاى قبطى و فرعونى مأمور وضع حمل آن بودند، تا اگر نوزاد، پسر باشد، فوراً به مقامات حكومت «مصر» خبر دهند، و جلادان بيايند و قربانى خود را

بگيرند(6).

در اين كه چند نفر از نوزادان بنى اسرائيل، در اين برنامه قربانى شدند، دقيقاً روشن نيست، بعضى، عدد آن را نود هزار! و بعضى، صدها هزار! گفته اند، آنها گمان مى كردند، با اين جنايت هاى موحش مى توانند، جلو قيام بنى اسرائيل و تحقق اراده حتمى خدا را بگيرند.

* * *

بلافاصله بعد از اين آيه، مى فرمايد: «اراده و مشيت ما بر اين قرار گرفته است، كه بر مستضعفين در زمين منت نهيم، و آنها را مشمول مواهب خود نمائيم» (وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الأَرْضِ).

«آنها را پيشوايان و وارثين روى زمين قرار دهيم» (وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ).

* * *

«آنها را نيرومند و قوى و صاحب قدرت، و حكومتشان را مستقر و پا بر جا سازيم» (وَ نُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الأَرْضِ).

«و به فرعون و هامان و لشكريان آنها، آنچه را از سوى اين مستضعفين بيم داشتند نشان دهيم»! (وَ نُرِيَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما كانُوا يَحْذَرُونَ).

چه قدر اين دو آيه، گويا و اميدبخش است؟; چرا كه به صورت يك قانون كلى و در شكل فعل مضارع و مستمر بيان شده است، تا تصور نشود اختصاص به مستضعفان بنى اسرائيل و حكومت فرعونيان داشته، مى گويد: «ما مى خواهيم چنين كنيم...» يعنى فرعون مى خواست، بنى اسرائيل را تار و مار كند و قدرت و  شوكتشان را درهم بشكند، اما ما مى خواستيم آنها قوى و پيروز شوند.

او مى خواست حكومت، تا ابد در دست مستكبران باشد، اما ما اراده كرده بوديم، كه حكومت را به مستضعفان بسپاريم! و سرانجام چنين شد.

ضمناً تعبير به «مِنَّت» چنانكه قبلاً هم گفته ايم، به معنى بخشيدن مواهب و نعمت ها است، و اين با «منت زبانى»، كه بازگو كردن نعمت، به قصد تحقير طرف است و مسلماً كار مذمومى است، فرق بسيار دارد.

در اين دو آيه خداوند، پرده از روى اراده و مشيت خود در مورد مستضعفان برداشته، و پنج امر را در اين زمينه بيان مى كند، كه با هم پيوند و ارتباط نزديك دارند.

نخست اين كه، ما مى خواهيم آنها را مشمول نعمت هاى خود كنيم (وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ...).

ديگر اين كه، ما مى خواهيم آنها را پيشوايان نمائيم (نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً).

سوم اين كه، ما مى خواهيم آنها را وارثانِ حكومتِ جباران قرار دهيم (وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ).

چهارم اين كه، ما حكومت قوى و پا بر جا به آنها مى دهيم (وَ نُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ).

و بالاخره پنجم اين كه، آنچه را دشمنانشان از آن بيم داشتند، و تمام نيروهاى خود را بر ضد آن بسيج كرده بودند، به آنها نشان دهيم (وَ نُرِيَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما كانُوا يَحْذَرُونَ).

چنين است لطف عنايت پروردگار، در مورد «مستضعفين»، اما آنها كيانند؟ و چه اوصافى دارند؟ در بحث نكات به خواست خدا از آن سخن خواهيم گفت.

«هامان» وزير معروف «فرعون» بود، و تا به آن حد در دستگاه او نفوذ  داشت كه، در آيه بالا از لشكريان «مصر» تعبير به لشكريان فرعون و هامان، مى كند (شرح بيشتر درباره هامان به خواست خدا ذيل آيه 38 همين سوره خواهد آمد).

* * *

1 ـ ضمناً «تلك» اسم اشاره به دور است و چنانكه قبلاً هم گفته ايم براى بيان عظمت اين آيات است.

2 و 3 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 239 ـ «فخر رازى» در تفسير كبير جلد 24، صفحه 225، ذيل آيات مورد بحث.

4 ـ تفسير «كبير فخر رازى»، جلد 24، صفحه 225، ذيل آيه مورد بحث.

5 ـ قابل توجه اين كه، ماده «ذبح» در فعل ثلاثى مجرد، متعدى است، اما در اينجا به باب تفعيل برده شده، تا كثرت را بيان كند، و استفاده از فعل مضارع نيز، دليل بر استمرار اين جنايت دارد.

6 ـ تفسير «كبير فخر رازى»، جلد 24، ذيل آيات مورد بحث.

▲1 ـ حكومت جهانى مستضعفان

گفتيم، آيات فوق، هرگز سخن از يك برنامه موضعى و خصوصى مربوط به بنى اسرائيل، نمى گويد، بلكه بيان گر يك قانون كلى است، براى همه اعصار و قرون، و همه اقوام و جمعيت ها، مى گويد: «ما اراده داريم كه بر مستضعفان منت بگذاريم، و آنها را پيشوايان و وارثان حكومت روى زمين قرار دهيم».

اين، بشارتى است در زمينه پيروزى حق بر باطل و ايمان بر كفر.

اين، بشارتى است براى همه انسان هاى آزاده و خواهان حكومت عدل و داد، و برچيده شدن بساط ظلم و جور.

نمونه اى از تحقق اين مشيت الهى، حكومت بنى اسرائيل و زوال حكومت فرعونيان بود.

و نمونه كاملترش حكومت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و يارانش بعد از ظهور اسلام بود، حكومت پا برهنه ها و تهى دستان با ايمان و مظلومان پاك دل، كه پيوسته از سوى فراعنه زمان خود، مورد تحقير و استهزاء بودند، و تحت فشار و ظلم و ستم قرار داشتند.

سرانجام، خدا به دست همين گروه، دروازه قصرهاى كسراها و قيصرها را گشود، و آنها را از تخت قدرت به زير آورد، و بينى مستكبران را به خاك ماليد.

و نمونه «گسترده تر» آن، ظهور حكومت حق و عدالت، در تمام كره زمين به  وسيله حضرت «مهدى»(عليه السلام) است.

اين آيات، از جمله آياتى است كه به روشنى بشارت ظهور چنين حكومتى را مى دهد، لذا در روايات اسلامى مى خوانيم كه، ائمه اهل بيت(عليهم السلام) در تفسير اين آيه، اشاره به اين ظهور بزرگ كرده اند.

در «نهج البلاغه» از على(عليه السلام) چنين آمده است: لَتَعْطِفَنَّ الدُّنْيَا عَلَيْنَا بَعْدَ شِمَاسِهَا عَطْفَ الضَّرُوسِ عَلَى وَلَدِهَا وَ تَلَا عَقِيبَ ذَلِكَ وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الأَرْضِ: «دنيا پس از چموشى و سركشى ـ همچون شترى كه از دادن شير به دوشنده اش خوددارى مى كند، و براى بچه اش نگه مى دارد ـ به ما روى مى آورد... سپس آيه «وَ نُرِيْدُ اَنْ نَمُنَّ» را تلاوت فرمود»(1).

و در حديث ديگرى از همان امام بزرگوار(عليه السلام) مى خوانيم كه در تفسير آيه فوق فرمود:هُمْ آلُ مُحمّد(صلى الله عليه وآله) يَبْعَثُ اللّه مَهْدِيَّهُمْ بَعْدَ جَهْدِهِمْ، فَيُعِزُّهُمْ وَ يُذِلُّ عَدُوَّهُمْ: «اين گروه، آل محمّد(صلى الله عليه وآله) هستند، خداوند مهدى آنها را بعد از زحمت و فشارى كه بر آنان وارد مى شود برمى انگيزد و به آنها عزت مى دهد و دشمنانشان را ذليل و خوار مى كند»(2).

و در حديثى از امام زين العابدين على بن الحسين7 مى خوانيم: وَ الَّذِي بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ بَشِيْراً وَ نَذِيْراً، اِنَّ الاَبْرارَ مِنّا أَهْلَ الْبَيْتِ وَ شِيْعَتَهُمْ بِمَنْزِلَةِ مُوسى وَ شِيْعَتِهِ، وَ اِنَّ عَدُوَّنا وَ اَشْياعَهُمْ بِمَنْزِلَةِ فِرْعَوْنَ وَ اَشْياعِهِ: «سوگند به كسى كه محمّد(صلى الله عليه وآله) را به حق بشارت دهنده و بيم دهنده قرار داد، كه نيكان از ما اهل بيت و پيروان آنها، به منزله موسى و پيروان او هستند، و دشمنان ما و پيروان آنها به منزله فرعون و پيروان او مى باشند» (سرانجام ما پيروز مى شويم و آنها نابود مى شوند و  حكومتِ حق و عدالت از آن ما خواهد بود)(3).

البته حكومت جهانى مهدى(عليه السلام) در آخر كار، هرگز مانع از حكومت هاى اسلامى در مقياس هاى محدودتر پيش از آن، از طرف مستضعفان بر ضد مستكبران، نخواهد بود، و هر زمان شرائط آن را فراهم سازند، وعده حتمى و مشيت الهى درباره آنها تحقق خواهد يافت، و اين پيروزى نصيبشان مى شود.

* * *

1 ـ «نهج البلاغه»، كلمات قصار، شماره 209.

2 ـ «غيبت شيخ طوسى»، صفحه 184، طبق نقل تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 110.

3 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.

▲2 ـ «مستضعفان» و «مستكبران» كيانند؟

مى دانيم واژه «مستضعف» از ماده «ضَعْف» است، اما چون به «باب استفعال» برده شده، به معنى كسى است كه او را به ضعف كشانده اند، و در بند و زنجير كرده اند.

به تعبير ديگر «مستضعف» كسى نيست كه ضعيف و ناتوان و فاقد قدرت و نيرو باشد، مستضعف كسى است كه نيروهاى بالفعل و بالقوة دارد، اما از ناحيه ظالمان و جباران، سخت در فشار قرار گرفته، ولى با اين حال در برابر بند و زنجير كه بر دست و پاى او نهاده اند، ساكت و تسليم نيست، پيوسته تلاش مى كند، تا زنجيرها را بشكند و آزاد شود، دست جباران و ستمگران را كوتاه سازد، و آئين حق و عدالت را برپا كند.

خداوند، به چنين گروهى، وعده يارى و حكومت در زمين داده است، نه افراد بى دست و پا و جبان و ترسو كه حاضر نيستند حتى فريادى بكشند، تا چه رسد به اين كه پا در ميدان مبارزه بگذارند و قربانى دهند.

بنى اسرائيل نيز آن روز توانستند، وارث حكومت فرعونيان شوند، كه گرد رهبر خود موسى(عليه السلام) را گرفتند، نيروهاى خود را بسيج كردند، و همه صف  واحدى را تشكيل دادند، بقاياى ايمانى كه از جدشان ابراهيم(عليه السلام) به ارث برده بودند با دعوت موسى(عليه السلام) تكميل و خرافات را از فكر خود زدودند و آماده قيام شدند.

البته «مستضعف» انواع و اقسامى دارد، مستضعف «فكرى»، «فرهنگى»، مستضعف «اقتصادى»، مستضعف «اخلاقى» و مستضعف «سياسى» و آنچه بيشتر قرآن روى آن تكيه كرده است، مستضعفين سياسى و اخلاقى است.

بدون شك، جباران مستكبر، براى تحكيم پايه هاى سياست جابرانه خود، قبل از هر چيز، سعى مى كنند، قربانيان خود را به استضعاف فكرى و فرهنگى بكشانند، سپس، به استضعاف اقتصادى، تا قدرت و توانى براى آنها باقى نماند، تا فكر قيام و گرفتن زمام حكومت را در دست و در مغز خود نپرورانند.

در قرآن مجيد، در پنج مورد سخن از «مستضعفين» به ميان آمده كه عموماً سخن از مؤمنانى مى گويد كه، تحت فشار جباران قرار داشتند.

در يك جا، مؤمنان را دعوت به مبارزه و جهاد در راه خدا، و مستضعفين با ايمان كرده مى گويد: «چرا در راه خدا، و در راه مردان و زنان و كودكانى كه تضعيف شده اند پيكار نمى كنيد؟ همان افراد ستمديده اى كه مى گويند: خدايا! ما را از اين شهر (مكّه) كه اهلش ستمگرند بيرون بر، و براى ما از طرف خودت سرپرستى قرار ده، و براى ما از سوى خودت ياورى تعيين فرما»(1).

تنها، در يك مورد سخن از كسانى به ميان مى آورد كه ظالمند، و همكارى با كافران دارند و ادعاى مستضعف بودن مى كنند، و قرآن ادعاى آنها را نفى كرده، مى گويد: «شما مى توانستيد با هجرت كردن، از منطقه كفر و فساد، از چنگال آنها رهائى يابيد، اما چون چنين نكرديد، جايگاه شما دوزخ است»(2).

ولى، به هر حال، قرآن، همه جا به حمايت از مستضعفان برخاسته و از آنها به نيكى ياد كرده است و آنها را مؤمنان تحت فشار مى شمارد، مؤمنانى مجاهد و تلاش گر، كه مشمول لطف خدا هستند.

* * *

1 ـ نساء، آيه 75.

2 ـ مضمون آيه 97، سوره نساء.

▲3 ـ روش عمومى مستكبران تاريخ

نه تنها فرعون بود كه براى اسارت بنى اسرائيل، مردان آنها را مى كشت، و زنانشان را براى خدمتكارى زنده نگه مى داشت، كه در طول تاريخ، همه جباران چنين بودند و با هر وسيله نيروهاى فعال را از كار مى انداختند.

آنجا كه نمى توانستند مردان را بكشند، مردانگى را مى كشتند، و با پخش وسائل فساد، مواد مخدر، توسعه فحشاء و بى بندبارى جنسى، گسترش شراب و قمار، و انواع سرگرمى هاى ناسالم، روح شهامت و سلحشورى و ايمان را در آنها خفه مى كردند، تا بتوانند، با خيالى آسوده به حكومت خودكامه خويش ادامه دهند.

اما پيامبران الهى، مخصوصاً پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) سعى داشتند، نيروهاى خفته جوانان را بيدار و آزاد سازند، و حتى به زنان، درس مردانگى بياموزند، و آنها را در صف مردان، در برابر مستكبران قرار دهند.

شواهد اين دو برنامه در تاريخ گذشته و امروز، در همه كشورهاى اسلامى به خوبى نمايان است كه نيازى به ذكر آن نمى بينيم.

* * *

7وَ أَوْحَيْنا إِلى أُمِّ مُوسى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَ لاتَخافِي وَ لاتَحْزَنِي إِنّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ

8فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوّاً وَ حَزَناً إِنَّ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما كانُوا خاطِئِينَ

9وَ قالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَيْن لِي وَ لَكَ لاتَقْتُلُوهُ عَسى أَنْ يَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَ هُمْ لايَشْعُرُونَ

ترجمه:

7 ـ ما به مادر موسى الهام كرديم كه: «او را شير ده; و هنگامى كه بر او ترسيدى، وى را در دريا (ى نيل) بيفكن; و نترس و غمگين مباش، كه ما او را به تو باز مى گردانيم، و او را از رسولان قرار مى دهيم»!

8 ـ (هنگامى كه مادر به فرمان خدا او را به دريا افكند) خاندان فرعون او را از آب گرفتند، تا سرانجام دشمن آنان و مايه اندوهشان گردد! مسلماً فرعون و هامان و لشكريانشان خطاكار بودند.

9 ـ همسر فرعون (چون ديد آنها قصد كشتن كودك را دارند) گفت: «نور چشم من و توست! او را نكشيد شايد براى ما مفيد باشد، يا او را به عنوان پسر خود برگزينيم»! و آنها نمى فهميدند (كه دشمن اصلى خود را در آغوش مى پرورانند!).

▲در آغوش فرعون!

از اينجا قرآن مجيد، براى ترسيم نمونه زنده اى از پيروزى مستضعفان بر مستكبران، وارد شرح داستان «موسى و فرعون» مى شود، و مخصوصاً به بخش هائى مى پردازد كه موسى(عليه السلام) را در ضعيف ترين حالات، و فرعون را در نيرومندترين شرايط نشان مى دهد، تا پيروزى مشية اللّه را، بر اراده جباران، به عالى ترين وجه مجسم نمايد.

نخست مى گويد: «ما به مادر موسى وحى فرستاديم (و الهام كرديم) كه موسى را شير ده، و هنگامى كه بر او ترسيدى او را در دريا بيفكن»! (وَ أَوْحَيْنا إِلى أُمِّ مُوسى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ).

«و ترس و اندوهى به خود راه مده» (وَ لاتَخافِي وَ لاتَحْزَنِي).

«چرا كه ما قطعاً او را به تو باز مى گردانيم، و او را از رسولان قرار خواهيم داد» (إِنّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ).

اين آيه كوتاه، مشتمل بر دو امر، و دو نهى، و دو بشارت است كه مجموعاً خلاصه اى است از يك داستان بزرگ و پر ماجرا كه فشرده اش چنين است: دستگاه فرعون، برنامه وسيعى براى كشتن «نوزادان پسر» از بنى اسرائيل تربيت داده بود، و حتى قابله هاى فرعونى مراقب زنان باردار بنى اسرائيل بودند.

در اين ميان، يكى از اين قابله ها با مادر موسى(عليه السلام) دوستى داشت (حمل موسى مخفيانه صورت گرفت و چندان آثارى از حمل در مادر نمايان نبود) هنگامى كه احساس كرد، تولد نوزاد نزديك شده، به سراغ قابله دوستش فرستاد و گفت: «ماجراى من چنين است، فرزندى در رحم دارم و امروز به محبت و دوستى تو نيازمندم».  هنگامى كه موسى(عليه السلام) تولد يافت از چشمان او نور مرموزى درخشيد، چنانكه بدن قابله به لرزه درآمد، و برقى از محبت در اعماق قلب او فرو نشست، و تمام زواياى دلش را روشن ساخت.

زن قابله، رو به مادر موسى(عليه السلام) كرد و گفت: «من در نظر داشتم ماجراى تولد اين نوزاد را به دستگاه حكومت خبر دهم، تا جلادان بيايند و اين پسر را به قتل رسانند (و من جايزه خود را بگيرم) ولى چه كنم كه عشق شديدى از اين نوزاد در درون قلبم احساس مى كنم! حتى راضى نيستم موئى از سر او كم شود، با دقت از او حفاظت كن، من فكر مى كنم دشمن نهائى ما سرانجام او باشد»!.

قابله، از خانه مادر موسى(عليه السلام) بيرون آمد، بعضى از جاسوسان حكومت، او را ديدند و تصميم گرفتند وارد خانه شوند، خواهر موسى(عليه السلام) ماجرا را به مادر خبر داد مادر دست پاچه شد، آنچنان كه نمى دانست چه كند؟

در ميان اين وحشت شديد كه هوش از سرش برده بود، نوزاد را در پارچه اى پيچيد و در تنور انداخت، مامورين وارد شدند، در آنجا چيزى جز تنور آتش نديدند!، تحقيقات را از مادر موسى(عليه السلام) شروع كردند، گفتند: اين زن قابله در اينجا چه مى كرد؟ گفت: او دوست من است براى ديدار آمده بود، مأمورين مأيوس شدند و بيرون رفتند.

مادر موسى(عليه السلام) به هوش آمد و به خواهر موسى(عليه السلام) گفت: نوزاد كجا است؟ او اظهار بى اطلاعى كرد، ناگهان صداى گريه اى از درون تنور برخاست، مادر به سوى تنور دويد، ديد خداوند آتش را براى او برد و سلام كرده است (همان خدائى كه آتش نمرودى را براى ابراهيم(عليه السلام) سرد و سالم ساخت) دست كرد و نوزادش را سالم بيرون آورد.

اما باز مادر در امان نبود، چرا كه مأموران چپ و راست در حركت و جستجو  بودند، و شنيدن صداى يك نوزاد كافى بود كه خطر بزرگى واقع شود.

در اينجا يك الهام الهى، قلب مادر را روشن ساخت، الهامى كه ظاهراً او را به كار خطرناكى دعوت مى كند، ولى با اين حال از آن احساس آرامش مى نمايد.

اين يك مأموريت الهى است، كه به هر حال بايد انجام شود، و تصميم گرفت به اين الهام لباس عمل بپوشاند، و نوزاد خويش را به «نيل» بسپارد!.

به سراغ يك نجار مصرى آمد (نجارى كه نيز او از قبطيان و فرعونيان بود!) از او درخواست كرد، صندوق كوچكى براى او بسازد.

نجار گفت: با اين اوصاف كه مى گوئى صندوق را براى چه مى خواهى؟! مادرى كه زبانش عادت به دروغ نداشت، نتوانست در اينجا سخنى جز اين بگويد كه: من از بنى اسرائيلم، نوزاد پسرى دارم، و مى خواهم نوزادم را در آن مخفى كنم.

اما نجار قبطى، تصميم گرفت اين خبر را به جلادان برساند، به سراغ آنها آمد ، اما چنان وحشتى بر قلب او مستولى شد كه زبانش باز ايستاد، تنها با دست اشاره مى كرد و مى خواست با علائم مطلب را بازگو كند، مأمورين كه گويا از حركات او يك نحو سخريه و استهزاء برداشت كردند او را زدند و بيرون كردند.

هنگامى كه بيرون آمد حال عادى خود را باز يافت، اين ماجرا تكرار شد، و در نتيجه فهميد در اينجا يك سر الهى نهفته است، صندوق را ساخت و به مادر موسى(عليه السلام) تحويل داد.

شايد صبحگاهانى بود كه هنوز چشم مردم «مصر» در خواب، هوا كمى روشن شده بود، مادر، نوزاد خود را همراه صندوق، به كنار «نيل» آورد، پستان در دهان نوزاد گذاشت، و آخرين شير را به او داد، سپس او را در آن صندوق مخصوص كه همچون يك كشتى كوچك قادر بود بر روى آب حركت كند،  گذاشت و آن را روى امواج نهاد.

امواج خروشان «نيل» صندوق را به زودى از ساحل دور كرده، مادر در كنار ايستاده بود و اين منظره را تماشا مى نمود، در يك لحظه، احساس كرد، قلبش از او جدا شده و روى امواج حركت مى كند، اگر لطف الهى قلب او را آرام نكرده بود، فرياد مى كشيد و همه چيز فاش مى شد!.

هيچ كس نمى تواند دقيقاً حالت اين مادر را در آن لحظات حساس ترسيم كند، ولى آن شاعره فارسى زبان، تا حدودى اين صحنه را در اشعار زيبا و با روحش مجسم ساخته است، مى گويد:

مادر موسى چو موسى را به نيل! *** در فكند از گفته ربّ جليل

خود ز ساحل كرد با حسرت نگاه *** گفت: كاى فرزند خرد بى گناه!

گر فراموشت كند لطف خداى *** چون رهى زين كشتى بى ناخداى!

وحى آمد، كاين چه فكر باطل است! *** رهرو ما اينك اندر منزل است!

ما گرفتيم، آنچه را انداختى! *** دست حق را ديدى و نشناختى!

سطح آب از گاهوارش خوش تراست *** دايه اش سيلاب و موجش مادراست!

رودها از خود نه طغيان مى كنند *** آنچه مى گوئيم ما، آن مى كنند!

ما به دريا حكم طوفان مى دهيم *** ما به سيل و موج، فرمان مى دهيم!

نقش هستى، نقشى از ايوان ماست *** خاك و باد و آب، سرگردان ماست

به، كه برگردى، به ما بسپاريش *** كى تو از ما دوست تر مى داريش؟!(1)اينها همه از يكسو

اما ببينيم در كاخ فرعون چه خبر؟ در اخبار، آمده: فرعون دخترى داشت و تنها فرزندش همو بود، او از بيمارى شديدى رنج مى برد، دست به دامن اطباء زد  نتيجه اى نگرفت، به كاهنان متوسل شد، آنها گفتند: اى فرعون ما پيش بينى مى كنيم از درون اين دريا انسانى به اين كاخ گام مى نهد كه اگر از آب دهانش به بدن اين بيمار بمالند، بهبودى مى يابد!

«فرعون» و همسرش «آسيه» در انتظار چنين ماجرائى بودند كه، ناگهان روزى صندوقچه اى را كه بر امواج در حركت بود، نظر آنها را جلب كرد، دستور داد مأمورين فوراً به سراغ صندوق بروند، و آن را از آب بگيرند، تا در آن چه باشد؟

صندوق مرموز، در برابر فرعون قرار گرفت، ديگران نتوانستند، در آن را بگشايند، آرى مى بايست در صندوق نجات موسى(عليه السلام) بدست خود فرعون گشوده شود، و گشوده شد! هنگامى كه چشم همسر «فرعون» به چشم كودك افتاد، برقى از آن جستن كرد و اعماق قلبش را روشن ساخت و همگى ـ مخصوصاً همسر فرعون ـ مهر او را به دل گرفتند، و هنگامى كه آب دهان اين نوزاد مايه شفاى بيمار شد، اين محبت فزونى گرفت(2).

اكنون به قرآن باز مى گرديم و خلاصه اين ماجرا را از زبان قرآن مى شنويم:

* * *

قرآن مى گويد: «خاندان فرعون، موسى را (از روى امواج نيل) بر گرفتند تا دشمن آنان و مايه اندوهشان گردد»! (فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوّاً وَ حَزَناً).

«اِلْتَقَطَ» از ماده «اِلْتِقاط» در اصل، به معنى رسيدن به چيزى بى تلاش و كوشش است، و اين كه به اشياء گم شده اى كه انسان پيدا مى كند، «لقطه»  مى گويند نيز، به همين جهت است.

بديهى است، فرعونيان قنداقه اين نوزاد را از امواج به اين منظور نگرفتند كه دشمن سرسختشان را در آغوش خود پرورش دهند، بلكه آنها به گفته همسر فرعون، مى خواستند نور چشمى براى خود برگزينند.

اما سرانجام و عاقبت كار چنين شد، و به اصطلاح علماى ادب «لام» در اينجا «لام عاقبت» است نه «لام علت» و لطافت اين تعبير در همين است، كه خدا مى خواهد قدرت خود را نشان دهد، كه چگونه اين گروه را كه تمام نيروهاى خود را براى كشتن پسران بنى اسرائيل بسيج كرده بودند، وادار مى كند، همان كسى را كه اين همه مقدمات براى نابودى او است چون جان شيرين در بر بگيرند و پرورش دهند!.

ضمناً تعبير به «آل فرعون» نشان مى دهد كه، نه يك نفر، بلكه گروهى از فرعونيان براى گرفتن صندوق از آب شركت كردند و اين شاهد آن است كه چنين انتظارى را داشتند.

و در پايان آيه، اضافه مى كند: «مسلماً فرعون و هامان و لشكريان آن دو خطاكار بودند» (إِنَّ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما كانُوا خاطِئِينَ).

آنها، در همه چيز خطاكار بودند، چه خطائى از اين برتر كه راه حق و عدالت را گذارده، پايه هاى حكومت خود را بر ظلم و جور و شرك بنا نموده بودند؟

و چه خطائى از اين روشن تر كه آنها هزاران طفل را سر بريدند تا كليم اللّهرا نابود كنند، ولى خداوند او را به دست خودشان سپرد و گفت: بگيريد و اين دشمنتان را پرورش دهيد و بزرگ كنيد!.(3)

* * *

از آيه بعد استفاده مى شود كه مشاجره و درگيرى ميان فرعون و همسرش، و احتمالاً بعضى از اطرافيان آنها، بر سر اين نوزاد درگرفته بود، چرا كه قرآن مى گويد: «همسر فرعون گفت: اين نور چشم من و تو است، او را نكشيد، شايد براى ما مفيد باشد، يا او را به عنوان پسر انتخاب كنيم»! (وَ قالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَيْن لِي وَ لَكَ لاتَقْتُلُوهُ عَسى أَنْ يَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً).

به نظر مى رسد، فرعون از چهره نوزاد و نشانه هاى ديگر ـ از جمله گذاردن او در صندوق و رها كردنش در امواج «نيل» ـ دريافته بود، كه اين نوزاد از بنى اسرائيل است، ناگهان كابوس قيام يك مرد بنى اسرائيلى و زوال ملك او به دست آن مرد، بر روح او سايه افكند، و خواهان اجراى قانون جنايت بارش، درباره نوزادان بنى اسرائيل، در اين مورد شد!.

اطرافيان متملق و چاپلوس نيز، فرعون را در اين طرز فكر تشويق كردند و گفتند: دليل ندارد كه قانون درباره اين كودك اجرا نشود؟!

اما «آسيه» همسر فرعون كه نوزاد پسرى نداشت و قلب پاكش كه از قماش درباريان فرعون نبود، كانون مهر اين نوزاد شده بود، در مقابل همه آنها ايستاد و از آنجا كه در اين گونه كشمكش هاى خانوادگى غالباً پيروزى با زنان است، او در كار خود پيروز شد؟

و اگر داستان شفاى دختر فرعون نيز، به آن افزوده شود، دليل پيروزى «آسيه» در اين درگيرى روشن تر خواهد شد.

ولى قرآن با يك جمله كوتاه و پر معنى در پايان آيه مى گويد: «آنها نمى دانستند چه مى كنند» (وَ هُمْ لايَشْعُرُونَ).

آرى، آنها نمى دانستند كه فرمان نافذ الهى و مشيت شكست ناپذير خداوند،  بر اين قرار گرفته است كه، اين نوزاد را در مهم ترين كانون خطر پرورش دهد، و هيچ كس را ياراى مخالفت با اين اراده و مشيت نيست!.

* * *

1 ـ از ديوان «پروين اعتصامى».

2 ـ اين قسمت از روايت «ابن عباس» كه در تفسير «فخر رازى»، جلد 24، صفحه 227 آمده، و روايات ديگرى كه در تفسير «ابوالفتوح» و «مجمع البيان» آمده است اقتباس شده.

3 ـ «راغب» در «مفردات» مى گويد: فرق «خاطى» و «مخطى» اين است: خاطى به كسى مى گويند كه دست به كارى مى زند كه به خوبى از عهده آن بر نمى آيد، و راه «خطا» طى مى كند، اما مخطى به كسى مى گويند كه دست به كارى مى زند كه خوب از عهده آن بر مى آيد اما اتفاقاً خطا مى كند و خراب مى نمايد.

▲برنامه عجيب الهى

قدرت نمائى اين نيست كه، اگر خدا بخواهد قوم نيرومند و جبارى را نابود كند لشكريان آسمان و زمين را براى نابودى آنها بسيج نمايد.

قدرت نمائى اين است، كه خود آن جباران مستكبر را، مأمور نابودى خودشان سازد و آن چنان در قلب و افكار آنها اثر بگذارد كه مشتاقانه، هيزمى را جمع كنند كه بايد با آتشش بسوزند، زندانى را بسازند، كه بايد در آن بميرند، چوبه دارى را بر پا كنند، كه بايد بر آن اعدام شوند!.

و در مورد فرعونيان زورمند گردنكش نيز چنان شد، و پرورش و نجات موسى(عليه السلام) در تمام مراحل به دست خود آنها صورت گرفت:

قابله موسى از قبطيان بود!

سازنده صندوق نجات موسى(عليه السلام)، يك نجار قبطى بود!

گيرندگان صندوق نجات از امواج نيل، «آل فرعون» بودند!

بازكننده در صندوق، شخص فرعون يا همسرش «آسيه» بود!

و سرانجام كانون امن و آرامش و پرورش موساى قهرمان و فرعون شكن، همان كاخ فرعون بود!

و اين است قدرت نمائى پروردگار!!

* * *

10وَ أَصْبَحَ فُؤادُ أُمِّ مُوسى فارِغاً إِنْ كادَتْ لَتُبْدِي بِهِ لَوْلا أَنْ رَبَطْنا عَلى قَلْبِها لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ

11وَ قالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّيهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُب وَ هُمْ لايَشْعُرُونَ  

12وَ حَرَّمْنا عَلَيْهِ الْمَراضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقالَتْ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى أَهْلِ بَيْت يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ

13فَرَدَدْناهُ إِلى أُمِّهِ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُها وَ لاتَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ اللّه حَقٌّ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لايَعْلَمُونَ

ترجمه:

10 ـ (سرانجام) قلب مادر موسى از همه چيز (جز ياد فرزندش) تهى گشت; و اگر دل او را (به وسيله ايمان و اميد) محكم نكرده بوديم، نزديك بود مطلب را افشا كند.

11 ـ و (مادر موسى) به خواهر او گفت: «وضع حال او را پى گيرى كن!» او نيز از دور ماجرا را مشاهده كرد در حالى كه آنان بى خبر بودند.

12 ـ ما همه زنان شيرده را از پيش بر او حرام كرديم (تا تنها به آغوش مادر برگردد); و خواهرش (به مأموران فرعون) گفت: «آيا شما را به خانواده اى راهنمائى كنم كه مى توانند اين نوزاد را براى شما كفالت كنند و خيرخواه او باشند»؟!

13 ـ ما او را به مادرش بازگردانديم تا چشمش روشن شود و غمگين نباشد و بداند كه وعده الهى حق است; ولى بيشتر آنان نمى دانند!

▲بازگشت موسى به آغوش مادر

در اين آيات، «صحنه ديگرى» از اين داستان مجسم شده است:

مادر موسى(عليه السلام) فرزندش را، به ترتيبى كه قبلاً گفتيم، به امواج نيل سپرد، اما بعد از اين ماجرا، طوفانى شديد در قلب او وزيدن گرفت، جاى خالى نوزاد كه تمام قلبش را پر كرده بود، كاملاً محسوس بود.

نزديك بود فرياد كشد، و اسرار درون دل خود را برون افكند.

نزديك بود نعره زند، و از جدائى فرزند ناله سر دهد.

اما لطف الهى، به سراغ او آمد، و چنانكه قرآن گويد: «قلب مادر موسى از همه چيز، جز ياد فرزندش تهى گشت، و اگر ما قلب او را با نور ايمان و اميد محكم نكرده بوديم، نزديك بود اين مطلب را افشا كند» (وَ أَصْبَحَ فُؤادُ أُمِّ مُوسى فارِغاً إِنْ كادَتْ لَتُبْدِي بِهِ لَوْ لا أَنْ رَبَطْنا عَلى قَلْبِها لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ).

«فارِغ» به معنى خالى است، و در اينجا منظور، خالى از همه چيز، جز از ياد موسى(عليه السلام) است، هر چند بعضى از مفسران آن را به معنى خالى بودن از غم و اندوه گرفته اند، و يا خالى از الهام و مژده اى كه قبلاً به او داده شده بود، ولى با توجه به جمله ها، اين تفسيرها صحيح به نظر نمى رسد.

اين كاملاً طبيعى است مادرى كه نوزاد خود را با اين صورت از خود جدا كند، همه چيز را جز نوزادش فراموش نمايد، و آن چنان هوش از سرش برود كه بدون در نظر گرفتن خطراتى كه خود و فرزندش را تهديد مى كند، فرياد كشد، و اسرار درون دل را فاش سازد.

اما خداوندى كه اين مأموريت سنگين را به اين مادر مهربان داده، قلب او را آن چنان استحكام مى بخشد، كه به وعده الهى ايمان داشته باشد، و بداند كودكش  در دست خدا است، سرانجام به او باز مى گردد و پيامبر مى شود!

«رَبَطْنا» از ماده «رَبْط» در اصل به معنى بستن حيوان يا مانند آن به جائى است تا مطمئناً در جاى خود محفوظ بماند، و لذا محل اين گونه حيوانات را «رباط» مى گويند، و سپس به معنى وسيع ترى كه همان حفظ و تقويت و استحكام بخشيدن است، آمده و منظور از «ربط قلب» در اينجا، تقويت دل اين مادر است، تا ايمان به وحى الهى آورد و اين حادثه بزرگ را تحمل كند.

* * *

مادر، بر اثر اين لطف پروردگار، آرامش خود را بازيافت، ولى مى خواهد از سرنوشت فرزندش با خبر شود، لذا «به خواهر موسى سفارش كرد كه وضع حال او را پى گيرى كن» (وَ قالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّيهِ).

«قُصِّيه» از ماده «قَصّ» (بر وزن نَصّ) به معنى جستجو از آثار چيزى است و اين كه «قصّه» را «قصّه» مى گويند، به خاطر اين است كه پى گيرى از اخبار و حوادث گوناگون در آن مى شود.

خواهر موسى(عليه السلام)، دستور مادر را انجام داد، و از فاصله قابل ملاحظه اى، به جستجو پرداخت «و او را از دور ديد كه صندوق نجاتش را فرعونيان از آب مى گيرند، و موسى را از صندوق بيرون آورده در آغوش دارند» (فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُب).

«اما آنها از وضع اين خواهر بى خبر بودند» (وَ هُمْ لايَشْعُرُونَ).

بعضى گفته اند: خدمتكاران مخصوص فرعون، كودك را با خود از قصر بيرون آورده بودند، تا دايه اى براى او جستجو كنند، و درست در همين لحظات بود كه خواهر موسى از دور برادر خود را ديد.

ولى تفسير اول نزديك تر به نظر مى رسد، بنابراين، بعد از بازگشت مادر  موسى به خانه خويش، خواهر از فاصله دور در كنار نيل ماجرا را زير نظر داشت، و با چشم خود ديد كه چگونه فرعونيان او را از آب گرفتند، و از خطر بزرگى كه نوزاد را تهديد مى كرد رهائى يافت.

براى جمله «هُمْ لا يَشْعُرُونَ» تفسيرهاى ديگرى نيز شده: مرحوم «طبرسى» مخصوصاً اين احتمال را بعيد نمى داند، كه تكرار اين جمله در آيات قبل و اينجا درباره فرعون، براى اشاره به اين حقيقت باشد، او كه تا اين اندازه از مسائل بى خبر بود، چگونه دعوى الوهيت مى كرد؟ چگونه مى خواست با اراده پروردگار و مشيت الهى بجنگد؟

* * *

به هر حال اراده خداوند، به اين تعلق گرفته بود، كه اين نوزاد به مادرش به زودى برگردد و قلب او را آرام بخشد، لذا مى فرمايد: «ما همه زنان شيرده را از قبل بر او تحريم كرديم» (وَ حَرَّمْنا عَلَيْهِ الْمَراضِعَ مِنْ قَبْلُ).(1)

طبيعى است نوزاد شيرخوار، چند ساعت كه مى گذرد، گرسنه مى شود، گريه مى كند، بى تابى مى كند، بايد دايه اى براى او جستجو كرد، به خصوص كه ملكه «مصر»، سخت به آن دل بسته، و چون جان شيرينش دوست مى دارد!

مأموران حركت كرده و در به در، دنبال دايه مى گردند، اما عجيب اين كه نوزاد پستان هيچ دايه اى را نمى گيرد.

شايد از ديدن قيافه آنها وحشت مى كند، و يا طعم شيرشان كه با ذائقه او آشنا نيست، تلخ و نامطلوب جلوه مى كند، گوئى مى خواهد خود را از دامان دايه ها پرتاب كند، اين همان تحريم تكوينى الهى بود كه همه دايه ها را بر او حرام كرده بود.

كودك، لحظه به لحظه گرسنه تر و بى تاب تر مى شود، پى در پى گريه مى كند و سر و صداى او در درون قصر فرعون مى پيچيد، و قلب ملكه را به لرزه در مى آورد.

مأمورين بر تلاش خود مى افزايند، ناگهان در فاصله نه چندان دور، به دخترى برخورد مى كنند، كه «مى گويد: من خانواده اى را مى شناسم كه مى توانند اين نوزاد را كفالت كنند، و خيرخواه او هستند آيا مى خواهيد شما را راهنمائى كنم»؟ (فَقالَتْ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى أَهْلِ بَيْت يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ).

من زنى از بنى اسرائيل را مى شناسم كه پستانى پر شير، و قلبى پر محبت دارد، او نوزاد خود را از دست داده، و حاضر است شير دادن نوزاد كاخ را بر عهده گيرد.

مأمورين، خوشحال شدند، و مادر موسى(عليه السلام) را به قصر فرعون بردند، نوزاد هنگامى كه بوى مادر را شنيد، سخت پستانش را در دهان فشرد، و از شيره جان مادر، جان تازه اى پيدا كرد، برق خوشحالى از چشم ها جستن كرد، مخصوصاً مأموران خسته و كوفته كه به مقصد خود رسيده بودند، از همه خوشحال تر بودند، همسر فرعون نيز نمى توانست خوشحالى خود را از اين امر كتمان كند.

شايد به دايه گفتند: «تو كجا بودى كه اين همه ما به دنبالت گردش كرديم، كاش زودتر مى آمدى! آفرين بر تو و بر شير مشكل گشاى تو»!

در بعضى از روايات، آمده است: وقتى موسى پستان اين مادر را قبول كرد، «هامان» وزير «فرعون» گفت: «من فكر مى كنم تو مادر واقعى او هستى! چرا در ميان اين همه زن، تنها پستان تو را پذيرفت»؟ گفت: «اى پادشاه! به خاطر اين است كه من زنى خوشبو هستم، و شيرم بسيار شيرين است، تاكنون هيچ كودكى  به من سپرده نشده، مگر اين كه پستان مرا پذيرفته است»! حاضران اين سخن را تصديق كردند، و هر كدام هديه و تحفه گران قيمتى به او دادند!.(2)

در حديثى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود: «سه روز بيشتر طول نكشيد كه خداوند نوزاد را به مادرش بازگرداند»!

بعضى گفته اند: اين تحريم تكوينى شيرهاى ديگران براى موسى(عليه السلام)، به خاطر اين بود كه خدا نمى خواست از شيرهائى كه آلوده به حرام، آلوده به اموال دزدى و جنايت و رشوه و غصب حقوق ديگران است، اين پيامبر پاك بنوشد، او بايد از شير پاكى همچون شير مادرش، تغذيه كند، تا بتواند بر ضد ناپاكى ها قيام كند، و با ناپاكان بستيزد.

* * *

و به اين ترتيب «ما موسى را به مادرش بازگردانديم، تا چشمش روشن شود و غم و اندوهى در دل او باقى نماند، و بداند وعده الهى حق است اگر چه اكثر مردم نمى دانند» (فَرَدَدْناهُ إِلى أُمِّهِ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُها وَ لاتَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ اللّه حَقٌّ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لايَعْلَمُونَ).(3)

در اينجا سؤالى مطرح است، و آن اين كه: آيا فرعونيان موسى(عليه السلام) را به مادر سپردند كه او را شير دهد و در خلال اين كار، همه روز، يا گاه به گاه، كودك را به دربار فرعون بياورد، تا ملكه «مصر» ديدارى از او تازه كند؟ و يا كودك را در دربار نگه داشتند و مادر موسى در فواصل معين مى آمد و به او شير مى داد؟

دليل روشنى بر هيچ يك از اين دو احتمال نداريم، اما احتمال اول نزديك تر به نظر مى رسد.   و نيز بعد از پايان دوران شيرخوارگى، آيا موسى به كاخ فرعون منتقل شد، يا رابطه خود را با مادر و خانواده نگه مى داشت، و ميان اين دو در رفت و آمد بود؟

بعضى گفته اند: بعد از دوران شيرخوارگى، او را به «فرعون» و همسرش «آسيه» سپرد، و موسى(عليه السلام) در دامن آن دو، و با دست آن دو پرورش يافت، و در اينجا داستان هاى ديگرى از كارهاى كودكانه، اما پر معنى موسى(عليه السلام) نسبت به فرعون نقل كرده اند، كه ذكر همه آنها به درازا مى كشد، اما اين جمله كه فرعون بعد از مبعوث شدن موسى(عليه السلام) به نبوت، به او گفت: أَ لَمْ نُرَبِّكَ فِينا وَلِيداً وَ لَبِثْتَ فِينا مِنْ عُمُرِكَ سِنِينَ: آيا تو را در كودكى در دامان مهر خود پرورش نداديم؟ و سال هائى از عمرت را در ميان ما نبودى»؟(4) نشان مى دهد كه موسى(عليه السلام) مدتى در كاخ فرعون زندگى كرده، و سال هائى در آنجا درنگ نموده است.

از تفسير «على بن ابراهيم» چنين استفاده مى شود كه، موسى(عليه السلام) با نهايت احترام تا دوران بلوغ در كاخ فرعون ماند، ولى سخنان توحيدى او، فرعون را سخت ناراحت مى كرد، تا آنجا كه تصميم قتل او را گرفت، موسى كاخ را رها كرد و وارد شهر شد، كه با نزاع دو نفر، يكى از قبطيان و ديگرى از سبطيان بود (كه شرح آن در آيات آينده مى آيد) روبرو گشت.(5)

* * *

14وَ لَمّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوى آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماً وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ

15وَ دَخَلَ الْمَدِينَةَ عَلى حِينِ غَفْلَة مِنْ أَهْلِها فَوَجَدَ فِيها رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شِيعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسى فَقَضى عَلَيْهِ قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِينٌ

16قالَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ

17قالَ رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيراً لِلْمُجْرِمِينَ

ترجمه:

14 ـ و هنگامى كه (موسى) نيرومند و كامل شد، حكمت و دانش به او داديم; و اين گونه نيكوكاران را جزا مى دهيم!

15 ـ و او به هنگامى كه اهل شهر در غفلت بودند وارد شهر شد; ناگهان دو مرد را ديد كه به جنگ و نزاع مشغولند; يكى از پيروان او بود (و از بنى اسرائيل)، و ديگرى از دشمنانش، آن كه از پيروان او بود در برابر دشمنش از وى تقاضاى كمك نمود; موسى مشت محكمى بر سينه او زد و كار او را ساخت (و بر زمين افتاد و مُرد!) موسى گفت: اين (نزاع شما) از عمل شيطان بود كه او دشمن و گمراه كننده آشكارى است!

16 ـ (سپس) عرض كرد: «پروردگارا! من به خويشتن ستم كردم; مرا ببخش»! خداوند او را بخشيد، كه او آمرزنده مهربان است!

17 ـ عرض كرد: «پروردگارا! به شكرانه نعمتى كه به من دادى، هرگز پشتيبان مجرمان نخواهم بود»!.

1 ـ «مَراضِع» جمع «مُرْضِع» (بر وزن مُخْبِر) به معنى زن شيرده است، بعضى نيز آن را جمع «مَرْضَع» (بر وزن مَكْتَب) به معنى محل شيردادن يعنى پستان، دانسته اند. اين احتمال نيز داده شده كه مصدر ميمى و به معنى «رِضاع» (شير دادن) بوده باشد ولى معنى اول مناسب تر است.

2 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 24، صفحه 231.

3 ـ درباره ريشه لغوى «تَقَرَّ عَيْنُها» در جلد پانزدهم تفسير نمونه ذيل آيه 74 سوره فرقان مشروحاً بحث كرده ايم.

4 ـ شعراء، آيه 18.

5 ـ تفسير «على بن ابراهيم»، جلد 2، صفحه 137، طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 117.

▲موسى در طريق حمايت از مظلومان

در اينجا با «سومين بخش» از سرگذشت پر ماجراى موسى(عليه السلام) روبرو مى شويم، كه در آن مسائلى مربوط به دوران بلوغ او، و پيش از آنكه از «مصر» به «مدين» برود، و انگيزه هجرت او، مطرح شده است.

نخست مى گويد: «هنگامى كه موسى نيرومند و كامل شد، حكمت و دانش به او داديم، و اين گونه نيكوكاران را جزا و پاداش مى دهيم» (وَ لَمّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوى آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماً وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ).

«أَشُدَّ» از ماده «شدت» به معنى نيرومند شدن است، و «اسْتَوى» از ماده «اِسْتِواء» به معنى كمال خلقت و اعتدال آن است.

در اين كه ميان اين دو چه تفاوتى است؟ مفسران گفتگوهاى مختلفى دارند: بعضى گفته اند: «بلوغ اَشُد» آن است، كه انسان از نظر قواى جسمانى به سر حد كمال برسد، كه غالباً در سن 18 سالگى است، و «استواء»، همان اعتدال و استقرار در امر حيات و زندگى است، كه غالباً بعد از كمال نيروى جسمانى حاصل مى شود.

بعضى ديگر، «بلوغ اشد» را به معنى كمال جسمى، و «استواء» را به معنى كمال عقلى و فكرى دانسته اند.

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) كه در كتاب «معانى الاخبار» نقل شده، مى خوانيم: «اشد» 18 سالگى است، و «استواء» زمانى است كه محاسن بيرون آيد.

در ميان اين تعبيرات، تفاوت زيادى نيست، و از مجموعه آن با توجه به معنى لغوى اين دو واژه، تكامل نيروهاى جسمى و فكرى و روحى استفاده  مى شود.

فرق ميان «حكم» و «علم» ممكن است اين باشد كه «حكم» اشاره به عقل و فهم و قدرت بر داورى صحيح است، و «علم» به معنى آگاهى و دانشى است كه جهل با آن همراه نباشد.

تعبير «كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ» به خوبى نشان مى دهد كه، موسى(عليه السلام) به خاطر تقواى الهيش، و به خاطر اعمال نيك و پاكش، اين شايستگى را پيدا كرده بود، كه خداوند پاداش علم و حكمت، به او بدهد، و روشن است كه منظور از اين «علم و حكمت»، وحى و نبوت نيست، زيرا موسى(عليه السلام) آن روز، با زمان وحى و نبوت فاصله زيادى داشت.

بلكه منظور، همان آگاهى و روشن بينى و قدرت بر قضاوت صحيح، و مانند آن است كه خدا به عنوان پاكدامنى و درستى و نيكوكارى، به موسى(عليه السلام) داد، و از اين تعبير، اجمالاً برمى آيد كه موسى(عليه السلام) در همان كاخ فرعون ـ كه بو و رنگ آن محيط را به خود هرگز نگرفت ـ و تا آنجا كه در توان داشت به كمك حق و عدالت مى شتافت، هر چند جزئيات آن امروز بر ما روشن نيست.

* * *

به هر حال «موسى(عليه السلام) در موقعى كه اهل شهر در غفلت بودند، وارد شهر شد» (وَ دَخَلَ الْمَدِينَةَ عَلى حِينِ غَفْلَة مِنْ أَهْلِها).

اين شهر، كدام شهر بوده؟ روشن نيست، اما به احتمال قوى پايتخت «مصر» بوده است، و به گفته بعضى از مفسران، موسى(عليه السلام) بر اثر مخالفت هائى كه با فرعون و دستگاه او داشت و روز به روز اوج مى گرفت، محكوم به تبعيد از پايتخت «مصر» شد، ولى او با استفاده از فرصت خاصى، كه مردم در حال غفلت بودند، وارد پايتخت گرديد.

 اين احتمال نيز وجود دارد، كه منظور، وارد شدن در شهر، از قصر فرعون بوده باشد، چرا كه معمولاً قصرهاى فراعنه را در كنار شهر، كه بهتر بتوانند راه هاى ورود و خروجش را كنترل كنند، مى سازند.

منظور از جمله «عَلى حِينِ غَفْلَة مِنْ أَهْلِها»، موقعى بوده كه مردم شهر كسب و كار خود را تعطيل كرده، و كسى دقيقاً مراقب اوضاع شهر نبود، اما اين كه چه موقعى بوده؟ بعضى گفته اند: در آغاز شب بوده است، كه مردم كسب و كار را تعطيل مى كنند، گروهى راهى خانه خود مى شوند، و گروهى نيز به تفريح و سرگرمى و شب نشينى مى پردازند، اين، همان ساعتى است كه در بعضى از روايات اسلامى از آن به عنوان «ساعت غفلت» تعبير شده است.

در حديثى، از پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده است كه فرمود: تَنَفَّلُوا فِي سَاعَةِ الْغَفْلَةِ وَ لَوْ بِرَكْعَتَيْنِ خَفِيفَتَيْنِ: «در ساعت غفلت نماز نافله به جا آوريد، و لو دو ركعت مختصر باشد».

و در ذيل اين حديث آمده است: «وَ سَاعَةُ الْغَفْلَةِ بَيْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ»(1).

و به راستى اين ساعت، ساعت غفلت است و بسيارى از جنايات و تبهكارى ها و انحرافات اخلاقى، در همين ساعات آغاز شب، انجام مى شود كه نه مردم مشغول كسب و كارند، و نه در خواب و استراحت، بلكه يك حالت غفلت عمومى معمولاً بر شهرها مسلط مى شود، و رواج كار مراكز فساد، نيز در همين ساعت است.

بعضى نيز احتمال داده اند كه، «ساعت غفلت» نيمه روز، به هنگام استراحت مردم و تعطيل موقت كار روزانه است، ولى تفسير اول صحيح تر و  دقيق تر به نظر مى رسد.

به هر حال، موسى(عليه السلام) وارد شهر شد، و در آنجا با صحنه اى روبرو گرديد، «دو مرد را ديد كه سخت با هم گلاويز شده اند، و مشغول زد و خورد هستند، كه يكى از آنها از شيعيان و پيروان موسى بود، و ديگرى از دشمنانش» (فَوَجَدَ فِيها رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شِيعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ).

تعبير به «شِيْعَتِهِ» نشان مى دهد كه موسى(عليه السلام) از همان زمان ارتباط هائى با بنى اسرائيل برقرار كرده بود و گروهى پيرو داشت، و احتمالاً آنها را براى مبارزه با دستگاه جبّار فرعون، به عنوان يك هسته مركزى برگزيده بود.

هنگامى كه، مرد بنى اسرائيلى چشمش به موسى افتاد «از موسى (كه جوانى نيرومند و قوى پنجه بود) در برابر دشمنش تقاضاى كمك كرد» (فَاسْتَغاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ).

موسى(عليه السلام) به يارى او شتافت، تا او را از چنگال اين دشمن ظالم ستمگر، كه بعضى گفته اند: يكى از طباخان فرعون بود ـ و مى خواست مرد بنى اسرائيلى را براى حمل هيزم به بيگارى كشد ـ نجات دهد «در اينجا موسى مشتى محكم بر سينه مرد فرعونى زد، اما همين يك مشت كار او را ساخت، بر زمين افتاد و مُرد» (فَوَكَزَهُ مُوسى فَقَضى عَلَيْهِ).(2)

بدون شك، موسى(عليه السلام) قصد كشتن مرد فرعونى را نداشت، و از آيات بعد نيز به خوبى اين معنى روشن مى شود، نه به خاطر اين كه آنها مستحق قتل نبودند، بلكه به خاطر پى آمدهائى كه اين عمل ممكن بود براى موسى(عليه السلام) و بنى اسرائيل داشته باشد.

 لذا بلافاصله موسى(عليه السلام) «گفت: اين از عمل شيطان بود، چرا كه او دشمن و گمراه كننده آشكارى است» (قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِينٌ).

به تعبير ديگر، او مى خواست دست مرد فرعونى را از گريبان بنى اسرائيلى جدا كند، هر چند گروه فرعونيان مستحق بيش از اين بودند، اما در آن شرائط اقدام به چنين كارى مصلحت نبود، و چنانكه خواهيم ديد همين امر سبب شد كه ديگر نتواند در «مصر» بماند، و راه «مدين» را پيش گرفت.

* * *

سپس، قرآن از قول موسى(عليه السلام) چنين مى گويد: «او گفت: پروردگارا! من به خويشتن ستم كردم، مرا ببخش، و خداوند او را بخشيد، كه او غفور و رحيم است» (قالَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ).

مسلماً موسى در اينجا گناهى مرتكب نشد، بلكه در واقع ترك اولائى از او سر زد، كه نمى بايست چنين بى احتياطى كند، تا به دردسر و زحمت و رنج بيفتد، او در برابر همين ترك اولى، از خدا تقاضاى عفو كرد، و خدا نيز او را مشمول لطفش قرار داد.

* * *

«موسى گفت: به شكرانه اين نعمت كه مرا مشمول عفو خود قرار دادى و در چنگال دشمنان گرفتار نساختى، و به شكرانه تمام نعمت هائى كه از آغاز تاكنون به من مرحمت كردى، من هرگز پشتيبانى از مجرمان نخواهم كرد، و يار ستمكاران نخواهم بود» (قالَ رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيراً لِلْمُجْرِمِينَ).

بلكه، هميشه به يارى مظلومان و رنجديدگان خواهم شتافت، منظورش از اين جمله اين بود كه، من هرگز با فرعونيان مجرم و گنهكار همكارى نخواهم كرد، بلكه در كنار ستمديدگان بنى اسرائيل خواهم بود و اين كه بعضى احتمال  داده اند منظور از «مجرم» آن مرد اسرائيلى بوده باشد بسيار بعيد به نظر مى رسد.

* * *

1 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 8، صفحه 120 (باب استحباب التنفل و لو بركعتين فى ساعة الغفلة...).

2 ـ «وَكَزَه» از ماده «وَكْز» (بر وزن رَمْزْ) به معنى مشت كوبيدن است، معانى ديگرى نيز براى آن گفته اند كه درست به نظر نمى رسد.

▲1 ـ آيا اين كار موسى منافى مقام عصمت نيست؟

مفسران بحث هاى دامنه دارى، در مورد مشاجره مرد قبطى و بنى اسرائيلى، و كشته شدن قبطى به دست موسى كرده اند.

البته اصل اين عمل، مسأله مهمى نبوده، چرا كه جنايتكاران فرعونى مفسدان بى رحمى بودند، كه هزاران نوزاد بنى اسرائيلى را سر بريدند، و از هيچگونه جنايت بر بنى اسرائيل، ابا نداشتند، و به اين ترتيب افرادى نبودند كه خونشان مخصوصاً براى بنى اسرائيل محترم باشد.

آنچه براى علماى تفسير ايجاد مشكل كرده، تعبيراتى است كه خود موسى(عليه السلام) در اين ماجرا مى كند:

يك جا مى گويد: «هذا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ».

جاى ديگر مى گويد: «رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي; خدايا! من بر خود ستم كردم مرا ببخش».

اين تعبيرات، چگونه با عصمت انبياء، كه حتى قبل از نبوت و رسالت بايد داراى مقام عصمت باشند، سازگار است؟

اما با توضيحى كه در تفسير آيات فوق داديم، روشن مى شود كه آنچه از موسى(عليه السلام) سر زد، ترك اولائى بيش نبود، او با اين عملش خود را به زحمت انداخت، چرا كه قتل يك قبطى، به وسيله موسى(عليه السلام)، چيزى نبود كه فرعونيان، به آسانى از آن بگذرند، و مى دانيم ترك اولى، به معنى كارى است كه ذاتاً حرام نيست، بلكه موجب مى شود كه كار خوب ترى ترك گردد، بى آنكه عمل خلافى  انجام شده باشد.

نظير اين تعبير، در سرگذشت بعضى ديگر از انبياء، از جمله حضرت آدم(عليه السلام)نيز آمده است كه شرح آن را در ذيل آيه 19 سوره «اعراف» (جلد 6 تفسير نمونه صفحه 122 به بعد) داده شد.

در حديثى كه در «عيون الاخبار» از «امام على بن موسى الرضا»(عليه السلام) در تفسير اين آيات آمده، چنين مى خوانيم: «منظور از جمله «هذا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ» نزاع و جدال آن دو مرد با يكديگر بوده كه عمل شيطانى محسوب مى شده، نه عمل موسى(عليه السلام)، و منظور از جمله «رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي»، اين است كه من خود را در آنجا كه نبايد بگذارم گذاردم، من نبايد وارد اين شهر مى شدم، و منظور از جمله «فَاغْفِرْ لِي» اين است كه مرا از دشمنانت مستور دار تا بر من دست پيدا نكنند»(1) (يكى از معانى غفران پوشانيدن است).

* * *

1 ـ «عيون الاخبار»، جلد 1، صفحه 198، طبق نقل تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 119.

▲2 ـ پشتيبانى از مجرمان از بزرگترين گناهان است

در فقه اسلامى، باب مفصلى پيرامون «اعانت بر اثم» و «معاونت ظلمه» با احاديث فراوان داريم، كه نشان مى دهد، يكى از زشت ترين گناهان، يارى ستمكاران و ظالمان و مجرمان است، و سبب مى شود كه انسان در سرنوشت شوم آنها شريك باشد.

اصولاً ظالمان و ستمگران و افرادى همچون فرعون، در هر جامعه اى افراد خاصى هستند، و اگر توده جمعيت با آنها همكارى نكنند، فرعون ها، فرعون نمى شوند، اين گروهى از مردم زبون و ضعيف، و يا فرصت طلب و دنياپرست هستند، كه اطراف آنها را مى گيرند، و دست و بال آنها و يا حداقل سياهى  لشكرشان، مى شوند، تا آن قدرت شيطانى را براى آنها فراهم مى سازند.

در قرآن مجيد، روى اين اصل اسلامى و انسانى، كراراً تكيه شده است: در آيه دوم سوره «مائده» مى خوانيم: وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى وَ لاتَعاوَنُوا عَلَى الإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ: «بر نيكى و تقوى تعاون كنيد، و به گناه و تعدى هرگز كمك نكنيد».

قرآن با صراحت مى گويد: «ركون بر ظالمان موجب عذاب آتش دوزخ است» (وَ لاتَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النّارُ).(1)

«رُكُون»، خواه به معنى تمايل قلبى باشد، يا به معنى همكارى ظاهرى، يا اظهار رضايت، و يا دوستى و خيرخواهى، يا اطاعت، كه هر يك از مفسران تفسيرى براى آن كرده اند و يا مفهومى كه جامع همه اينها است، و آن اتكاء و اعتماد و وابستگى است، شاهد زنده اى بر مقصود ما است.

در حديثى از امام «زين العابدين على بن الحسين»(عليه السلام) مى خوانيم: به «محمّد بن مسلم زهرى» دانشمندى كه با دستگاه بنى اميه، مخصوصاً «هشام بن عبدالملك» همكارى مى كرد، بعد از آنكه، او را از اعانت ظالمان برحذر داشت، در سخنان تكان دهنده اش چنين فرمود: أَوَ لَيْسَ بِدُعائِهِمْ اِيّاكَ حِيْنَ دَعاكَ جَعَلُوكَ قُطْباً اَدارُوا بِكَ رَحى مَظالِمِهِمْ، وَ جِسْراً يَعْبُرُونَ عَلَيْكَ اِلى بَلاياهُمْ وَ سُلَّماً اِلى ضَلالَتِهِمْ داعِياً اِلى غَيِّهِم، سالِكاً سَبِيْلَهُمْ، يَدْخُلُونَ بِكَ الشَّكَ عَلَى الْعُلَماءِ وَ يَقْتادُونَ بِكَ قُلُوبَ الْجُهّالِ اِلَيْهِمْ!... فَما أَقَلَّ ما أَعْطُوكَ فِى قَدْرِ ما اَخَذُوا مِنْكَ! وَ ما أَيْسَرَ ما عَمَرُوا لَكَ فَكَيْفَ ما خَرِبُوا عَلَيْكَ! فَانظُرْ لِنَفْسِكَ فَاِنَّهُ لايَنْظُرُ لَها غَيْرُكَ وَ حاسِبْها حِسابَ رَجُل مَسْئُول!: «آيا آنها تو را به جمع خود دعوت نكردند؟ و مركزيتى به وسيله تو تشكيل ندادند كه آسياى ظلم  آنها بر محورش مى گردد؟

آيا تو را پلى براى عبور به سوى بلاهاى خود قرار ندادند؟

آيا به وسيله تو نردبانى براى ضلالتشان، و مبلغى براى گمراهى و جهلشان، و رهروى براى راه ننگينشان نساختند، و به وسيله تو، علماء را زير سؤال مى كشند؟ و قلوب ساده لوحان جاهل را، به دام مى افكنند...

آنها در مقابل چيزى كه از تو گرفتند، چه كم بهائى به تو پرداختند!! و در برابر آنچه از تو ويران كردند، چه كم آباد نمودند .

اندكى درباره خود بينديش، كه هيچ كس دلسوز تو، جز خودت نيست، و همچون يك انسان مسئول به حساب خويش رسيدگى كن».(2)

به راستى اين منطق گويا و رساى امام(عليه السلام)، هر عالم دربارى و وابسته را مى تواند، متوجه عاقبت شوم خود كند.

«ابن عباس» مى گويد: آيه «رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيراً لِلْمُجْرِمِينَ» از جمله آياتى است كه گواهى مى دهد بر اين كه، پشتيبانى مجرمان، جرم و گناه است و كمك به مؤمنان اطاعت فرمان خدا!.

به يكى از علماء گفتند: «فلان كس نويسنده فلان ظالم شده است، و تنها چيزى را كه مى نويسد، دخل و خرج او است، اگر حقوقى در برابر اين كار بگيرد زندگيش تأمين مى شود، و الاّ خود و خانواده اش شديداً گرفتار فقر خواهند شد.

مرد عالم، در پاسخ اين سؤال، تنها اين جمله را بيان كرد: آيا گفتار آن مرد صالح (موسى(عليه السلام)) را نشنيده اى كه گفت: رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيراً لِلْمُجْرِمِينَ: «خداوندا به شكرانه نعمت هائى كه به من بخشيدى، هرگز پشتيبانى از مجرمان نمى كنم».(3)

18فَأَصْبَحَ فِي الْمَدِينَةِ خائِفاً يَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِي اسْتَنْصَرَهُ بِالأَمْسِ يَسْتَصْرِخُهُ قالَ لَهُ مُوسى إِنَّكَ لَغَوِيٌّ مُبِينٌ

19فَلَمّا أَنْ أَرادَ أَنْ يَبْطِشَ بِالَّذِي هُوَ عَدُوٌّ لَهُما قالَ يا مُوسى أَ تُرِيدُ أَنْ تَقْتُلَنِي كَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالأَمْسِ إِنْ تُرِيدُ إِلاّ أَنْ تَكُونَ جَبّاراً فِي الأَرْضِ وَ ما تُرِيدُ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْمُصْلِحِينَ

20وَ جاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ يَسْعى قالَ يا مُوسى إِنَّ الْمَلَأَ يَأْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ فَاخْرُجْ إِنِّي لَكَ مِنَ النّاصِحِينَ

21فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً يَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِينَ

22وَ لَمّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْيَنَ قالَ عَسى رَبِّي أَنْ يَهْدِيَنِي سَواءَ السَّبِيلِ

ترجمه:

18 ـ موسى در شهر، ترسان بود و هر لحظه در انتظار حادثه اى (و در جستجوى اخبار); ناگهان ديد همان كسى كه ديروز از او يارى طلبيده بود فرياد مى زند و از او كمك مى خواهد; موسى به او گفت: «تو آشكارا انسان (ماجراجو و) گمراهى هستى»!

19 ـ و هنگامى كه خواست با كسى كه دشمن هر دوى آنها بود درگير شود و با قدرت مانع او گردد، (فريادش بلند شد،) گفت: «اى موسى! مى خواهى مرا بكشى، همان گونه كه ديروز انسانى به كشتى؟! تو فقط مى خواهى جبّارى در روى زمين باشى، و نمى خواهى از مصلحان باشى»!

 20 ـ (در اين هنگام) مردى با سرعت دورترين نقطه شهر =] مركز فرعونيان[ آمد و گفت: «اى موسى! اين جمعيت براى كشتن تو به مشورت نشسته اند; فوراً (از شهر) خارج شو، كه من از خيرخواهان توأم».

21 ـ موسى از شهر خارج شد در حالى كه ترسان بود، و هر لحظه در انتظار حادثه اى; عرض كرد: «پروردگارا! مرا از اين قوم ظالم رهائى بخش»!

22 ـ و هنگامى كه متوجه جانب مدين شد گفت: «اميدوارم پروردگارم مرا به راه راست هدايت كند»!

1 ـ هود، آيه 113.

2 ـ «تحف العقول»، صفحه 275.

3 ـ در زمينه همكارى و اعانت ظالمان دو بحث مشروح در جلد چهارم صفحه 253 (ذيل آيه 2 مائده)2  و جلد نهم صفحه 261 (ذيل آيه 113 هود) داشته ايم.

▲موسى مخفيانه به سوى «مدين» حركت مى كند

در اين آيات با چهارمين صحنه اين سرگذشت پرماجرا، روبرو مى شويم.

مسأله كشته شدن يكى از فرعونيان به سرعت در «مصر» منعكس شد، و شايد كم و بيش از قرائن معلوم بود كه: قاتل او يك مرد بنى اسرائيلى است، و شايد نام «موسى»(عليه السلام) هم در اين ميان، بر سر زبان ها بود.

البته اين قتل، يك قتل ساده نبود، جرقه اى براى يك انقلاب، و يا مقدمه آن محسوب مى شد، و دستگاه حكومت نمى توانست به سادگى از كنار آن بگذرد كه بردگان بنى اسرائيل، قصد جان اربابان خود كنند!

لذا در نخستين آيه، مى خوانيم: «به دنبال اين ماجرا، موسى در شهر، ترسان بود، و هر لحظه در انتظار حادثه اى، و در جستجوى اخبار» (فَأَصْبَحَ فِي الْمَدِينَةِ خائِفاً يَتَرَقَّبُ).(1)

 ناگهان، با صحنه تازه اى روبرو شد، «و ديد همان بنى اسرائيلى كه ديروز از او يارى طلبيده بود، فرياد مى كشد و از او كمك مى خواهد» (و با قبطى ديگرى گلاويز شده است) (فَإِذَا الَّذِي اسْتَنْصَرَهُ بِالأَمْسِ يَسْتَصْرِخُهُ).(2)

اما «موسى به او گفت: تو به وضوح، انسان جاهل و گمراهى هستى»! (قالَ لَهُ مُوسى إِنَّكَ لَغَوِيٌّ مُبِينٌ).

هر روز، با كسى گلاويز مى شوى، و دردسر مى آفرينى، و دست به كارهائى مى زنى كه الان موقع آن نيست، ما هنوز گرفتار پى آمدهاى برنامه ديروز توايم، كه امروز نيز تجديد برنامه كردى!.

* * *

ولى، مظلومى بود كه در چنگال ستمگرى گرفتار شده بود (خواه در مقدمات تقصير كرده باشد يا نه) مى بايست موسى(عليه السلام) به يارى او بشتابد، و تنهايش نگذارد، «اما هنگامى كه موسى خواست آن مرد قبطى را كه دشمن هر دوى آنها بود با قدرت بگيرد، و از بنى اسرائيلى دفاع كند، فريادش بلند شد و گفت: اى موسى تو مى خواهى مرا بكُشى همان گونه كه انسانى را ديروز كشتى»؟! (فَلَمّا أَنْ أَرادَ أَنْ يَبْطِشَ بِالَّذِي هُوَ عَدُوٌّ لَهُما قالَ يا مُوسى أَ تُرِيدُ أَنْ تَقْتُلَنِي كَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ).

از قرار معلوم، «تو مى خواهى فقط جبارى در روى زمين باشى، و نمى خواهى از مصلحان باشى»! (إِنْ تُرِيدُ إِلاّ أَنْ تَكُونَ جَبّاراً فِي الْأَرْضِ وَ ما تُرِيدُ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْمُصْلِحِينَ).(3)

 اين جمله، نشان مى دهد كه موسى(عليه السلام)، قبلاً نيت اصلاح طلبى خود را چه در كاخ فرعون، و چه در بيرون آن، اظهار كرده بود، و در بعضى از روايات مى خوانيم: درگيرى هائى در اين زمينه نيز، با فرعون داشت، لذا مرد قبطى مى گويد: «تو هر روز مى خواهى انسانى را به قتل برسانى، اين چه اصلاح طلبى است»؟! در صورتى كه اگر موسى(عليه السلام) مى خواست اين جبار را نيز به قتل برساند، گامى در مسير اصلاح بود.

به هر حال، موسى(عليه السلام) متوجه شد، كه ماجراى ديروز افشا شده است، و براى اين كه مشكلات بيشترى پيدا نكند، كوتاه آمد.

* * *

ماجرا به فرعون و اطرافيان او رسيد، و تكرار اين عمل را تهديدى بر وضع خود گرفتند، جلسه مشورتى تشكيل دادند و حكم قتل موسى(عليه السلام) صادر شد.

در اين هنگام يك حادثه غير منتظره، موسى(عليه السلام) را از مرگ حتمى رهائى بخشيد، و آن اين كه: «مردى از نقطه دور دست شهر (از مركز فرعونيان و كاخ فرعون) به سرعت خود را به موسى رساند و گفت: اى موسى اين جمعيت براى كشتن تو به مشورت نشسته اند، فوراً از شهر خارج شو، كه من از خيرخواهان توأم» (وَ جاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ يَسْعى قالَ يا مُوسى إِنَّ الْمَلَأَ يَأْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ فَاخْرُجْ إِنِّي لَكَ مِنَ النّاصِحِينَ).

اين مرد، ظاهراً همان كسى بود كه بعداً به عنوان «مؤمن آل فرعون» معروف شد، مى گويند: نامش «حزقيل» بود، و از خويشاوندان نزديك فرعون محسوب مى شد، و آنچنان با آنها رابطه داشت كه در اين گونه جلسات شركت مى كرد.

او از وضع جنايات فرعون، رنج مى برد، و در انتظار اين بود كه قيامى بر ضد او صورت گيرد، و او به اين قيام الهى بپيوندد.

 ظاهراً چشم اميد، به موسى(عليه السلام) دوخته بود، و در چهره او سيماى يك مرد الهى انقلابى را مشاهده مى كرد، به همين دليل، هنگامى كه احساس كرد او در خطر است با سرعت خود را به او رسانيد و موسى(عليه السلام) را از چنگال خطر نجات داد، و بعداً خواهيم ديد كه نه تنها در اين ماجرا، كه در ماجراهاى ديگر نيز تكيه گاهى براى موسى(عليه السلام) بود، و ديده تيزبينى براى بنى اسرائيل در قصر فرعون، محسوب مى شد.

* * *

موسى(عليه السلام)، اين خبر را كاملاً جدى گرفت، به خيرخواهى اين مرد با ايمان ارج نهاد، و به توصيه او «از شهر خارج شد در حالى كه ترسان بود و هر لحظه، در انتظار حادثه اى»! (فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً يَتَرَقَّبُ).

تمام قلب خود را متوجه پروردگار كرد، و براى حل اين مشكل بزرگ، دست به دامن لطف او زد «گفت: پروردگار من! مرا از اين قوم ظالم رهائى بخش» (قالَ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِينَ).

من مى دانم آنها ظالم و بى رحمند، و من به دفاع از مظلومان برخاستم و از ظالمان بيگانه بودم، و همان گونه كه من به قدر توانائى شر ظالمان را از مظلومان كوتاه كرده ام، تو نيز اى خداى بزرگ! شر ظالمان را از من دفع نما!

* * *

موسى(عليه السلام)، تصميم گرفت، به سوى سرزمين «مدين» كه شهرى در جنوب «شام» و شمال «حجاز» بود، و از قلمرو «مصر» و حكومت فرعونيان جدا محسوب مى شد، برود، اما جوانى كه در ناز و نعمت بزرگ شده، و به سوى سفرى مى رود كه در عمرش سابقه نداشته، نه زاد و نه توشه اى دارد، نه مركب و نه دوست و راهنمائى، و پيوسته از اين بيم دارد كه مأموران فرا رسند، و او را  دستگير كرده به قتل رسانند، وضع حالش روشن است.

آرى، موسى(عليه السلام) بايد يك دوران سختى و شدت را پشت سر بگذارد، و از تارهائى كه قصر فرعون بر گرد شخصيت او تنيده بود، بيرون آيد، در كنار مستضعفان قرار گيرد، درد آنها را با تمام وجودش احساس كند، و آماده يك قيام الهى به نفع آنها و بر ضد مستكبران گردد.

ولى، در اين راه يك سرمايه بزرگ همراه داشت، سرمايه ايمان و توكل بر خدا!

لذا «هنگامى كه متوجه جانب «مدين» شد گفت: اميدوارم كه پروردگارم مرا به راه راست هدايت كند» (وَ لَمّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْيَنَ قالَ عَسى رَبِّي أَنْ يَهْدِيَنِي سَواءَ السَّبِيلِ)(4).

* * *

23وَ لَمّا وَرَدَ ماءَ مَدْيَنَ وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةً مِنَ النّاسِ يَسْقُونَ وَ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَأَتَيْنِ تَذُودانِ قالَ ما خَطْبُكُما قالَتا لانَسْقِي حَتّى يُصْدِرَ الرِّعاءُ وَ أَبُونا شَيْخٌ كَبِيرٌ

24فَسَقى لَهُما ثُمَّ تَوَلّى إِلَى الظِّلِّ فَقالَ رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْر فَقِيرٌ

25فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِي عَلَى اسْتِحْياء قالَتْ إِنَّ أَبِي يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ ما سَقَيْتَ لَنا فَلَمّا جاءَهُ وَ قَصَّ عَلَيْهِ الْقَصَصَ قالَ لاتَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِينَ

ترجمه:

23 ـ و هنگامى كه به (چاه) آب «مدين» رسيد، گروهى از مردم را در آنجا ديد كه چهارپايان خود را سيراب مى كنند; و در كنار آنان دو زن را ديد كه مراقب گوسفندانخويشند (و به چاه نزديك نمى شوند; موسى) به آن دو گفت: «منظور شما (از اين كار) چيست؟ گفتند: «ما آنها را آب نمى دهيم تا چوپان ها همگى خارج شوند; و پدر ما پير مرد كهنسالى است».

24 ـ موسى براى (گوسفندان) آن دو آب كشيد; سپس رو به سايه آورد و عرض كرد: «پروردگارا! هر خير و نيكى بر من فرستى، به آن نيازمندم»!

25 ـ ناگهان يكى از آن دو (زن) به سراغ او آمد در حالى كه با نهايت حيا گام برمى داشت، و گفت: «پدرم از تو دعوت مى كند تا مزد آب دادن (به گوسفندان) را كه براى ما انجام دادى به تو بپردازد». هنگامى كه موسى نزد او (شعيب) آمد و سرگذشت خود را شرح داد گفت: «نترس، از قوم ظالم نجات يافتى»!

1 ـ «يَتَرَقَّبُ» از ماده «ترقب» به معنى انتظار كشيدن است، و موسى در اينجا در انتظار پى آمدهاى اين حادثه بود، و نيز در انتظار اخبار آن، و اين جمله از نظر اعراب «خبر» بعد از «خبر» است، هر چند بعضى، احتمال داده اند: «حال» بعد از «حال» باشد، ولى بسيار بعيد است.

2 ـ «يَسْتَصْرِخُ» از «استصراخ» به معنى يارى طلبيدن است، ولى، در اصل به معنى فرياد كشيدن و يا از ديگرى تقاضاى فرياد زدن مى باشد و اين امر معمولاً ملازم با يارى طلبيدن است.

3 ـ جمعى از مفسران معتقدند: اين جمله از گفته هاى آن مرد اسرائيلى است، زيرا چنين گمان كرد كه موسى مى خواهد او را به قتل برساند، ولى قرائن فراوانى در آيه است كه اين معنى را نفى مى كند.

4 ـ «تِلْقاءَ» مصدر يا اسم مكان است، و در اينجا به معنى سمت و جانب آمده است.

▲يك كار نيك درهاى خيرات را به روى موسى گشود!

در اينجا در برابر «پنجمين صحنه» از اين داستان قرار مى گيريم، و آن صحنه ورود موسى(عليه السلام) به شهر «مدين» است...

اين جوان پاكباز، چندين روز در راه بود، راهى كه هرگز از آن نرفته بود، و با آن آشنائى نداشت، حتى به گفته بعضى، ناچار بود با پاى برهنه اين راه را طى كند، گفته اند: هشت روز در راه بود، آن قدر راه رفت كه پاهايش آبله كرد.

براى رفع گرسنگى، از گياهان بيابان و برگ درختان استفاده مى نمود، و در برابر اين همه مشكلات و ناراحتى ها، تنها يك دل خوشى داشت، و آن اين كه: به لطف پروردگار از چنگال ظلم فرعونى رهائى يافته است.

كم كم، دورنماى «مدين» در افق نمايان شد، و موجى از آرامش بر قلب او نشست، نزديك شهر رسيد، اجتماع گروهى نظر او را به خود جلب كرد، به زودى فهميد، اينها شبان هائى هستند كه براى آب دادن به گوسفندان، اطراف چاه آب اجتماع كرده اند.

«هنگامى كه موسى در كنار چاه آب مدين قرار گرفت گروهى از مردم را در آنجا ديد كه چارپايان خود را از آب چاه سيراب مى كنند» (وَ لَمّا وَرَدَ ماءَ مَدْيَنَ وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةً مِنَ النّاسِ يَسْقُونَ).

«و در كنار آنها دو زن را ديد كه گوسفندان خود را مراقبت مى كنند، اما به چاه نزديك نمى شوند» (وَ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَأَتَيْنِ تَذُودانِ).(1)

وضع اين دختران با عفت، كه در گوشه اى ايستاده اند و كسى به داد آنها  مى رسد، و يك مشت شبان گردن كلفت، تنها در فكر گوسفندان خويشند، و نوبت به ديگرى نمى دهند، نظر موسى را جلب كرد، نزديك آن دو آمد «گفت: كار شما چيست»؟! (قالَ ما خَطْبُكُما).(2)

چرا پيش نمى رويد و گوسفندان را سيراب نمى كنيد؟

براى موسى(عليه السلام) اين تبعيض و ظلم و ستم، اين بى عدالتى و عدم رعايت حق مظلومان، كه در پيشانى شهر «مدين» به چشم مى خورد، قابل تحمل نبود، او مدافع مظلومان بود، و به خاطر همين كار، به كاخ فرعون و نعمت هايش پشت پا زده و از وطن آواره گشته بود، او نمى توانست راه و رسم خود را ترك گويد، و در برابر بى عدالتى ها سكوت كند.

دختران در پاسخ او «گفتند: ما گوسفندان خود را سيراب نمى كنيم، تا چوپانان همگى حيوانات خود را آب دهند و خارج شوند» و ما از باقيمانده آب استفاده مى كنيم (قالَتا لانَسْقِي حَتّى يُصْدِرَ الرِّعاءُ).(3)

و براى اين كه اين سؤال براى موسى(عليه السلام) بى جواب نماند كه چرا بايد پدر اين دختران عفيف آنها را به دنبال اين كار بفرستد؟ افزودند: «پدر ما پيرمرد كهنسالى است» پيرمردى شكسته و سالخورده، (وَ أَبُونا شَيْخٌ كَبِيرٌ).

نه خود او قادر است گوسفندان را آب دهد، و نه برادرى داريم كه اين مشكل را متحمل گردد، و براى اين كه سربار مردم نباشيم چاره اى جز اين نيست كه اين كار را ما انجام دهيم.

* * *

موسى(عليه السلام) از شنيدن اين سخن، سخت ناراحت شد، چه بى انصاف مردمى  هستند كه تمام در فكر خويشند، و كمترين حمايتى از ضعيف نمى كنند؟!

جلو آمد، دلو سنگين را گرفت و در چاه افكند، دلوى كه مى گويند: چندين نفر مى بايست آن را از چاه بيرون بكشند، با قدرت بازوان نيرومندش، يك تنه آن را از چاه بيرون آورد، و «گوسفندان آن دو را سيراب كرد» (فَسَقى لَهُما).

مى گويند: هنگامى كه نزديك آمد و جمعيت را كنار زد، به آنها گفت: «شما چه مردمى هستيد كه به غير خودتان نمى انديشيد»؟ جمعيت كنار رفتند و دلو را به او دادند و گفتند: «بسم اللّه»! اگر مى توانى آب بكش، چرا كه مى دانستند دلو به قدرى سنگين است كه تنها با نيروى ده نفر از چاه بيرون مى آيد، آنها موسى(عليه السلام) را تنها گذاردند، ولى موسى(عليه السلام) با اين كه خسته و گرسنه و ناراحت بود، نيروى ايمان به ياريش آمد، و بر قدرت جسميش افزود و با كشيدن يك دلو از چاه، همه گوسفندان آن دو را سيراب كرد.

«سپس به سايه، روى آورد، و به درگاه خدا عرض كرد: خدايا هر خير و نيكى بر من فرستى من به آن نيازمندم» (ثُمَّ تَوَلّى إِلَى الظِّلِّ فَقالَ رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْر فَقِيرٌ).

آرى، او خسته و گرسنه بود، او در آن شهر، غريب و تنها بود، و پناهگاهى نداشت، اما در عين حال، بى تابى نمى كند، آن قدر مؤدب است كه حتى به هنگام دعا كردن، صريحاً نمى گويد: خدايا چنين و چنان كن، بلكه مى گويد: «هر خيرى كه بر من فرستى، به آن نيازمندم» يعنى، تنها احتياج و نياز خود را بازگو مى كند و بقيه را به لطف پروردگار وامى گذارد.

* * *

اما كار خير را بنگر كه چه قدرت نمائى مى كند؟ چه بركات عجيبى دارد؟ يك قدم براى خدا برداشتن و يك دلو آب از چاه براى حمايت ضعيف  ناشناخته اى كشيدن، فصل تازه اى در زندگانى موسى(عليه السلام) مى گشايد، و يك دنيا بركات مادى و معنوى براى او به ارمغان مى آورد و گمشده اى را كه مى بايست ساليان دراز به دنبال آن بگردد، در اختيارش مى گذارد.

و آغاز اين برنامه زمانى بود كه ملاحظه كرد «يكى از آن دو دختر كه با نهايت حيا گام برمى داشت، و پيدا بود از سخن گفتن با يك جوان بيگانه شرم دارد به سراغ او آمد، و تنها اين جمله را گفت: پدرم از تو دعوت مى كند، تا پاداش و مزد آبى را كه از چاه براى گوسفندان ما كشيدى به تو بدهد»! (فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِي عَلَى اسْتِحْياء قالَتْ إِنَّ أَبِي يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ ما سَقَيْتَ لَنا).

برق اميدى در دل او جستن كرد، گويا احساس كرد واقعه مهمى در شرف تكوين است، و با مرد بزرگى روبرو خواهد شد، مرد حق شناسى كه حتى حاضر نيست زحمت انسانى، حتى به اندازه كشيدن يك دلو آب، بدون پاداش بماند، او بايد يك انسان نمونه، يك مرد آسمانى و الهى باشد، اى خداى من! چه فرصت گران بهائى!

آرى، آن پيرمرد كسى جز «شعيب»(عليه السلام) پيامبرِ خدا نبود، كه ساليان دراز، مردم را در اين شهر به خدا دعوت كرده و نمونه اى از حق شناسى و حق پرستى بود، امروز كه مى بيند دخترانش زودتر از هر روز به خانه بازگشتند، جويا مى شود، و هنگامى كه از جريان كار آگاه مى گردد، تصميم مى گيرد: دين خود را به اين جوان ناشناس، هر كه باشد، ادا كند.

موسى حركت كرد و به سوى خانه «شعيب»(عليه السلام) آمد، طبق بعضى از روايات، دختر براى راهنمائى، از پيش رو حركت مى كرد و موسى(عليه السلام) از پشت سرش، باد بر لباس دختر مىوزيد و ممكن بود لباس را از اندام او كنار زند، حيا و عفت موسى(عليه السلام) اجازه نمى داد چنين شود، به دختر گفت: «من از جلو مى روم بر سر دو  راهى ها و چند راهى ها مرا راهنمائى كن»(4).

موسى(عليه السلام) وارد خانه «شعيب»(عليه السلام) شد، خانه اى كه نور نبوت از آن ساطع و روحانيت از همه جاى آن نمايان، پيرمردى با وقار با موهاى سفيد در گوشه اى نشسته، به موسى(عليه السلام) خوش آمد گفت.

از كجا مى آئى؟ چه كاره اى؟ در اين شهر چه مى كنى؟ هدف و مقصودت چيست؟ چرا تنها هستى؟.

و از اين گونه سؤالات...

موسى(عليه السلام)، ماجراى خود را براى «شعيب»(عليه السلام) بازگو كرد.

قرآن مى گويد: «هنگامى كه موسى نزد او آمد و سرگذشت خود را براى وى شرح داد، گفت: نترس! از جمعيت ظالمان رهائى يافتى»! (فَلَمّا جاءَهُ وَ قَصَّ عَلَيْهِ الْقَصَصَ قالَ لاتَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِينَ).

سرزمين ما، از قلمرو آنها بيرون است، و آنها دسترسى به اينجا ندارند، كمترين وحشتى به دل راه مده، تو در يك منطقه امن و امان قرار دارى، از غربت و تنهائى رنج نبر، همه چيز به لطف خدا حل مى شود.

موسى(عليه السلام) به زودى متوجه شد، استاد بزرگى پيدا كرده، كه چشمه هاى زلال علم و معرفت و تقوا و روحانيت، از وجودش مى جوشد، و مى تواند او را به خوبى سيراب كند.

«شعيب»(عليه السلام) نيز احساس كرد، شاگرد لايق و مستعدى يافته، كه مى تواند علوم و دانش ها و تجربيات يك عمر خود را به او منتقل سازد، آرى به همان اندازه كه شاگرد از پيدا كردن يك استاد بزرگ لذت مى برد، استاد هم از يافتن يك شاگرد لايق، خوشحال مى گردد.

* * *

1 ـ «تَذُودان» از ماده «ذود» (بر وزن زرد) به معنى منع كردن و جلوگيرى نمودن است، آنها مراقب بودند كه گوسفندانشان متفرق يا آميخته با گوسفندان ديگر نشود.

2 ـ «خَطْب» به معنى كار و مقصود و منظور است.

3 ـ «يُصْدِرَ» از ماده «صدر» به معنى خارج شدن از آبگاه است، و «رِعاء» جمع «راعى» به معنى چوپان است.

4 ـ تفسير «ابوالفتوح رازى»، ذيل آيات مورد بحث.

▲1 ـ «مدين» كجا بود؟

«مدين»، نام شهرى بود كه «شعيب»(عليه السلام) و قبيله او در آن زندگى مى كردند، اين شهر، در شرق خليج «عقبه» (و شمال «حجاز» و جنوب «شامات») قرار داشت، و مردم آن از فرزندان «اسماعيل» بودند، و با «مصر» و «لبنان» و «فلسطين» تجارت داشتند، امروز شهر «مدين» به نام «معان» ناميده مى شود.

بعضى، هم «مدين» را بر مردمى اطلاق كرده اند كه ميان خليج «عقبه» تا كوه «سيناء» مى زيسته اند، در «تورات» هم به نام «مديان» آمده است.(1)

بعضى، نيز اطلاق نام «مدين» را بر اين شهر به خاطر آن مى دانند كه يكى از فرزندان «ابراهيم» به نام «مدين» در اين شهر مى زيسته است.(2)

اگر درست به نقشه جغرافيا نگاه كنيم، مى بينيم اين شهر فاصله زيادى با «مصر» نداشته، و موسى(عليه السلام) توانسته است در چندين روز به آن برسد.

امروز، در نقشه هاى جغرافيائى «اردن»، نيز نام «معان» به عنوان يكى از شهرهاى جنوب غربى، به چشم مى خورد كه با اوصافى كه در بالا گفتيم تطبيق مى كند.

* * *

1 ـ «اعلام قرآن»، صفحه 573.

2 ـ «روح المعانى»، جلد 20، صفحه 51.

▲2 ـ درس هاى آموزنده بسيار

در اين بخش از سرگذشت موسى(عليه السلام) درس هاى آموزنده فراوانى است:

الف ـ پيامبران الهى هميشه حامى ضعفاء و مظلومان بوده اند، موسى چه در زمانى كه در «مصر» بود و چه وقتى كه به «مدين» آمده، هر جا صحنه ظلم و  ستمى را مى ديد، ناراحت مى شد، و به يارى مظلوم مى شتافت، و اصولاً يكى از اهداف بعثت انبياء همين حمايت از مظلومان است.

ب ـ انجام يك كار كوچك براى خدا، چه پر بركت است! موسى(عليه السلام) يك دلو آب از چاه كشيد، و انگيزه اى جز جلب رضاى خالق نداشت، اما چقدر اين كار كوچك پربركت بود; زيرا همان سبب شد كه به خانه «شعيب»(عليه السلام) پيامبرِ بزرگ خدا راه پيدا كند، از غربت رهائى يابد، پناهگاهى مطمئن پيدا نمايد، غذا و لباس و همسرى پاكدامن نصيب او شود، و از همه مهم تر، اين كه مكتب انسان ساز «شعيب»(عليه السلام) آن پير روشن ضمير را، در مدت ده سال ببيند و آماده رهبرى خلق شود.

ج ـ مردان خدا، هيچ خدمتى ـ مخصوصاً خدمت زحمتكشان ـ را بى اجر و مزد نمى گذارند، و به همين دليل «شعيب»(عليه السلام) پيامبر تا خدمت اين جوان ناشناس را شنيد، آرام نگرفت، فوراً به سراغ او فرستاد تا مزدش را بدهد.

د ـ اين نكته، نيز در زندگى موسى(عليه السلام) قابل توجه است كه: هميشه به ياد خدا و متوجه درگاه او بود، و حل هر مشكلى را از او مى خواست.

هنگامى كه مرد قبطى را كشت، و «ترك اولائى» از او سر زد، فوراً از خدا تقاضاى عفو و مغفرت نموده، و عرض كرد: «پروردگارا! من بر خود ستم كردم، مرا ببخش» (قالَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي).

و به هنگامى كه از مصر بيرون آمد، عرض كرد: «خداوندا! مرا از قوم ستمكار نجات ده» (قالَ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِينَ).

و به هنگامى كه متوجه سرزمين «مدين» شد، گفت: «اميدوارم پروردگارم مرا به راه راست هدايت كند» (قالَ عَسى رَبِّي أَنْ يَهْدِيَنِي سَواءَ السَّبِيلِ).

و هنگامى كه گوسفندان «شعيب»(عليه السلام) را سيراب كرد، و در سايه آرميد عرض  كرد: «پروردگارا! هر خيرى بر من نازل كنى من نيازمندم» (قالَ رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْر فَقِيرٌ).

مخصوصاً اين دعاى اخير كه در بحرانى ترين لحظات زندگى او بود، به قدرى مؤدبانه و توأم با آرامش و خونسردى بود، كه حتى نگفت: خدايا نيازهاى مرا بر طرف گردان، بلكه تنها عرض كرد: «من محتاج خير و احسان توأم».

هـ ـ تصور نشود كه موسى(عليه السلام)، فقط در سختى ها در فكر پروردگار بود، كه در قصر فرعون در آن ناز و نعمت نيز، خدا را فراموش نكرد، لذا در روايات مى خوانيم، روزى در مقابل فرعون عطسه زد، و بلافاصله «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِيْنَ» گفت، فرعون از شنيدن اين سخن، ناراحت شد، و به او سيلى زد، و موسى(عليه السلام) نيز متقابلاً ريش بلند او را گرفت و كشيد، فرعون، سخت عصبانى شد و تصميم بر كشتن او گرفت، ولى همسرش به عنوان اين كه او كودكى است خردسال، و متوجه كارهاى خود نيست، او را از مرگ نجات داد!.(1)

* * *

26قالَتْ إِحْداهُما يا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الأَمِينُ

27قالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنْكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هاتَيْنِ عَلى أَنْ تَأْجُرَنِي ثَمانِيَ حِجَج فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِكَ وَ ما أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللّه مِنَ الصّالِحِينَ

28قالَ ذلِكَ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ أَيَّمَا الأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلا عُدْوانَ عَلَيَّ وَ اللّه عَلى ما نَقُولُ وَكِيلٌ

ترجمه:

26 ـ يكى از آن دو (دختر) گفت: پدرم! او را استخدام كن، زيرا بهترين كسى را كه مى توانى استخدام كنى آن كس است كه قوى و امين باشد (و او همين مرد است)!

27 ـ (شعيب) گفت: «من مى خواهم يكى از اين دو دخترم را به همسرى تو در آورم به اين شرط كه هشت سال براى من كار كنى; و اگر آن را تا ده سال افزايش دهى، محبتى از ناحيه توست; من نمى خواهم كار سنگينى بر دوش تو بگذارم; و ان شاء اللّه مرا از صالحان خواهى يافت»!

28 ـ (موسى) گفت: «(مانعى ندارد،) اين قراردادى ميان من و تو باشد; البته هر كدام از اين دو مدت را انجام دهم ستمى بر من نخواهد بود (و من در انتخاب آن آزادم)! و خدا بر آنچه ما مى گوئيم گواه است»!

1 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 117.

▲موسى در خانه «شعيب»

اين، «ششمين صحنه» از زندگى موسى(عليه السلام)، در اين ماجراى بزرگ است.

موسى(عليه السلام) به خانه «شعيب»(عليه السلام) آمد، خانه اى ساده و روستائى، خانه اى پاك و مملو از معنويت، بعد از آنكه سرگذشت خود را براى «شعيب»(عليه السلام) بازگو كرد، يكى از دخترانش زبان به سخن گشود و با اين عبارت كوتاه و پر معنى، به پدر پيشنهاد استخدام موسى(عليه السلام) براى نگهدارى گوسفندان كرد، «گفت: اى پدر! اين جوان را استخدام كن، چرا كه بهترين كسى كه مى توانى استخدام كنى، آن فرد است كه قوى و امين باشد» او هم امتحان نيرومندى خود را داده هم پاكى و درستكارى را (قالَتْ إِحْداهُما يا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ).

دخترى كه در دامان يك پيامبر بزرگ پرورش يافته، بايد اين چنين مؤدبانه و حساب شده سخن بگويد، و در عبارتى كوتاه و با كمترين الفاظ، حق سخن را ادا كند.

اين دختر، از كجا مى دانست كه اين جوان هم نيرومند است و هم درستكار؟ با اين كه نخستين بار كه او را ديده بر سر چاه بوده و سوابق زندگيش براى او روشن نيست.

پاسخ اين سؤال، معلوم است: قوت او را به هنگام كنار زدن چوپان ها از سر چاه براى گرفتن حق اين مظلومان، و كشيدن دلو سنگين يك تنه از چاه فهميده بود، و امانت و درستكاريش آن زمان روشن شد كه در مسير خانه «شعيب»(عليه السلام)راضى نشد دختر جوانى پيش روى او راه برود، چرا كه باد ممكن بود لباس او را  جابه جا كند(1).

به علاوه، از خلال سرگذشت صادقانه اى كه براى «شعيب»(عليه السلام) نقل كرد نيز، قدرت او در مبارزه با «قبطيان» روشن مى شد، و هم امانت و درستى او كه هرگز با جباران سازش نكرد، و روى خوش نشان نداد.

* * *

در اينجا، «شعيب»(عليه السلام) از پيشنهاد دخترش استقبال كرد، رو به موسى(عليه السلام)نموده چنين «گفت: من مى خواهم يكى از اين دو دخترم را به همسرى تو در آورم به اين شرط كه هشت سال براى من كار كنى»! (قالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنْكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هاتَيْنِ عَلى أَنْ تَأْجُرَنِي ثَمانِيَ حِجَج).(2)

سپس افزود: «و اگر هشت سال را به ده سال تكميل كنى محبتى كرده اى، اما بر تو واجب نيست»! (فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِكَ).

و به هر حال «من نمى خواهم كار را بر تو مشكل بگيرم، و انشاء اللّه به زودى خواهى ديد كه من از صالحانم» (وَ ما أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللّه مِنَ الصّالِحِينَ).

من به عهد و پيمانم وفادارم و هرگز سخت گيرى نخواهم كرد و با خير و نيكى با تو رفتار خواهم نمود.

در اطراف اين پيشنهاد، ازدواج و مهريه و ساير خصوصيات آن، سؤالات بسيارى مطرح است كه در بحث نكاح ان شاء اللّه خواهد آمد.

* * *

موسى(عليه السلام)، به عنوان موافقت و قبول اين عقد «گفت: اين قراردادى ميان من و تو باشد» (قالَ ذلِكَ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ).

البته، «هر كدام از اين دو مدت (هشت سال يا ده سال) را انجام دهم، ظلمى بر من نخواهد بود و در انتخاب آن آزادم» (أَيَّمَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلا عُدْوانَ عَلَيَّ).

و براى محكم كارى و استمداد از نام پروردگار، افزود: «و خدا بر آنچه ما مى گوئيم شاهد و گواه است» (وَ اللّه عَلى ما نَقُولُ وَكِيلٌ).

و به همين سادگى موسى(عليه السلام) داماد «شعيب»(عليه السلام) شد!

* * *

1 ـ همين مضمون در روايتى كه در تفسير «على بن ابراهيم»، جلد 2، صفحه 138 نقل شده، آمده است كه وقتى «شعيب» از دخترش سؤال كرد: قوت اين جوان معلوم است كه دلو بزرگ را از چاه كشيده، امانتش از كجا؟ گفت: براى اين كه حاضر نبود پشت سر زنان نگاه كند (تفسير نور الثقلين، جلد 4، صفحه 123).

2 ـ «حِجَج» جمع «حجة» است و «حجة» به معنى يك سال است نظر به اين كه معمول عرب اين بود كه در هر سال، يك حج به جا مى آوردند و از زمان ابراهيم به يادگار مانده بود.

▲1 ـ دو شرط اساسى براى مديريت صحيح

در جمله كوتاهى كه در آيات فوق از زبان دختر «شعيب»(عليه السلام) در مورد استخدام موسى(عليه السلام) آمده بود، مهم ترين و اصولى ترين شرايط مديريت، به صورت كلى و فشرده خلاصه شده بود: «قدرت و امانت».

بديهى است، منظور از «قدرت»، تنها قدرت جسمانى نيست، بلكه مراد، قدرت و قوت بر انجام مسئوليت است.

يك پزشك قوى و امين، پزشكى است كه از كار خود، آگاهى كافى و بر آن تسلط كامل داشته باشد.

يك مدير قوى، كسى است كه حوزه مأموريت خود را به خوبى بشناسد، از «انگيزه ها» با خبر باشد، در «برنامه ريزى» مسلط، و از «ابتكار»، سهم كافى، و در «تنظيم كارها»، مهارت لازم داشته باشد، «هدف ها را روشن كند» و نيروها را براى رسيدن به هدف «بسيج» نمايد.

 در عين حال، دلسوز و خيرخواه و امين و درستكار باشد.

آنها كه در سپردن مسئوليت ها و كارها، تنها به امانت و پاكى قناعت مى كنند، به همان اندازه در اشتباهند كه براى پذيرش مسئوليت داشتن، تخصص را كافى بدانند.

«متخصصان خائن و آگاهان نادرست» همان ضربه را مى زنند كه «درستكاران نا آگاه و بى اطلاع»!

اگر بخواهيم كشورى را تخريب كنيم، بايد كارها را به دست يكى از اين دو گروه بسپاريم: «مديران خائن»، و «پاكان غير مدير» و نتيجه هر دو يكى است!

منطق اسلام، اين است كه، هر كار بايد به دست افرادى نيرومند و توانا و امين باشد، تا نظام جامعه به سامان رسد، و اگر در علل زوال حكومت ها در طول تاريخ بينديشيم، مى بينيم، عامل اصلى، سپردن كار به دست يكى از دو گروه فوق بوده است.

جالب اين كه، در برنامه هاى اسلامى، در همه جا «علم» و «تقوا» در كنار هم قرار دارد، مرجع تقليد، بايد «مجتهد» و «عادل» باشد، قاضى و رهبر بايد «مجتهد» و «عادل» باشد (البته در كنار اين دو شرط، شرائط ديگرى نيز هست، اما اساس و پايه، اين دو است «علم و آگاهى»، توأم با «عدالت و تقوى»).

* * *

▲2 ـ پاسخ به چند سؤال در مورد ازدواج دختر «شعيب» با موسى

گفتيم آيات فوق، سؤالات فراوانى را برانگيخته است كه بايد جواب همه را به طور فشرده بياوريم:

الف: آيا از نظر فقهى، صحيح است دخترى كه مى خواهد به ازدواج كسى در آيد، دقيقاً معلوم نباشد بلكه به هنگام اجراى صيغه عقد گفته شود: يكى از اين  دو دختر را به ازدواج تو درمى آورم.

«پاسخ»: معلوم نيست كه عبارت فوق به هنگام اجراى صيغه گفته شده باشد، بلكه، ظاهر اين است كه گفتگوى مقدماتى و به اصطلاح «مقاوله» است تا بعد از موافقت موسى، طرفين يكديگر را انتخاب كنند و صيغه عقد جارى شود.

ب: آيا مى توان «مهر» را به صورت مجهول و مردد، ميان كم و زياد قرار داد؟

«پاسخ»: از لحن آيه، به خوبى برمى آيد كه مهريه واقعى، هشت سال خدمت كردن بوده است، و دو سال ديگر مطلبى بوده است، موكول به اراده و ميل موسى.

ج: اصولاً، آيا مى توان «كار و خدمات» را مهريه قرار داد؟ و چگونه مى توان با چنين همسرى هم بستر گرديد، در حالى كه هنوز زمان پرداخت تمام مهريه او فرا نرسيده است و حتى قدرت بر پرداخت همه آن يك جا ندارد؟

«پاسخ»: هيچ دليلى بر عدم جواز چنين مهرى وجود ندارد، بلكه اطلاقات «ادله مهر» در شريعت ما نيز، هر چيزى را كه ارزش داشته باشد شامل مى شود، اين هم لزومى ندارد كه تمام مهر را يك جا بپردازند، همين اندازه كه تمام آن در ذمّه شوهر قرار گيرد و زن مالك آن شود كافى است، اصل «سلامت» و «استصحاب» نيز حكم مى كند كه: اين شوهر، زنده مى ماند و توانائى بر اداء اين خدمت را دارد.

د: اصولاً چگونه ممكن است خدمت كردن به پدر، مهر دختر قرار داده شود؟ مگر دختر كالائى است كه او را به آن خدمت بفروشند؟.(1)

«پاسخ»: بدون شك، «شعيب» از سوى دخترش در اين مسأله احراز رضايت نموده، و وكالت داشت كه چنين عقدى را اجرا كند، و به تعبير ديگر،  مالك اصلى در ذمه موسى، همان دختر «شعيب» بود، اما از آنجا كه زندگى همه آنها به صورت مشترك و در نهايت صفا و پاكى مى گذشت، و جدائى در ميان آنها وجود نداشت، (همان گونه كه هم اكنون در بسيارى از خانواده هاى قديمى يا روستائى ديده مى شود، كه زندگى يك خانواده كاملاً به هم آميخته است) اين مسأله مطرح نبود، كه اداى اين دين چگونه بايد باشد، خلاصه اين كه: مالك مهر تنها دختر است، نه پدر، و خدمات موسى نيز در همين طريق بود.

هـ : مهريه دختر «شعيب»، مهريه نسبتاً سنگينى بوده; زيرا اگر به حساب امروز، كار يك كارگر معمولى را در يك ماه و يك سال محاسبه كنيم و سپس آن را در عدد 8 ضرب نمائيم، مبلغ قابل ملاحظه اى مى شود.

«پاسخ»: اولاً، اين ازدواج يك ازدواج ساده نبود، بلكه مقدمه اى بود براى ماندن موسى در مكتب «شعيب»، مقدمه اى بود، براى اين كه موسى يك دانشگاه بزرگ را در اين مدت طولانى طى كند، و خدا مى داند كه در اين مدت موسى چه ها از «پير مدين» فرا گرفت.

از اين گذشته، اگر موسى اين مدت را براى «شعيب» كار مى كرد، در عوض «شعيب» نيز تمام زندگى او و همسرش را از همين طريق تأمين مى نمود، بنابراين اگر هزينه موسى و همسرش را از مزد اين كار كم كنيم، مبلغ زيادى باقى نخواهد ماند و تصديق خواهيم كرد مهر ساده و سبكى بوده است!.

* * *

3 ـ ضمناً، از اين داستان استفاده مى شود، آنچه امروز در ميان ما رائج شده كه پيشنهاد پدر و كسان دختر را در مورد ازدواج با پسر عيب مى دانند، درست نيست: هيچ مانعى ندارد كسان دختر، شخصى را كه لايق همسرى فرزندشان مى دانند، پيدا كنند، و به او پيشنهاد دهند، ـ همان گونه كه «شعيب» چنين كرد، و  در حالات بعضى از بزرگان اسلام نظير آن ديده شده است ـ .

* * *

4ـ نام دختران «شعيب» را «صفوره» (يا صفورا) و «ليا» نوشته اند كه اوّلى با موسى ازدواج كرد.(2)

* * *

29فَلَمّا قَضى مُوسَى الأَجَلَ وَ سارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جانِبِ الطُّورِ ناراً قالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ ناراً لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْها بِخَبَر أَوْ جَذْوَة مِنَ النّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ

30فَلَمّا أَتاها نُودِيَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ يا مُوسى إِنِّي أَنَا اللّه رَبُّ الْعالَمِينَ

31وَ أَنْ أَلْقِ عَصاكَ فَلَمّا رَآها تَهْتَزُّ كَأَنَّها جَانٌّ وَلّى مُدْبِراً وَ لَمْ يُعَقِّبْ يا مُوسى أَقْبِلْ وَ لاتَخَفْ إِنَّكَ مِنَ الآمِنِينَ

32اسْلُكْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضاءَ مِنْ غَيْرِ سُوء وَ اضْمُمْ إِلَيْكَ جَناحَكَ مِنَ الرَّهْبِ فَذانِكَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّكَ إِلى فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ إِنَّهُمْ كانُوا قَوْماً فاسِقِينَ

33قالَ رَبِّ إِنِّي قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ يَقْتُلُونِ

34وَ أَخِي هارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّي لِساناً فَأَرْسِلْهُ مَعِي رِدْءاً يُصَدِّقُنِي إِنِّي أَخافُ أَنْ يُكَذِّبُونِ

35قالَ سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ وَ نَجْعَلُ لَكُما سُلْطاناً فَلايَصِلُونَ إِلَيْكُما بِآياتِنا أَنْتُما وَ مَنِ اتَّبَعَكُمَا الْغالِبُونَ

ترجمه:

29 ـ هنگامى كه موسى مدت خود را به پايان رسانيد و همراه خانواده اش (از مدين به سوى مصر) حركت كرد، از جانب طور آتشى ديد! به خانواده اش گفت: «درنگ كنيد كه من آتشى ديدم! (مى روم) شايد خبرى از آن براى شما بياورم، يا شعله اى از آتش، تا با آن گرم شويد»!

30 ـ هنگامى كه به سراغ آتش آمد، از كرانه راست درّه، در آن سرزمين پر بركت، از ميان يك درخت ندا داده شد كه: «اى موسى! منم خداوند، پروردگار جهانيان!

31 ـ و (فرمود:) عصايت را بيفكن»! هنگامى كه ديد او همچون مارى با سرعت حركت مى كند، ترسيد و به عقب برگشت، و حتى پشت سر خود را نگاه نكرد! (ندا آمد:) «اى موسى! برگرد و نترس، تو در امان هستى!

32 ـ دستت را در گريبان خود فرو بر، هنگامى كه خارج مى شود سفيد و درخشنده است بدون عيب و نقص; و دستهايت را بر سينه ات بگذار، تا ترس و وحشت از تو دور شود! اين دو =] معجزه عصا و يد بيضا[ برهان روشن از پروردگارت به سوى فرعون و اطرافيان اوست، كه آنان قوم فاسقى هستند»!

33ـ عرض كرد: «پروردگارا! من از يك تن از آنان را كشته ام; مى ترسم مرا به قتل برسانند.

34 ـ و برادرم هارون زبانش از من فصيح تر است; او را همراه من بفرست تا ياور من باشد و مرا تصديق كند; مى ترسم مرا تكذيب كنند»!

35 ـ فرمود: «به زودى بازوان تو را به وسيله برادرت محكم (و نيرومند) مى كنيم، و براى شما سلطه و برترى قرار مى دهيم; و به بركت آيات ما، بر شما دست نمى يابند; شما و پيروانتان پيروزيد»!

1 ـ مرحوم «محقق حلى» در «شرايع» مى گويد: «يَصِحُّ الْعَقْدُ عَلى مَنْفَعَةِ الْحُرِّ كَتَعْلِيْمِ الصَّنْعَةِ وَ السُّورَةِ مِنَ الْقُرآنِ وَ كُلِّ عَمَل مُحَلَّل وَ عَلى اِجازَةِ الزُّوجَ نَفْسِهِ مُدَّةً مُعَيَّنَةً» ـ و مرحوم فقيه بزرگوار «صاحب جواهر» بعد از ذكر اين عبارت مى گويد: «وِفاقاً لِلْمَشْهُور» («جواهر الكلام»، جلد 31، صفحه 4).

2 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 249.

▲نخستين جرقه وحى!

در اينجا، به «هفتمين صحنه» از اين داستان مى رسيم:

هيچ كس، دقيقاً نمى داند در اين ده سال بر موسى چه گذشت،(1) اما بدون شك اين ده سال از بهترين سال هاى عمر موسى بود، سال هائى گوارا، شيرين و آرام بخش، سال هاى سازندگى و آمادگى براى يك مأموريت بزرگ.

در حقيقت، ضرورت داشت كه موسى(عليه السلام) يك دوران ده ساله را در غربت، و در كنار يك پيامبر بزرگ، بگذارند و شبانى كند، تا اگر خوى كاخ نشينى بر فكر و جان او اثر گذاشته است، به كلى شستشو شود، موسى بايد در كنار كوخ نشينان باشد، از دردهاى آنها آگاه گردد و براى مبارزه با كاخ نشينان آماده شود.

از سوى ديگر، موسى بايد زمان طولانى براى تفكر در اسرار آفرينش، و خودسازى، در اختيار داشته باشد، كجا بهتر از بيابان «مدين»؟ و كجا بهتر از خانه «شعيب»؟

مأموريت يك «پيامبر اولوا العزم» ساده نيست كه به آسانى بتوان عهده دار آن شد، بلكه مى توان گفت: مأموريت موسى بعد از پيامبر اسلام در ميان پيامبران، از يك نظر، از همه سنگين تر بود، مبارزه با بزرگ ترين جباران روى زمين و به اسارت قوم بزرگى پايان بخشيدن، و آثار فرهنگ اسارت را از روح آنها شستشو دادن، كار آسانى نيست.

در «تورات»، و همچنين در روايات اسلامى آمده: «شعيب» براى قدردانى از زحمات موسى، قرار گذاشته بود، گوسفندانى كه با علائم مخصوصى متولد  مى شوندرا، به او ببخشد، اتفاقاً در آخرين سال، كه موسى عزم داشت با «شعيب» خدا حافظى كند و به سوى مصر بازگردد، تمام يا غالب نوزادان گوسفند با همان ويژگى متولد شدند.(2) و «شعيب» نيز با كمال ميل آنها را به موسى داد.

بديهى است موسى به اين قانع نيست كه تا پايان عمر شبانى كندـ هر چند محضر شعيب براى او بسيار مغتنم بودـ او بايد به يارى قوم خود بشتابد، كه در زنجير اسارت، گرفتارند، و در جهل و نادانى و بى خبرى غوطهورند.

او بايد، به بى عدالتى ها در «مصر» پايان بخشد، بتها را بشكند، طاغوتيان را ذليل، و مظلومان را به يارى خدا عزيز كند، و يك احساس درونى، موسى را به اين سفر تشويق مى كرد.

سرانجام، اثاث و متاع و گوسفندان خود را جمع آورى كرد، و بار سفر را بست.

ضمناً، از تعبير به «اهل» كه در آيات متعددى از قرآن آمده، استفاده مى شود كه موسى غير از همسرش، در آنجا فرزند يا فرزندانى همراه داشت، روايات اسلامى نيز اين معنى را تأييد مى كند، و در «تورات» در «سفر خروج» به آن تصريح شده است، به علاوه همسرش، در آن موقع باردار بود.

او به هنگام بازگشت، راه را گم كرد و شايد به اين دليل بود كه براى گرفتار نشدن در چنگال متجاوزان «شام»، از بيراهه مى رفت.

به هر حال، قرآن در نخستين آيه مورد بحث مى گويد: «هنگامى كه موسى مدت خود را به پايان رسانيد، و همراه خانواده اش حركت كرد، از جانب «طور» آتشى ديد»! (فَلَمّا قَضى مُوسَى الْأَجَلَ وَ سارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جانِبِ الطُّورِ ناراً).

«به خانواده اش گفت: همينجا درنگ كنيد، من آتشى ديدم، مى روم شايد خبرى براى شما بياورم، يا شعله اى از آتش، تا با آن گرم شويد» (قالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ ناراً لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْها بِخَبَر أَوْ جَذْوَة مِنَ النّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ).

«آنَسْتُ» از «ايناس»، به معنى مشاهده كردن، و ديدن توأم با يك نوع آرامش و انس است، «جَذْوَة» به معنى قطعه اى از آتش است، و بعضى گفته اند به قطعه بزرگى از هيزم گفته مى شود.

از جمله «آتِيكُمْ مِنْها بِخَبَر» (خبرى بياورم) استفاده مى شود، كه او راه را گم كرده بود، و از جمله «لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ» بدست مى آيد كه شبى بود، سرد و ناراحت كننده.

در آيه، سخنى از وضع همسر موسى به ميان نيامده، ولى مشهور در تفاسير و روايات اين است كه: او باردار بود و در آن لحظه درد زائيدن به او دست داد، و موسى از اين نظر نيز نگران بود.

* * *

«هنگامى كه به سراغ آتش آمد (ديد آتشى است نه همچون آتش هاى ديگر، خالى از حرارت و سوزندگى، يكپارچه نور و صفا، در همين حال كه موسى سخت در تعجب فرو رفته بود) ناگهان از ساحل راست وادى، در آن سرزمين بلند و پر بركت، از ميان يك درخت، ندا داده شد كه اى موسى منم خداوند، پروردگار عالميان»! (فَلَمّا أَتاها نُودِيَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ يا مُوسى إِنِّي أَنَا اللّه رَبُّ الْعالَمِينَ).

«شاطِىء» به معنى ساحل و «وادِى» به معنى «درّه» يا «محل عبور سيلاب» و «أَيْمَن» به معنى راست و صفت است براى «شاطى» و «بُقْعَه» به معنى قطعه زمينى است كه نسبت به اطرافش مشخص است.

بدون شك، خداوند قدرت دارد امواج صوتى را در هر چيز بخواهد  بيافريند، در اينجا در ميان درخت ايجاد كرد، چرا كه مى خواهد با موسى سخن بگويد، و موسى جسم است و داراى گوش، و نيازمند به امواج صوتى، البته، بسيارى اوقات پيامبران از طريق الهام درونى وحى را مى گرفتند، و گاه در خواب، ولى گاهى نيز از طريق شنيدن امواج صوتى بوده است، و به هر حال به هيچ وجه جاى اين توهم نيست كه براى خدا جسمى قائل شويم.

در بعضى از روايات آمده، موسى هنگامى كه نزديك آتش رسيد دقت كرد، ديد از درون شاخه سبزى، آتش مى درخشد، و لحظه به لحظه پرفروغ تر و زيباتر مى شود با شاخه كوچكى كه در دست داشت خم شد تا كمى از آن بر گيرد، آتش به سوى او آمد وحشت كرد، و عقب رفت! گاه او به سوى آتش مى آمد و گاه آتش به سوى او، كه ناگهان ندائى برخاست و بشارت وحى به او داد، و به اين ترتيب از قرائن غير قابل انكار، براى موسى، روشن شد، كه اين ندا نداى الهى است و نه غير آن.

* * *

اما با توجه به مأموريت بزرگ و سنگينى كه موسى بر عهده دارد، بايد معجزاتى بزرگ به تناسب آن، از سوى خدا در اختيارش قرار داده شود، كه به دو قسمت مهم آن در اين آيات اشاره شده است:

نخست اين كه: به موسى ندا داده شد: عصايت را بيفكن، و موسى عصا را افكند، هنگامى كه به آن نگاه كرد ديد، همچون مارى است كه با سرعت و شدت حركت مى كند، موسى ترسيد و به عقب برگشت و حتى پشت سر خود را نگاه نكرد»! (وَ أَنْ أَلْقِ عَصاكَ فَلَمّا رَآها تَهْتَزُّ كَأَنَّها جَانٌّ وَلّى مُدْبِراً وَ لَمْ يُعَقِّبْ).

روزى كه موسى اين عصا را براى خود انتخاب كرد، تا هنگام خستگى بر آن تكيه كند، و براى گوسفندان برگ هاى درختان را بريزد، باور نمى كرد كه در  درونش چنين قدرت بزرگى به فرمان خدا نهفته باشد، و اين عصاى ساده چوپانى، كاخ هاى بيدادگران را به لرزه درآورد، و چنين است موجودات اين جهان كه گاه در نظر ما كوچكند، اما استعدادهاى بزرگى در درون نهفته دارند، كه به فرمان خدا آشكار مى گردد.

در اين هنگام، بار ديگر موسى ندا را شنيد كه به او مى گويد: «برگرد و نترس تو در امان هستى»! (يا مُوسى أَقْبِلْ وَ لاتَخَفْ إِنَّكَ مِنَ الْآمِنِينَ).

«جانّ»، در اصل به معنى «موجود ناپيدا» است و به مارهاى كوچك «جان» گفته مى شود، چون به صورت ناپيدائى از لابلاى علف ها و شيارهاى زمين مى گذرند. البته در بعضى ديگر از آيات قرآن تعبير به «ثعبان مبين» (اژدهاى آشكار) شده است(3) و سابقاً گفته ايم اين تفاوت تعبيرها، ممكن است، بيانگر حالات مختلف آن مار باشد كه در آغاز كوچك بود، و بعد به صورت اژدهائى عظيم درمى آمد، اين احتمال نيز وجود دارد كه موسى نخستين بار كه در وادى «طور» آن را ديد، به صورت كوچك ترى بود و در مراحل بعد بزرگ تر.

به هر حال، موسى مى بايست به اين حقيقت آشنا شود، كه در محضر پروردگار، امنيت مطلق حكمفرما است، آنجا جاى ترس و خوف نيست.

* * *

معجزه نخستين، آيتى از وحشت بود، سپس به او دستور داده مى شود كه به سراغ معجزه ديگرش برود كه آيتى از نور و اميد است، و مجموع آن دو تركيبى از «انذار» و «بشارت» خواهد بود، به او فرمان داده شد: «دست خود را در گريبانت كن و بيرون آور، هنگامى كه خارج مى شود سفيد و درخشنده است، بدون عيب و نقص» (اسْلُكْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضاءَ مِنْ غَيْرِ سُوء).

 اين سفيدى و درخشندگى، بر اثر بيمارى برص و مانند آن نبود، نورى بود الهى كه كاملاً تازگى داشت.

مشاهده اين خارق عادات عجيب، در آن شب تاريك و در آن بيابان خالى، موسى را سخت تكان داد، و براى اين كه آرامش خويش را باز يابد دستور ديگرى به او داده شد، و دستور اين بود: «دستهايت را بر سينه ات بگذار تا قلبت آرامش خود را باز يابد» (وَ اضْمُمْ إِلَيْكَ جَناحَكَ مِنَ الرَّهْبِ).

بعضى نيز گفته اند: اين جمله، كنايه از لزوم قاطعيت و عزم راسخ در اداى مسئوليت رسالت و عدم ترس و وحشت از هيچ مقام و هيچ قدرت است.

بعضى نيز احتمال داده اند: موسى هنگامى كه عصا تبديل به مار شد، دست خود را گشود تا از خويشتن دفاع كند، اما خداوند به او دستور داد دستت را جمع كن و نترس، نيازى به دفاع نيست!.

تعبير «جَناح» (بال) به جاى دست، تعبير زيبائى است كه شايد هدف از آن، تشبيه حالت آرامش انسان به حالت پرنده اى باشد كه به هنگام مشاهده امر وحشتناك بال و پر مى زند، اما وقتى آرامش خود را باز يافت، بال و پر خود را جمع مى كند.

سپس، همان ندا به موسى گفت: «اين دو دليل روشن از پروردگارت به سوى فرعون و اطرافيان او است كه آنها قوم فاسقى بوده و هستند» (فَذانِكَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّكَ إِلى فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ إِنَّهُمْ كانُوا قَوْماً فاسِقِينَ).

آرى، اين گروه از طاعت پروردگار خارج شده اند، و طغيان را به حد اعلى رسانده اند، وظيفه تو است كه آنها را نصيحت كنى و اندرز گوئى، و اگر مؤثر نشد، با آنها مبارزه نمائى.

* * *

در اينجا موسى(عليه السلام)، به ياد حادثه مهم زندگيش در «مصر» افتاد، حادثه كشتن مرد قبطى، و بسيج نيروهاى فرعونى براى تلافى خون او، گرچه موسى به خاطر حمايت مظلومى با اين ظالم گلاويز شده بود، ولى اينها در منطق فرعون معنى نداشت، او هنوز هم تصميم دارد اگر موسى را پيدا كند، بدون چون و چرا به قتل برساند.

لذا در اينجا «عرض مى كند: پروردگارا! من از آنها يك نفر را كشته ام، مى ترسم به تلافى خون او مرا به قتل برسانند» و اين مأموريت ناتمام بماند (قالَ رَبِّ إِنِّي قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ يَقْتُلُونِ).

* * *

از اين گذشته، من تنها هستم و زبانم آن قدر فصيح نيست، «برادرم را نيز با من بفرست، كه زبانش از من گوياتر است، تا مرا يارى و تصديق كند، من از اين بيم دارم كه تنها بمانم و تكذيبم كنند» (و اين كار بزرگ به انجام نرسد) (وَ أَخِي هارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّي لِساناً فَأَرْسِلْهُ مَعِي رِدْءاً يُصَدِّقُنِي إِنِّي أَخافُ أَنْ يُكَذِّبُونِ).

«أَفْصَحُ» از ماده «فصح» در اصل به معنى خالص بودن چيزى است، و به سخن خالص و گويا، كه خالى از هر گونه حشو و زوائد باشد، فصيح گفته مى شود، و «رِدْء» به معنى «معين و ياور» است.

به هر حال، از آنجا كه اين مأموريت، بسيار بزرگ و سنگين بود، و موسى مى خواست هرگز با شكست مواجه نشود، اين تقاضا را از خداوند بزرگ كرد.

* * *

خداوند نيز، دعوت او را اجابت كرد، و به او اطمينان كافى داد و فرمود: «ما بازوان تو را به وسيله برادرت (هارون) محكم مى كنيم» (قالَ سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ).

 «و براى شما در تمام مراحل، سلطه و برترى قرار مى دهيم» (وَ نَجْعَلُ لَكُما سُلْطاناً).

كاملاً مطمئن باشيد، «آنها هرگز به شما دست پيدا نمى كنند، و به بركت آيات، به شما دست نمى يابند و بر شما پيروز نمى شوند» (فَلايَصِلُونَ إِلَيْكُما بِآياتِنا).

بلكه، «شما و پيروانتان غالب و پيروزيد» (أَنْتُما وَ مَنِ اتَّبَعَكُمَا الْغالِبُونَ).

چه نويد بزرگى! و چه بشارت عظيمى! نويد و بشارتى كه قلب موسى را گرم، عزم او را جزم، و اراده او را محكم و آهنين ساخت، كه اثرات روشن آن را در فرازهاى آينده از اين داستان خواهيم ديد.(4)

* * *

36فَلَمّا جاءَهُمْ مُوسى بِآياتِنا بَيِّنات قالُوا ما هذا إِلاّ سِحْرٌ مُفْتَرىً وَ ما سَمِعْنا بِهذا فِي آبائِنَا الأَوَّلِينَ

37وَ قالَ مُوسى رَبِّي أَعْلَمُ بِمَنْ جاءَ بِالْهُدى مِنْ عِنْدِهِ وَ مَنْ تَكُونُ لَهُ عاقِبَةُ الدّارِ إِنَّهُ لايُفْلِحُ الظّالِمُونَ

ترجمه:

36 ـ هنگامى كه موسى روشن ما را براى آنان آورد، گفتند: «اين چيزى جز سحر نيست كه به دروغ به خدا بسته شده; ما هرگز چنين چيزى را در نياكان خود نشنيده ايم»!

37 ـ موسى گفت: «پروردگارم از حال كسانى كه هدايت را از نزد او آورده اند، و كسانى كه عاقبت نيك سرا(ى دنيا و آخرت) از آن آنهاست آگاه تر است! مسلماً ظالمان رستگار نخواهند شد»!

1 ـ از روايات اسلامى بر مى آيد كه موسى ده سال براى «شعيب» كار كرد، اين مطلب در حديثى در كتاب «وسائل الشيعه»، جلد 15، صفحه 34، كتاب النكاح، ابواب المهور، باب 22، حديث 4، آمده است.

2ـ «اعلام قرآن»، صفحه 409.

3 ـ اعراف، آيه 107 ـ شعراء، آيه 32.

4 ـ در زمينه اين مباحث در جلد سيزدهم تفسير «نمونه»، در سوره «طه»، و در جلد ششم در تفسير سوره «اعراف» و در جلد پانزدهم، در تفسير سوره «شعراء»، بحث هاى ديگرى داشته ايم.

▲موسى در برابر فرعون

در اينجا با «هشتمين صحنه» از اين ماجراى بزرگ روبرو مى شويم.

موسى(عليه السلام) فرمان نبوت و رسالت را در آن شب تاريك، و در آن سرزمين مقدس از خداوند دريافت نمود، به «مصر» آمد و برادرش «هارون» را با خبر ساخت و پيام اين رسالت بزرگ را به او رسانيد، هر دو به سراغ فرعون رفتند، و بعد از زحمت زياد، توانستند با شخص او روبرو شوند، در حالى كه اطرافيان و خاصانش گرداگرد او را گرفته بودند، موسى(عليه السلام) دعوت الهى را به آنها ابلاغ كرد،  اكنون ببينيم عكس العمل آنها در برابر پيام حق چه بود؟

قرآن، در نخستين آيات مورد بحث مى گويد: «هنگامى كه موسى با معجزات روشن ما به سراغ آنها آمد، آنها گفتند: اين چيزى جز سحر نيست كه به دروغ به خدا بسته شده است»! (فَلَمّا جاءَهُمْ مُوسى بِآياتِنا بَيِّنات قالُوا ما هذا إِلاّ سِحْرٌ مُفْتَرىً).

«ما هرگز چنين چيزى را در نياكان خود نشنيده ايم»! (وَ ما سَمِعْنا بِهذا فِي آبائِنَا الْأَوَّلِينَ).

آنها در برابر معجزات بزرگ موسى، به همان حربه اى متوسل شدند كه همه جباران و گمراهان در طول تاريخ، در برابر معجزات انبياء به آن متوسل مى شدند، حربه سحر، چرا كه آن خارق عادت بود و اين هم خارق عادت، «لكن اين كجا و آن كجا»؟!

ساحران، افراد منحرف و دنياپرستى هستند كه اساس كارشان بر تحريف حقايق است، و با اين نشانه به خوبى مى توان آنها را شناخت، در حالى كه دعوت انبياء و محتواى آن، گواه صدق معجزات آنها است.

وانگهى، ساحران چون به نيروى بشرى متكى هستند، هميشه كارشان محدود است، اما پيامبران كه از نيروى الهى بهره مى گيرند، معجزاتشان عظيم و نامحدود.

تعبير به «آيات بَيِّنات» كه اشاره به معجزات موسى است از اين جهت به صيغه جمع آمده كه ممكن است موسى علاوه بر اين دو معجزه، معجزات ديگرى هم به آنها ارائه داده باشد، و يا هر يك از اين دو معجزه، خود تركيبى از معجزه هاى متعدد بوده: تبديل شدن عصا به مار عظيم معجزه اى است، و بازگشت آن به حال اول، معجزه اى ديگر، و همچنين درخشندگى دست موسى  در يك لحظه معجزه اى است، و بازگشتش به حال اول، معجزه اى ديگر!.

تعبير به «مُفْتَرىً» از ماده «فريه» به معنى تهمت و دروغ، از اين نظر است كه مى خواستند بگويند: موسى اين نسبت را به دروغ بر خدا بسته!

تعبير به اين كه: ما هرگز چنين چيزى را در نياكان خود نشنيده ايم، با اين كه قبل از موسى، آوازه دعوت «نوح» و «ابراهيم» و «يوسف»(عليهم السلام) در آن سرزمين پيچيده بود، يا به خاطر فاصله زياد و بُعد عهد، و يا به خاطر اين است كه مى خواستند بگويند: نياكان ما نيز در مقابل چنين دعوت هائى هرگز تسليم نشده اند.

* * *

اما موسى در پاسخ آنها با لحن تهديدآميزى چنين «گفت: پروردگار من از حال كسانى كه هدايت را از نزد او براى مردم مى آورند آگاه تر است، و همچنين از كسانى كه سرانجام سراى دنيا و آخرت از آنها است» (وَ قالَ مُوسى رَبِّي أَعْلَمُ بِمَنْ جاءَ بِالْهُدى مِنْ عِنْدِهِ وَ مَنْ تَكُونُ لَهُ عاقِبَةُ الدّارِ).

اشاره به اين كه: خدا به خوبى از حال من آگاه است، هر چند شما مرا متهم به دروغ كنيد، چگونه ممكن است خدا چنين خارق عادتى در اختيار دروغگوئى قرار دهد، كه مايه گمراهى بندگانش شود؟ اين كه خدا باطن مرا مى داند و اين امكان را به من داده، بهترين دليل بر حقانيت دعوت من است.

از اين گذشته، دروغگو تنها مدت كوتاهى مى تواند به كار خود ادامه دهد، و عاقبت، پرده از روى اعمالش برداشته مى شود، شما منتظر بمانيد تا ببينيم عاقبت كار و پيروزى از آن كيست، و شكست از آن چه كسى؟

مطمئن باشيد اگر من دروغگو باشم ظالم هستم، «و ظالم هرگز رستگار نخواهد شد» (إِنَّهُ لايُفْلِحُ الظّالِمُونَ).

 اين تعبير، شبيه تعبير ديگرى است كه در آيه 69 سوره «طه» آمده است: وَ لايُفْلِحُ السّاحِرُ حَيْثُ أَتى: «ساحر هر كجا باشد، رستگار نخواهد شد»!

اين جمله، ضمناً ممكن است اشاره اى به وضع فرعونيان لجوج و مستكبر باشد، كه شما از وضع معجزات من به حقانيت دعوتم پى برده ايد، اما ظالمانه با من مخالفت مى كنيد، ولى بدانيد پيروز نخواهيد شد و عاقبت از آن من است نه از آن شما.

تعبير به، «عاقِبَةُ الدّارِ» ممكن است اشاره به سرانجام دار دنيا، يا دار آخرت و يا هر دو باشد، البته معنى سوم جامعتر و مناسب تر به نظر مى رسد.

موسى، با اين بيان منطقى و مؤدبانه، شكست و ناكامى آنها را در اين دنيا و جهان ديگر به آنها گوشزد كرد.

* * *

38وَ قالَ فِرْعَوْنُ يا أَيُّهَا الْمَلَأُ ما عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِله غَيْرِي فَأَوْقِدْ لِي يا هامانُ عَلَى الطِّينِ فَاجْعَلْ لِي صَرْحاً لَعَلِّي أَطَّلِعُ إِلى إِلهِ مُوسى وَ إِنِّي لَأَظُنُّهُ مِنَ الْكاذِبِينَ

39وَ اسْتَكْبَرَ هُوَ وَ جُنُودُهُ فِي الأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ إِلَيْنا لايُرْجَعُونَ

40فَأَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِي الْيَمِّ فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الظّالِمِينَ

41وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النّارِ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ لايُنْصَرُونَ

42وَ أَتْبَعْناهُمْ فِي هذِهِ الدُّنْيا لَعْنَةً وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوحِينَ

ترجمه:

38 ـ فرعون گفت: «اى جمعيت اشراف! من خدائى جز خودم براى شما سراغ ندارم. (اما براى تحقيق بيشتر) اى هامان! آتشى بر گل بيفروز (و آجرهاى محكم بساز)، و براى من برج بلندى ترتيب ده تا از خداى موسى خبر گيرم; هر چند من گمان مى كنم او از دروغگويان است»!

39 ـ (سرانجام) فرعون و لشكريانش به ناحق در زمين استكبار كردند، و پنداشتند به سوى ما بازگردانده نمى شوند.

40 ـ ما نيز او و لشكريانش را گرفتيم و به دريا افكنديم; اكنون بنگر پايان كار ظالمان چگونه بود!

41 ـ و آنان =] فرعونيان[ را پيشوايانى قرار داديم كه به آتش (دوزخ) دعوت مى كنند; و روز رستاخيز يارى نخواهند شد.

42ـ و در اين دنيا نيز لعنتى به دنبال آنان قرار داديم; و روز قيامت از زشت رويانند!

▲ببين سرانجام كار ظالمان چه شد؟!

در اينجا، با «نهمين صحنه» از اين تاريخ پرماجرا و آموزنده، مواجه مى شويم، و آن صحنه سازى فرعون، به وسيله ساختن برج معروفش، براى بيرون كردن موسى از ميدان است.

مى دانيم، يكى از سنت هاى سياست بازان كهنه كار، اين است كه: هرگاه حادثه مهمى بر خلاف ميل آنها واقع شود، براى «منحرف ساختن افكار عمومى» از آن، فوراً دست به كار آفريدن صحنه تازه اى مى شوند، كه افكار توده ها را به خود جلب، و از آن حادثه نامطلوب، منحرف و منصرف كنند.

به نظر مى رسد: داستان ساختن «برج عظيم»، بعد از ماجراى مبارزه موسى با ساحران بوده، چرا كه از سوره «مؤمن» در قرآن مجيد، استفاده مى شود كه اين كار، هنگامى بود كه فرعونيان نقشه قتل موسى را مى كشيدند، و «مؤمن آل فرعون» به دفاع از او برخاسته بود. و مى دانيم، قبل از مبارزه موسى(عليه السلام) با ساحران، چنين سخنى در كار نبود، بلكه، برنامه تحقيق در باره موسى و كوبيدن او از طريق ساحران در جريان بود. و از آنجا كه قرآن مجيد، جريان مبارزه موسى را با ساحران در سوره هاى «طه» و «اعراف» و «يونس» و «شعراء»، بيان كرده است در اينجا از بيان آن صرف نظر نموده، تنها به مسأله بناى برج پرداخته كه تنها در اين سوره و سوره «مؤمن» مطرح شده است.

 به هر حال، آوازه پيروزى موسى(عليه السلام) بر ساحران، در سراسر «مصر» پيچيد، ايمان آوردن ساحران به موسى نيز، مزيد بر علت شد، موقعيت حكومت فرعونيان سخت به خطر افتاد، احتمال بيدار شدن توده هاى در بند، بسيار زياد بود، بايد افكار عمومى را به هر قيمتى كه هست از اين مسأله منحرف ساخت، و يك سلسله مشغوليات ذهنى كه در عين حال، توأم با بذل و بخشش دستگاه حكومت باشد، و مردم را بتواند اغفال و تحميق كند، فراهم ساخت.

«فرعون»، در اين زمينه به مشورت نشست، و در نتيجه، فكرش به چيزى رسيد كه در نخستين آيه مورد بحث آمده است: «فرعون گفت: اى گروه اطرافيان و درباريان! من خدائى غير از خودم براى شما سراغ ندارم»! (وَ قالَ فِرْعَوْنُ يا أَيُّهَا الْمَلَأُ ما عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِله غَيْرِي).

خداى زمينى مسلماً منم! و اما خداى آسمان، دليلى بر وجود او در دست نيست، اما من احتياط را از دست نمى دهم و به تحقيق مى پردازم! سپس رو به وزيرش، «هامان» كرده، گفت: «هامان! آتشى برافروز بر خشت ها» (و آجرهاى محكمى بساز) (فَأَوْقِدْ لِي يا هامانُ عَلَى الطِّينِ).

«سپس، قصر و برجى بسيار مرتفع براى من بساز، تا بر بالاى آن روم، و خبرى از خداى موسى بگيرم!، هر چند من باور نمى كنم او راستگو باشد، و فكر مى كنم او از دروغگويان است»! (فَاجْعَلْ لِي صَرْحاً لَعَلِّي أَطَّلِعُ إِلى إِلهِ مُوسى وَ إِنِّي لَأَظُنُّهُ مِنَ الْكاذِبِينَ).

چرا فرعون، نامى از آجر نبرد؟ و با جمله «آتشى بر گل (خشت) بيفروز»! قناعت كرد؟ بعضى مى گويند: دليلش اين است كه، تا آن زمان ساختن آجر معمول نبود، و اين كار به ابتكار فرعونيان صورت گرفت، در حالى كه بعضى ديگر معتقدند: اين طرز بيان، يك نوع بيان متكبرانه و موافق سنت جباران بوده است.

بعضى نيز گفته اند: كلمه «آجر» تعبير فصيحى نيست كه قرآن آن را به كار برد، لذا به جاى آن چنين تعبيرى آورده است.

در اينجا، جمعى از مفسران، مانند «فخر رازى» و «آلوسى» به بيان اين سخن پرداخته اند كه، آيا به راستى فرعون اين دستور خود را، در زمينه ساختن كاخ آسمان خراشش عملى ساخت يا نه؟

ظاهراً چيزى كه فكر اين مفسران را به خود مشغول داشته، اين است كه: به هيچ حساب، اين كار عاقلانه نبوده است، مگر مردم بالاى كوه ها نرفته بودند و منظره آسمان را همان گونه كه بر روى زمين است، نديده بودند؟ مگر كاخى كه به دست بشر ساخته مى شود، از كوه مرتفع تر است؟! كدام احمق باور مى كرد كه از بالاى چنين كاخى بتوان به آسمان دست يافت؟!

ولى، آنها كه چنين مى انديشند، از اين نكته غافلند كه، اولاً سرزمين «مصر» كوهستانى نبود، و از اين گذشته، ساده لوحى توده هاى مردم آن زمان را فراموش كرده اند، كه چگونه ممكن بود آنها را با اين مسائل اغفال كرد و فريب داد؟ حتى در عصر و زمان ما، كه به اصطلاح عصر علم و دانش است، مسائلى مى بينيم كه شباهت به اين فريبكارى و نيرنگ ها دارد.

به هر حال، طبق بعضى از تواريخ، «هامان» دستور داد: زمين وسيعى براى اين كاخ و برج بلند، در نظر گيرند، و پنجاه هزار مرد بناء و معمار، براى اين كار گسيل داشت، و هزاران نفر كارگر، براى فراهم آوردن وسائل كار، مأمور كرد، درهاى خزانه را گشود، و اموال زيادى در اين راه مصرف كرد، كارگران زيادى به كار گمارد، به طورى كه در همه جا سر و صداى اين برج عظيم پيچيد.

هر قدر اين بنا بالاتر و بالاتر مى رفت، مردم بيشتر به تماشاى آن مى آمدند، و  در انتظار اين بودند كه، فرعون با اين بنا چه خواهد كرد.

بنا، به قدرى بالا رفت كه بر تمام اطراف مسلط شد، بعضى نوشته اند معماران آن را چنان ساختند، كه از پله هاى مارپيچ آن، مرد اسب سوارى مى توانست بر فراز برج قرار گيرد!

هنگامى كه ساختمان به اتمام رسيد، و بيش از آن توان بالا بردن آن را نداشتند، روزى فرعون، با تشريفاتى به آنجا آمد، و شخصاً از برج عظيم بالا رفت، هنگامى كه بر فراز برج رسيد، نگاهى به آسمان كرد، و منظره آسمان را همان گونه ديد كه از روى زمينِ صاف معمولى مى ديد، كمترين تغيير و دگرگونى وجود نداشت!.

معروف است، تيرى به كمان گذاشت، به آسمان پرتاب كرد، تير بر اثر اصابت به پرنده اى، و يا طبق توطئه قبلى خودش، خون آلود بازگشت، فرعون از آنجا پائين آمد و به مردم گفت: «برويد و فكرتان راحت باشد، خداى موسى را كشتم»!.(1)

حتماً گروهى از ساده لوحان و مقلدان چشم و گوش بسته حكومت وقت، اين خبر را باور كردند و در همه جا پخش نمودند، و از آن سرگرمى تازه اى براى اغفال مردم «مصر» ساختند.

اين را نيز نقل كرده اند كه: اين بنا دوامى نياورد، (و طبعاً هم نبايد دوام بياورد) آرى، اين بنا در هم شكست و ويران شد و گروهى را از ميان برد.

و در اينجا، داستان هاى ديگرى نقل كرده اند كه چون اصالت آنها روشن نبود از نقل آنها صرف نظر شد.

قابل توجه اين كه فرعون، در اين سخنش: ما عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِله غَيْرِي:  «من غير از خودم خدائى براى شما سراغ ندارم!» نهايت شيطنت را به خرج مى دهد، الوهيت خود را مسلّم مى شمرد و بحث را تنها در اين قرار مى دهد كه آيا غير از او خداى ديگرى هست يا نه؟!

سپس به خاطر عدم وجود دليل آن را نيز نفى مى كند.

و در مرحله سوم، براى اقامه دليل بر عدم وجود خدائى ديگر، داستان برج عظيم را به ميان مى آورد!

همه اينها نشان مى دهد كه او به خوبى مطالب را مى دانست، اما براى تحميق مردم «مصر» و حفظ موقعيت خويش، با الفاظ بازى مى كرد.

* * *

قرآن، سپس به استكبار فرعون و فرعونيان، و عدم تسليم آنها در برابر «مبدأ» و «معاد»، كه ريشه جنايات آنها نيز از انكار همين دو اصل، سرچشمه مى گرفت پرداخته، چنين مى گويد: «فرعون و لشكريانش به ناحق در زمين استكبار كردند (و خدا را كه آفريننده بزرگ زمين و آسمان است، انكار نمودند) و گمان كردند كه قيامتى در كار نيست، و به سوى ما باز نمى گردند» (وَ اسْتَكْبَرَ هُوَ وَ جُنُودُهُ فِي الأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ إِلَيْنا لايُرْجَعُونَ).

انسانِ ضعيفى كه گاهى، قادر به دور كردن پشه اى از خود نيست، و گاه، يك موجود ذرّه بينى به نام «ميكرب»، نيرومندترين افراد او را به زير خاك مى فرستد، چگونه مى تواند خود را بزرگ معرفى كند و دعوى الوهيت نمايد؟!

در حديث معروف «قدسى» آمده است كه خداوند مى فرمايد: الْكِبْرِيَاءُ رِدَائِي وَ الْعَظَمَةُ إِزَارِي فَمَنْ نَازَعَنِي وَاحِداً مِنْهُمَا أَلْقَيْتُهُ فِي النّارِ!:

«بزرگى رداى من است و عظمت لباسى است كه به قامت كبريائى من دوخته  شده، هر كس در هر كدام از اينها با من منازعه كند، او را به دوزخ مى افكنم»!.(2)

بديهى است، خدا نيازى به اين توصيف ها ندارد، مهم اين است كه طغيانگرى انسان، و جنايتگرى او، زمانى شروع مى شود كه خود را گم مى كند، و باد كبر و غرور مغز او را پر مى سازد.

* * *

اما ببينيم، سرانجامِ اين كبر و غرور، به كجا رسيد، قرآن مى گويد: «ما، او و لشكريانش را گرفتيم و در دريا پرتاب كرديم»! (فَأَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِي الْيَمِّ).

آرى، مرگ آنها را به دست عامل حياتشان سپرديم، و «نيل» را كه رمز عظمت و قدرت آنها بود، به گورستانشان مبدل ساختيم!

جالب اين كه، تعبير به «نَبَذْناهُم» مى كند، از ماده «نبذ» (بر وزن نبض) كه به معنى دور افكندن اشياء بى ارزش و بى مقدار است. راستى، انسان خودخواه مستكبر و جانى و جبار، چه ارزشى مى تواند داشته باشد؟، آرى، ما اين موجودات بى ارزش را از جامعه انسانى طرد كرديم، و صفحه زمين را از لوث وجودشان پاك ساختيم.

و در پايان آيه، روى سخن را به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كرده، مى فرمايد: «ببين عاقبت كار ظالمان چگونه بود»؟ (فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الظّالِمِينَ).

اين نگاه، با چشم ظاهر نيست كه با چشم دل است، و اين تعبير، مخصوصِ ظالمان ديروز نيست، كه ستمگران امروز نيز، سرنوشتى جز اين ندارند!

* * *

بعد از آن مى افزايد: «ما آنها را امامان و پيشوايانى قرار داديم، كه دعوت به دوزخ مى كنند، و روز قيامت، هيچ كس به يارى آنها نمى آيد»! (وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النّارِ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ لايُنْصَرُونَ).

اين تعبير، براى بعضى از مفسران مشكلى ايجاد كرده، كه چگونه ممكن است خداوند كسانى را پيشوايان باطل قرار دهد؟ كار او دعوت به خير و مبعوث ساختن امامان و پيشوايان حق است، نه باطل.

ولى، اين مطلب پيچيده اى نيست، زيرا اولاً: آنها سردسته دوزخيانند، و هنگامى كه گروه هائى از دوزخيان به سوى آتش حركت مى كنند، آنها پيشاپيش آنان در حركتند، همان گونه كه در اين جهان، ائمه ضلال بودند، در آنجا نيز پيشوايان دوزخند، كه آن جهان تجسم بزرگى است از اين جهان!.

ثانياً: ائمه ضلال بودن، در حقيقت، نتيجه اعمال خود آنها است، و مى دانيم تأثير هر سبب، به فرمان خدا است، آنها خطى را پيش گرفتند كه به امامت گمراهان منتهى مى شد، اين وضع آنها در رستاخيز است.

* * *

باز، براى تأكيد بيشتر، قرآن چهره آنها را در دنيا و آخرت چنين ترسيم مى كند: «در اين دنيا لعنتى پشت سر لعنت نصيب آنها كرديم، و در روز قيامت آنها از زشت چهرگان و سيه رويانند» (وَ أَتْبَعْناهُمْ فِي هذِهِ الدُّنْيا لَعْنَةً وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوحِينَ).(3)

لعنت خدا، كه همان «طرد از رحمت» است، و لعنت فرشتگان و مؤمنان كه «نفرين» است، هر صبح و شام، و هر وقت و بىوقت نثار آنها مى شود، گاهى در  عموم لعن ظالمان و مستكبران داخلند، و گاه، بالخصوص مورد لعن و نفرين واقع مى شوند; زيرا هر كس تاريخ آنها را ورق مى زند، بر آنها لعن و نفرين مى فرستد!

به هر حال، اين زشت سيرتانِ اين جهان، زشت صورتانِ آن جهانند، كه آن روز، «يوم البروز» و روز كنار رفتن پرده ها است!

* * *

1ـ اقتباس از تفسير «ابوالفتوح رازى»، ذيل آيات مورد بحث، جلد 8، صفحه 462.

2 ـ تفسير «روح المعانى»، تفسير «كبير فخر رازى»، جلد 24، صفحه 253، تفسير «الميزان»، جلد 16، صفحه 40 و تفاسير ديگر، ذيل آيه مورد بحث.

3 ـ «مَقْبُوح» از ماده «قبح» به معنى زشتى است، و اين كه بعضى از مفسران «مَقْبُوح» را به معنى «مطرود» يا رسوا يا مغضوب و مانند آن تفسير كرده اند، همه، تفسير به لازمِ مطلب است و گر نه، معنى «مَقْبُوح» واضح است.

▲امامان «نور» و «نار»

در منطق قرآن، دو گونه «امام» داريم: امامى كه پيشواى متقين، در مسير هدايت است، چنان كه در سوره «انبياء» آيه 73، در باره گروهى از پيامبران چنين مى خوانيم: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِيتاءَ الزَّكاةِ وَ كانُوا لَنا عابِدِينَ: «آنها را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما، مردم را هدايت مى كردند، و انجام كارهاى نيك و برپا داشتن نماز و اداى زكات را به آنها وحى كرديم، و آنها تنها مرا پرستش مى كردند».

اينها امامانى بودند با برنامه هاى روشن; زيرا توحيد خالص و دعوت به خير و نيكى و حق و عدالت، متن برنامه آنها را تشكيل مى داد، اينها امامان نورند كه خط آنها در سلسله انبياء و اوصياء، تا پيامبر خاتم و اوصيايش، تداوم يافته.

و امامانى كه رهبران ضلال و گمراهى هستند، و به تعبير آيات مورد بحث، ائمه نارند.

از ويژگى هاى اين دو گروه از پيشوايان، آن چنان كه در حديثى از امام صادق(عليه السلام) آمده، اين است كه: «گروه اول، فرمان خدا را بر فرمان خلق و اراده خودشان مقدم مى شمرند، و حكم او را برترين احكام  مى دانند، در حالى كه گروه  دوم ،فرمان خويش را بر فرمان خدا مقدم مى دارند، و حكم خويش را قبل از حكم او مى شمرند»(1).

و با اين معيار، شناختِ اين دو گروه از امامان، بسيار روشن خواهد بود!

در روز رستاخيز، كه صفوف از هم مشخص مى شود، هر گروهى به دنبال امامش مى باشد، ناريان، ناريان را طالبند، و نوريان، نوريان را، چنان كه قرآن مى گويد: يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناس بِإِمامِهِمْ: «آن روز، روزى است كه هر گروهى را به نام امامشان دعوت مى كنيم».(2)

بارها گفته ايم، رستاخيز تجسمى است عظيم از اين جهان كوچك، و آنها كه در اينجا به امامى دل بسته اند و در خط او گام برمى دارند، در آنجا نيز در خط او هستند!

«بشر بن غالب» نقل مى كند: از امام «ابو عبداللّه الحسين»(عليه السلام): تفسير آيه «يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناس بِإِمامِهِمْ» را پرسيدم، فرمود: اِمامٌ دَعا اِلى هُدىً فَأَجابُوهُ اِلَيْهِ، وَ اِمامٌ دَعا اِلى ضَلالَة فأَجابُوهُ اِلَيها، هؤُلاءِ فِى الْجَنَّةِ، وَ هؤُلاءِ فِى النّارِ، وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ: فَرِيْقٌ فِى الْجَنَّةِ وَ فَرِيْقٌ فِى السَّعِيْرِ: «امامى دعوت به هدايت مى كند و گروهى اجابت او مى كنند، و امامى دعوت به ضلالت مى كند و گروهى دعوتش را پذيرا مى شوند، آنها در بهشتند و اينها در دوزخ، و اين است معنى: «فَرِيْقٌ فِى الْجَنَّةِ وَ فَرِيْقٌ فِى السَّعِيْرِ».(3)

جالب اين كه، فرعونى كه در دنيا پيشاپيش پيروانش حركت كرد، و آنها را در امواج «نيل» غرق نمود، در قيامت نيز پيشاپيش آنها حركت مى كند و آنان را در درياى آتش وارد مى سازد، چنان كه قرآن مى گويد: يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النّارَ: «پيشاپيش قومش، در روز قيامت حركت مى كند و آنها را وارد دوزخ مى نمايد»!.(4)

اين بحث را با سخنى از امام على(عليه السلام) پايان مى دهيم، آنجا كه در باره گروهى از منافقان مى فرمايد: ثُمَّ بَقُوا بَعْدَهُ فَتَقَرَّبُوا إِلَى أَئِمَّةِ الضَّلالَةِ وَ الدُّعَاةِ إِلَى النَّارِ بِالزُّورِ وَ الْبُهْتَانِ فَوَلَّوْهُمُ الْأَعْمَالَ وَ جَعَلُوهُمْ حُكَّاماً عَلَى رِقَابِ النَّاسِ: «اين گروه بعد از پيامبر ماندند و به ائمه ضلال تقرب جستند، و آنها دعوت كنندگان به دوزخ، از طريق دروغ و بهتان بودند، پيشوايان ضلال نيز از وجود اينها بهره گرفتند، پست ها به آنها دادند و آنها را بر گردن مردم، حاكم و سوار كردند»!(5)

* * *

43وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ مِنْ بَعْدِ ما أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ الأُولى بَصائِرَ لِلنّاسِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ

44وَ ما كُنْتَ بِجانِبِ الْغَرْبِيِّ إِذْ قَضَيْنا إِلى مُوسَى الأَمْرَ وَ ما كُنْتَ مِنَ الشّاهِدِينَ

45وَ لكِنّا أَنْشَأْنا قُرُوناً فَتَطاوَلَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ وَ ما كُنْتَ ثاوِياً فِي أَهْلِ مَدْيَنَ تَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِنا وَ لكِنّا كُنّا مُرْسِلِينَ

46وَ ما كُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادَيْنا وَ لكِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِير مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ

ترجمه:

43 ـ و ما به موسى كتاب آسمانى داديم بعد از آن كه اقوام قرون نخستين را هلاك نموديم; كتابى كه براى مردم بصيرت آفرين بود و مايه هدايت و رحمت; شايد متذكر شوند!

44 ـ تو در جانب غربى نبودى هنگامى كه ما فرمان نبوت را به موسى داديم; و تو از شاهدان نبودى (در آن هنگام كه معجزات را در اختيار موسى گذارديم)!

45 ـ ولى ما اقوامى را در اعصار مختلف خلق كرديم، و زمان هاى طولانى بر آنها گذشت! تو هرگز در ميان مردم مَدْيَن اقامت نداشتى تا (از وضع آنان آگاه باشى و) آيات ما را براى آنها =] مشركان مكّه[ بخوانى; ولى ما بوديم كه تو را فرستاديم (و اين آيات را در اختيارت قرار داديم)!

46 ـ تو در كنار طور نبودى زمانى كه ما ندا داديم; ولى اين رحمتى از سوى  پروردگارت بود (كه اين اخبار را در اختيار تو نهاد) تا به وسيله آن قومى را انذار كنى كه پيش از تو هيچ انذار كننده اى براى آنان نيامده است; شايد متذكر شوند!

1 ـ تفسير «صافى»، ذيل آيات مورد بحث.

2 ـ اسراء، آيه 71.

3 ـ «امالى صدوق»، صفحه 153، مطابق نقل «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 192.

4 ـ هود، آيه 98.

5 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 210.

▲اين اخبار غيبى را تنها خدا در اختيارت نهاد

در اين بخش از آيات، به «دهمين صحنه» يعنى آخرين بخش از آيات مربوط به داستانِ پر ماجراى موسى(عليه السلام) مى رسيم، كه سخن از نزول احكام، و «تورات» مى گويد، يعنى زمانى كه دوران «نفى طاغوت» پايان گرفته، و دوران «سازندگى و اثبات» آغاز مى شود.

نخست مى فرمايد: «ما به موسى كتاب آسمانى داديم، بعد از آن كه اقوام قرون نخستين را هلاك كرديم، كتابى كه براى مردم بصيرت آفرين بود، و مايه هدايت و رحمت، تا متذكر شوند» (وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ مِنْ بَعْدِ ما أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ الْأُولى بَصائِرَ لِلنّاسِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ).

در اين كه، منظور از «قرون اولى» (اقوام عصرهاى پيشين كه هلاك شدند)، كدام اقوامند؟ بعضى از مفسرين، آن را اشاره به كفار قوم «نوح» و «عاد» و «ثمود» و مانند آنها مى دانند، چرا كه با گذشت زمان، آثار انبياى پيشين محو شده بود و لازم بود كتاب آسمانى تازه اى در اختيار بشريت قرار گيرد.

و بعضى، اشاره به هلاكت قوم «فرعون» كه بازماندگان اقوام پيشين بودند مى دانند، چرا كه خداوند، «تورات» را بعد از هلاك آنها به موسى(عليه السلام) داد.

اما، هيچ مانعى ندارد كه جمله فوق اشاره به همه اين اقوام باشد.

«بَصائِر» جمع «بصيرت» به معنى بينائى است، و در اينجا، منظور، آيات و دلائلى است كه موجب روشنائى قلب مؤمنان مى شد، و هدايت و رحمت نيز از  لوازم اين بصيرت است، و به دنبال آن، تذكر و بيدارىِ دل هاى آماده.(1)

* * *

پس از آن، به بيان اين حقيقت مى پردازد كه، آنچه را در باره موسى و فرعون، با تمام ريزه كارى هاى دقيق آن بيان كرديم، خود دليلى است بر حقانيت «قرآن» تو، چرا كه تو در اين صحنه ها، هرگز حاضر نبودى، و اين ماجراها را با چشم نديدى، بلكه اين لطف خدا بود كه اين آيات را براى هدايت مردم، بر تو نازل كرد.

مى گويد: «تو در جانب غربى نبودى، هنگامى كه ما فرمان نبوت را به موسى داديم، و تو از شاهدان اين ماجراها محسوب نمى شدى» (وَ ما كُنْتَ بِجانِبِ الْغَرْبِيِّ إِذْ قَضَيْنا إِلى مُوسَى الْأَمْرَ وَ ما كُنْتَ مِنَ الشّاهِدِينَ).

توجه به اين نكته لازم است كه موسى(عليه السلام) در مسيرش از «مدين»، به سوى «مصر» كه از سرزمين «سينا» مى گذشت، درست از سوى «شرق» به «غرب» حركت مى كرد، و به عكس هنگامى كه «بنى اسرائيل» از «مصر»، به سوى «شام» آمدند و از «سينا» گذشتند، از طرف «غرب» به «شرق» مى آمدند (و لذا بعضى از مفسران، جمله «فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقِينَ» را در سوره «شعراء» آيه 60، كه درباره تعقيب فرعونيان از «بنى اسرائيل» سخن مى گويد، اشاره به همين معنى دانسته بودند).

* * *

سپس، مى افزايد: «ولى ما اقوامى را در اعصار مختلف خلق كرديم، اما زمان هاى طولانى بر آنها گذشت» و آثار انبياء و هدايت آنها، از قلب ها و انديشه هايشان محو شد، لذا تو و قرآنت را آورديم، و سرگذشت پيشينيان را بيان  كرديم، تا روشنگر انسانها باشد (وَ لكِنّا أَنْشَأْنا قُرُوناً فَتَطاوَلَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ).

«و تو هرگز در ميان اهل «مدين» اقامت نداشتى (تا آيات و اخبار زندگى آنها را به دست آورى) و براى آنها (اهل مكّه ) بخوانى» (وَ ما كُنْتَ ثاوِياً فِي أَهْلِ مَدْيَنَ تَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِنا).(2)

«اين ما بوديم، كه تو را فرستاديم» (و اين اخبار دقيق مربوط به هزاران سال پيش را،(3) در اختيار تو قرار داديم، تا هادى اين خلق شوى) (وَ لكِنّا كُنّا مُرْسِلِينَ).

* * *

باز، براى تأكيد همين معنا، مى افزايد: «تو در طرف طور نبودى، زمانى كه ما ندا داديم (و فرمان نبوت را به نام موسى صادر نموديم)» (وَ ما كُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادَيْنا).(4)

«ولى ما اين اخبار را كه بر تو نازل كرديم; به خاطر رحمتى است كه پروردگارت دارد، تا به وسيله آن قومى را انذار كنى، كه قبل از تو هيچ انذار كننده اى براى آنها نيامده، شايد متذكر شوند» (وَ لكِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِير مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ).

كوتاه سخن اين كه: حوادث بيداركننده و هشداردهنده اى را كه در اقوام دور دست واقع شده، و تو حاضر و ناظر آن نبودى، براى تو بازگو كرديم، تا آنها  را براى اين قوم گمراه، بخوانى، شايد مايه بيدارى آنها گردد.

در اينجا، اين سؤال پيش مى آيد كه، چگونه قرآن مى گويد: «هيچ انذار كننده اى قبل از تو، براى اين قوم (اعراب معاصر پيامبر(صلى الله عليه وآله)) نيامده»، در حالى كه مى دانيم، هرگز روى زمين، از حجت الهى خالى نمى شود، و اوصياى پيامبران، در ميان اين قوم نيز بوده اند؟!

در پاسخ مى گوئيم: منظور، فرستادن پيامبر صاحب كتاب و انذاركننده آشكار است، چرا كه ميان عصر حضرت مسيح(عليه السلام) و ظهور پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، قرن ها طول كشيد، و پيامبر اولوالعزمى نيامد، و همين موضوع، بهانه اى به دست ملحدان و مفسدان داد.

على(عليه السلام) در يكى از سخنانش، مى فرمايد: إِنَّ اللّه بَعَثَ مُحَمَّداً(صلى الله عليه وآله) وَ لَيْسَ أَحَدٌ مِنَ الْعَرَبِ يَقْرَأُ كِتَاباً وَ لايَدَّعِي نُبُوَّةً فَسَاقَ النَّاسَ حَتَّى بَوَّأَهُمْ مَحَلَّتَهُمْ وَ بَلَّغَهُمْ مَنْجَاتَهُمْ: «خداوند، هنگامى محمّد(صلى الله عليه وآله) را مبعوث كرد كه هيچ كس از عرب، كتاب آسمانى نمى خواند و مدعى نبوتى نبود، او، مردم را در جايگاه لايقشان جاى داد و به سر منزل نجاتشان رسانيد».(5)

* * *

47وَ لَوْلا أَنْ تُصِيبَهُمْ مُصِيبَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ فَيَقُولُوا رَبَّنا لَوْلا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ آياتِكَ وَ نَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ

48فَلَمّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا لَوْلا أُوتِيَ مِثْلَ ما أُوتِيَ مُوسى أَ وَ لَمْ يَكْفُرُوا بِما أُوتِيَ مُوسى مِنْ قَبْلُ قالُوا سِحْرانِ تَظاهَرا وَ قالُوا إِنّا بِكُلّ كافِرُونَ

49قُلْ فَأْتُوا بِكِتاب مِنْ عِنْدِ اللّه هُوَ أَهْدى مِنْهُما أَتَّبِعْهُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ

50فَإِنْ لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّما يَتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدىً مِنَ اللّه إِنَّ اللّه لايَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمِينَ

ترجمه:

47 ـ هرگاه (پيش از فرستادن پيامبرى) مجازات و مصيبتى بر اثر اعمالشان به آنان مى رسيد، مى گفتند: «پروردگارا! چرا رسولى براى ما نفرستادى تا از آيات تو پيروى كنيم و از مؤمنان باشيم»؟!

48 ـ ولى هنگامى كه حق از نزد ما براى آنها آمد گفتند: «چرا مثل همان چيزى كه به موسى داده شد به اين پيامبر داده نشده است»؟! مگر معجزاتى را كه در گذشته به موسى داده شد، انكار نكردند و گفتند: «اين دو نفر =] موسى و هارون[ دو ساحرند كه دست به دست هم داده اند (تا ما را گمراه كنند) و ما به هر دو كافريم»؟!

49 ـ بگو: «اگر راست مى گوئيد (كه تورات و قرآن از سوى خدا نيست)، كتابى هدايت  بخش تر از اين دو از نزد خدا بياوريد، تا من از آن پيروى كنم»!

50 ـ اگر اين پيشنهاد تو را نپذيرند، بدان كه آنان تنها از هوس هاى خود پيروى مى كنند! و آيا گمراه تر از آن كس كه پيروى هواى نفس خويش كرده و هيچ هدايت الهى را نپذيرفته، كسى پيدا مى شود؟! مسلماً خداوند قوم ستمگر را هدايت نمى كند!

1 ـ «بصائر»، جمع «بصيرت»، و «ابصار»، جمع «بصر» است.

2 ـ «ثاوى»، از ماده «ثوى»، به معنى اقامه توأم با استقرار است، و به همين جهت، جايگاه و قرارگاه را «مثوى» مى گويند.

3 ـ فاصله ميان ظهور موسى(عليه السلام) و ظهور پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، حدود دو هزار سال بوده است.

4 ـ بعضى از مفسران احتمال داده اند كه، منظور از ندا در اينجا، ندائى است كه در يك مرتبه ديگر، كه موسى(عليه السلام) به كوه «طور»، با هفتاد نفر از «بنى اسرائيل» آمد، از سوى خدا داده شد، ولى اين احتمال بسيار بعيد است، زيرا اين آيات، اشاره به مطالبى است كه در آيات قبل آمده، كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) از آن خبر داده، در حالى كه شاهد و ناظر نبوده است و مى دانيم در آيات قبل، سخن از حركت موسى(عليه السلام) از «مدين» به سوى «مصر» و شنيدن كلام خدا براى بار اول در «وادى طور» است. (دقت كنيد).

5 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 33.

▲هر روز به بهانه اى از حق مى گريزند

از آنجا كه در آيات گذشته، سخن از ارسال پيامبر(صلى الله عليه وآله) به عنوان انذار كننده و بيم دهنده بود، در نخستين آيه مورد بحث، به لطفى كه بر وجود پيامبر(صلى الله عليه وآله)مترتب است، اشاره كرده، مى گويد: «هر گاه ما، پيش از فرستادن پيامبرى، آنها را به خاطر اعمالشان مجازات مى كرديم، مى گفتند: پروردگارا! چرا رسولى براى ما نفرستادى، تا آيات تو را پيروى كنيم و از مؤمنان باشيم» اگر به خاطر اين نبود، مجازات آنها، به جهت اعمال و كفرشان، حتى نياز به ارسال پيامبر نداشت (وَ لَوْلا أَنْ تُصِيبَهُمْ مُصِيبَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ فَيَقُولُوا رَبَّنا لَوْلا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ آياتِكَ وَ نَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ).(1)

در حقيقت، آيه، اشاره به اين نكته مى كند، كه راه حق، روشن است، و هر عقلى، حاكم به بطلان شرك و بت پرستى است، و زشتى بسيارى از اعمال آنها، همچون مظالم و ستم ها، از مستقلات حكم عقل مى باشد، و حتى بدون فرستادن پيامبران در اين زمينه، مى توان آنها را مجازات كرد، ولى خداوند، حتى در اين  قسمت كه حكم عقل در آن، واضح و روشن است، براى اتمام حجت و نفى هر گونه عذر، پيامبران را با كتاب هاى آسمانى و معجزات مى فرستد; تا كسى نگويد: بدبختى ما به خاطر نبودن راهنما بود، اگر رهبر الهى داشتيم، اهل هدايت و نجات بوديم.

به هر حال، اين آيه از آياتى است كه دلالت بر لزوم لطف، از طريق ارسال پيامبران دارد، و نشان مى دهد كه سنتِ خداوند، بر اين است كه، قبل از ارسال پيامبر، هيچ امتى را به خاطر گناهانشان مجازات نكند، همان گونه كه در سوره «نساء» آيه 165 نيز مى خوانيم: رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّه حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ كانَ اللّه عَزِيزاً حَكِيماً: «ما پيامبرانى فرستاديم، كه بشارت دهنده و بيم دهنده بودند، تا براى مردم، بعد از اين پيامبران، حجتى باقى نماند، و خداوند، توانا و حكيم است».

* * *

سپس، به بهانه جوئى هاى آنها اشاره مى كند، كه آنها بعد از ارسال رسل نيز، دست از بهانه گيرى برنداشتند، و باز به راه هاى انحرافى خود ادامه دادند، مى گويد: «هنگامى كه حق، از نزد ما براى آنها آمد، گفتند: چرا به اين پيامبر، مثل همان چيزى كه به موسى داده شد، اعطا نگرديده است»؟! (فَلَمّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا لَوْلا أُوتِيَ مِثْلَ ما أُوتِيَ مُوسى).

چرا «عصاى موسى» در دست او نيست؟ چرا «يد بيضاء» ندارد؟ چرا دريا براى او شكافته نمى شود؟ چرا دشمنانش غرق نمى شوند؟ چرا و چرا؟!...

قرآن، به پاسخ اين بهانه جوئى پرداخته، مى گويد: «مگر بهانه جويانى همانند اينها، معجزاتى را كه در گذشته به موسى داده شد، انكار نكردند»؟! (أَ وَ لَمْ يَكْفُرُوا بِما أُوتِيَ مُوسى مِنْ قَبْلُ).  مگر نگفتند: اين دو (موسى و هارون) دو نفر ساحرند، كه دست به دست هم داده اند، (تا ما را گمراه كنند) و ما به هر كدام از آنها كافريم»! (قالُوا سِحْرانِ تَظاهَرا وَ قالُوا إِنّا بِكُلّ كافِرُونَ).

تعبير به «سِحْران»، با اين كه قاعدتاً «ساحران» بايد گفته شود، براى شدتِ تأكيد است; چرا كه عرب، وقتى در مورد كسى مؤكداً سخن مى گويد، او را عين «عدالت» يا «ظلم» و يا «سحر» مى شمرد.

اين احتمال نيز وجود دارد كه، مراد از «سِحْران»، دو معجزه بزرگ موسى «عصا» و «يد بيضاء» باشد.

و اگر گفته شود كه اين انكارها مربوط به فرعونيان كفر پيشه است، چه ارتباطى با مشركان مكّه دارد؟ پاسخ آن روشن است و آن اين كه: منظور اين است كه، مسأله بهانه جوئى، چيز تازه اى نيست، اينها همه از يك قماشند و سخنانشان شباهت زيادى به هم دارد و خط و روش و برنامه آنها يكى است.

تفسير روشن آيه فوق، همان بود كه گفتيم، ولى، جمعى از مفسران، آيه را طور ديگرى تفسير كرده اند و گفته اند: منظور از «سِحْران تَظاهَرا»، حضرت موسى و پيامبر بزرگ اسلام است; چرا كه مشركان عرب مى گفتند: «هر دوى اينها ساحر بودند و ما نسبت به هر دو كافريم»، و در اينجا، يك جريانِ تاريخى نيز نقل كرده اند كه: اهل «مكّه»، گروهى را به سراغ رؤساى «يهود»، در يكى از اعيادشان فرستادند و درباره پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، از آنها سؤال كردند، كه آيا محمّد(صلى الله عليه وآله) به راستى پيامبر خدا است؟ آنها در پاسخ گفتند: «ما در تورات، او را با اوصافش يافته ايم».

نمايندگان بازگشتند و ماجرا را به مشركان «مكّه» گفتند، در اينجا بود كه آنها جمله «سِحْرانِ تَظاهَرا» و «إِنّا بِكُلّ كافِرُونَ» (اين هر دو ساحرند و ما نسبت به  هر دو كافر هستيم) را گفتند.(2)

اما، با توجه به دو نكته، اين تفسير بعيد به نظر مى رسد:

نخست اين كه: كمتر در تاريخ و روايات ديده شده كه مشركانِ عرب، موسى(عليه السلام) را متهم به ساحر بودن كنند، و شايد فقط در اينجا، چنين احتمالى داده شده باشد.

ديگر اين كه: چگونه ممكن است كسى ادعا كند كه موسى و محمّد(صلى الله عليه وآله)، با وجودِ تقريباً دو هزار سال فاصله، ساحرانى بودند كه به پشتيبانى يكديگر برخاستند؟! مگر ممكن است، ساحرى از هزاران سال قبل بداند، چه كسى در آينده، ظهور خواهد كرد، و چه دعوى مطرح مى كند؟!

* * *

به هر حال، مشركانِ لجوج اصرار داشتند كه چرا پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، معجزاتى همچون موسى نداشته است؟ و از سوى ديگر، نه به گفته ها و گواهى «تورات»، درباره علائم پيامبر(صلى الله عليه وآله) اعتنا مى كردند، و نه به «قرآن مجيد» و آيات پرعظمتش، لذا قرآن، روى سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) كرده، مى گويد: «بگو اگر شما راست مى گوئيد كه اين دو كتاب از سوى خدا نيست، كتابى روشن تر و هدايت بخش تر از آنها از سوى خدا بياوريد تا من از آن پيروى كنم» (قُلْ فَأْتُوا بِكِتاب مِنْ عِنْدِ اللّه هُوَ أَهْدى مِنْهُما أَتَّبِعْهُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ).

و به تعبير ديگر، آنها دنبال كتاب هدايت و معجزات مى گردند، چه معجزه اى بالاتر از قرآن و چه كتاب هدايتى بهتر از آن؟ اگر چيزى در دست پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، جز اين قرآن نبود، براى اثبات حقانيتِ دعوتش كفايت مى كرد، ولى آنها حق طلب نيستند، بلكه، مشتى بهانه جويانند!

* * *

سپس اضافه مى كند: «اگر اين پيشنهاد تو را نپذيرفتند، بدان آنها از هوسهاى خود پيروى مى كنند» (فَإِنْ لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّما يَتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ).

زيرا، انسانى كه هواپرست نباشد، در برابر چنين پيشنهاد منطقى، تسليم مى شود، اما آنها، در هيچ صراطى مستقيم نيستند، و هر پيشنهادى را به بهانه اى رد مى كنند.

ولى، «آيا كسى گمراه تر از آن كس كه پيروى هواى نفس خويش كرده و هيچ هدايت الهى را نپذيرفته است، پيدا مى شود»؟! (وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدىً مِنَ اللّه).

«مسلماً خداوند، جمعيتِ ظالمان را هدايت نمى كند» (إِنَّ اللّه لايَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمِينَ).

اگر آنها حق طلب بودند و راه را گم كرده بودند، لطف الهى به مقتضاى «وَ الَّذِيْنَ جاهَدُوا فِيْنا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا» شامل حالشان مى شد، ولى آنها ستمگرند، هم بر خويش، و هم بر جامعه اى كه در آن زندگى مى كنند، آنها هدفى جز لجاج و عناد ندارند، چگونه ممكن است خداوند، كمك به هدايت آنها كند؟

* * *

1 ـ بسيارى از مفسران تصريح كرده اند كه جواب لولاى اول محذوف است و جزاى آن «لَمّا أَرْسَلْنا رَسُولاً» ـ يا ـ «لَمّا وَجَبَ اِرْسالَ الرُّسُل» بوده است، البته تعبير دوم صحيح تر و واقع بينانه تر است، و به هر حال، اين سخن، مربوط به احكامى است كه عقل مستقلاً آن را درك مى كند، و گرنه فرستادن پيامبران، به دلائل ديگرى نيز لازم است، هر چند، يكى از فوائد آمدن پيامبران نيز، تأكيد «احكام عقليه» همچون، بطلانِ شرك و قبحِ ظلم و فساد است (دقت كنيد).

2 ـ تفسير «روح المعانى»، جلد 20، صفحه 81.

▲هواپرستى، عامل گمراهى

در آيات فوق، رابطه اين دو، با صراحت بيان شده، و حتى گمراه ترين مردم، گروهى معرفى شده اند كه رهبر خود را، هواىِ نفس خويش قرار داده، و هرگز هدايت الهى را نپذيرفته اند.

هواى نفس، حجاب ضخيمى است در مقابل چشمان عقل انسان.

 هواى نفس، آن چنان دلبستگى به انسان، نسبت به موضوعى، ايجاد مى كند كه، قدرتِ دركِ حقايق را از دست مى دهد; چرا كه براى درك حقيقت، تسليم مطلق در مقابل واقعيات، و ترك هر گونه پيش داورى و دلبستگى، شرط است، تسليم بى قيد و شرط، در مقابل هر چيز كه عينيت خارجى دارد، خواه شيرين باشد يا تلخ، موافق تمايلات درونى ما يا مخالف، هماهنگ با منافع شخصى يا ناهماهنگ، ولى هواى نفس، با اين اصول سازگار نيست.

در اين زمينه، بحث مشروحى، در ذيل آيه 43 سوره «فرقان» (جلد 15) نيز، داشته ايم.

جالب اين كه: در رواياتِ متعددى، آيه فوق به كسانى تفسير شده است كه، امام و رهبر الهى را نپذيرفته اند و تنها به آراى خويش تكيه مى كنند.(1)

اين روايات، كه از امام باقر(عليه السلام) و امام صادق(عليه السلام) و بعضى ديگر از ائمه هدى(عليهم السلام)، نقل شده، در حقيقت از قبيلِ مصداق روشن است، و به تعبير ديگر، انسان نيازمند به هدايت الهى است، اين هدايت، گاهى در كتاب آسمانى منعكس مى شود، و گاه، در وجود پيامبر و سنت او، و گاه، در اوصياى معصومش، و گاه، در منطقِ عقل و خرد.

مهم آنست كه انسان، در خطِ هدايتِ الهى باشد و نه هواى نفس، تا بتواند از اين انوار هدايت بهره مند گردد.

* * *

51وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ

52الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ يُؤْمِنُونَ

53وَ إِذا يُتْلى عَلَيْهِمْ قالُوا آمَنّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنا إِنّا كُنّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِينَ

54أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِما صَبَرُوا وَ يَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ

55وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَكُمْ أَعْمالُكُمْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ لانَبْتَغِي الْجاهِلِينَ

ترجمه:

51 ـ ما آيات قرآن را يكى پس از ديگرى براى آنان آورديم شايد متذكر شوند!

52 ـ كسانى كه قبلاً كتاب آسمانى به آنان داده ايم به آن =] قرآن[ ايمان مى آورند!

53 ـ و هنگامى كه بر آنان خوانده مى شود مى گويند: «به آن ايمان آورديم; اينها همه حق است و از سوى پروردگار ماست; ما پيش از اين هم مسلمان بوديم»!

54 ـ آنها كسانى هستند كه به خاطر شكيبائيشان، اجر و پاداششان را دو بار دريافت مى دارند; و به وسيله نيكى ها بدى ها را دفع مى كنند; و از آنچه به آنان روزى داده ايم انفاق مى نمايند.

55 ـ و هر گاه سخن لغو و بيهوده بشنوند، از آن روى مى گردانند و مى گويند: «اعمال ما از آن ماست و اعمال شما از آن خودتان; سلام بر شما (سلام وداع); ما خواهان جاهلان نيستيم»!

شأن نزول:

در موردِ شأن نزول آيات فوق، مفسران و راويان خبر، رواياتِ گوناگونى نقل كرده اند كه قدرِ مشتركِ همه آنها يك چيز است، و آن: ايمان آوردن گروهى از علماى «يهود» و «نصارى»، و افراد پاكدل، به آيات قرآن و پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)است.

از «سعيد بن جبير» نقل شده: اين آيات، درباره هفتاد نفر از كشيش هاى مسيحى نازل شده است كه «نجاشى» آنها را براى تحقيق، از «حبشه» به «مكّه» فرستاد، هنگامى كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) سوره «يس» را براى آنها تلاوت كرد، اشك شوق ريختند و اسلام آوردند.(2)

بعضى ديگر گفته اند: اين آيات، درباره جمعى از نصاراى «نجران» (شهرى است در شمال يمن) نازل شده، كه نزد پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) آمدند و آيات قرآن را شنيدند و ايمان آوردند.(3)

بعضى ديگر، آن را در مورد «نجاشى» و يارانش مى دانند.(4)

و بعضى، نزولِ آن را درباره «سلمان فارسى»، و جمعى از علماى «يهود»، مانندِ «عبداللّه بن سلام» و «تميم الدارى» و «جارود عبدى» دانسته اند.(5)

و بالاخره، بعضى نيز آن را اشاره به چهل نفر از علما و روشن ضميرانِ مسيحى مى دانند، كه سى و دو نفرشان از «حبشه» با «جعفر بن ابيطالب» به «مدينه» آمدند، و هشت نفر از «شام» كه در ميان آنها «بحيرا» راهب معروف شامى بود.(6)

البته، رواياتِ سه گانه نخست، متناسب با نزول اين آيات در «مكّه» است، و  گفتارِ كسانى كه معتقدند، تمام اين سوره مكّى است را تأييد مى كند، ولى روايتِ چهارم و پنجم، دليل بر اين است كه اين چند آيه، استثناء در «مدينه» نازل شده، و گواهى است بر قول كسانى كه آنها را «مدنى» مى دانند.

به هر حال، اين آيات، شاهدِ گويائى است بر اين كه، گروهى از دانشمندان اهل كتاب، با شنيدن آيات قرآن، اسلام را پذيرا شدند; زيرا ممكن نبود پيامبر(صلى الله عليه وآله)چنين چيزى را بگويد را در حالى كه، كسى از اهل كتاب به او ايمان نياورده باشد; چرا كه مشركان فوراً به نفى و انكار برمى خاستند و جار و جنجال به راه مى انداختند.

* * *

1 ـ اين روايات در «اصول كافى»، جلد 1، صفحه 374 و «بصائر الدرجات»، صفحه 13 و «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 132 آمده است.

2 و 3 و 4 ـ تفسير «فى ظلال القرآن»، جلد 6، صفحات 357 و 358.

5 و 6 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 258.

 

▲حق طلبانِ اهل كتاب، به قرآن تو ايمان مى آورند

از آنجا كه در آيات گذشته، سخن از بهانه هائى بود كه مشركان، براى عدم تسليم در مقابل حقايق قرآن، مطرح مى كردند، آيات مورد بحث از دلهاى آماده اى سخن مى گويد، كه با شنيدن اين آيات، حق را پيدا كرده و به آن سخت وفادار ماندند، و از جان و دل تسليم آن شدند، در حالى كه قلبهاى تاريكِ جاهلانِ متعصب، كمترين اثرى از خود نشان نداد!

مى فرمايد: ما آيات قرآن را يكى بعد از ديگرى، براى آنها آورديم، شايد متذكر شوند» (وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ).(1)

اين آيات، همچون قطراتِ بارانِ پيوسته به يكديگر، بر آنها نازل شد، در شكل هاى متنوع، و كيفيات متفاوت، گاهى وعده پاداش، گاهى وعيد دوزخ، گاه،  نصيحت و اندرز، گاه، تهديد و انذار، گاه، استدلالات عقلى، و گاه، تاريخِ عبرت انگيز و پر بار گذشتگان، خلاصه، مجموعه كامل و بسيار متجانسى كه هر قلبى، مختصر آمادگى داشته باشد، او را به خود جذب مى كند، اما كوردلان نپذيرفتند.

* * *

ولى، «كسانى كه قبلاً، كتاب آسمانى به آنها داده ايم (از يهود و نصارى) به قرآن ايمان مى آورند» (الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ يُؤْمِنُونَ).

چرا كه آن را هماهنگ با نشانه هائى مى بينند، كه در كتب آسمانى خود يافته اند.

جالب اين كه اينها، فقط گروهى بودند از اهل كتاب، اما آيه فوق، از آنها به عنوان «اهل كتاب» بدونِ هيچ قيدى ياد مى كند، شايد اشاره به اين كه اهل كتاب واقعى اينها بودند و ديگران هيچ!

* * *

پس از آن مى افزايد: «هنگامى كه اين آيات بر آنها خوانده مى شود مى گويند: به آن ايمان آورديم، اينها مسلماً حق است، و از سوى پروردگار ما است» (وَ إِذا يُتْلى عَلَيْهِمْ قالُوا آمَنّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنا).

آرى، تلاوت اين آيات بر آنها كافى بود كه «آمَنّا» بگويند و تصديق كنند.

سپس اضافه مى كند:

نه تنها امروز تسليم سخنان پروردگاريم، كه «قبل از اين هم مسلمان بوديم» (إِنّا كُنّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِينَ).

ما نشانه هاى اين پيامبر را، در كتب آسمانى خود يافته، و به او دل بسته بوديم، و با بى صبرى انتظار او را مى كشيديم، و در اولين فرصت، كه گمشده خود  را يافتيم، آن را گرفتيم و با جان و دل پذيرفتيم.

* * *

آن گاه، قرآن به پاداش عظيم اين گروه تقليدشكن و حق طلب پرداخته، چنين مى گويد: «آنها كسانى هستند كه اجر و پاداششان را به خاطر صبر و شكيبائيشان دوبار دريافت مى دارند»! (أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِما صَبَرُوا). يك بار، به خاطر ايمانشان به كتاب آسمانى خودشان، كه به راستى نسبت به آن وفادار و پايبند بودند، و يك بار هم، به خاطر ايمان آوردن به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، پيامبر موعودى كه كتب پيشين از او خبر داده بودند.

اين احتمال نيز وجود دارد، كه دوبار پاداش گرفتن آنها، به خاطر آنست كه، هم به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، قبل از ظهورش ايمان داشتند، و هم بعد از ظهورش، چنان كه از آيات گذشته اين معنى استفاده مى شود.

و آنها براى انجام وظيفه، در هر دو مرحله، صبر و استقامت فراوان به خرج دادند، نه منحرفان «يهود» و «نصارى»، عمل آنها را مى پسنديدند، و نه تقليد از نياكان و جوّ اجتماعى، به آنها اجازه رها كردنِ دينِ سابق را مى داد، اما آنها ايستادند و پاى بر سرِ منافعِ خويش و هواى نفس گذاردند، و پاداش عظيم الهى را دو چندان كسب كردند.

سپس، به يك رشته از اعمال صالح آنها، كه هر يك از ديگرى ارزنده تر است اشاره مى كند، اين اعمال عبارتند از: «دفع سيئات به وسيله حسنات» «انفاق از نعمتهاى الهى» و «برخورد بزرگوارانه با جاهلان»، كه به انضمامِ «صبر و شكيبائى» كه در جمله قبل آمد، چهار صفت ممتاز مى شود.

نخست مى گويد: «آنها به وسيله نيكى ها، بدى ها را دفع مى كنند» (وَ يَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ).

 با گفتار نيكو، سخنان زشت را، و با معروف، منكر را، و با حلم، جهل جاهلان را، و با محبت، عداوت و كينه توزى را، و با پيوندِ دوستى و صله رحم، قطع پيوند را، خلاصه، آنها سعى مى كنند، به جاى اين كه بدى را با بدى پاسخ گويند، با نيكى دفع كنند!

اين، يك روش بسيار مؤثرى است در مبارزه با مفاسد، مخصوصاً در برابر گروهى از لجوجان، و قرآن كراراً روى آن تكيه كرده است.(2)

ديگر اين كه: «از آنچه به آنان روزى داده ايم، انفاق مى كنند» (وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ).

نه تنها از اموال و ثروتشان، كه از علم و دانش و نيروى فكرى و جسمى و وجاهتِ اجتماعيشان ـ كه همه، مواهب و روزى هاى الهى است ـ در راه نيازمندان مى بخشند.

* * *

و بالاخره، آخرين امتيازِ عملى آنان اين است كه: «هر گاه سخن لغو و بيهوده اى بشنوند، از آن روى مى گردانند» (وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ).

هرگز «لغو» را با «لغو» پاسخ نمى گويند، و «جهل» را با «جهل» جواب نمى دهند، بلكه به بيهوده گويان «مى گويند: اعمال ما از آن ما است و اعمال شما از آن خودتان»! (وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَكُمْ أَعْمالُكُمْ).

نه شما را به جرمِ اعمال ما مى گيرند، و نه ما را به جرم اعمال شما، اما به زودى خواهيد دانست، كه عمل هر يك از ما چه محصولى به بار آورده است.

سپس مى افزايد: آنها با جاهلان بيهوده گو، و كسانى كه با سخنان موذيانه  سعى مى كنند اعصاب افراد با ايمان و نيكوكار را درهم بريزند، وداع مى گويند و گفتارشان اين است: «سلام بر شما، ما طالب جاهلان نيستيم»! (سَلامٌ عَلَيْكُمْ لانَبْتَغِي الْجاهِلِينَ).

ما نه اهل زشتگوئى و جهل و فساديم، و نه خواهان آن، ما خواهانِ دانشمندان روشن ضمير، و علماى عامل و مؤمنان راستين هستيم.

و به اين ترتيب، آنها به جاى اين كه نيروهايشان را در مقابله با جاهلان كوردل و زشتگويان بى خبر به هدر دهند، با بزرگوارى از كنار آنها گذشته، به هدف ها و برنامه هاى اساسى خود مى پردازند.

قابل توجه اين كه وقتى كه آنها با اين گونه افراد روبرو مى شوند، «سلام تحيت» نمى گويند، بلكه، سلامشان، «سلام وداع» است!

* * *

1 ـ «وَصَّلْنا» از ماده «وصل» به معنى ارتباط دادن و متصل كردن است و چون به باب «تفعيل» رفته، معنى كثرت و تأكيد نيز از آن استفاده مى شود.

2 ـ شرح مبسوطى در اين زمينه، در جلد دهم، صفحه 190، ذيل آيه 22 «رعد»، و جلد چهاردهم، سوره «مؤمنون»، ذيل آيه 96، آورده ايم.

▲دل هاىِ آماده ايمان

در آيات فوق، ترسيم بسيار گويا و زيبائى، از قلوبى كه بذر ايمان را در خود جاى داده و پرورش مى دهند، آمده است.

آنها، از قماشِ افراد بى شخصيتى كه مخزنى از جهل و تعصب، بدزبانى و بيهوده گوئى، بخل و كينه توزى هستند، نمى باشند.

آنها، بزرگمردان و پاك زنانى هستند، كه قبل از هر چيز، زنجيرهاى اسارتِ تقليدِ كوركورانه را، درهم شكسته اند، سپس، با دقت، به نداى منادى توحيد گوش فرا داده، به محض اين كه دلائل حق را به قدر كافى يافتند، به آن دل مى بندند.

بدون شك، بايد غرامت زيادى، براى اين تقليدشكنى، و جدا شدن از انحراف محيطشان بپردازند، و محروميت ها و ناراحتى هاى فراوانى را متحمل شوند، ولى آنها، آن قدر صبر و شكيبائى دارند، كه به خاطر هدف بزرگشان، از عهده اين مشكلات بر مى آيند.

آنها، نه كينه توزند كه هر بدى را با بدتر پاسخ گويند، و نه بخيل و خسيسند كه مواهب الهى را تنها به خودشان تخصيص دهند.

آنها، بزرگوارانى هستند، كه علاوه بر همه اينها، از دروغ و سرگرمى ناسالم، و جر و بحث هاى بيهوده، و سخنان بى معنى و شوخى هاى ركيك و مانند آن بركنارند، زبانى پاك و قلبى پاك تر دارند، و هرگز، نيروهاى فعال و سازنده خود را با درگيرى جاهلان تباه نمى كنند، و حتى، در بسيارى از موارد، سكوت را كه بهترين پاسخ اين نابخردان است، بر سخن گفتن ترجيح مى دهند.

آنها، در فكرِ اعمال و مسئوليت هاى خويشند، آنها چون تشنه كامانى كه به سراغ چشمه آب مى روند، تشنه علم و دانش، و خواهان حضور در جلسات علماء و دانشمندانند.

آرى، اين بزرگوارانند كه مى توانند، رسالت ايمان را در خود پذيرا شوند، و اجر خود را نه يك بار، كه دوبار از پيشگاه خدا دريافت دارند.

اينها، سلمان ها، بحيراها، نجاشى ها و حقجويانى همسنگر و هم خط آنها هستند، كه در برابر انواع ناملايمات، براى رسيدن به سر منزل ايمان، مقاومت به خرج مى دهند.

جالب اين كه، در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه: نَحْنُ صُبَراء وَ شِيْعَتُنا أَصْبَرُ مِنّا وَ ذلِكَ أَنّا صَبَرْنا عَلى ما نَعْلَمُ وَ صَبَرُوهُمْ عَلى ما لايَعْلَمُونَ: «ما شكيبايانيم و پيروان ما از ما شكيباترند!، چرا كه ما از اسرار امور آگاهيم و شكيبائى مى كنيم (و طبعاً اين كار آسانتر است) ولى آنها بى آن كه اسرار را بدانند  صبر و شكيبائى را از دست نمى دهند».(1)

فكر كنيد دو نفر جانباز راه خدا، قدم به ميدان جهاد مى گذارند، يكى از پايان كار با خبر است و مى داند نتيجه اين جهاد پيروزى است، اما دومى با خبر نيست، آيا از يك نظر، صبرِ دومى بيشتر از صبر اولى نمى باشد؟

يا فى المثل، قرائن نشان مى دهد كه هر دو شربت شهادت مى نوشند، اما يكى مى داند، كه در شهادتش چه اسرارى نهفته است، و چه موجى در آينده در اعصار و قرون متمادى ايجاد مى كند، و چه الگوئى براى آزادگان مى شود؟ اما ديگرى از اسرار آينده آگاه نيست، بدون شك، دومى از اين نظر صبر بيشترى به خرج مى دهد.

در حديثِ ديگرى، در تفسير «على بن ابراهيم» آمده كه، منظور از «لغو» در آيه فوق «كذب» و «لهو» و «غنا» است، و پرهيزكنندگان، امامانند.(2)

پيدا است كه هر دو قسمتِ حديث، از قبيل بيان مصداق روشن است و گرنه «لغو» مفهوم گسترده اى دارد كه غير اينها را نيز شامل مى شود، و اعراض كنندگان از «لغو» نيز همه «مؤمنان راستين» هستند، هر چند امامان در صف مقدم جاى دارند.

* * *

56إِنَّكَ لاتَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لكِنَّ اللّه يَهْدِي مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ

57وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدى مَعَكَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَكِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً يُجْبى إِلَيْهِ ثَمَراتُ كُلِّ شَيْء رِزْقاً مِنْ لَدُنّا وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لايَعْلَمُونَ

ترجمه:

56 ـ تو نمى توانى كسى را كه دوست دارى هدايت كنى; ولى خداوند هر كس را بخواهد هدايت مى كند; و او به هدايت يافتگان آگاه تر است!

57 ـ آنها گفتند: «ما اگر هدايت را همراه تو پذيرا شويم; ما را از سرزمينمان مى ربايند»! آيا ما حرم امنى در اختيار آنها قرار نداديم كه ثمرات هر چيزى (از هر شهر و ديارى) به سوى آن آورده مى شود؟! رزقى است از جانب ما; ولى بيشتر آنان نمى دانند!

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 24، صفحه 216 و جلد 68، صفحه 84 ـ تفسير «على بن ابراهيم»، جلد 2، صفحه 141.

2 ـ تفسير «على بن ابراهيم»، طبق نقل تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 133.

▲هدايت، تنها به دست خدا است

گرچه در شأن نزول آيه نخست از اين آيات، بحث هاى زيادى كرده اند، اما چنان كه خواهيم ديد، رواياتى است بى اعتبار و بى ارزش، كه گويا براى مقاصدِ خاصى جعل شده است، و لذا بهتر اين ديديم كه تفسيرِ آيه را از خود قرآن مجيد بخواهيم، و بعد، به نقد و بررسى آن روايات مشكوك يا مجعول بپردازيم.

با توجه به اين كه، در آيات گذشته، سخن از دو گروه در ميان بود: گروهى  مشركان لجوج از اهل «مكّه»، كه هر چند رسول خدا(صلى الله عليه وآله) اصرار براى هدايت آنها داشت، نور ايمان در قلبشان نفوذ نكرد و به عكس، گروهى از اهل كتاب و افراد دوردست، هدايت الهى را پذيرفتند و عاشقانه در راه اسلام پافشارى و ايثار كردند، حتى از مخالفت بستگان و خويشاوندان نزديك و جاهلان خودخواه، وحشتى به دل راه ندادند.

با توجه به اين امور، نخستين آيه مورد بحث، پرده از روى اين حقيقت برمى دارد، كه «تو نمى توانى هر كه را دوست دارى هدايت كنى، ولى خداوند هر كس را بخواهد هدايت مى كند، و او از هدايت يافتگان آگاه تر است» (إِنَّكَ لاتَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لكِنَّ اللّه يَهْدِي مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ).

او مى داند چه افرادى، لايقِ پذيرش ايمانند، او مى داند چه قلب هائى براى حق مى طپند، او مى داند در چه سرهائى، سوداى عشق خدا است، آرى، او اين افرادِ شايسته را خوب مى شناسد و به آنها توفيق مى دهد و لطفش را رفيق راه آنها مى سازد، تا به سوى ايمان رهنمون شوند.

اما تاريك دلانِ زشت سيرتى كه در دل با حق دشمنند، و با تمام قدرتشان، به پيكار با فرستادگان خدا برخاسته اند، و از نظر زندگى، آن قدر آلوده و ننگينند كه لايق نور ايمان نيستند، خداوند هرگز، چراغِ توفيق را، فرا راه آنها قرار نمى دهد.

بنابراين، منظور از هدايت در اينجا، «ارائه طريق» نيست، چرا كه ارائه طريق، كارِ اصلى پيامبر(صلى الله عليه وآله) است و بدون استثناء، راه را به همه نشان مى دهد، بلكه منظور از هدايت در اينجا، «ايصال به مطلوب» و رسانيدن به سر منزل مقصود است، اين تنها، كار خدا است، كه بذر ايمان را در دل ها بپاشد، و كار او هم بى حساب نيست، او به دل هاى آماده نظر مى افكند و اين نور آسمانى را بر آنها مى پاشد.

 به هر حال، اين آيه يك نوع دلدارى براى پيامبر(صلى الله عليه وآله) است كه به اين واقعيت توجه كند كه نه اصرار بر شرك، از ناحيه گروهى از بت پرستان مكّه بى دليل است، و نه ايمانِ مخلصانه مردم «حبشه» يا «نجران» و امثال «سلمان ها و بحيراها».

هرگز، از عدمِ ايمانِ گروه اول، نگرانى به خود راه نده، كه اين نور الهى به سراغ دل هاى آماده مى رود، به آنجا وارد مى شود و خيمه مى زند.

نظير اين مضمون، در آيات قرآن فراوان است:

در آيه 272 «بقره» مى خوانيم: لَيْسَ عَلَيْكَ هُداهُمْ وَ لكِنَّ اللّه يَهْدِي مَنْ يَشاءُ: «هدايت آنها بر تو نيست، خدا هر كه را بخواهد هدايت مى كند».

و در آيه 37 «نحل» مى خوانيم: إِنْ تَحْرِصْ عَلى هُداهُمْ فَإِنَّ اللّه لايَهْدِي مَنْ يُضِلُّ: «اگر اصرار بر هدايت اين گروه داشته باشى، مؤثر نيست، چرا كه خدا كسى را كه گمراه كرده است، هدايت نمى كند».

و در آيه 43 «يونس» آمده است: أَ فَأَنْتَ تَهْدِي الْعُمْيَ وَ لَوْ كانُوا لايُبْصِرُونَ: «آيا تو مى خواهى نابينايان را هدايت كنى، هر چند چيزى را نمى بينند و حقيقتى را درك نمى كنند»؟!

و بالاخره در آيه 4 سوره «ابراهيم»، به عنوان يك قانون كلى مى فرمايد: فَيُضِلُّ اللّه مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ: «خدا هر كس را بخواهد گمراه مى كند، و هر كس را بخواهد هدايت مى كند، و او عزيز حكيم است».

آخرين جمله آيه اخير، به خوبى نشان مى دهد كه مشيت الهى درباره اين دو گروه، بى حساب نيست، بلكه، بر طبقِ حكمت و لياقت ها، تلاشها و كوششهاى افراد است، تنها بر اين اساس است كه خدا توفيق هدايت را نصيب گروهى مى كند و يا از گروهى سلب مى نمايد.

* * *

در دومين آيه مورد بحث، سخن از كسانى مى گويد كه در دل، به حقانيت اسلام معترف بودند، ولى روىِ ملاحظاتِ منافعِ شخصى، حاضر به قبول ايمان نبودند، مى فرمايد: «آنها گفتند: ما اگر هدايت را همراه تو پذيرا شويم، و از آن پيروى كنيم، ما را از سرزمينمان مى ربايند»! (وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدى مَعَكَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا).(1)

در تفاسير آمده: اين سخن را «حارث بن نوفل» بيان كرد، خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)رسيد، عرض نمود: ما مى دانيم كه گفتار تو حق است، اما چيزى كه مانع مى شود از برنامه تو پيروى كنيم، و ايمان بياوريم، ترس از هجوم عرب بر ما است كه ما را از سرزمينمان بربايند، و ما قدرت مقابله با آنها را نداريم!.(2)

اين سخن را كسى مى گويد كه قدرت پروردگار را ناچيز مى شمرد، و قدرت مشتى عربِ جاهلى را عظيم، اين سخن را كسى مى گويد كه، هنوز به عمق عنايت ها و حمايت هاى الهى آشنا نيست، و نمى داند، چگونه او يارانش را يارى و دشمنانش را در هم مى شكند، لذا قرآن، در پاسخِ آنها چنين مى گويد: «آيا ما حرمِ امنى در اختيار آنها قرار نداديم، كه ثمرات و محصولات هر شهر و ديارى به سوى آن آورده مى شود»؟! (أَ وَ لَمْ نُمَكِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً يُجْبى إِلَيْهِ ثَمَراتُ كُلِّ شَيْء).(3)

«و اين رزق و روزى است از ناحيه ما» (رِزْقاً مِنْ لَدُنّا)

«ولى اكثر آنها نمى دانند» (وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لايَعْلَمُونَ).

 خداوندى كه سرزمين شوره زار و سنگلاخ بى آب و درختى را حرم امن قرار داد، و آن چنان دلها را متوجه آن ساخت، كه بهترين محصولات، از نقاط مختلف جهان را به سوى آن مى آورند، قدرت خود را به خوبى نشان داده است، كسى كه چنين قدرت نمائى كرده و اين همه «امنيت» و «نعمت» را در چنين سرزمينى قرار داده، و با چشم خود آثار آن را مى بينيد و سالها از آن بهره گرفته ايد، چگونه قادر نيست شما را در برابر هجوم مشتى اعراب بت پرست، حفظ كند؟!

شما، در حال كفر، مشمولِ اين دو نعمت بزرگ الهى، «امنيت» و «مواهب زندگى» بوديد، چگونه ممكن است خداوند، بعد از اسلام، شما را از آن محروم سازد؟! دل قوى داريد و ايمان بياوريد و محكم بايستيد، كه خداى «كعبه» و «مكّه» با شما است.

در اينجا، اين سؤال مطرح است، كه تاريخ نشان مى دهد «حرم مكّه» براى مسلمانان، آن قدر هم امن و امان نبود، مگر گروهى از مسلمانان را در آنجا آزار و شكنجه ندادند؟ مگر آن همه سنگ بر بدن پيامبر(صلى الله عليه وآله) نزدند؟ مگر بعضى از مسلمانان را در مكّه نكشتند؟ مگر گروهى با «جعفر» و بقيه با پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)سرانجام از آنجا، به خاطر ناامنى هجرت نكردند؟!

در پاسخ مى گوئيم: اولاً: با تمام اين امور، باز مكّه نسبت به بقيه نقاط، امنيت بيشترى داشت، و عرب، براى آن احترام و قداستى قائل بود، باز هم، جناياتى را كه در نقاط ديگر مرتكب مى شدند، نمى توانستند در آنجا انجام دهند، خلاصه، حتى در عين ناامنى، «حرم مكّه» از امنيتِ نسبىِ قابلِ توجهى برخوردار بود، مخصوصاً، اين امنيت، از ناحيه اعراب بيرون مكّه، بيشتر رعايت مى شد.

ثانياً: درست است كه در آغاز اسلام، مدت كوتاهى اين سرزمينِ امن الهى، دست خوشِ پاره اى از ناامنى ها شد، ولى چيزى نگذشت كه به صورت كانونى  بزرگ، از امنيتِ پايدار و مركزى عظيم، از انواع نعمت ها درآمد، بنابراين، تحملِ اين مشكلات زودگذر، براى رسيدن به نعمت هاى بزرگ كار سخت و پيچيده اى نبود.

به هر حال، بسيارند كسانى كه از ترسِ تزلزلِ منافعِ شخصيشان، همچون «حارث بن نوفل»، دست از هدايت و ايمان برمى دارند، در حالى كه ايمان به خدا و تسليم در برابر فرمان او، نه تنها «منافع معنوى» آنها را تأمين مى كند، كه در تأمين «منافع مشروع مادى» و محيط امن و سالم، براى آنها نيز، فوق العاده مؤثر است، ناامنى ها و كشتارها و غارتگرى هائى را كه در دنياى به اصطلاح متمدن امروز ـ دنيائى كه از ايمان و هدايت دور افتاده است ـ مى بينيم، گواه زنده اين مدعا است.

توجه به اين نكته نيز لازم است كه، خداوند در اينجا، اول، «نعمت امنيت» را مى شمرد، و بعد «جلب ارزاق» از همه جا به سوى «مكّه» را، اين تعبير ممكن است بيانگر اين واقعيت باشد كه، تا امنيت، در شهر و كشورى حكمفرما نگردد، وضع اقتصادى آنها، سامان نخواهد يافت، شرح اين سخن را ذيل آيه 35 سوره «ابراهيم» داده ايم.(4)

و نيز جالب اين كه، «يُجْبى»، به صورت فعلِ مضارع آمده، كه دال بر استمرار در حال و آينده است، و ما امروز، بعد از گذشتنِ چهارده قرن، با چشم خود، شاهد مفهوم اين سخن، و استمرار جلبِ همه نوع مواهب، به سوى اين سرزمين هستيم، كسانى كه خانه خدا را زيارت مى كنند، با چشم خود مى بينند، اين سرزمين خشك و سوزان و بى آب و علف، در ميان انواع بهترين نعمتها غرق است، و شايد در هيچ نقطه اى از دنيا، اين وفور نعمت نباشد.

* * *

1 ـ «مَعَكَ» در آيه فوق متعلق به «نَتَّبِعْ» مى باشد، اين احتمال نيز وجود دارد كه تعلق به «هُدى» پيدا كند كه تفاوت مختصرى در معنى خواهد داشت.

2 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.

3 ـ «يُجْبى» از ماده «جباية»، به معنى جمع كردن است، و لذا به حوض، كه آب را در خود جمع مى كند «جابيه» مى گويند ـ ضمناً «نُمَكِّن» در آيه فوق به معنى «نَجْعَل» است و «حَرَماً» مفعول آن است و گرنه «نُمكِّن» در معنى اصلى، كه تمكين دادن است، به وسيله «فِى» متعدى مى شود.

4 ـ جلد 10، صفحه 366.

▲ايمان «ابوطالب» و جنجالى كه در اين زمينه برپا كرده اند!

ابتدا، اين موضوع براى كسانى كه اهل مطالعه هستند، عجيب جلوه مى كند، كه چرا گروهى از راويان اخبار اصرار داشتند، «ابوطالب»، عموى پيامبر(صلى الله عليه وآله) را كه به اتفاق همه مسلمانان جهان، از كسانى بود كه حداكثر فداكارى و ايثار و حمايت را در مورد پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) انجام داد، بى ايمان و مشرك جلوه دهند و كافر بميرانند؟!

چرا درباره ديگران، كه نقشى در تاريخ اسلام نداشتند، اين همه اصرار نيست؟

اينجا است كه با خبر مى شويم، مسأله، يك مسأله عادى نيست، سپس، با كمى دقت، به اينجا مى رسيم كه پشت سر اين بحث هاى تاريخى و روائى، بازى سياسى خطرناكى، از ناحيه رقبا و دشمنان على(عليه السلام) در جريان بوده، آنها اصرار داشتند، هر فضيلتى را از او سلب كنند، و حتى پدر ايثارگر و فداكارش را مشرك قلمداد نمايند و بى ايمان از دنيا ببرند!

يقيناً «بنى اميه»، و هواخواهان آنها در عصر خود، و حتى پيش از آن كه به حكومت برسند، هر جا توانستند، به اين فكر دامن زدند، و كوشش داشتند از هر جا كه ممكن است، شواهدى هر چند سست و بى پايه، براى اثباتِ اين مدعا سر هم كنند.

ما، قطعِ نظر از اين موجِ انحرافىِ سياسىِ كثيف و آلوده، كه خود از جهاتى قابل دقت و مطالعه است، مسأله را به عنوان يك مسأله صرفاً تاريخى و تفسيرى به طور بسيار فشرده، (آن چنان كه، وضع كتاب، ايجاب مى كند) مورد بررسى  قرار مى دهيم، تا روشن شود، در پشتِ سر اين جنجال ها، هيچ گونه مدركِ معتبرى وجود ندارد، بلكه شواهد زنده اى بر ضد آن در دست داريم:

1ـ آيه مورد بحث (إِنَّكَ لاتَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ...) چنان كه ديديم، هيچ گونه ارتباطى با «ابوطالب» ندارد و آياتِ قبل از آن به خوبى دلالت مى كند كه درباره گروهى از مؤمنان «اهل كتاب» در برابر «مشركان مكّه» است.

جالب اين كه، «فخر رازى» كه خود اجماعِ مسلمين را بر نزول آيه، درباره «ابوطالب» نقل كرده، تصريح مى كند: در ظاهرِ آيه، كمترين دلالتى بر كفر «ابوطالب» نيست.(1)

اما با اين حال، چرا اصرار دارند كه آن را به شرك «ابوطالب» ارتباط دهند؟ راستى وحشت آور است!

2ـ مهمترين دليلى كه در اين زمينه اقامه كرده اند، ادعاى اجماع مسلمين است، كه «ابوطالب»، مشرك از دنيا رفته است!

در حالى كه چنين اجماعى، دروغ محض است، چنان كه مفسرِ معروفِ اهلِ سنت، «آلوسى» در «روح المعانى»، تصريح كرده است، كه اين مسأله، اجماعى نيست و حكايتِ اجماع مسلمين يا مفسرين، بر اين كه آيه فوق، درباره «ابوطالب» نازل شده، صحيح به نظر نمى رسد، چرا كه علماى «شيعه» و بسيارى از مفسرينِ آنها، معتقد به اسلام «ابوطالب» هستند و ادعاىِ اجماعِ ائمه اهلبيت(عليهم السلام)، بر اين معنى كرده اند، به علاوه اكثر قصيده هاى «ابوطالب»، شهادت بر ايمان او مى دهد.(2)

3ـ دقت و بررسى نشان مى دهد كه اين ادعاى اجماع، از اخبارِ آحادى  سرچشمه مى گيرد، كه هيچ اعتبارى به آن نيست، و در سندِ اين روايات، افرادِ مشكوك يا كذّابى هستند.

از جمله، روايتى است كه «ابن مردويه»، با سندِ خود از «ابن عباس» نقل كرده، كه آيه «إِنَّكَ لاتَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ» درباره «ابوطالب» نازل شده است، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به او اصرار كرد اسلام بياورد، او نپذيرفت!.(3)

در حالى كه، در سند اين روايت «ابوسهل سرى» است، كه بنا به تصريح بعضى از بزرگان علم رجال، يكى از دروغ پردازان و جعل كنندگان و سارقان حديث بود، و همچنين، «عبدالقدوس ابى سعيد دمشقى»، كه باز در سندِ اين حديث است، نيز از «كذّابين» است!.(4)

ظاهرِ تعبيرِ حديث، چنين گواهى مى دهد كه «ابن عباس»، بدونِ واسطه، اين حديث را نقل كرده و خودش شاهد و ناظر بوده، در حالى كه مى دانيم «ابن عباس»، سه سال قبل از هجرت متولد شد، بنابراين، هنگام وفاتِ «ابوطالب»، هنوز از پستان مادر شير مى خورده! و اين نشان مى دهد كه جاعلانِ حديث حتى در جعل اين حديث ناشى بوده اند.

حديث ديگرى در اين زمينه، از «ابو هريره» نقل كرده اند، وى مى گويد: هنگامى كه زمان وفات «ابوطالب» فرا رسيد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به او فرمود: «اى عمو بگو لا اِلهَ اِلاَّ اللّه، تا من روز قيامت، نزد خدا براى تو گواهى به توحيد دهم»! «ابوطالب» گفت: «اگر نه به خاطر اين بود، كه قريش مرا سرزنش مى كرد، كه او به هنگام مرگ از روى ترس، اظهار ايمان نمود، من شهادت به توحيد مى دادم، و چشم تو را روشن مى ساختم! در اين هنگام، آيه «إِنَّكَ لاتَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ» نازل  شد»!.(5)

باز، ظاهرِ حديث اين است كه «ابو هريره» شخصاً شاهد چنين مطلبى بوده است، در حالى كه مى دانيم «ابو هريره»، در سال «فتح خيبر»، يعنى هفت سال بعد از هجرت، اظهار اسلام كرد، او كجا، و وفات «ابوطالب» كه قبل از هجرت واقع شد، كجا؟!

بنابراين، آثارِ جعلِ ناشيانه، در اين حديث نيز نمايان است.

و اگر گفته شود: «ابن عباس» و «ابو هريره»، خود شاهد اين ماجرا نبودند، و اين داستان را از ديگرى شنيده اند، سؤال مى كنيم: از چه كسى؟ شخصى كه اين روايت را براى اين دو نفر بيان كرده، ناشناس و مجهول است، و چنين حديثى را مرسل مى نامند و همه مى دانند، اعتبارى به احاديث «مرسل» نيست.

متأسفانه، جمعى از مفسران و راويان اخبار، بدون دقت و مطالعه، اين گونه احاديث را در كتاب هاى خود، از يكديگر گرفته و نقل كرده اند، و كم كم براى خودشان، اجماعى درست كرده اند، اما كدام اجماع؟ و كدام حديث معتبر؟

4ـ از همه اينها گذشته، متنِ همين احاديث مجعول نشان مى دهد كه، «ابوطالب»، ايمان به حقانيت پيامبر(صلى الله عليه وآله) داشته، هر چند، روىِ ملاحظاتى، بر زبان جارى نمى كرده، و مى دانيم، ايمان به قلب است، و زبان، جنبه طريقت دارد، در بعضى از احاديثِ اسلامى، وضع «ابوطالب»، به «اصحاب كهف» تشبيه شده است، كه ايمان در دل داشتند، هر چند به عللى، قدرتِ اظهار آن را نداشتند.(6)

5ـ مگر مى توان در مسأله اى به اين مهمى، يك جانبه بحث كرد و تنها به روايت مرسله، از «ابو هريره» و «ابن عباس» و مانند آن قناعت نمود؟ چرا  اجماعِ امامان اهلبيت(عليهم السلام)، و چرا اجماع علماى شيعه، در اينجا مورد توجه قرار نمى گيرد؟! با آن كه آنها به وضع خاندان پيامبر آشناترند.

ما امروز، اشعار زيادى از «ابوطالب» در دست داريم، كه ايمان او را به اسلام و رسالت محمّد(صلى الله عليه وآله)، به عنوانِ پيامبر اسلام، با وضوحِ تمام بيان مى كند، اين اشعار را بسيارى از بزرگان و دانشمندان در كتاب هايشان آورده اند، و ما نمونه هاى گويائى از آن را، در جلد پنجم تفسير «نمونه»، صفحه 194 به بعد، (ذيل آيه 26 سوره انعام) از منابع معروفِ اهل سنت، نقل كرديم.

6ـ از همه اينها گذشته، تاريخ زندگى «ابوطالب» و فداكارىِ عظيم او نسبت به پيامبر(صلى الله عليه وآله)، و علاقه شديد پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مسلمانان نسبت به او، تا آنجا كه سال مرگش را «عام الحزن» (سال اندوه) نام نهادند، همه، نشان مى دهد كه او به اسلام عشق مىورزيد و دفاعش از پيامبر(صلى الله عليه وآله) به عنوانِ دفاع از يك خويشاوند نبود، بلكه به صورتِ دفاعِ يك مؤمنِ مخلص، و يك عاشقِ پاك باخته، و سربازِ فداكارِ از جان گذشته، از رهبر و پيشواى خود بود، با اين حال، چقدر غفلت و بى خبرى و ناسپاسى و ظلم است كه گروهى اصرار داشته باشند، اين مؤمنِ موحدِ مخلص را، مشرك از دنيا ببرند؟!.(7)

* * *

58وَ كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَرْيَة بَطِرَتْ مَعِيشَتَها فَتِلْكَ مَساكِنُهُمْ لَمْ تُسْكَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلاّ قَلِيلاً وَ كُنّا نَحْنُ الْوارِثِينَ

59وَ ما كانَ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرى حَتّى يَبْعَثَ فِي أُمِّها رَسُولاً يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِنا وَ ما كُنّا مُهْلِكِي الْقُرى إِلاّ وَ أَهْلُها ظالِمُونَ

60وَ ما أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْء فَمَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ زِينَتُها وَ ما عِنْدَ اللّه خَيْرٌ وَ أَبْقى أَ فَلاتَعْقِلُونَ

ترجمه:

58 ـ و چه بسيار از شهرها و آبادى هائى را كه بر اثر فراوانى نعمت، مست و مغرور شده بودند هلاك كرديم! اين خانه هاى آنهاست كه (ويران شده، و) بعد از آنان جز اندكى كسى در آنها سكونت نكرد; و ما وارث آنان بوديم!

59 ـ پروردگار تو هرگز شهرها و آبادى ها را هلاك نمى كرد تا اين كه در كانون آنها پيامبرى مبعوث كند كه آيات ما را بر آنان بخواند; و ما هرگز آبادى ها و شهرها را هلاك نكرديم مگر آن كه اهلش ظالم بودند!

60 ـ آنچه به شما داده شده، متاع زندگى دنيا و زينت آن است; و آنچه نزد خداست بهتر و پايدارتر است; آيا انديشه نمى كنيد؟!

1 ـ تفسير «كبير فخر رازى»، جلد 25، صفحه 2.

2 ـ «روح المعانى»، جلد 20، صفحه 84، ذيل آيه مورد بحث.

3 ـ «درّ المنثور»، جلد 5، صفحه 133.

4 ـ «الغدير»، جلد 8، صفحه 20.

5 ـ «درّ المنثور»، جلد 5، صفحه 133.

6 ـ تفسير «صافى» و تفسير «برهان»، ذيل آيه مورد بحث.

7 ـ در اين زمينه، به بحث مشروحِ ديگرى، كه در جلد پنجم تفسير «نمونه»، صفحه 191 به بعد آورده ايم،مراجعه فرمائيد.

▲دلبستگى هاى دنيا، شما را نفريبد

در آياتِ گذشته، سخن از اين بود: بعضى از كفار «مكّه» متوسل به اين عذر  مى شدند كه: اگر ما ايمان بياوريم، عرب به ما حمله مى كند، و ما را از سرزمينمان بيرون مى راند، و زندگى ما را مختل مى كند، و در آيات گذشته، يك پاسخ گويا، به اين سخن داده شد.

در آيات مورد بحث، دو پاسخ ديگر به آن داده شده است:

نخست مى فرمايد: به فرض، كه شما ايمان را نپذيرفتيد، و در سايه كفر و شرك، زندگى مرفه مادى پيدا كرديد، اما فراموش نكنيد: «ما بسيارى از شهرهائى را كه مست و مغرور نعمت و زندگى مرفه بودند، نابودشان كرديم» (وَ كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَرْيَة بَطِرَتْ مَعِيشَتَها).

آرى، غرورِ نعمت، آنها را به طغيان دعوت كرد، و طغيان، سرچشمه ظلم و بيدادگرى شد، و ظلم، ريشه زندگانى آنها را به آتش كشيد.

«اين خانه ها و ديار آنها است كه بعد از آنان، جز مدت قليلى، كسى در آن سكونت نكرد» (فَتِلْكَ مَساكِنُهُمْ لَمْ تُسْكَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلاّ قَلِيلاً).

آرى، شهرها و خانه هاى ويران آنها، همچنان خالى و خاموش و بدون صاحب مانده است، و اگر كسانى به سراغ آن آمدند، افراد كم و در مدت كوتاهى بود.

«و ما وارث آنها بوديم»! (وَ كُنّا نَحْنُ الْوارِثِينَ).

آيا شما مشركان «مكّه» نيز مى خواهيد، در سايه كفر، به همان زندگى مرفهى برسيد، كه پايانش همانست كه گفته شد، اين چه ارزشى مى تواند داشته باشد؟!

«بَطِرَتْ» از ماده «بطر» (بر وزن بشر) به معنىِ طغيان و غرور، بر اثر فزونى نعمت است.

تعبير به «تِلْكَ»، كه اسم اشاره به دور است و غالباً، در امور قابل مشاهده به كار مى رود، ممكن است، اشاره به سرزمين «عاد»، «ثمود» و «قوم لوط» باشد،  كه در فاصله اى نه چندان زياد، با مردم «مكّه» قرار داشت، يعنى در «سرزمين احقاف» (ميان يمن و شام) يا در «وادى القرى»، و يا در سرزمين «سدوم»، كه همه آنها، در مسير كاروانهاىِ تجارى اعراب «مكّه» به «شام» بود، و اعراب، با چشم خود، اين ديارِ خالى را مى ديدند، كه بعد از آنها، كمتر كسى در آنجا سكونت گزيده بود.

جمله «اِلاّ قَلِيْلاً» كه به صورت استثناء آمده است، سه احتمال دارد:

نخست اين كه: استثناء از «ساكنان» باشد، دوم از «مساكن» و «سوم» از «سكونت».

در صورت اول، مفهومش اين است كه: تنها گروه اندكى، بعد از آنها، ساكن اين ديار شد، و در صورت دوم، معنى چنين است كه: تنها خانه هاى اندكى از آنها، بعداً مسكون شد، و در صورت سوم، مفهوم آن اين است كه: تنها زمان كمى در آنها سكونت شده است; چرا كه هر كس در اين شهرهاى شوم و بلاخيز، سكونت اختيار كرد، به زودى طومارِ زندگانيش، درهم پيچيده شد.

البته، اراده هر سه معنى نيز، طبقِ روش ما مشكلى ايجاد نمى كند، هر چند معنى اول، نزديك تر به نظر مى رسد.

بعضى، نيز آن را، اشاره به سكونت موقت مسافران، به هنگام رفت و آمدشان از اين مناطق دانسته اند، و بعضى «قليل» را، اشاره به جغدها و حيوانات وحشى دانسته اند، قدرِ مسلّم اين است كه: اين شهرهاى آلوده به گناه و شرك، چنان ويران گشت كه ديگر روى آبادى به خود، نديد.

تعبير به «كُنّا نَحْنُ الْوارِثِينَ» اشاره به خالى ماندن آن ديار است، و نيز اشاره اى است به مالكيت حقيقى خداوند، نسبت به همه چيز، كه اگر مالكيت اعتبارى بعضى اشياء را، موقتاً به بعضى انسانها واگذار كند، چيزى نمى گذرد كه  همه زائل مى گردد، و او وارث همگان خواهد بود.

* * *

آيه بعد، در حقيقت، جواب سؤال مقدرى است، و آن اين كه: اگر چنين است كه خداوند، طغيانگران را نابود مى كند، پس چرا مشركان «مكّه و حجاز» را، كه طغيانگرى را به حدّ اعلا رسانيده بودند، و جهل و جنايتى نبود كه مرتكب نشوند، با عذابش نابود نكرد؟

قرآن مى گويد: «پروردگار تو، هرگز شهرها و آباديها را هلاك نمى كرد، تا اين كه: در كانون و مركز آنها، پيامبرى بفرستد، كه آيات ما را بر آنان بخواند» (وَ ما كانَ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرى حَتّى يَبْعَثَ فِي أُمِّها رَسُولاً يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِنا).

آرى، تا اتمامِ حجت نكنيم، و پيامبران را با دستورات صريح نفرستيم، مجازات نخواهيم كرد.

تازه، بعد از اتمامِ حجت، مراقب اعمال آنها هستيم، اگر ظلم و ستمى از آنها سر زد، و مستوجب عذاب شدند، مجازاتشان مى كنيم «و ما هرگز شهرهائى را هلاك نمى كرديم، مگر آن كه اهلش ظالم و ستمگر باشند» (وَ ما كُنّا مُهْلِكِي الْقُرى إِلاّ وَ أَهْلُها ظالِمُونَ).

تعبير «ما كانَ رَبُّكَ» يا «ما كُنّا»، دليل بر اين است كه، اين سنت هميشگى و جاودانگى خدا بوده و هست، كه بدون اتمام حجتِ كافى، كيفر نمى دهد.

جمله «حَتّى يَبْعَثَ فِي أُمِّها رَسُولاً» (تا در مركز اين شهرها پيامبرى مبعوث كند) اشاره به اين است كه: لزومى ندارد در هر شهر و روستا پيامبرى مبعوث شود، همين اندازه كه در يك كانون بزرگ، كه مركز پخش اخبار و محل انديشمندان و متفكران يك قوم است، پيامبرى مبعوث گردد، كافى است، زيرا مردم تمام آن منطقه، بر اثر نيازهاى زندگى، مرتباً به آنجا رفت و آمد دارند، و هر  خبرى در آنجا باشد، به سرعت در تمام منطقه و نقاط دور و نزديك پخش مى گردد، همان گونه كه آوازه قيام پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در سرزمين «مكّه»، در مدت كوتاهى، در تمام «شبه جزيره عربستان» پيچيده، و از آن هم فراتر رفت، چون «مكّه»، «اُمّ القرى» بود، هم مركزِ روحانى، و هم مركز تجارى «حجاز» بود، و حتى در مدت كوتاهى، به مراكز مهم تمدن آن زمان رسيد.

بنابراين، آيه يك حكم كلى و عمومى را بيان مى كند، و اين كه: بعضى از مفسران، آن را اشاره به «مكّه» دانسته اند، كاملاً بى دليل است، و تعبير به «فِى أُمِّها» نيز، يك تعبيرِ عام است، چرا كه «أُم»، به معنى «مادر» و «مركز اصلى» است، و اختصاصى به «مكّه» ندارد.(1)

* * *

آخرين آيه مورد بحث، پاسخِ سومى است براى گفتار بهانه جويانى كه مى گفتند: «اگر ايمان بياوريم، عرب بر ما هجوم مى كند، و زندگى ما را به هم مى ريزد»، قرآن مى گويد: «آنچه را از اين رهگذر به دست مى آوريد، متاعِ بى ارزش زندگى دنيا و زينتِ آن است» (وَ ما أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْء فَمَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ زِينَتُها).

«ولى آنچه نزد خدا است (از نعمتهاى بى پايان جهان ديگر، و مواهب معنويش در اين دنيا) بهتر و پايدارتر است» (وَ ما عِنْدَ اللّه خَيْرٌ وَ أَبْقى).

چرا كه تمام نعمتهاى مادى دنيا، داراى عوارض ناگوار و مشكلات گوناگونى است، و هيچ نعمت مادى خالص از ضرر و خطر يافت نمى شود.

به علاوه، با نعمت هائى كه در نزد خدا است; ـ به خاطر جاودانگى آنها و  زودگذر بودن مواهب اين دنيا ـ قابل مقايسه نيست، بنابراين، هم بهتر و هم پايدارتر است.

به اين ترتيب، در يك مقايسه ساده، هر انسان عاقلى مى فهمد كه نبايد آن را فداى اين كرد، لذا در پايان آيه، مى فرمايد: «آيا تعقل نمى كنيد»؟! (أَ فَلاتَعْقِلُونَ).

«فخر رازى»، از يكى از فقها، چنين نقل مى كند: اگر كسى وصيت كند، ثلث مالش را به عاقل ترين مردم بدهند، فتواى من اين است كه: اين ثلث را به كسانى بدهند، كه اطاعت فرمان حق مى كنند، زيرا عاقل ترينِ مردم، كسى است كه متاعِ اندك (زودگذرى) را بدهد، و سرمايه فراوان (پايدارى) را بگيرد، و اين، تنها در مورد مطيعان فرمان خدا صادق است.

سپس، «فخر رازى» اضافه مى كند: گويا او اين حكم فقهى را، از آيه مورد بحث استفاده كرده است.(2)

* * *

61أَ فَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقِيهِ كَمَنْ مَتَّعْناهُ مَتاعَ الْحَياةِ الدُّنْيا ثُمَّ هُوَ يَوْمَ الْقِيامَةِ مِنَ الْمُحْضَرِينَ

62وَ يَوْمَ يُنادِيهِمْ فَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكائِيَ الَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ

63قالَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنا هؤُلاءِ الَّذِينَ أَغْوَيْنا أَغْوَيْناهُمْ كَما غَوَيْنا تَبَرَّأْنا إِلَيْكَ ما كانُوا إِيّانا يَعْبُدُونَ

64وَ قِيلَ ادْعُوا شُرَكاءَكُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ يَسْتَجِيبُوا لَهُمْ وَ رَأَوُا الْعَذابَ لَوْ أَنَّهُمْ كانُوا يَهْتَدُونَ

ترجمه:

61ـ آيا كسى كه به او وعده نيكو داده ايم و به آن خواهد رسيد، همانند كسى است كه متاع زندگى دنيا به او داده ايم سپس روز قيامت (براى حساب و جزا) از احضارشدگان خواهد بود؟!

62ـ روزى را كه خداوند آنان را ندا مى دهد، و مى گويد: «كجا هستند همتايانى كه براى من مى پنداشتيد»؟!

63ـ گروهى كه فرمان عذاب درباره آنها مسلّم شده است مى گويند: «پروردگارا! ما اينها =] عابدان[ را گمراه كرديم; (آرى) ما آنها را گمراه كرديم همان گونه كه خودمان گمراه شديم; ما از آنان به سوى تو بيزارى مى جوئيم; آنان ما را نمى پرستيدند»!

64ـ و به آنها گفته مى شود: «معبودهايتان را بخوانيد»! پس معبودهايشان را مى خوانند، ولى جوابى به آنان نمى دهند. و عذاب الهى را مى بينند، و آرزو مى كنند:
اى كاش هدايت يافته بودند!

1 ـ در مورد اين كه آيا اين آيه، شامل «مستقلات عقليه» نيز مى شود يا نه؟ در جلد 12، صفحه 51 (ذيل آيه 15 سوره «اسراء») بحثى داشتيم.

2 ـ تفسير «كبير فخر رازى»، جلد 25، صفحه 6.

▲آنها هواى نفس خويش را مى پرستيدند

در آيات گذشته، سخن از كسانى بود كه، به خاطر تمتع و بهره گيرى از نعمتهاى دنيا، كفر را بر ايمان، و شرك را بر توحيد ترجيح داده اند، در آيات مورد بحث وضع اين گروه را در قيامت، در برابر مؤمنان راستين مشخص مى كند.

نخست، با يك مقايسه، كه به صورت استفهام مطرح شده، وجدان همگان را به داورى مى طلبد و مى گويد: آيا كسى كه به او وعده نيك داده ايم، و به وعده خود قطعاً خواهد رسيد، با كسى كه تنها از متاع دنيا به او بهره داده ايم، سپس روز قيامت در پيشگاه پروردگار براى حساب و جزاء احضار مى شود، يكسان است»؟ (أَ فَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقِيهِ كَمَنْ مَتَّعْناهُ مَتاعَ الْحَياةِ الدُّنْيا ثُمَّ هُوَ يَوْمَ الْقِيامَةِ مِنَ الْمُحْضَرِينَ).

بدون شك، هر وجدان بيدار، وعده هاى نيك الهى و مواهب عظيم و جاويدان او را بر بهره گيرى چند روز از نعمتهاى فانى و لذات زودگذر ـ كه به دنبال آن درد و رنج جاويدان است ـ ترجيح مى دهد.

جمله «فَهُوَ لاقِيهِ»، تأكيدى است بر اين كه، وعده الهى تخلف ناپذير است و بايد چنين باشد; چرا كه تخلف از وعده، يا به خاطر جهل است يا عجز، كه هيچ يك از آنها در ذات خدا راه ندارد.

جمله «هُوَ يَوْمَ الْقِيامَةِ مِنَ الْمُحْضَرِينَ»، اشاره به احضار در محضر خداوند، براى حساب اعمال است، و بعضى آن را به احضار در آتش دوزخ تفسير كرده اند، ولى تفسير اول، مناسب تر است.

و به هر حال، اين تعبير نشان مى دهد كه اين آلودگان، با اكراه و بدون تمايل به اين صحنه كشانده مى شوند، و بايد هم چنين باشد; چرا كه وحشت حساب و  كيفر، تمام وجود آنها را فرا گرفته است.

تعبير به «حيات دنيا» كه بارها در سوره هاى مختلف قرآن مجيد آمده، اشاره به پستى اين زندگى در مقايسه با «حيات آخرت» و زندگى جاويدان و زوال ناپذير آن است; زيرا «دنيا» از ماده «دنو» (بر وزن غلو)، در اصل به معنى نزديكى در مكان يا زمان يا منزلت و مقام است، سپس «دنيا و ادنى» گاه، به موجودات كوچك، كه در دسترس قرار دارند، در مقابل موجودات بزرگ اطلاق شده، و گاه، در موضوعات پست، در مقابل خوب و والا، و گاه، به نزديك، در مقابل دور اطلاق گرديده، و از آنجا كه زندگى اين جهان، در برابر جهان ديگر، هم كوچك است و هم بى ارزش و هم نزديك، نام «حيات دنيا» كاملاً متناسب آن است.

* * *

و به دنبال اين سخن، صحنه هاى رستاخيز را در برابر كفار مجسم مى كند، صحنه هائى كه از تصورش مو بر بدن راست مى شود، و اندام را به لرزه در مى آورد.

مى گويد: «روزى را به خاطر بياوريد كه خداوند آنها را ندا مى دهد و مى گويد: كجا هستند شريكانى كه براى من مى پنداشتيد»؟! (وَ يَوْمَ يُنادِيهِمْ فَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكائِيَ الَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ).

بديهى است، اين سؤالى است توبيخى; براى اين كه در قيامت كه روز كنار رفتن پرده ها و حجاب ها است، نه شرك مفهومى دارد و نه مشركان بر عقيده خود باقيند، اين سؤال در حقيقت يك نوع سرزنش و مجازات است، يك نوع توبيخ و عقوبت است.

* * *

اما آنها، به جاى اين كه: به پاسخ پردازند، معبودهايشان به سخن در مى آيند  و از آنها اظهار تنفر و بيزارى مى كنند; زيرا مى دانيم معبودان، گاه بتهاى سنگ و چوبى بودند، و گاه مقدسينى همچون فرشتگان و «مسيح»، و گاه جن و شياطين.

در اينجا، گروه سوم به سخن مى آيند كه: سخن آنها را در آيه بعد چنين مى خوانيم: «گروهى از معبودان، كه فرمان عذاب درباره آنها مسلّم شده، مى گويند: پروردگارا! ما اين عابدان را گمراه كرديم، آرى، ما آنها را گمراه كرديم، همان گونه كه خود گمراه شديم (ولى آنها به ميل خويش به دنبال ما آمدند) ما از آنها بيزارى مى جوئيم، آنها ما را پرستش نمى كردند» بلكه در حقيقت هواى نفس خويش را مى پرستيدند (قالَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنا هؤُلاءِ الَّذِينَ أَغْوَيْنا أَغْوَيْناهُمْ كَما غَوَيْنا تَبَرَّأْنا إِلَيْكَ ما كانُوا إِيّانا يَعْبُدُونَ).

بنابراين، آيه فوق شبيه آيه 28 سوره «يونس» است كه مى گويد: وَ قالَ شُرَكاؤُهُمْ ما كُنْتُمْ إِيّانا تَعْبُدُونَ: «معبودان، در قيامت رو به سوى عبادت كنندگان خود مى كنند و مى گويند: شما ما را پرستش نمى كرديد»!

و به اين ترتيب، معبودان اغواگر، همچون فرعون و نمرود و شياطين انس و جن، بيزارى و تنفر خود را از چنين عابدانى اعلام مى دارند، و به دفاع از خويش برمى خيزند، حتى گمراهى آنها را نيز از خود نفى مى كنند، و مى گويند: آنها به ميل خود به دنبال ما آمدند.

ولى بديهى است، نه اين نفى اثرى دارد، و نه آن بيزارى و تبرى، و آنها در گناه عابدان خود، قطعاً شريك و سهيم اند.(1)  جالب توجه اين است كه: در آن روز، هر يك از اين منحرفان خلافكار از ديگرى بيزارى مى جويند، و هر كدام سعى دارند گناه خود را به گردن ديگرى افكنند.

اين، درست نظير چيزى است كه، نمونه كوچك آن را در دنيا، با چشم خود مى بينيم كه جمعى دست به دست هم مى دهند، تا امر خلافى مرتكب شوند، پس از دستگيرى و حضور در محضر دادگاه، از يكديگر بيزارى مى جويند، و گناه را به گردن ديگرى مى افكنند، اين است: سرنوشتِ گروه گمراه و خلافكار در دنيا و آخرت.

همان گونه كه در آيه 22 سوره «ابراهيم» مى خوانيم كه: «شيطان در روز قيامت به پيروان خود مى گويد: من سلطه اى بر شما نداشتم، من تنها از شما دعوت كردم، شما هم مشتاقانه اجابت كرديد، مرا ملامت نكنيد خود را ملامت كنيد» (وَ ما كانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطان إِلاّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي فَلاتَلُومُونِي وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ).

و در مورد مشركان، در آيه 30 سوره «صافات» مى خوانيم كه آنها، به مناقشه با يكديگر برمى خيزند، و هر يك ديگرى را مقصر مى شمرد، اما اغواگران، صريحاً در پاسخ مى گويند: «ما بر شما سلطه اى نداشتيم، شما خود گروهى طغيانگر بوديد» (وَ ما كانَ لَنا عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطان بَلْ كُنْتُمْ قَوْماً طاغِينَ).

* * *

به هر حال، به دنبال سؤالى كه از آنها درباره معبودهايشان مى شود، و آنها در پاسخ عاجز مى مانند، به آنان «گفته مى شود: شما معبودهايتان را كه شريك خدا  مى پنداشتيد بخوانيد» تا به يارى شما برخيزند! (وَ قِيلَ ادْعُوا شُرَكاءَكُمْ).(2)

آنها با اين كه: مى دانند در آنجا كارى از دست معبودان ساخته نيست، بر اثر شدت وحشت و كوتاه شدن دستشان از همه جا، و يا به خاطر اطاعت فرمان خدا كه مى خواهد با چنين كارى، مشركان و معبودانِ گمراه را، در برابر همگان رسوا سازد، «دست تقاضا به سوى معبودانشان دراز مى كنند، و آنها را به كمك مى خوانند» (فَدَعَوْهُمْ).

ولى پيدا است، «جوابى به آنها نمى دهند» و دعوت آنها را لبيك نمى گويند (فَلَمْ يَسْتَجِيبُوا لَهُمْ).

در اين هنگام است كه: «عذاب الهى را در برابر چشم خود مى بينند» (وَ رَأَوُا الْعَذابَ).

«و آرزو مى كنند: اى كاش! هدايت يافته بودند» (لَوْ أَنَّهُمْ كانُوا يَهْتَدُونَ).(3)

چرا كه هر دست و پائى در آنجا زنند، جز ناكامى و رسوائى نتيجه اى نخواهد داشت; چون تنها راه نجات، ايمان و عمل صالح بوده كه آنها فاقد آنند.

* * *

65وَ يَوْمَ يُنادِيهِمْ فَيَقُولُ ما ذا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِينَ

66فَعَمِيَتْ عَلَيْهِمُ الأَنْباءُ يَوْمَئِذ فَهُمْ لايَتَساءَلُونَ

67فَأَمّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَعَسى أَنْ يَكُونَ مِنَ الْمُفْلِحِينَ

68وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ يَخْتارُ ما كانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحانَ اللّه وَ تَعالى عَمّا يُشْرِكُونَ

69وَ رَبُّكَ يَعْلَمُ ما تُكِنُّ صُدُورُهُمْ وَ ما يُعْلِنُونَ

70وَ هُوَ اللّه لا إِلهَ إِلاّ هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الأُولى وَ الآخِرَةِ وَ لَهُ الْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

ترجمه:

65 ـ (به خاطر آوريد) روزى را كه خداوند آنان را ندا مى دهد و مى گويد: «چه پاسخى به پيامبران (من) گفتيد»؟!

66 ـ در آن روز، همه اخبار بر آنان پوشيده مى ماند (حتى نمى توانند) از يكديگر سؤالى كنند!

67 ـ اما كسى كه توبه كند، و ايمان آورد و عمل صالحى انجام دهد، اميد است از رستگاران باشد!

68 ـ پروردگار تو هر چه بخواهد مى آفريند، و هر چه بخواهد برمى گزيند; آنان (در برابر او) اختيارى ندارند; منزه است خداوند، و برتر است از همتايانى كه براى او قائل مى شوند!

69 ـ و پروردگار تو مى داند آنچه را كه سينه هايشان پنهان مى دارد و آنچه را  آشكار مى سازند!

70 ـ و او خدائى است كه معبودى جز او نيست; ستايش براى اوست در اين جهان و در جهان ديگر; حاكميت (نيز) از آن اوست; و همه شما به سوى او بازگردانده مى شويد!

1 ـ اين احتمال نيز در تفسير آيه فوق داده شده كه: «پاسخ گوينده»، رؤساى مشركان و سردمداران شرك و كفر، (يعنى فقط گروهى از عابدان) هستند، آنها ضمن طفره رفتن از پاسخ پروردگار، در مورد معرفى معبودهاى خود، از پيروان خويش سخن مى گويند، و به دفاع از خود برخاسته، عرض مى كنند: «خداوندا! ما خودمان گمراه بوديم كه راه شرك پوئيديم، و اين گروه نيز، با ميل خود به دنبال ما افتادند و ما آنها را گمراه ساختيم، ولى آنها در حقيقت از ما اطاعت كردند» (توجه داشته باشيد در اينجا عبادت به معنى اطاعت است) آنها اطاعت از هواىِ نفسِ خويش مى كردند، ولى تفسيرى كه در بالا گفتيم نزديكتر 2

به نظر مى رسد.

2 ـ تعبير به «شُرَكاءَكُمْ» با اين كه اين: شريك ها را براى خدا قائل بودند، اشاره به اين است كه شريك ها را شما ساختيد و تعلق به شما دارد.

3 ـ مفسران بزرگ، بحث هاى دامنه دارى در اينجا، در مورد جمله «لَوْ أَنَّهُمْ كانُوا يَهْتَدُونَ» كرده اند، گروه زيادى «لَو» را حرف شرط دانسته اند و سپس درباره جزاى آن به گفتگو پرداخته اند، بعضى جواب آن را جمله اى مى دانند كه از «رَأَوُا الْعَذابَ» استفاده مى شود، و تقدير را چنين گرفته اند: «لَوْ أَنَّهُمْ كانُوا يَهْتَدُونَ لَرَأَوُا الْعَذابَ فِى الدُّنْيا بِعَيْنِ الْيَقِيْنِ» (شبيه آيه «لَتَرَوُنَّ الْجَحِيْمَ» ـ تكاثر، آيه 6) و بعضى تقدير را چنين گرفته اند: «لَوْ أَنَّهُمْ كانُوا يَهْتَدُونَ فِى الدُّنْيا لَما رَأَوُا الْعَذابَ فِى الآخِرَةِ» و بعضى ديگر جزاهاى ديگرى در تقدير گرفته اند، اما بعضى معتقدند: اصلاً جوابِ شرط محذوف نيست و جمله «رَأَوُا الْعَذابَ» را جواب شرط مى دانند، بنابراين، مفهوم جمله چنين مى شود: اگر آنها در روز قيامت چشم بينا داشتند و هدايت مى شدند، عذاب را مى ديدند، اما چشم بينا ندارند.

ولى در ماوراى همه اين معانى، معنى ديگرى است كه، ما در بالا آن را ترجيح داديم و آن اين كه: «لَو» براى تمنى باشد، شرح بيشتر آن را در كتب ادبى از جمله «مغنى اللبيب» مى توانيد مطالعه فرمائيد.

▲عنوان ندارد

آيات مورد بحث، تعقيبى است بر بحثى كه در آيات گذشته، پيرامون مشركان و سؤالاتى كه از آنها در قيامت مى شود، آمده بود.

به دنبال سؤال از معبودهاى آنها، سؤال ديگرى از عكس العمل آنان، در برابر پيامبران مى شود، مى فرمايد: «روزى را به خاطر بياوريد كه خداوند آنها را ندا مى دهد و مى گويد: در برابر پيامبران چه پاسخى گفتيد»؟! (وَ يَوْمَ يُنادِيهِمْ فَيَقُولُ ما ذا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِينَ).

مسلماً، آنها براى اين سؤال ـ همچون سؤال اول ـ پاسخى ندارند، آيا بگويند: دعوت آنها را اجابت كرديم؟ كه اين دروغ است، و دروغ در آن صحنه خريدار ندارد، يا بگويند: تكذيبشان كرديم، به آنها تهمت زديم، ساحرشان ناميديم، مجنونشان خوانديم، بر ضد آنها دست به پيكار مسلحانه زديم، و آنها و پيروانشان را به قتل رسانديم؟! چه بگويند؟ هر چه بگويند، مايه بدبختى و رسوائى است!

جائى كه پيامبران بزرگ الهى، در روز قيامت، در برابر اين سؤال كه: مردم چه پاسخى به دعوت شما گفتند، مى گويند: «ما در برابر علم تو علمى از خود نداريم، تو علام الغيوبى»(1) اين كوردلانِ مشرك، چه مى توانند در پاسخ اين سؤال بگويند؟

* * *

لذا، در آيه بعد مى فرمايد: «در اين هنگام، همه اخبار بر آنها پوشيده و پنهان مى ماند» و هيچ پاسخى براى گفتن در اختيار ندارند (فَعَمِيَتْ عَلَيْهِمُ الأَنْباءُ يَوْمَئِذ).

«حتى نمى توانند از يكديگر سؤالى كنند» و پاسخى از هم بشنوند (فَهُمْ لايَتَساءَلُونَ).

قابل توجه اين كه: نسبت «عمى» و نابينائى در آيه فوق، به خبرها داده شده، نه به خود آنها، نمى گويد: آنها نابينا مى شوند، بلكه مى گويد: «خبرها از پيدا كردن آنها نابينا هستند»!; زيرا بسيار مى شود: انسان، خود از چيزى باخبر نيست، اما گوئى خبر دهن به دهن مى گردد و به سراغ او مى آيد، همان گونه كه بسيارى از اخبار اجتماعى، از همين طريق پخش مى شود، اما در آنجا نه افراد آگاهى دارند و نه خبرها قابليت نشر!

و به اين ترتيب، همه خبرها بر آنها پوشيده مى شود، هيچ پاسخى در برابر اين سؤال كه جواب پيامبران را چه داديد؟ پيدا نمى كنند، و سكوتى مطلق سر تا پاى آنها را فرا مى گيرد.

* * *

و از آنجا كه روش قرآن، اين است كه: هميشه، درها را به روى كافران و گنهكاران باز مى گذارد، تا در هر مرحله اى از فساد و آلودگى كه باشند بتوانند به راه حق برگردند، در آيه بعد مى افزايد: «اما كسى كه توبه كند و ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد، اميد است از رستگاران باشد» (فَأَمّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَعَسى أَنْ يَكُونَ مِنَ الْمُفْلِحِينَ).

بنابراين، راه نجات شما، در سه جمله خلاصه مى شود: بازگشت به سوى  خدا، ايمان و عمل صالح، كه به دنبال آن مسلماً «نجات و فلاح و رستگارى» است.

تعبير به «عَسى» (اميد است) با اين كه: كسى كه داراى ايمان و عمل صالح باشد، حتماً اهل فلاح و رستگارى است، ممكن است به خاطر اين باشد كه: اين رستگارى، مشروط به بقاء و دوام اين حالت است، و از آنجا كه دوام و بقاء در مورد همه توبه كنندگان، مسلّم نيست، تعبير به «عَسى» شده است.

بعضى از مفسران نيز گفته اند: اين تعبير (عَسى) هنگامى كه از شخص كريم صادر شود، مفهوم آن قطعى بودن مطلب است، و خداوند «أَكْرَمُ الاَكْرَمِين» است.

* * *

آيه بعد، در حقيقت دليلى است بر نفى شرك، و بطلان عقيده مشركان، مى فرمايد: «پروردگار تو هر چه را بخواهد خلق مى كند، و هر چه را بخواهد بر مى گزيند» (وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ يَخْتارُ).

آفرينش به دست او است، و تدبير و اختيار و گزينش نيز به اراده و فرمان او.

«آنها در برابر او اختيارى ندارند» (ما كانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ).(2)

اختيار آفرينش با او است، اختيار شفاعت به دست او، و اختيار ارسال پيامبران نيز به اراده او است، خلاصه، اختيارِ همه چيز، بستگى به مشيت ذات پاك او دارد. بنابراين، نه از بتها كارى ساخته است، و نه حتى از فرشتگان و انبياء، مگر به اجازه او.

به هر حال، اطلاق اختيار در اينجا، دليل بر تعميم آنست، يعنى خداوند، هم  صاحب اختيار در امور تكوينى است، و هم تشريعى و هر دو از مقام خالقيت او سرچشمه مى گيرد.

با اين حال، چگونه آنها راه شرك را مى پويند، و چگونه به سوى غير خدا مى روند؟!

لذا، در پايان آيه مى فرمايد: «منزه است خداوند و برتر و بالاتر است از شريك هائى كه براى او قائل مى شوند» (سُبْحانَ اللّه وَ تَعالى عَمّا يُشْرِكُونَ).

در رواياتى كه از طرق اهلبيت(عليهم السلام) به ما رسيده، آيه فوق به مسأله اختيار و گزينش امام معصوم از سوى خدا تفسير شده است، و جمله «ما كانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ» آنها اختيارى در اين زمينه ندارند) نيز بر همين معنى تطبيق شده، و اين در واقع از قبيل بيان مصداق روشن است; چرا كه مسأله حفظ دين و آئين، و انتخاب رهبر معصوم براى اين هدف، جز از ناحيه خدا ممكن نيست.(3)

* * *

آيه بعد كه سخن از علم گسترده خداوند مى گويد، در حقيقت تأكيدى است و يا دليلى است براى آنچه در آيه قبل، از اختيار گسترده خداوند بيان شد، مى فرمايد: «پروردگار تو مى داند آنچه را كه سينه هايشان پنهان مى دارد، و آنچه را كه آشكار مى كنند» (وَ رَبُّكَ يَعْلَمُ ما تُكِنُّ صُدُورُهُمْ وَ ما يُعْلِنُونَ).

اين احاطه او بر همه چيز، دليلى است بر اختيار او نسبت به همه چيز، و ضمناً تهديدى است براى مشركان كه گمان نكنند، خدا، از نيات و توطئه هاى آنها آگاه نيست.

* * *

آخرين آيه مورد بحث، كه در حقيقت، حكم نتيجه گيرى و توضيح براى آيات گذشته، در زمينه نفى شرك دارد، چهار وصف از اوصاف الهى را منعكس مى كند كه همه فرع بر خالقيت و مختار بودن او است:

نخست مى گويد: «او خدائى است كه معبودى جز او نيست» (وَ هُوَ اللّه لا إِلهَ إِلاّ هُوَ).

چگونه ممكن است معبودى جز او پيدا شود، در حالى كه خالقيت حقيقى منحصر به او است، و همه اختيارات متعلق به او مى باشد، آنها كه به بهانه شفاعت و مانند آن، دست به دامن بتها مى زنند، سخت در اشتباهند.

ديگر اين كه، تمام نعمتها، چه در اين جهان و چه در آن جهان، همه از ناحيه او است، و اين لازمه خالقيت مطلقه او مى باشد، لذا مى افزايد: «هر حمد و ستايشى نيز به او تعلق مى گيرد، چه در اين جهان و چه در آن جهان» (لَهُ الْحَمْدُ فِي الأُولى وَ الآخِرَةِ).

سوم اين كه: «حاكم در هر دو عالم او است» (وَ لَهُ الْحُكْمُ).

بديهى است، وقتى خالق و مختار او باشد، حاكميت تكوين و تشريع نيز در اختيار او خواهد بود.

چهارم اين كه: «بازگشت همه شما (براى حساب و پاداش و كيفر) به سوى او خواهد بود» (وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ).

اوست كه شما را آفريده، و اوست كه از اعمال شما آگاه است و اوست كه حاكم «يوم الجزاء» مى باشد، بنابراين حساب و جزاى شما نيز بدست او خواهد بود.

* * *

71قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللّه عَلَيْكُمُ اللَّيْلَ سَرْمَداً إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللّه يَأْتِيكُمْ بِضِياء أَ فَلاتَسْمَعُونَ

72قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللّه عَلَيْكُمُ النَّهارَ سَرْمَداً إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللّه يَأْتِيكُمْ بِلَيْل تَسْكُنُونَ فِيهِ أَ فَلاتُبْصِرُونَ

73وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

74وَ يَوْمَ يُنادِيهِمْ فَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكائِيَ الَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ

75وَ نَزَعْنا مِنْ كُلِّ أُمَّة شَهِيداً فَقُلْنا هاتُوا بُرْهانَكُمْ فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلّهِ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ

ترجمه:

71 ـ بگو: «به من خبر دهيد اگر خداوند شب را تا قيامت بر شما جاودان سازد، آيا معبودى جز خدا مى تواند روشنائى براى شما بياورد؟! آيا نمى شنويد»؟!

72 ـ بگو: «به من خبر دهيد اگر خداوند روز را تا قيامت بر شما جاودان كند، كدام معبود غير از خداست كه شبى براى شما بياورد تا در آن آرامش يابيد؟ آيا نمى بينيد»؟!

73 ـ و از رحمت اوست كه براى شما شب و روز قرار داد تا هم در آن آرامش داشته باشيد و هم براى بهره گيرى از فضل خدا تلاش كنيد، و شايد شكر نعمت او را به جا آوريد!

74 ـ (به خاطر آوريد) روزى را كه آنها را ندا مى دهد و مى گويد: «كجايند همتايانى  كه براى من مى پنداشتيد»؟!

75 ـ (در آن روز) از هر امتى گواهى برمى گزينيم و (به مشركان) مى گوئيم: «دليل خود را بياوريد»! اما آنها مى دانند كه حق از آنِ خداست، و تمام آنچه را افترا مى بستند از (نظر) آنها گم خواهد شد.

1 ـ مائده، آيه 109.

2 ـ «ما» در جمله «ما كانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ» نافيه است، ولى بعضى احتمال داده اند: موصوله باشد و معطوف بر مفعول محذوف «يَخْتارُ»، ولى اين احتمال بسيار بعيد است.

3 ـ «اصول كافى»، جلد 1، صفحه 201 و تفسير «على بن ابراهيم»، جلد 2، صفحه 143 و تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 136.

▲نعمت بزرگ روز و شب

آيات مورد بحث، سخن از بخش عظيمى از مواهب الهى مى گويد، كه هم دليلى است بر مسأله توحيد و نفى شرك، و از اين نظر بحث گذشته را تكميل مى كند، و هم نمونه اى است از نعمتهاى خداوند كه به خاطر آن، شايسته حمد و ستايش است، ـ ستايشى كه در آيات قبل به آن اشاره شد ـ و هم گواهى است بر مختار بودن او، در نظام آفرينش و تدبير اين جهان.

نخست، به نعمت بزرگ نور و روشنائى روز، كه مايه هر جنبش و حركت است اشاره كرده، مى فرمايد: «بگو: به من خبر دهيد اگر خداوند شب را بر شما تا روز قيامت جاودان قرار مى داد، آيا معبودى جز خدا مى توانست نور و روشنائى براى شما بياورد؟ آيا نمى شنويد»؟! (قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللّه عَلَيْكُمُ اللَّيْلَ سَرْمَداً إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللّه يَأْتِيكُمْ بِضِياء أَ فَلاتَسْمَعُونَ).(1)

در اينجا تعبير به «ضياء» (نور) مى كند; چرا كه هدف اصلى از روز، همان نور و روشنائى است، همان نورى كه حيات و زندگى همه موجودات زنده، بسته به آن است، كه اگر نور آفتاب نبود، نه درختى مى روئيد و نه گلى مى خنديد، و نه  مرغى پرواز مى كرد، نه انسان زنده اى وجود داشت و نه قطره بارانى مى باريد.

«سَرْمَد»، به معنى دائم و هميشگى است (بعضى آن را از ماده «سرد»، به معنى «پى درپى» دانسته اند و «ميم» آن را زائده مى دانند، ولى ظاهر اين است كه خود اين ماده مستقلاً به معنى دائم و هميشگى مى باشد).(2)

* * *

آيه بعد، سخن از نعمت «ظلمت و تاريكى» به ميان مى آورد، مى فرمايد: «بگو به من خبر دهيد! آيا اگر خداوند، روز را تا قيامت بر شما جاودان كند، چه معبودى غير از اللّه است كه شبى براى شما بياورد، تا در آن آرامش يابيد؟ آيا نمى بينيد»؟! (قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللّه عَلَيْكُمُ النَّهارَ سَرْمَداً إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللّه يَأْتِيكُمْ بِلَيْل تَسْكُنُونَ فِيهِ أَ فَلاتُبْصِرُونَ).

* * *

و در سومين آيه، كه در حقيقت نتيجه گيرى از دو آيه قبل است مى فرمايد: «از رحمت اوست كه براى شما شب و روز قرار داد، تا از يكسو، در آن آرامش پيدا كنيد، و از سوى ديگر، براى تأمين زندگى و بهره گيرى از فضل خداوند تلاش كنيد، و شايد شكر نعمت او را به جا آوريد» (وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ).

آرى، گستردگى دامنه رحمت خدا ايجاب مى كند، كه تمام وسائل حيات شما را تأمين كند، شما از يكسو، نياز به كار و كوشش و حركت داريد، كه بدون روشنائى روز ممكن نيست، و از سوى ديگر، نياز به استراحت و آرامش كه بدون تاريكى شب كامل نمى شود.  امروز، از نظر علمى ثابت شده است كه: در برابر نور، تمام دستگاههاى بدن انسان فعال و سرزنده مى شوند: گردش خون، دستگاه تنفس، حركت قلب، و ساير دستگاهها، و اگر نور بيش از اندازه بتابد، سلولها خسته مى شوند، و نشاط جاى خود را به فرسودگى مى دهد. و بر عكس، دستگاههاى بدن در تاريكى شب، در آرامش و آسايش عميقى فرو مى روند، و در سايه آن تجديد قوا و نشاط مى كنند.(3)

جالب توجه اين كه: هنگامى كه سخن از «شب جاويدان» مى گويد، در پايان آيه مى فرمايد: «آيا نمى شنويد»؟ و هنگامى كه سخن از «روز سرمدى» به ميان مى آورد مى فرمايد: «آيا نمى بينيد»؟ اين تفاوت تعبير، ممكن است به خاطر اين باشد كه حس متناسب شب، گوش است و شنوائى، و حس متناسب روز، چشم است و بينائى، تا اين حد قرآن مجيد در تعبيرات خود دقت به خرج داده است.

اين نيز شايان توجه است كه در پايان اين سخن، مسأله «شكر» را مطرح مى كند، شكر در برابر نظام حساب شده نور و ظلمت، شكرى كه خواه ناخواه انسان را به شناخت منعم و معرفت او وا مى دارد، و شكرى كه انگيزه ايمان در مباحث اعتقادى است.

* * *

بار ديگر، پس از ذكر گوشه اى از دلائل توحيد و ابطال شرك، به سراغ همان سؤالى مى رود كه در آيات گذشته نيز مطرح شده بود، مى فرمايد: «روزى را به خاطر بياوريد كه خداوند آنها را ندا مى دهد و مى گويد: كجايند شريكانى كه براى من مى پنداشتيد»؟! (وَ يَوْمَ يُنادِيهِمْ فَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكائِيَ الَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ).

 اين آيه، عيناً همان آيه اى است كه در گذشته (آيه 62 همين سوره) آمد.

اين تكرار، ممكن است به خاطر اين باشد كه: در قيامت در مرحله اول، يك سؤال انفرادى از آنها مى شود، تا به وجدان خويش بازگردند و شرمنده شوند، اما در مرحله دوم، سؤالى در محضر عموم و شاهدان و گواهان ـ كه در آيه بعد به آن اشاره شده ـ مطرح مى شود، تا در حضور آنها از كار خود، شرمنده و شرمسار گردند.

* * *

لذا در آيه بعد مى فرمايد: «در آن روز ما از هر امتى گواهى برمى گزينيم» (وَ نَزَعْنا مِنْ كُلِّ أُمَّة شَهِيداً).(4)

سپس، «به مشركان بى خبر و گمراه، مى گوئيم: دليل خود را بر شركتان بياوريد»؟! (فَقُلْنا هاتُوا بُرْهانَكُمْ).

اينجا است كه همه مسائل آفتابى مى شود «و آنها مى دانند كه حق براى خدا است» (فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلّهِ).

«و تمام آنچه را افترا مى بستند از دستشان مى رود، و گم خواهد شد» (وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ).

اين گواهان، به قرينه آيات ديگر قرآن، همان پيامبرانند كه هر پيامبرى گواه امت خويش است، و پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كه خاتم انبياء است، گواه بر همه انبياء و امتها، چنان كه در آيه 41 سوره «نساء» مى خوانيم: فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّة بِشَهِيد وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهِيداً: «حال آنها چگونه است؟ آن روز كه براى هر امتى گواهى بر اعمالشان مى طلبيم، و تو را گواه آنها قرار مى دهيم»؟

 به اين ترتيب، مجلسى در حضور انبياء و پيامبران تشكيل مى شود، و اين مشركان كوردل و لجوج در آن مجلس بزرگ، مورد بازخواست قرار مى گيرند، در آنجا است كه به عمق فاجعه شرك آشنا مى شوند، و حقانيت پروردگار و پوچى بتها را به روشنى مى بينند.

جالب اين كه: قرآن در اينجا تعبير به «ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ» مى كند، يعنى پندارهاى بى اساسشان در مورد بتها، همه از نظرهاشان محو و غائب مى شود، چرا كه عرصه قيامت عرصه حق است، و جائى براى باطل در آنجا نيست، باطل از آن صحنه گم مى شود و محو مى گردد.

اگر در اينجا باطل پرده اى از حق بر خود مى پوشاند، و چند روزى به فريبكارى مشغول مى شود، در آنجا پرده هاى فريب و نيرنگ كنار مى رود، و جز حق چيزى باقى نمى ماند.

در روايتى از امام باقر(عليه السلام) در تفسير جمله «وَ نَزَعْنا مِنْ كُلِّ أُمَّة شَهِيداً» چنين مى خوانيم: مِنْ هذِهِ الاُمَّةِ اِمامُها: «يعنى از اين امت نيز امامش را برمى گزينيم».(5)

اين سخن، اشاره به آن است كه در هر عصر و زمانى، شاهد و گواه معصومى براى امت لازم است، و حديث فوق از قبيل بيان مصداق اين معنا است.

* * *

76إِنَّ قارُونَ كانَ مِنْ قَوْمِ مُوسى فَبَغى عَلَيْهِمْ وَ آتَيْناهُ مِنَ الْكُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُولِي الْقُوَّةِ إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لاتَفْرَحْ إِنَّ اللّه لايُحِبُّ الْفَرِحِينَ

77وَ ابْتَغِ فِيما آتاكَ اللّه الدّارَ الآخِرَةَ وَ لاتَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا وَ أَحْسِنْ كَما أَحْسَنَ اللّه إِلَيْكَ وَ لاتَبْغِ الْفَسادَ فِي الأَرْضِ إِنَّ اللّه لايُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ

78قالَ إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْم عِنْدِي أَ وَ لَمْ يَعْلَمْ أَنَّ اللّه قَدْ أَهْلَكَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَ أَكْثَرُ جَمْعاً وَ لايُسْئَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ

ترجمه:

76ـ قارون از قوم موسى بود، اما بر آنان ستم كرد; ما آن قدر از گنجها به او داده بوديم كه حمل كليدهاى آن براى يك گروه زورمند مشكل بود! (به خاطر آوريد) هنگامى را كه قومش به او گفتند: «اين همه شادى مغرورانه مكن، كه خداوند شادى كنندگان مغرور را دوست نمى دارد.

77ـ و در آنچه خدا به تو داده، سراى آخرت را بطلب; و بهره ات را از دنيا فراموش مكن، و همان گونه كه خدا به تو نيكى كرده نيكى كن، و هرگز در زمين در جستجوى فساد مباش، كه خدا مفسدان را دوست ندارد»!

78ـ (قارون) گفت: «اين ثروت را به وسيله دانشى كه نزد من است به دست  آورده ام»! آيا او نمى دانست كه خداوند اقوامى را پيش از او هلاك كرد كه نيرومندتر و ثروتمندتر از او بودند؟! (و هنگامى كه عذاب الهى فرا رسد) مجرمان از گناهانشان سؤال نمى شوند.

1 ـ «أَ رَأَيْتُمْ»، جمله اى است كه معمولاً آن را به معنى «اخْبِرُونِى» (به من خبر دهيد) تفسير كرده اند، ولى سابقاً گفتيم كه گاه، به معنى «هَلْ عَلِمْتُم» (آيا مى دانيد) مى آيد.

2 ـ قابل توجه اين كه: ارباب لغت تصريح كرده اند: «سَرْمَدِى» به موجودى گفته مى شود كه نه آغاز دارد و نه انجام، ولى «ازلى» به چيزى گفته مى شود كه آغاز ندارد، و «ابدى» به چيزى كه انجام ندارد.

3 ـ ما شرح اين معنا را در جلد8، صفحه 343، و جلد 12، صفحه 41 بيان كرده ايم.

4 ـ تعبير به «نَزَعْنا»، از ماده «نزع»، به معنى جذب كردن چيزى از مقر آن است و در اينجا اشاره به احضار كردن گواه، از ميان هر گروه و ملت است.

5 ـ تفسير «الميزان»، جلد 16، صفحه 200، ذيل آيه مورد بحث.

▲ثروتمند خود خواه بنى اسرائيل

سرگذشت عجيب «موسى» و مبارزه او با «فرعون»، در بخشى از آيات گذشته اين سوره مشروحاً آمد، و گفتنى ها درباره آنها گفته شد، گفتارى كه به قدر كافى الهام بخش بود.

در بخش ديگرى از آيات اين سوره، سخن از درگيرى ديگر بنى اسرائيل با مردى ثروتمند و سركش، از خودشان، به نام «قارون» به ميان مى آورد، قارونى كه مظهر ثروتِ آميخته با كبر و غرور و طغيان بود.

اصولاً موسى(عليه السلام) در طول زندگى خود با سه قدرت طاغوتى تجاوزگر مبارزه كرد: «فرعون» مظهر قدرتِ حكومت، «قارون» مظهر ثروت، و «سامرى» مظهر صنعت و فريب و اغفال.

گرچه، مهمترين مبارزه موسى(عليه السلام) با قدرت حكومت بود، ولى دو مبارزه اخير نيز براى خود واجد اهميت است و محتوى درس هاى آموزنده بزرگ.

معروف است: «قارون»، از بستگان نزديك موسى(عليه السلام) (پسر عمو يا عمو يا پسر خاله او) بود، و از نظر اطلاعات و آگاهى از «تورات»، معلومات قابل ملاحظه اى داشت، نخست در صف مؤمنان بود، ولى غرور ثروت او را به آغوش كفر كشيد، و به قعر زمين فرستاد، او را به مبارزه با پيامبر خدا وادار نمود و مرگ عبرت انگيزش درسى براى همگان شد، كه شرح اين ماجرا را در آيات مورد  بحث مى خوانيم.

نخست مى گويد: «قارون از قوم موسى بود، اما بر آنها ستم و ظلم كرد» (إِنَّ قارُونَ كانَ مِنْ قَوْمِ مُوسى فَبَغى عَلَيْهِمْ).

علت اين بغى و ظلم، آن بود كه ثروت سرشارى به دست آورده بود، و چون ظرفيت كافى و ايمان قوى نداشت، اين ثروت فراوان او را فريب داد و به انحراف و استكبار كشانيد.

قرآن مى گويد: «ما آن قدر اموال و ذخائر و گنج به او داديم كه حمل خزائن او براى يك گروه زورمند، مشكل بود» (وَ آتَيْناهُ مِنَ الْكُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُولِي الْقُوَّةِ).

«مَفاتِح» جمع «مفتح» (بر وزن مكتب) به معنى محلى است كه چيزى را در آن ذخيره مى كنند، مانند صندوق هائى كه اموال را در آن نگهدارى مى نمايند.

به اين ترتيب، مفهوم آيه چنين مى شود: «قارون»، آن قدر طلا و نقره و اموال گرانبها و قيمتى داشت كه صندوق آنها را، گروهى از مردان نيرومند به زحمت جابه جا مى كردند.

و با توجه به اين كه: «عُصْبَه»، به معنى جماعتى است كه دست به دست هم داده اند و نيرومندند، و همچون اعصاب يكديگر را گرفته اند، روشن مى شود كه حجم جواهرات و اموال گران قيمت «قارون» چقدر زياد بوده است (بعضى مى گويند «عُصْبَه» به ده نفر تا چهل نفر مى گويند).

جمله «تَنُوء» از ماده «نوء»، به معنى قيام كردن با زحمت و سنگينى است، و در مورد بارهاى پروزنى به كار مى رود، كه وقتى انسان آن را حمل مى كند، از سنگينى او را به اين طرف و آن طرف، متمايل مى سازد!

آنچه در بالا در مورد تفسير «مفاتيح» گفتيم، چيزى است كه گروه عظيمى از مفسران و علماى لغت پذيرفته اند، در حالى كه بعضى ديگر «مفاتح» را جمع «مفتح» (بر وزن منبر به كسر ميم) به معنى «كليد» دانسته اند، و مى گويند: كليد گنجهاى «قارون» آن قدر زياد بود كه چندين مرد زورمند از حمل آن به زحمت مى افتادند!

كسانى كه اين معنى را برگزيده اند خودشان براى توجيه آن به زحمت افتاده اند كه چگونه اين همه كليد گنج، امكان پذير است و به هر حال، تفسير اول روشن تر و صحيح تر است.

زيرا، گذشته از اين كه: اهل لغت براى همين كلمه (مفتح به كسر ميم) نيز معانى متعددى گفته اند ـ از جمله خزانه به معنى محل جمع آورى مال ـ معنى اول، به واقعيت نزديك تر و دور از هر گونه مبالغه است.

و به هر حال، اين لغت را با «مفاتيح» كه جمع «مفتاح» به معنى «كليد» است نبايد اشتباه كرد.(1)

از اين بحث بگذريم و ببينيم بنى اسرائيل به «قارون» چه گفتند؟

قرآن مى گويد: «به خاطر بياور زمانى را كه قومش به او گفتند: اين همه خوشحالى آميخته با غرور و غفلت و تكبر، نداشته باش، كه خدا شادى كنندگان مغرور را دوست نمى دارد» (إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لاتَفْرَحْ إِنَّ اللّه لايُحِبُّ الْفَرِحِينَ).(2)

* * *

بعد از اين نصيحت، چهار اندرز پرمايه و سرنوشت ساز ديگر به او مى دهند كه مجموعاً يك حلقه پنجگانه كامل را تشكيل مى دهد.

 نخست مى گويند: «در آنچه خدا به تو داده است، سراى آخرت را جستجو كن» (وَ ابْتَغِ فِيما آتاكَ اللّه الدّارَ الآخِرَةَ).

اشاره به اين كه: مال و ثروت بر خلاف پندار بعضى از كج انديشان، چيز بدى نيست، مهم آن است كه ببينيم در چه مسيرى به كار مى افتد، و اگر به وسيله آن «ابتغاء دار آخرت» شود، چه چيزى از آن بهتر است؟، اگر وسيله اى براى غرور و غفلت و ظلم و تجاوز و هوسرانى و هوسبازى گردد، چه چيز از آن بدتر؟!

اين همان منطقى است كه در جمله معروف اميرمؤمنان على(عليه السلام)، درباره دنيا به روشنى از آن ياد شده است: مَنْ أَبْصَرَ بِهَا بَصَّرَتْهُ وَ مَنْ أَبْصَرَ إِلَيْهَا أَعْمَتْهُ: «كسى كه به دنيا به عنوان يك وسيله بنگرد، چشمش را بينا مى كند، و كسى كه به عنوان يك هدف به آن نگاه كند، نابينايش خواهد كرد»!.(3)

و «قارون» كسى بود كه: با داشتن آن اموال عظيم، قدرتِ كارهاىِ خيرِ اجتماعىِ فراوان داشت، ولى چه سود كه غرورش اجازه ديدن حقايق را به او نداد.

در نصيحت دوم افزودند: «سهم و بهره ات را از دنيا فراموش مكن» (وَ لاتَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا).

اين يك واقعيت است كه هر انسان، سهم و نصيب محدودى از دنيا دارد، يعنى اموالى كه جذب بدن او، يا صرف لباس و مسكن او مى شود، مقدار معينى است، و مازاد بر آن به هيچ وجه قابل جذب نيست، و انسان نبايد اين حقيقت را فراموش كند.

مگر يك نفر مى تواند چقدر مى تواند غذا بخورد؟ چه اندازه لباس بپوشد؟  چند مسكن و چند مركب مى تواند داشته باشد؟ و به هنگام مردن، چند كفن با خود مى تواند ببرد؟ پس بقيه خواه ناخواه، سهم ديگران است و انسان امانت دار آنها!.

و چه زيبا فرمود اميرمؤمنان على(عليه السلام): يَا ابْنَ آدَمَ مَا كَسَبْتَ فَوْقَ قُوتِكَ فَأَنْتَ فِيهِ خَازِنٌ لِغَيْرِكَ: «اى فرزند آدم! هر چه بيشتر از مقدار خوراكت به دست مى آورى خزانه دار ديگران در مورد آن خواهى بود»!.(4)

تفسير ديگرى براى اين جمله، در روايات اسلامى و سخنان مفسران ديده مى شود، كه با تفسير فوق قابل جمع است و ممكن است هر دو معنى مراد باشد، (چون استعمالِ لفظ در اكثر از معنى واحد جايز است)، و آن اين كه:

در «معانى الاخبار» از اميرمؤمنان على(عليه السلام)، در تفسير جمله «وَ لاتَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا» چنين آمده است: لاتَنْسَ صِحَّتَكَ وَ قُوَّتَكَ وَ فَرَاغَكَ وَ شَبَابَكَ وَ نَشَاطَكَ أَنْ تَطْلُبَ بِهَا الآخِرَةَ: «تندرستى و قوت و فراغت و جوانى و نشاطت را فراموش مكن، و به وسيله اين (پنج نعمت بزرگ) آخرت را بطلب»!(5)

طبق اين تفسير، جمله فوق هشدارى است به همه انسانها كه فرصتها و سرمايه ها را از دست ندهند كه فرصت، چون ابر در گذر است.

سومين اندرز اين كه: «همان گونه كه خدا به تو نيكى كرده است، تو هم نيكى كن» (وَ أَحْسِنْ كَما أَحْسَنَ اللّه إِلَيْكَ).

اين نيز يك واقعيت است كه انسان هميشه، چشم بر احسان خدا دوخته، و از پيشگاه او، هر گونه خير و نيكى را تقاضا مى كند، و از او همه گونه انتظار دارد، در چنين حالى، چگونه مى تواند تقاضاى صريح يا تقاضاى حال ديگران را  ناديده بگيرد، و بى تفاوت از كنار همه اينها بگذرد؟!

و به تعبير ديگر، همان گونه كه خدا به تو بخشيده است، به ديگران ببخش، شبيه اين سخن را در آيه 22 سوره «نور»، در مورد عفو و گذشت مى خوانيم: وَ لْيَعْفُوا وَ لْيَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللّه لَكُمْ: «مؤمنان بايد عفو كنند و صرف نظر كنند، آيا دوست نمى داريد خداوند بر شما ببخشد»؟

اين جمله را به تعبير ديگر، چنين مى توان تفسير كرد: گاه خداوند مواهب عظيمى به انسان مى دهد، كه در زندگى شخصيش نياز به همه آن ندارد، عقل و توانائى مى دهد كه نه فقط براى اداره يك فرد، بلكه براى اداره يك كشور كارساز است، علمى مى دهد كه نه يك انسان، بلكه يك جامعه مى تواند از آن استفاده كند، اموال و ثروتى مى دهد كه درخور برنامه هاى عظيم اجتماعى است.

اين گونه مواهب الهى، مفهوم ضمنيش اين است كه همه آن به تو تعلق ندارد، بلكه تو وكيل پروردگار، در منتقل ساختن آن به ديگران هستى، خدا اين موهبت را به تو داده كه با دست تو بندگانش را اداره كند.

بالاخره چهارمين اندرز اين كه: نكند كه اين امكانات مادى تو را بفريبد و آن را در راه «فساد» و «افساد» به كارگيرى: «هرگز فساد در زمين مكن كه خدا مفسدان را دوست ندارد» (وَ لاتَبْغِ الْفَسادَ فِي الأَرْضِ إِنَّ اللّه لايُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ).

اين نيز يك واقعيت است كه، بسيارى از ثروتمندانِ بى ايمان، گاه، بر اثر جنون افزون طلبى و گاه، براى برترى جوئى دست به فساد مى زنند، جامعه را به محروميت و فقر مى كشانند، همه چيز را در انحصار خود، مى گيرند، مردم را برده و بنده خود مى خواهند، و هر كسى زبان به اعتراض بگشايد او را نابود مى كنند، و اگر نتوانند، از طريق تهمت به وسيله عوامل مرموز خود، او را منزوى مى سازند،  و خلاصه جامعه را به فساد و تباهى مى كشند.

در يك جمع بندى كوتاه به اينجا مى رسيم كه اين اندرزگويان، نخست سعى كردند غرور «قارون» را درهم بشكنند.

در مرحله دوم، اخطار نمودند كه دنيا وسيله است نه هدف.

در مرحله سوم، به او هشدار دادند كه: از آنچه دارى تنها بخش كمى را مى توانى مصرف كنى.

در مرحله چهارم، اين حقيقت را به او گوشزد كردند كه فراموش نكن! خداوند به تو نيكى كرده، تو هم بايد نيكى كنى، و گرنه مواهبش را از تو خواهد گرفت.

و در مرحله پنجم، او را از فساد در ارض كه نتيجه مستقيم فراموش كردنِ اصولِ چهارگانه قبل است بر حذر داشتند.

درست معلوم نيست كه اين نصيحت كنندگان چه كسانى بودند؟ قدر مسلّم اين كه مردانى دانشمند، پرهيزگار، هوشيار، نكته سنج و با شهامت بودند.

اما اين كه: بعضى احتمال داده اند خود موسى بوده بسيار بعيد است; چرا كه قرآن مى گويد: اِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ: «قوم قارون به او گفتند».

* * *

اكنون نوبت آن رسيده است: ببينيم مرد ياغى و ستمگر بنى اسرائيل، به اين واعظان دلسوز، چه پاسخى گفت؟

«قارون»، با همان حالت غرور و تكبرى كه از ثروت بى حسابش ناشى مى شد «چنين گفت: من اين ثروت را به وسيله علم و دانش خودم به دست آورده ام»! (قالَ إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْم عِنْدِي).

اين، مربوط به شما نيست كه من با ثروتم چگونه معامله كنم! من كه با علم و  آگاهيم در ايجاد آن دخالت داشته ام، در مصرف آن نياز به ارشاد و راهنمائى كسى ندارم!

به علاوه، لابد خداوند مرا لايق اين ثروت مى دانسته كه به من عطا كرده است، راه مصرف آن را نيز به من ياد داده، از ديگران بهتر مى دانم و لازم به دخالت شما نيست!.

و از همه اينها گذشته، من زحمت كشيده ام، رنج برده ام، خون جگر خورده ام تا اين ثروت را اندوخته ام، ديگران هم اگر لياقت و توانائى دارند، چرا زحمت نمى كشند؟ من مزاحم آنها نيستم! و اگر ندارند، چه بهتر كه گرسنه بمانند و بميرند.(6)

اينها، منطق هاى پوسيده و رسوائى است كه غالباً ثروتمندانِ بى ايمان، در مقابل كسانى كه آنها را نصيحت مى كنند، اظهار مى دارند.

اين نكته نيز، قابل توجه است كه: قرآن، اين معنى را سربسته گذاشته كه «قارون»، به كدام علمش در تحصيل اين ثروت تكيه مى كند؟.

آيا به علم «كيميا»، آن چنان كه بعضى از مفسران گفته اند؟

يا به علم «تجارت» و «كشاورزى» و «فنون صنعت»؟

و يا به علم «مديريتِ» خاصش، كه توانسته بود از طريق آن، اين ثروت عظيم را به چنگ آورد؟ يا همه اينها؟

بعيد نيست، مفهوم آيه معنى وسيعى داشته باشد و همه را شامل شود.

(البته صرف نظر از اين كه: علم كيميا ـ علمى است كه به وسيله آن مى توان از مس و مانند آن طلا بسازند ـ معلوم نيست افسانه است يا واقعيت).

در اينجا قرآن، پاسخ كوبنده اى به «قارون» ـ و قارونها ـ مى دهد كه: «آيا او  نمى دانست خداوند اقوامى را قبل از او هلاك كرد، كه از او نيرومندتر و آگاه تر و ثروتمندتر بودند»؟! (أَ وَ لَمْ يَعْلَمْ أَنَّ اللّه قَدْ أَهْلَكَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَ أَكْثَرُ جَمْعاً).

تو مى گوئى آنچه دارى از طريق علم و دانشت دارى، اما فراموش كردى كه از تو عالم تر و نيرومندتر و ثروتمندتر فراوان بودند، آيا توانستند از چنگال مجازات الهى رهائى يابند؟

روشن ضميرانِ بنى اسرائيل، به «قارون» گفته بودند: «ما آتاكَ اللّه...» (خدا اين مال و ثروت را به تو داده)، اما اين بى ادبِ جسور، با اين سخن مقابله كرد و گفت: «آنچه را دارم از علم خويش دارم»، اما خداوند در جمله بالا كوچكى قدر و قوت او را در برابر اراده و مشيتش آشكار مى سازد.

و در پايان آيه، با يك جمله كوتاه و پر معنى هشدار ديگرى به او مى دهد و مى فرمايد: «به هنگام نزول عذاب الهى، مجرمان از گناهانشان سؤال نمى شوند» اصلاً مجالى براى پرسش و پاسخ نيست، عذابى است قاطع و دردناك و كوبنده و ناگهانى (وَ لايُسْئَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ).

يعنى امروز آگاهان بنى اسرائيل به «قارون» نصيحت مى كنند، و مجال انديشه و پاسخ به او مى دهند، اما هنگامى كه اتمام حجت شد، و عذاب الهى فرا رسيد، ديگر مجالى براى انديشه يا سخنان ناموزون و كبرآلود نيست، عذاب الهى همان، و نابودى همان!.

در اينجا اين پرسش پيش مى آيد كه: منظور از اين سؤال، كه از مجرمان نفى شده، كدام سؤال است؟ در مورد دنيا است يا آخرت؟

بعضى از مفسران، اولى را انتخاب كرده اند، و بعضى دومى را، و مانعى ندارد كه هر دو مراد باشد، يعنى هم در موقع مجازات استيصال در دنيا از آنها سؤالى  نمى شود، تا بخواهند پشت هم اندازى كنند، و عذرتراشى نمايند، و خود را بى گناه قلمداد كنند، و هم در قيامت; چرا كه در آنجا بدون سؤال، همه چيز روشن است، و به گفته قرآن: «چهره ها خود گواهى بر وضع مجرمان مى دهد» (يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِيماهُمْ).(7)

و به اين ترتيب، آيه مورد بحث هماهنگ با آيه 39 سوره «رحمان» است كه مى فرمايد: فَيَوْمَئِذ لايُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ: «در آن روز از هيچ يك، نه انسان و نه جن، درباره گناهش سؤال نمى شود».

در اينجا سؤال ديگرى مطرح است كه: اين تعبير با آيه 92 سوره «حجر» كه مى گويد: «قسم به پروردگارت كه ما از همه آنها سؤال مى كنيم» (فَوَ رَبِّكَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ) چگونه سازگار است؟

اين سؤال را نيز از دو راه مى توان پاسخ گفت: نخست اين كه: قيامت، مواقف متعددى دارد، بعضى از مواقف سؤال مى كنند، اما در بعضى از مواقف همه چيز روشن است و نياز به سؤال ندارد.

ديگر اين كه سؤال دو گونه است: «سؤالِ تحقيق» و «سؤالِ سرزنش»، در قيامت نياز به «سؤال تحقيق» نيست; چرا كه همه چيز عيان است و حاجت به بيان نيست، ولى «سؤال سرزنش آميز»، در آنجا وجود دارد كه اين خود يك نوع مجازات روانى براى مجرمان است.

درست همانند سؤالى كه پدر از فرزند ناخلفش مى كند و مى گويد: آيا من اين همه به تو خدمت نكردم؟ و آيا جزاى آن همه خدمت خيانت و فساد بود؟! (در حالى كه هر دو از جريان ها باخبرند و منظور پدر، سرزنش فرزند است).

* * *

79فَخَرَجَ عَلى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ قالَ الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَياةَ الدُّنْيا يا لَيْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِيَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظّ عَظِيم

80وَ قالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوابُ اللّه خَيْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ لايُلَقّاها إِلاَّ الصّابِرُونَ

81فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ الأَرْضَ فَما كانَ لَهُ مِنْ فِئَة يَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللّه وَ ما كانَ مِنَ المُنْتَصِرِينَ

82وَ أَصْبَحَ الَّذِينَ تَمَنَّوْا مَكانَهُ بِالأَمْسِ يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ اللّه يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ يَقْدِرُ لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللّه عَلَيْنا لَخَسَفَ بِنا وَيْكَأَنَّهُ لايُفْلِحُ الْكافِرُونَ

ترجمه:

79 ـ (روزى قارون) با تمام زينت خود در برابر قومش ظاهر شد، آنها كه خواهان زندگى دنيا بودند گفتند: «اى كاش همانند آنچه به قارون داده شده است ما نيز داشتيم! به راستى كه او بهره عظيمى دارد»!

80 ـ اما كسانى كه علم و دانش به آنها داده شده بود گفتند: «واى بر شما! ثواب الهى براى كسانى كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام مى دهند بهتر است، اما جز صابران آن را دريافت نمى كنند».

81 ـ سپس ما، او و خانه اش را در زمين فرو برديم، و گروهى نداشت كه او را در برابر عذاب الهى يارى كنند، و خود نيز نمى توانست خويشتن را يارى دهد.

 82 ـ و آنها كه ديروز آرزو مى كردند به جاى او باشند (هنگامى كه اين صحنه را ديدند) گفتند: «واى بر ما! گوئى خدا روزى را بر هر كس از بندگانش بخواهد گسترش مى دهد يا تنگ مى گيرد، اگر خدا بر ما منت ننهاده بود، ما را نيز به قعر زمين فرو مى برد! اى واى! گوئى كافران هرگز رستگار نمى شوند»!

1 ـ بعضى از مفسران نيز در اينجا براى «كليد»، معنائى مجازى ذكر كرده، گفته اند: منظور اين است: كليد به دست آوردن آن همه مال و حفظ و نگهدارى آن، براى مردان زورمند مشكل بود، ولى اين تفسير بسيار بعيد به نظر مى رسد. (براى اطلاع بيشتر از مفهوم لغوى اين كلمه به «لسان العرب» مراجعه فرمائيد).

2 ـ «فَرِحِينَ» جمع «فرح» (به كسر راء) به معنى كسى است كه بر اثر به دست آوردن چيزى، مغرور و متكبر شده و از باده پيروزى سرمست مى باشد و از خوشحالى در پوست نمى گنجد.

3 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 82.

4 ـ «نهج البلاغه»، كلمات قصار، جمله 192.

5 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 1، صفحه 89، حديث 211 ـ «معانى الاخبار»، مطابق نقل تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 139.

6 ـ جمله «أُوتِيتُهُ عَلى عِلْم عِنْدِي» را به هر يك از معانى سه گانه فوق يا به همه آنها مى توان تفسير كرد.

7 ـ رحمان، آيه 41.

▲جنونِ نمايشِ ثروت!

معمولاً ثروتمندان مغرور، گرفتار انواعى از جنون مى شوند، يك شاخه آن «جنون نمايش ثروت» است، آنها از اين كه: ثروت خود را به رخ ديگران بكشند لذت مى برند، از اين كه: سوار مركب راهوارِ گران قيمت خود شوند، و از ميان پابرهنه ها بگذرند، و گرد و غبار بر صورت آنها بيفشانند و تحقيرشان كنند، احساس آرامش خاطر مى كنند!

گرچه، همين نمايش ثروت، غالباً بلاى جانشان است; زيرا كينه ها را در سينه ها پرورش مى دهد، و احساسات را بر ضد آنها بسيج مى كند، و بسيار مى شود كه همين عمل زشت و شرم آور، طومار زندگى آنها را درهم مى پيچد، و يا ثروتشان را بر باد مى دهد!.

ممكن است، اين كار جنون آميز، انگيزه اى مانند «تطميع افراد طمعكار» و «تسليم افراد سركش» داشته باشد، ولى آنها حتى بدون اين انگيزه اين عمل را انجام مى دهند، اين يك نوع هوس است، نه برنامه و نقشه.

به هر حال، «قارون» از اين قانون مستثنى نبود، بلكه نمونه بارز آن محسوب مى شد، قرآن در يك جمله، در آيات مورد بحث آن را بيان كرده مى فرمايد: «قارون با تمام زينت خود در برابر قومش (بنى اسرائيل) ظاهر شد» (فَخَرَجَ عَلى  قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ).

تعبير به «فِى زِيْنَتِهِ» گوياى اين حقيقت است كه، او تمام توان و قدرت خود را به كار گرفت، تا آخرين زينت و بالاترين ثروت خود را به نمايش بگذارد، و ناگفته پيدا است كه مردى با اين ثروت، چه ها مى تواند انجام دهد؟!

در تواريخ، داستانها يا افسانه هاى زيادى در اين زمينه نقل شده است:

بعضى، نوشته اند: «قارون» با يك جمعيت چهار هزار نفرى در ميان بنى اسرائيل رژه رفت، در حالى كه چهار هزار نفر، بر اسب هاى گران قيمت با پوششهاى سرخ، سوار بودند، كنيزانى سپيدروى با خود آورد كه بر زين هائى طلائى كه بر استرهاى سفيدرنگ قرار داشت سوار بودند، لباسهايشان سرخ، و همه غرق زينت آلات طلا!

بعضى، عدد نفراتِ او را هفتاد هزار نوشته اند، و مسائل ديگرى از اين قبيل.

ولى ما حتى اگر اينها را مبالغه آميز بدانيم، باز نمى توان انكار كرد كه او چيزهاى بسيارى براى نمايش دادن در اختيار داشت.

در اينجاـ طبق معمولـ مردم به دو گروه شدند: اكثريت دنياپرست اين صحنه خيره كننده، قلبشان را از جا تكان داد، آه سوزانى از دل كشيدند، و آرزو كردند: اى كاش به جاى قارون بودند، حتى يك روز، و يك ساعت، و يك لحظه! چه زندگى شيرين و جذابى! چه عالم نشاط انگيز و لذت بخشى! چنان كه قرآن مى گويد: «كسانى كه طالب زندگى دنيا بودند گفتند: اى كاش! ما هم مثل آنچه به قارون داده شده است داشتيم»! (قالَ الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَياةَ الدُّنْيا يا لَيْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِيَ قارُونُ).

«به راستى كه او بهره عظيمى از نعمتها دارد»! (إِنَّهُ لَذُو حَظّ عَظِيم).

آفرين بر «قارون» و بر اين ثروت سرشارش! چه جاه و جلالى! و چه  حشمتى! تاريخ مثل او را به خاطر ندارد، اين عظمت خدادادى است!... و مانند اين حرفها.

در حقيقت، در اينجا كوره عظيم امتحان الهى داغ شد، از يك سو، «قارون» در وسطِ كوره قرار گرفته، و بايد امتحان خيره سرى خود را بدهد، و از سوى ديگر، دنياپرستان بنى اسرائيل در گرداگرد اين كوره قرار گرفته اند.

و البته مجازات دردناك، مجازاتى است كه بعد از چنين نمايشى باشد، و از آن اوج عظمت به قعر زمين فرو رود!

* * *

ولى در مقابل اين گروه عظيم، گروه اندكى، عالم و انديشمند، پرهيزگار و با ايمان كه افق فكرشان از اين مسائل برتر و بالاتر بود در آنجا حاضر بودند، كسانى كه شخصيت را با معيار زر و زور، نمى سنجيدند، كسانى كه ارزشها را در امكانات مادى جستجو نمى كردند، كسانى كه بر اين گونه نمايش هاى مسخره، هميشه لبخندِ تمسخرآميز مى زدند، و اين مغزهاى پوك را تحقير مى كردند. آرى، گروهى از آنها در اينجا بودند، چنان كه قرآن مى گويد: «كسانى كه علم و آگاهى به آنها داده شده بود، صدا زدند: واى بر شما! چه مى گوئيد؟ ثواب و پاداش الهى براى كسانى كه ايمان آورده اند، و عمل صالح انجام مى دهند، بهتر است» (وَ قالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوابُ اللّه خَيْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً).

و سپس افزودند: «اين ثواب الهى تنها در اختيار كسانى قرار مى گيرد كه صابر و شكيبا باشند» (وَ لايُلَقّاها إِلاَّ الصّابِرُونَ).

آنها كه، در مقابل زرق و برقهاى هيجان انگيز و زينتهاى دنيا استقامت به خرج مى دهند، آنها كه، در برابر محروميتها مردانه مى ايستند، و در مقابل ناكسان سر فرو نمى آورند، آنها كه، در بوته آزمايش الهى، آزمايش مال و ثروت و ترس  و مصيبت، همچون كوه پا بر جا مى ايستند، آرى، آنها، لياقتِ ثواب الهى را دارند.

مسلماً، منظور از جمله «الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ»، دانشمندان مؤمن بنى اسرائيل است كه در ميان آنها مردان بزرگى همچون «يوشع» بودند، ولى جالب اين است كه: در برابر جمله «الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَياةَ الدُّنْيا» كه درباره گروه اول آمده، تعبير به «الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَياةَ الآخِرَة» نمى كند، بلكه تنها تكيه بر علم مى كند; چرا كه «علم» خمير مايه و ريشه ايمان و استقامت و عشق به ثواب الهى و سراى آخرت است.

ضمناً تعبير به «الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ» پاسخ كوبنده اى است، به «قارون» كه خود را عالم مى دانست، قرآن مى گويد: عالم اينها هستند كه افق فكرشان اين چنين بلند است، نه توى خيره سر و مغرور! و به اين ترتيب، باز هم مى بينيم كه ريشه همه بركات و خيرات به «علم» و «دانش» حقيقى بازمى گردد.

* * *

«قارون» با اين عمل، طغيان و سركشى خود را به اوج رسانيد، ولى در تواريخ و روايات در اينجا ماجراى ديگرى نقل شده است كه: نشانه نهايتِ بى شرمى «قارون» است، و آن اين كه:

روزى موسى(عليه السلام) به «قارون» گفت: خداوند به من فرمان داده كه حق نيازمندان يعنى زكات مالت را بگيرم، «قارون» هنگامى كه از كم و كيف «زكاة» باخبر شد، و با يك حسابِ ساده فهميد چه مبلغِ هنگفتى را بايد در اين راه بپردازد، سر باز زد، و براى تبرئه خويش به مبارزه با موسى(عليه السلام) برخاست، او در ميان جمعى از ثروتمندان بنى اسرائيل ايستاده گفت: مردم! موسى مى خواهد اموال شما را بخورد، دستور نماز آورد پذيرفتيد، امور ديگر را نيز همه پذيرفتيد، آيا زيرا اين بار هم مى رويد كه اموالتان را به او بدهيد؟! گفتند: نه، ولى چگونه  مى توان با او مقابله كرد؟

«قارون» در اينجا يك فكرِ شيطانى به نظرش رسيد، گفت: من راه خوبى فكر كرده ام، به عقيده من بايد براى او پرونده عمل منافى عفت، ساخت! بايد به سراغ زنِ بدكاره اى از فواحش بنى اسرائيل بفرستيم، تا به سراغ موسى(عليه السلام) برود و او را متهم كند كه با او سر و سرّى داشته! آنها پسنديدند و به سراغ آن زن فرستاده گفتند: آنچه خودت بخواهى به تو مى دهيم، كه گواهى دهى موسى(عليه السلام) با تو رابطه نامشروع داشته! او نيز اين پيشنهاد را پذيرفت، اين از يكسو. از سوى ديگر، «قارون» به سراغ موسى(عليه السلام) آمد گفت: خوب است بنى اسرائيل را جمع كنى و دستورات خداوند را بر آنها بخوانى، موسى(عليه السلام) پذيرفت و آنها را جمع كرد.

گفتند: اى موسى! دستورات پروردگار را بازگو! گفت: خداوند به من دستور داده: جز او را پرستش نكنيد، صله رحم به جا آوريد، و چنين و چنان كنيد، و در مورد مرد زناكار دستور داده است اگر زناى محصنه باشد، سنگسار شود!

آنها (ثروتمندان توطئه گر بنى اسرائيل) در اينجا گفتند: حتى اگر خود تو باشى!! گفت: آرى، حتى اگر خود من باشم!!

در اينجا وقاحت را به آخرين درجه رسانده و گفتند: ما مى دانيم كه تو خود مرتكبِ اين عمل شده اى، و به سراغ فلان زن بدكاره رفته اى، و فوراً به دنبال آن زن بدكاره فرستاده گفتند: تو چگونه گواهى مى دهى؟

موسى(عليه السلام) رو به او كرد گفت: به خدا سوگندت مى دهم حقيقت را فاش بگو!

زن بدكاره با شنيدن اين سخن، تكان سختى خورد، لرزيد و منقلب شد و گفت: اكنون كه چنين مى گوئى، من حقيقت را فاش مى گويم، اينها از من دعوت كردند و پاداش سنگينى قرار دادند كه تو را متهم كنم، ولى گواهى مى دهم كه تو پاكى و رسول خدائى!

 در روايتِ ديگرى آمده است: آن زن گفت: واى بر من، من هر كار خلافى را كرده ام، اما تهمت به پيامبر خدا نزده ام! و سپس دو كيسه پولى را كه به او داده بودند نشان داد و گفتنى ها را گفت.

موسى(عليه السلام) به سجده افتاد گريست، در اينجا بود كه فرمان مجازات «قارونِ» زشت سيرتِ توطئه گر، صادر شد.

در همين روايت آمده است: خدا، فرمانِ «خسف» (فرو رفتن در زمين) را در اختيار موسى(عليه السلام) قرار داد.(1)

در اينجا قرآن مجيد مى گويد: «ما او و خانه اش را در زمين فرو برديم» (فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ الأَرْضَ).

آرى، هنگامى كه طغيان، سركشى و تحقير مؤمنان تهيدست، و توطئه بر ضد پيامبر پاك خدا، به اوج خود برسد، دست قدرت الهى از آستين بيرون مى آيد و به حياتِ طغيانگران، پايان مى دهد، چنان آنها را درهم مى كوبد كه زندگى آنها عبرتى براى همگان مى گردد.

مسأله «خسف» كه در اينجا به معنى فرو رفتن و پنهان گشتن در زمين است، بارها در طول تاريخ بشر واقع شده است كه زمين لرزه شديدى آمده و زمين از هم شكافته شده و شهر يا آبادى هائى را در كام خود فرو بلعيده است، ولى اين خسف با موارد ديگر متفاوت بود، طعمه اصلى او فقط «قارون» و گنج هاى او بود.

عجبا! فرعون در امواج «نيل» فرو مى رود، و «قارون» در اعماق زمين، آبى كه مايه حيات است مأمور نابودى فرعونيان مى شود، و زمينى كه مهد آرامش  است، گورستان قارون و قارونيان.

مسلّم است كه در آن خانه، «قارون» تنها، نبود، او و اطرافيانش، او و هم سنگرانش او و ياران ظالم و ستمگرش، همه در اعماق زمين فرو رفتند.

«اما او گروهى نداشت كه وى را در برابر عذاب الهى يارى كنند، و خود نيز نمى توانست خويشتن را يارى دهد»! (فَما كانَ لَهُ مِنْ فِئَة يَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللّه وَ ما كانَ مِنَ المُنْتَصِرِينَ).

نه جيره خوارانش، و نه دوستان صميميش و نه اموال و ثروتش، هيچ يك او را از چنگال عذاب الهى نجات ندادند، و همه به قعر زمين فرو رفتند!.

* * *

آخرين آيه مورد بحث، دگرگونىِ عجيب تماشاچيان ديروز را كه از مشاهده جاه و جلال «قارون» به وجد و سرور آمده بودند، و آرزو مى كردند: اى كاش براى هميشه، يا لااقل يك لحظه به جاى او بودند منعكس مى كند، كه به راستى عجيب و آموزنده است، مى گويد: «آنها كه ديروز آرزو داشتند: به جاى او باشند، آن گاه كه صحنه فرو رفتن او و ثروتش را به قعر زمين ديدند مى گفتند: واى بر ما! گوئى خدا روزى را بر هر كس از بندگانش بخواهد گسترش مى دهد، و بر هر كس بخواهد تنگ مى گيرد» و كليد آن تنها در دست او است (وَ أَصْبَحَ الَّذِينَ تَمَنَّوْا مَكانَهُ بِالأَمْسِ يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ اللّه يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ يَقْدِرُ).

امروز، بر ما ثابت شد، كه هيچ كس از خود چيزى ندارد، هر چه هست از ناحيه او است، نه عطايش دليل بر رضايت و خشنودى از كسى است، و نه منعش دليل بر عدم ارزش او در پيشگاه خدا است.

او با همين ثروتها، افراد و اقوام را به آزمايش مى كشد، و نهاد و سيرت  آنان را آشكار مى سازد.

سپس، در اين فكر فرو رفتند كه، اگر دعاىِ مصرانه آنها، ديروز به اجابت مى رسيد و خدا آنها را به جاى «قارون» مى گذاشت، امروز چه خاكى بر سر مى كردند؟

لذا، در مقامِ شكر اين نعمت بر آمده و گفتند: «اگر خداوند بر ما منت نگذارده بود، ما را هم به قعر زمين فرو مى برد»! (لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللّه عَلَيْنا لَخَسَفَ بِنا).

«اى واى! گوئى كافران هرگز رستگار نمى شوند» (وَيْكَأَنَّهُ لايُفْلِحُ الْكافِرُونَ).

الآن، حقيقت را با چشم خود مى بينيم، و نتيجه غرور و غفلت، و سرانجام كفر و شهوت را.

و نيز مى فهميم: اين گونه زندگانى هائى كه دورنماى دل انگيزى دارد چه وحشت زا است!

ضمناً از جمله اخير اين داستان، به خوبى روشن مى شود كه سرانجام، «قارون» مغرور، با كفر و بى ايمانى از دنيا رفت، هر چند يك روز در عِداد قاريان «تورات» و دانشمندان بنى اسرائيل بود، و خويشاوندى نزديكى با موسى(عليه السلام)داشت.

* * *

1 ـ «درّ المنثور»، طبق نقل تفسير «الميزان»، جلد 16، صفحه 84، و همچنين تفسير «روح المعانى» و ديگر مفسران اين حديث را با تفات هائى، ذيل آيات مورد بحث آورده اند.

▲1 ـ قارون هاى ديروز و امروز!

داستان «قارون» ـ سمبلِ ثروتمندِ مغرورـ كه قرآن مجموع آن را ضمن هفت آيه، به طرز بسيار جالبى بيان كرده است، پرده از روى حقايق بسيارى در زندگى  انسانها برمى دارد.

اين داستان، روشنگر اين حقيقت است كه غرور و مستى ثروت، گاه انسان را به انواع جنون مى كشاند، جنون نمايش دادن ثروت و به رخ ديگران كشيدن، جنون لذت بردن از تحقير تهى دستان!

و باز همين غرور و مستى و عشق بى حد و حصر به سيم و زر، گاه سبب مى شود كه دست به زشت ترين و ننگين ترين گناهان بزند، در مقابل پيامبر پاك خدا، قيام كند و به مبارزه و ستيز با حق و حقيقت برخيزد، و حتى بى شرمانه ترين تهمت ها را به پاك ترين افراد ببندد، حتى با استفاده از ثروت خود، از زنان آلوده هر جائى، براى رسيدن به مقصدش كمك گيرد.

غرور و مستى ناشى از ثروت، به انسان اجازه نمى دهد: نصيحت اندرزگويان را بشنود و سخن خيرخواهان را به كار بندد.

اين مغروران بى خبر، خود را از همه دانشمندتر و آگاه تر مى دانند، و به گمان اين كه: ثروتشان، كه گاه، از طريق غصبِ حقوق ديگران، به دست آمده است، دليل بر عقل و هوش و درايت آنها است، همه را نادان و خود را دانا مى پندارند!

حتى كارشان به جائى مى رسد كه، در برابر پروردگار اظهار وجود مى كنند، و دم از استقلال زده مى گويند: آنچه را پيدا كرده ايم به ابتكار، هوش سرشار، خلاقيت، استعداد و اطلاعاتِ بى نظير خودمان بوده است.

و ديديم، سرانجام اين گونه مغروران تبهكار به كجا مى رسد؟! اگر «قارون» با اطرافيانش و تمام ثروتش به قعر زمين فرو رفت و نابود شد، ديگران به اشكال ديگرى نابود مى شوند، و گاه، حتى زمين، ثروتشان را به شكل ديگرى مى بلعد، ثروت هاىِ عظيم خود را تبديل به كاخ ها، باغ ها و زمين هائى مى كنند كه هرگز از آن استفاده نخواهند كرد، و گاه، حتى اموال خود را مى دهند و زمينهاى باير و  موات را خريدارى مى كنند، به اين خيال كه آن را تقسيم كرده و به قيمتهاى گزافى بفروشند، و به اين ترتيب، زمين ثروتشان را مى بلعد!.

اين گونه افراد سبك مغز، چون راهى براى خرج كردن ثروت عظيم خود پيدا نمى كنند، رو به سوى ارزشهاى خيالى مى آورند، مجموعه اى از كاسه كوزه هاى شكسته قديمى را، به عنوان عتيقه هاى گرانبها!، و گاه، مجموعه اى از تابلوهاى بى رنگ و يا حتى مجموعه اى از تمبرهاى پستى، اسكناسها و مانند آن كه متعلق به سالها و يا قرون گذشته است، به عنوان باارزشترين كالاها در قصر و كاخ خود جمع آورى مى كنند، كه اگر به دقت به آنها نگاه كنيم، گاهى مى بينيم جاى آنها فقط در زباله دان است!.

آنها اين زندگى تجملى و تخيلى را، در حالى فراهم آورده اند، كه در شهر و ديار آنها و گاه در همسايگى ديوار به ديوارشان، افراد محرومى هستند، كه شب گرسنه مى خوابند، و عجب اين كه: چنان وجدان آنها تحليل رفته كه حتى كمترين ناراحتى از اين وضع احساس نمى كنند!

گاه، حيوانات آنها داراى مرفه ترين زندگى هستند، و حتى از معلم و پزشك و دارو بهره مى گيرند، در حالى كه انسانهاىِ مظلومى در نزديكى آنها، در بدترين شرائط، زندگى مى كنند، و يا در بستر بيمارى ناله سرداده اند، نه پزشكى بر بالين آنها حاضر مى شود و نه قطره دوائى.

تمام اين بحثها، گاه، درباره افراد معينى در يك جامعه است، و گاه، درباره يك كشور، يعنى يك كشور، قارونى مى شود، در مقابل ديگر كشورهاى دنيا! همان گونه كه در عصر خود، در مورد كشورهائى همچون «آمريكا» و بسيارى از ممالك اروپائى مى بينيم.

آنها مجلل ترين زندگى را به قيمتِ استثمار مردم «جهان سوم»، و كشورهاى  فقير و تهيدست براى خود فراهم ساخته اند، به طورى كه گاه، موادِ غذائىِ اضافى آنها كه به زباله دانها ريخته مى شود، اگر به طور صحيحى جمع آورى مى شد، براى تغذيه مليونها انسان گرسنه كافى بود.

اين كه: مى گوئيم كشورهاى فقير، نه اين است كه حقيقتاً فقير باشند، اينها در حقيقت دزد زده و غارت شده اند، گاهى بهترين و گرانبهاترين منابع زير زمينى در اختيار آنها است، اما اين ابر غارتگران، همه را مى برند و آنها را بر خاك سياه مى نشانند.

اينها، قارون هاى زالوصفتى هستند كه پايه هاى كاخ بيدادگرى خود را بر ويرانه هاى كوخهاى مستضعفين بنا نهاده اند، و تا مستضعفين جهان دست به دست هم ندهند، و آنها را همچون «قارون» به قعر زمين نفرستند، اوضاع دنيا به همين صورت خواهد بود، آنها باده مى نوشند و خنده مستانه سر مى دهند، و اينها بايد زانوى غم در بغل گيرند و گريه كنند!

* * *

▲2 ـ قارون، اين ثروت را از كجا آورده بود.

جالب اين كه: از آيه 23 و 24 سوره «مؤمن»، به خوبى استفاده مى شود كه رسالت موسى(عليه السلام) از آغاز هم براى مبارزه با سه كس بود: «فرعون»، وزيرش «هامان»، و «قارون»، ثروتمندِ مغرور: وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى بِآياتِنا وَ سُلْطان مُبِين * إِلى فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ قارُونَ فَقالُوا ساحِرٌ كَذّابٌ: «ما موسى را با آيات خود و دلائل و معجزات روشنى فرستاديم * به سوى فرعون و هامان و قارون و همگى گفتند: موسى ساحرِ دروغگوئى است».

از اين آيه، استفاده مى شود كه او همكارِ فرعونيان بود و در خط آنها، و در تواريخ نيز مى خوانيم كه او از يكسو، نماينده فرعون در بنى اسرائيل بود(1) و از سوى ديگر، خزانه دار گنجهاى فرعون.(2)

و اينجا است كه پرونده «قارون» روشن تر مى شود: فرعون براى اين كه بنى اسرائيل را به زنجير كشد، و تمام هستى آنها را غارت كند، يك مردِ منافق حيله باز و به اندازه كافى بى رحم را، از ميان بنى اسرائيل برگزيد، و زمام اختيار آنها را به دست او سپرد، تا به نفع دستگاه جبارش آنها را استثمار كند و بر خاك سياه بنشاند، و از اين رهگذر، ثروت كلانى نيز براى خود كسب كند.

قرائن، نشان مى دهد كه بعد از نابودى فرعونيان، مقدار عظيمى از ثروت و گنجهاى آنها در دست «قارون» ماند، و موسى(عليه السلام) تا آن زمان مجال اين را پيدا نكرده بود كه اين ثروت بادآورده فرعونى را به نفع مستضعفان از او بگيرد.

به هر حال، خواه او اين ثروت را در عصر فرعون پيدا كرده باشد، و يا از طريق غارت گنج هاى او، و يا به گفته بعضى از طريق «علم كيميا»، و آگاهى بر شئون تجارت سالم، يا آشنائى به اصول استثمار مستضعفان، هر چه بود «قارون» بعد از پيروزى موسى(عليه السلام) بر فرعونيان، ايمان اختيار كرد، و به سرعت تغييرِ چهره داد و با زبردستى خاصى كه ويژه اين گروه است، خود را در صف قاريان «تورات» و آگاهان بنى اسرائيل، جا زد، در حالى كه بعيد است ذره اى ايمان در چنين قلبى نفوذ كند.

سرانجام، هنگامى كه موسى(عليه السلام) تصميم گرفت «زكات» از او بگيرد، پرده از چهره اش كنار رفت، و قيافه زشت و منحوسى كه در پشت ماسك فريبنده ايمان داشت، بر همگان ظاهر شد، و ديديم كه اين مرد منافق، عاقبت كارش به كجا  منتهى گشت.

* * *

1 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 25، صفحه 13 و تفسير «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 266، ذيل آيات مورد بحث.

2 ـ «مجمع البيان»، جلد 8، صفحه 520، ذيل آيه 24 سوره «مؤمن».

▲3 ـ موضع اسلام در برابر مسأله ثروت

نبايد از آنچه گفتيم، اين چنين استنباط شود كه: اسلام در برابر مال و ثروت، موضع منفى دارد و با آن مخالف است، نبايد تصور كرد كه اسلام، فقر را مى پسندد و دعوت به فقر مى كند، و آن را وسيله كمالات معنوى مى داند.

بلكه به عكس، اسلام، به عنوان يك وسيله مؤثر و كارساز روى آن تكيه مى كند در آيه 180 سوره «بقره» از «مال»، تعبير به «خير» شده است.

و در حديثى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: نِعْمَ الْعَوْنُ الدُّنْيَا عَلَى طَلَبِ الآخِرَةِ: «دنيا كمك خوبى است براى رسيدن به آخرت».(1)

بلكه، آياتِ مورد بحث، كه شديدترين مذمت را از «قارون» ثروتمند مغرور مى كند، شاهد گويائى بر اين موضوع است، منتها اسلام، ثروتى را مى پسندد كه به وسيله آن «ابتغاء دار آخرت» و طلبِ سراىِ ديگر شود، چنان كه دانشمندان بنى اسرائيل به «قارون» گفتند: «وَ ابْتَغِ فِيما آتاكَ اللّه الدّارَ الآخِرَةَ».

اسلام، ثروتى را مى پسندد كه در آن «أَحْسِنْ كَما أَحْسَنَ اللّه اِلَيْكَ» و نيكى به همگان باشد.

اسلام، ثروتى را مدح مى كند، كه در آن «لاتَنْسَ نَصِيْبَكَ مِنَ الدُّنْيا» تحقق يابد.

بالاخره اسلام، ثروتى را خواهان است كه مايه فساد در زمين و فراموش كردن ارزشهاى انسانى و گرفتار شدن در مسابقه جنون آميز «تكاثر» نگردد، و  انسان را به «خود برتربينى»، «تحقير ديگران» و احياناً روياروئى با پيامبر خدا نكشاند.

وسيله اى باشد، براى استفاده همگان، براى پر كردن خلأهاى موجودِ اقتصادى، براى مرهم نهادن بر زخم هاى جانكاه محرومان، و براى رسيدن به نيازها و مشكلات مستضعفان.

علاقه به چنين ثروتى با چنين هدف هاى مقدسى، علاقه به دنيا نيست، علاقه به آخرت است، چنان كه در حديثى مى خوانيم يكى از ياران امام صادق(عليه السلام) خدمتش آمد شكايت كرد، كه ما دنبال دنيا هستيم و به آن علاقمنديم (از اين مى ترسيم كه دنياپرست باشيم).

امام(عليه السلام) (كه پاكى و تقواى آن مرد را مى دانست) فرمود: با اين ثروت دنيا چه مى خواهى انجام دهى؟ در پاسخ عرض كرد: هزينه خود و خانواده ام را تهيه كنم، و به خويشاوندانم كمك نمايم، در راه خدا انفاق كنم، و حج و عمره به جا آورم. امام(عليه السلام) فرمود: لَيْسَ هَذَا طَلَبُ الدُّنْيَا هَذَا طَلَبُ الآخِرَةِ: «اين، دنياطلبى نيست اين طلب آخرت است».(2)

و از اينجا، فاسد بودن عقيده دو گروه: گروهى از مسلمان نماهاى بى خبر از تعليمات اسلام، كه اسلام را حامى مستكبران معرفى مى كنند و گروهى از دشمنان مغرض كه مى خواهند چهره اسلام را دگرگون نشان داده و آن را ضد ثروت و طرفدار فقر نشان دهند، روشن مى شود.

اصولاً يك ملت فقير، نمى تواند آزاد و سربلند زندگى كند.

فقر، وسيله وابستگى است.  

فقر، مايه روسياهى در دنيا و آخرت است.

و فقر، انسان را به گناه و آلودگى دعوت مى كند.

همان گونه كه در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: غِنىً يَحْجُزُكَ عَنِ الظُّلْمِ خَيْرٌ مِنْ فَقْر يَحْمِلُكَ عَلَى الإِثْمِ: «بى نيازى كه تو را از تجاوز به حق ديگران باز دارد از فقرى كه تو را وادار به گناه كند بهتر است».(3)

جوامع اسلامى بايد بكوشند هر چه بيشتر، غنى و بى نياز گردند، به مرحله خودكفائى برسند و روى پاى خود بايستند و شرف و عزت و استقلال خود را بر اثر فقر، فداى وابستگى به ديگران نكنند و بدانند خط اصيل اسلام اين است.

* * *

83تِلْكَ الدّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لايُرِيدُونَ عُلُوّاً فِي الأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ

84مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلايُجْزَى الَّذِينَ عَمِلُوا السَّيِّئاتِ إِلاّ ما كانُوا يَعْمَلُونَ

ترجمه:

83 ـ (آرى) اين سراى آخرت را (تنها) براى كسانى قرار مى دهيم كه اراده برترى جوئى در زمين و فساد را ندارند; و عاقبت نيك براى پرهيزكاران است!

84 ـ كسى كه كار نيكى انجام دهد، براى او پاداشى بهتر از آن است; و به كسانى كه كارهاى بد انجام دهند، مجازات بدكاران جز (به مقدار) اعمالشان نخواهد بود!

1 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 12، صفحه 17، حديث 5 از باب 6، از ابواب مقدمات تجارت، باب استحباب الاستعانة بالدنيا على الآخرة.

2 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 12، صفحه 19، حديث 3 از باب 7، از ابواب مقدمات التجارة، باب استحباب جمع المال من حلال...

3 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 12، صفحه 17، حديث 7 از باب 6، از ابواب مقدمات التجارة، باب استحباب الاستعانة بالدنيا على الآخرة.

▲نتيجه سلطه جوئى و فساد در ارض

بعد از ذكر ماجراى تكان دهنده ثروتمند جنايتكار و مستكبر، يعنى «قارون»، در نخستين آيه مورد بحث بيانى آمده است كه در حقيقت، يك نتيجه گيرى كلى از اين ماجرا است، مى فرمايد:

«سراىِ آخرت را براى كسانى قرار مى دهيم كه، اراده برترى جوئى در زمين و فساد را ندارند» (تِلْكَ الدّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لايُرِيدُونَ عُلُوّاً فِي الأَرْضِ وَ لا فَساداً).

نه تنها برترى جوى و مفسد نيستند، كه «اراده» آن را نيز نمى كنند، قلبشان از  اين امور پاك، و روحشان از اين آلودگيها منزه است.

آنچه سبب محروميت انسان از مواهب سراى آخرت مى شود، در حقيقت همين دو است، «برترى جوئى» (استكبار) و «فساد در زمين» كه همه گناهان در آن جمع است; چرا كه هر چه خدا از آن نهى كرده، حتماً بر خلاف نظام آفرينش انسان و تكامل وجود بوده، بنابراين ارتكاب آن، نظام زندگى او را بر هم مى زند، لذا مايه فساد در زمين است.

حتى مسأله «استعلاء» و برترى جوئى، خود يكى از مصاديق «فساد در ارض» است، ولى اهميت فوق العاده آن، سبب شده است كه بالخصوص مطرح گردد.

در شرح حال و سرنوشتِ «قارون» ديديم، آنچه كه مايه بدبختى و هلاك و نابودى او شد، همان استكبار و برترى جوئى بود.

در رواياتِ اسلامى، مخصوصاً روى اين مسأله بسيار تكيه شده است، تا آنجا كه در حديثى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم: اِنَّ الرَّجُلَ لَيُعْجِبُهُ أَنْ يَكُونَ شِراكُ نَعْلِهِ أَجْوَدَ مِنْ شِراكِ نَعْلِ صاحِبِهِ فَيَدْخُلُ تَحْتَها!: «گاه مى شود كه انسان از اين لذت مى برد كه بند كفش او از بند كفش دوستش بهتر باشد و به خاطر همين داخل تحت اين آيه مى شود، (چرا كه اينهم شاخه كوچكى از برترى جوئى است!)».(1)

جالب اين كه: «فخر رازى» مى نويسد: صاحب تفسير «كشّاف» بعد از ذكر اين حديث، جمله اى مى گويد كه: «بعضى از طمعكاران علوّ را در آيه مورد بحث به «فرعون» مى زنند به مقتضى: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِي الأَرْضِ»(2) و فساد را به  «قارون» به مقتضاى: «وَ لاتَبْغِ الْفَسادَ فِي الأَرْضِ»(3) و مى گويند كسى كه مثل «فرعون» و «قارون» نباشد، بهشت و سراى جاويدان از آن او است، و به اين ترتيب تنها «فرعون» و «قارون» و امثال اين دو را از بهشت بيرون مى فرستند، و بقيه را از آن خود مى دانند! اينها جمله «وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ» كه در ذيل اين آيه آمده است، مورد دقت قرار نداده اند، آن گونه كه على(عليه السلام) در آن دقت فرموده».(4)

مطلبى را كه بايد بر اين سخن بيفزائيم اين است كه: اين گروه، حتى در شناخت «فرعون» و «قارون» گرفتار اشتباه شده اند; چرا كه فرعون هم علوّ در ارض كرد و هم مفسد بود: «إِنَّهُ كانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ»(5) و «قارون» نيز هم فساد در زمين كرد و هم علوّ و برترى جوئى، به مقتضاى: «فَخَرَجَ عَلى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ».(6)

در حديثِ ديگرى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) چنين آمده كه به هنگام خلافتِ ظاهرى، شخصاً در بازارها قدم مى زد، گم شده ها را راهنمائى مى كرد، ضعيفان را كمك مى نمود، و از كنار فروشندگان و كسبه رد مى شد و اين آيه را براى آنها مى خواند: «تِلْكَ الدّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لايُرِيدُونَ عُلُوّاً فِي الأَرْضِ وَ لا فَساداً»، سپس مى فرمود: نُزِلَتْ هذِهِ الآيَةُ فِى أَهْلِ الْعَدْلِ وَ التَّواضُعِ مِنَ الْوُلاةَ، وَ أَهْلِ الْقُدْرَةِ مِنْ سائِرِ النّاسِ: «اين آيه درباره زمامداران عادل و متواضع، و همچنين ساير قدرتمندان از توده هاى مردم نازل شده است».(7)

يعنى، همان گونه كه من حكومت را وسيله برترى جوئى خودم قرار نداده ام، شما نيز نبايد قدرت مالى خود را وسيله سلطه بر ديگران قرار دهيد، كه سرانجام  و عاقبت نيك، از آنِ گروهى است كه نمى خواهند برترى جوئى و فساد كنند.

همان گونه كه قرآن در پايان آيه مورد بحث مى فرمايد: «و عاقبت از آن پرهيزكاران است» (وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ).

«عاقبت»، به مفهوم وسيع كلمه، سرانجامِ نيك، پيروزى در اين جهان، و بهشت و نعمتهايش در جهان ديگر است، ديديم كه قارون ها و فرعون ها چه عاقبتى پيدا كردند؟ با اين كه: قدرت آنها بى نظير بود، چون تقوا نداشتند، به دردناكترين سرنوشت مبتلا شدند.

سخن را درباره اين آيه، با حديثى كه از امام صادق(عليه السلام) نقل شده، پايان مى دهيم: هنگامى كه امام(عليه السلام) اين آيه را تلاوت نمود، شروع به گريه كرد فرمود: ذَهَبَتْ وَ اللّه الاَمانِىُّ عِنْدَ هذِهِ الآيَةِ: «با وجود اين آيه، همه آرزوها بر باد رفته است»! و دسترسى به سراى آخرت مشكل است!.(8)

* * *

بعد از ذكر اين واقعيت كه سراى آخرت و نعمتهايش از آنِ سلطه جويان و مستكبران نيست، بلكه مخصوص پرهيزكاران متواضع، و حق طلب است، در دومين آيه مورد بحث، به بيان يك قانون كلى كه آميزه اى است از «عدالت» و «تفضل» در مورد پاداش و كيفر، پرداخته، مى گويد: «كسى كه كار نيكى انجام دهد، پاداشى بهتر از آن دارد» (مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها).

اين همان مرحله «تفضل» است، يعنى خداوند همچون مردمِ تنگ نظر نيست كه به هنگام رعايت «عدالت»، سعى مى كنند مزد و پاداش، درست به اندازه عمل باشد، او گاهى ده برابر و گاه صدها برابر و گاه هزاران برابر، از لطف بى كرانش پاداش عمل مى دهد، و حداقلِ آن، همان ده برابر است، چنان كه در آيه  160 سوره «انعام» مى خوانيم: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها »، و حداكثر آن را تنها خدا مى داند، كه گوشه اى از آن، در مورد انفاق در راه خدا، در آيه 261 سوره «بقره» آمده است.

البته، اين مضاعف ساختن اجر و پاداش، بى حساب نيست، بستگى به ميزان پاكى عمل و اخلاص و حسن نيت و صفاى قلب دارد، اين، مرحله تفضل الهى درباره نيكوكاران. سپس، به ذكر مجازاتِ بدكاران پرداخته، مى گويد: «به كسانى كه كار بد كنند، مجازاتى جز اعمالشان داده نمى شود»! (وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلايُجْزَى الَّذِينَ عَمِلُوا السَّيِّئاتِ إِلاّ ما كانُوا يَعْمَلُونَ).

و اين مرحله «عدل» پروردگار است; چرا كه ذره اى بيش از آنچه انجام داده اند، كيفر نمى شوند.

جالب اين است كه مى گويد: اعمال خود آنها كيفر آنها است، يعنى اين كه عملشان طبقِ قانونِ بقاء موجودات در عالم هستى، آثارش چه در درون جان، و چه در بيرون، در اين عالم باقى مى ماند، و در قيامت كه روز آشكار شدن پنهانى ها (يوم البروز) است، در شكلى مناسب خود تجسم مى يابد، و با گنهكاران همراه خواهد بود و آنها را شكنجه و آزار مى دهد.

* * *

در اينجا سه سؤال وجود دارد كه بايد به آنها پاسخ گفت:

1 ـ چرا «سيئة» در اين آيه دو بار تكرار شده است؟

ممكن است دليلش اين باشد كه قرآن مى خواهد روى اين مطلب تكيه كند كه در برابر «سيئات» كيفرى جز همان عمل را كه انجام داده اند، دامنشان را نمى گيرد. و به تعبير ديگر «خود كرده را تدبير نيست».

* * *

2 ـ آيا «حسنه» در آيه فوق ايمان و توحيد را نيز شامل مى شود؟ اگر چنين است معنى اين جمله كه مى گويد بهتر از آن را پاداش آن قرار مى دهيم چيست؟ مگر چيزى بهتر از آن پيدا مى شود كه پاداش آن باشد؟

در پاسخ مى گوئيم: بدون ترديد «حسنه» معنى وسيعى دارد، هم برنامه هاى اعتقادى، هم گفتار و اعمال خارجى را شامل مى شود، و اما بهتر از اعتقاد به توحيد، رضا و خشنودى پروردگار است، كه پاداش نيكوكاران مى باشد، چنان كه در آيه 72 سوره «توبه» مى خوانيم: وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّه أَكْبَرُ: «خشنودى خدا از هر پاداشى برتر است».

* * *

3 ـ چرا «حسنه» در آيه فوق به صورت مفرد است، و «سيئات» به صورت جمع؟

بع    ضى معتقدند: اين تفاوتِ تعبير، اشاره به فزونى گنهكاران و كمى نيكوكاران است.(9)

اين احتمال نيز وجود دارد كه «حسنات» در حقيقتِ توحيد خلاصه مى شوند و تمام «حسنات» به ريشه توحيد باز مى گردند، در حالى كه «سيئات» به ريشه شرك باز مى گردند كه مركز پراكندگى و تشتت و تعدد و كثرت است.

* * *

85إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرادُّكَ إِلى مَعاد قُلْ رَبِّي أَعْلَمُ مَنْ جاءَ بِالْهُدى وَ مَنْ هُوَ فِي ضَلال مُبِين

86وَ ما كُنْتَ تَرْجُوا أَنْ يُلْقى إِلَيْكَ الْكِتابُ إِلاّ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ فَلاتَكُونَنَّ ظَهِيراً لِلْكافِرِينَ

87وَ لايَصُدُّنَّكَ عَنْ آياتِ اللّه بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَيْكَ وَ ادْعُ إِلى رَبِّكَ وَ لاتَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ

88وَ لاتَدْعُ مَعَ اللّه إِلهاً آخَرَ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ كُلُّ شَيْء هالِكٌ إِلاّ وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

ترجمه:

85 ـ آن كس كه قرآن را بر تو فرض كرد، تو را به جايگاهت =] زادگاهت [بازمى گرداند! بگو: «پروردگار من از همه بهتر مى داند چه كسى (برنامه) هدايت آورده، و چه كسى در گمراهى آشكار است»!

86 ـ و تو هرگز اميد نداشتى كه اين كتاب آسمانى به تو القا گردد; ولى رحمت پروردگارت چنين ايجاب كرد! اكنون كه چنين است، هرگز از كافران پشتيبانى مكن!

87 ـ و هرگز (آنها) تو را از آيات خداوند، بعد از آن كه بر تو نازل گشت، باز ندارند! و به سوى پروردگارت دعوت كن، و هرگز از مشركان مباش!

88 ـ معبود ديگرى را با خدا مخوان، كه هيچ معبودى جز او نيست; همه چيز جز ذات (پاك) او فانى مى شود; حاكميت تنها از آنِ اوست; و همه به سوى او بازگردانده مى شويد!

شأن نزول:

جمعى از مفسرين، شأن نزولى براى نخستين آيه فوق از «ابن عباس» نقل كرده اند كه مضمونش چنين است:

هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به قصد هجرت، از «مكّه» به سوى «مدينه» مى آمد، به سرزمين «جحفه» ـ كه فاصله چندان زيادى از «مكّه» ندارد ـ كه رسيد، به ياد موطنش «مكّه» افتاد، شهرى كه حرم امن خدا است، و «خانه كعبه» كه قلب و جان پيامبر(صلى الله عليه وآله) با آن پيوند ناگسستنى داشت در آنجا است، آثار اين شوق كه با تأثر و اندوه آميخته بود، در چهره مباركش نمايان گشت، در اينجا پيكِ وحىِ خدا «جبرئيل» نازل شد و پرسيد: آيا به راستى به شهر و زادگاهت اشتياق دارى؟

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: آرى.

جبرئيل عرض كرد: خداوند اين پيام را براى تو فرستاده: إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرادُّكَ إِلى مَعاد: «آن كس كه اين قرآن را بر تو فرض كرده است، تو را به سرزمين اصليت بازمى گرداند».(10)

و مى دانيم اين وعده بزرگ، سرانجام تحقق يافت و پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)پيروزمندانه با ارتشى نيرومند و قدرت و عظمت فراوان به «مكّه» بازگشت، و حرم امن خدا، بدون جنگ و خونريزى به تسليم او در آمد.

بنابراين، آيه فوق، يكى از پيشگوئى هاىِ اعجازآميز قرآن است، كه چنين خبرى را به طور قطع و بدون هيچ قيد و شرط، بيان كرده و بعد از مدت كوتاهى تحقق يافت.

* * *

1 ـ تفسير «جوامع الجامع»، ذيل آيه مورد بحث.

2 ـ قصص، آيه 4.

3 ـ قصص، آيه 7.

4 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 25، صفحه 20، ذيل آيه مورد بحث.

5 ـ قصص، آيه 4.

6 ـ قصص، آيه 79.

7 ـ اين روايت را «زاذان» از اميرمؤمنان «على»(عليه السلام) نقل كرده است («مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث).

8 ـ تفسير «على بن ابراهيم»، جلد 2، صفحه 146، ذيل آيه مورد بحث.

9 ـ «آلوسى» در «روح المعانى»، جلد 20، صفحه 127، از بعضى نقل مى كند.

10 ـ «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 268 ـ تفسير «كبير فخر رازى»، جلد 25، صفحه 21 ـ تفسير «قرطبى» ـ تفسير «الميزان»، جلد 16، و تفاسير ديگر.

▲وعده بازگشت به حرم امن خدا

اين آيات كه آخرين آيات سوره «قصص» است پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را مخاطب ساخته، و به دنبالِ بيان گوشه هائى از زندگى «موسى بن عمران»(عليه السلام) و مبارزه او با فرعونيان، بشارتى به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و دستورالعمل هاى مؤكدى به او مى دهد.

گفتيم: نخستين آيه، از اين آيات، طبقِ مشهور، در سرزمين «جحفه» در مسير پيامبر(صلى الله عليه وآله) به سوى «مدينه» نازل شد، او مى خواهد به «يثرب» برود و آن را «مدينة الرسول» كند، هسته اصلى حكومت اسلامى را در آنجا تشكيل دهد، و استعدادهاى نهفته را شكوفا سازد، و آنجا را پايگاه و سكوئى براى دستيابى به حكومت گسترده الهى و اهدافش، قرار دهد، اما با اين حال، عشق و دلبستگى او به «مكّه» سخت او را آزار مى دهد، و دورى از اين حرم امن الهى براى او بسيار ناگوار است.

اينجا است كه نور وحى به قلب پاكش مى تابد، و بشارت بازگشت به سرزمين مألوف را به او مى دهد، و مى گويد: «همان كسى كه قرآن را بر تو فرض كرد، تو را به جايگاه و زادگاهت باز مى گرداند» (إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرادُّكَ إِلى مَعاد).

غم مخور! همان خدائى كه موسى(عليه السلام) را در طفوليت به مادرش بازگرداند، همان خدائى كه او را بعد از يك غيبت ده ساله از «مدين» به زادگاه اصليش بازگردانيد، تا چراغ توحيد را برافروزد و حكومت مستضعفان را تشكيل دهد، و قدرت فرعونيان طاغوتى را درهم بشكند، همان خدا تو را با قدرت و قوت تمام به «مكّه» باز مى گرداند، و چراغ توحيد را با دست تو در اين سرزمين مقدس برمى افروزد.

همان خدائى كه قرآن را بر تو نازل كرد، و ابلاغش را فرض نمود، و احكامش را واجب گردانيد، آرى، خداىِ قرآن، خداى با عظمت زمين و آسمان، اين امور در برابر قدرتش، سهل و آسان است.  آن گاه مى افزايد: در برابر خيره سرىِ مخالفانِ سرسخت، بگو: «پروردگار من از همه بهتر مى داند چه كسى (برنامه) هدايت را آورده؟ و چه كسى در ضلال مبين است»؟ (قُلْ رَبِّي أَعْلَمُ مَنْ جاءَ بِالْهُدى وَ مَنْ هُوَ فِي ضَلال مُبِين).

راه هدايت روشن است و گمراهى آنها آشكار، آنها بيهوده خود را خسته مى كنند، خدا به خوبى مى داند و دلهاى حق طلب نيز از اين واقعيت آگاه است.

البته، تفسيرِ روشن آيه فوق، همان بود كه در بالا گفتيم، ولى جمعى از مفسران احتمالاتِ ديگرى در كلمه «معاد» داده اند كه منظور: از «معاد»، «بازگشت به حيات پس از مرگ» يا «سرزمين محشر» يا «خود مرگ» يا «مقام شفاعت كبرى» يا «بهشت» و يا «بيت المقدس» ـ كه معراجگاه نخستين پيامبر بود ـ و مانند آن است.

ولى با توجه به محتواىِ مجموع سوره «قصص» و آنچه در سرگذشت موسى و بنى اسرائيل آمده، و شأن نزولى كه در بالا آورديم، همه اين معانى بعيد به نظر مى رسد، جز تفسير «معاد» به محل بازگشت به سرزمين «مكّه».

به علاوه، «معادِ روز قيامت» چيزى نيست كه مخصوص پيامبر(صلى الله عليه وآله) باشد، در حالى كه آيه تنها از پيامبر سخن مى گويد، و قرار گرفتن اين آيه بعد از آيه مربوط به پاداش و كيفر در قيامت، نه تنها دليل بر اين مطلب نمى شود، بلكه ممكن است دليل بر عكس آن باشد; چرا كه آيه قبل، از پيروزى در سراى ديگر سخن مى گويد، و مناسب اين است كه: در آيه مورد بحث، از پيروزى در اين جهان سخن بگويد.

* * *

آيه بعد به يكى ديگر از بزرگترين نعمتهاى پروردگار به پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)پرداخته، مى گويد: «تو هرگز اين اميد را نداشتى كه اين كتاب بزرگ آسمانى به تو القاء گردد، لكن رحمت پروردگار تو چنين ايجاب كرد» (وَ ما كُنْتَ تَرْجُوا أَنْ يُلْقى إِلَيْكَ الْكِتابُ إِلاّ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ).(1)

بسيارى از مردم، بشارت ظهور آئين جديد را شنيده بودند، و شايد گروهى از اهل كتاب و غير آنها انتظار مى كشيدند كه وحى بر آنان نازل شود، و خدا اين مسئوليت را به آنها بسپارد، اما تو گمان نداشتى، ولى خدا تو را از همه شايسته تر مى دانست، و اين آئين بزرگ، تنها به دست تو مى بايست در جهان گسترده شود.

بعضى از مفسران بزرگ، اين جمله را هماهنگ با جمله هائى دانسته اند كه قبلاً درباره داستان موسى(عليه السلام) ـ خطاب به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) ـ آمده بود، آنجا كه مى فرمود: وَ ما كُنْتَ بِجانِبِ الْغَرْبِيِّ إِذْ قَضَيْنا إِلى مُوسَى الْأَمْرَ... وَ ما كُنْتَ ثاوِياً فِي أَهْلِ مَدْيَنَ... وَ ما كُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادَيْنا وَ لكِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ: «تو هرگز در وادى طور نبودى آن گاه كه وحى به موسى فرستاديم... در ميان مردم مدين زندگى نكردى... در آن ساعتى كه فرمانِ رسالت بر موسى نازل شده حضور نداشتى، اينها رحمت خدا است كه شامل حال تو شده، و اخبار دقيقش را در اختيارت گذارده است»،(2) بنابراين منظور از «كتاب» در اينجا همان سرگذشت انبياى پيشين است.

ولى، اين تفسير با تفسير فوق منافاتى ندارد و در حقيقت بخشى از آن  محسوب مى شود.

سپس مى افزايد: اكنون، به شكرانه اين نعمت بزرگ، «هرگز نبايد پشتيبان كافران باشى» (فَلاتَكُونَنَّ ظَهِيراً لِلْكافِرِينَ).

مسلماً پيامبر(صلى الله عليه وآله) هرگز از كفار پشتيبانى نمى كرد، اين دستور در مورد او تأكيد است، و در مورد ديگران بيان يك وظيفه مهم.

اين سخن، در حقيقت هماهنگِ با مطلبى است كه در آيات پيشين در مورد موسى(عليه السلام) خوانديم كه مى گفت: «پروردگارا! به خاطر نعمتى كه به من دادى، من هرگز پشتيبان مجرمان نخواهم بود».(3)

* * *

دو آيه پايان اين سوره، تأكيدى است بر مسأله توحيد با تعبيرها و استدلالات گوناگون، توحيدى كه خمير مايه تمام مسائل دينى است، توحيدى كه هم اصل است و هم فرع، هم كل است و هم جزء.

در اين دو آيه، چهار دستور به پيامبر(صلى الله عليه وآله) داده شده، و چهار توصيف از پروردگار به عمل آمده است، و مجموع بحث هائى را كه در آيات اين سوره آمده تكميل مى كند.

نخست، مى گويد: «نبايد كفار تو را از آيات خداوند، بعد از آن كه بر تو نازل شد، باز دارند» (وَ لايَصُدُّنَّكَ عَنْ آياتِ اللّه بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَيْكَ).

گرچه نهى متوجه كفار است، اما مفهومش عدم تسليم پيامبر(صلى الله عليه وآله) در برابر كارشكنى ها و توطئه هاى آنها است، و درست به اين مى ماند كه بگوئيم: نبايد فلان شخص تو را وسوسه كند، يعنى تسليم وسوسه هاى او مباش!

و به اين ترتيب، به پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور مى دهد: هنگامى كه آيات الهى نازل  شد، بايد با قاطعيت روى آن بايستى، و هرگونه دو دلى و ترديد را از خود دور سازى، موانع را هر چه باشد از سر راه بردارى، و به سوى مقصد، با قدم هاى محكم پيش بروى كه خدا همراه و پشتيبان تو است.

به گفته «ابن عباس» مفسِّر معروف، مخاطب، گرچه شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله)است، اما منظور، عموم مردمند، و از قبيلِ ضرب المثل معروفِ عرب، «اِيّاكَ أَعْنِى وَ اسْمَعِى يا جارَة» مى باشد.

به دنبال اين دستور، كه جنبه نفى داشت، دستور دوم را كه جنبه اثبات دارد صادر مى كند، مى گويد: «به سوى پروردگارت دعوت كن» (وَ ادْعُ إِلى رَبِّكَ).

خداوندى كه مالك تو، صاحب اختيار تو، و مربى و پرورش دهنده تو است.

سومين دستور، بعد از دعوت به سوى اللّه، نفى هر گونه شرك و بت پرستى است، مى گويد: «قطعاً از مشركان مباش»! (وَ لاتَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ).

كه راه توحيد آشكار است و نورانى، و رهروان آن بر صراط مستقيم اند.

* * *

بالاخره چهارمين دستور، تأكيدِ مجددى است بر نفى هرگونه شرك، مى فرمايد: «هيچ معبود ديگرى را با خدا مخوان» (وَ لاتَدْعُ مَعَ اللّه إِلهاً آخَرَ).

اين دستورهاىِ پى درپى كه هر كدام ديگرى را تأكيد مى كند، اهميت مسأله «توحيد» را در برنامه هاى اسلامى، روشن مى سازد كه بدون آن همه چيز بر باد است.

و به دنبال اين دستورات چهارگانه، توصيف هاى چهارگانه شروع مى شود، كه آنها نيز تأكيد پى درپى در مسأله توحيد است.

نخست مى گويد: «هيچ معبودى جز او نيست» (لا إِلهَ إِلاّ هُوَ).

 «همه چيز جز ذات پاك او فانى و نابود مى شود» (كُلُّ شَيْء هالِكٌ إِلاّ وَجْهَهُ).

«حكم و حاكميت در جهان تكوين و تشريع مخصوص ذات پاك او است» (لَهُ الْحُكْمُ).

«و بازگشت همه شما، سرانجام به سوى او است» (وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ).

توصيف هاى سه گانه اخير، مى تواند دليلى، بر اثبات توحيد و ترك هرگونه بت پرستى باشد كه در توصيف اول آمده است; زيرا:

هنگامى كه ما همه فانى هستيم و بقا منحصر به او است.

و هنگامى كه تدبير نظام هستى و حاكميت متعلق به او است.

و هنگامى كه بازگشت همه ما در قيامت به سوى او است، معبودهاى ديگر چه نقشى مى توانند داشته باشند؟ و چه چيز جز او قابل پرستش است؟

مفسران بزرگ، در تفسير جمله «كُلُّ شَيْء هالِكٌ إِلاّ وَجْهَهُ» مطالب گوناگونى دارند كه بر محور تفسير «وجه» و كلمه «هالِكٌ» دور مى زند.

زيرا «وجه»، از نظر لغت، به صورت و قسمتى از بدن كه روبروى انسان قرار دارد گفته مى شود، اما هنگامى كه در مورد پروردگار به كار رود به معنى ذات پاك او است.

واژه «هالِكٌ» از ماده «هلاك»، به معنى مرگ و نابودى است.

بنابراين، جمله فوق اشاره به فناى همه موجودات، جز ذات پاك او مى كند، نه تنها فناى بعد از پايان اين جهان، كه الان هم در برابر او فانى و هالكند; چرا كه موجوداتِ امكانى، وابسته به ذات پاك او هستند، و لحظه به لحظه فيض وجود را از او مى گيرند، در ذات خود چيزى ندارند و هر چه دارند از خدا است، كه اگر «نازى كند يك دم، فرو ريزند قالبها»!

 گذشته از اين، موجوداتِ اين جهان، همه متغيرند و در معرض دگرگونى ها، حتى طبق عقيده حركت جوهرى، ذات آنها عين تغيير و دگرگونى است، و مى دانيم حركت و تغيير، به معنى فانى شدن و نو گشتن دائمى است، در هر لحظه اى موجودات جهان ماده مى ميرند، و زنده مى شوند.

بنابراين، اكنون هم، هالكند و فانيند، تنها ذاتى كه تغيير و فنا در آن راه ندارد، و استقلال محض است، ذات مقدس او است.

و نيز مى دانيم، در پايان اين جهان، فنا و نيستى به صورت آشكارترى خودنمائى مى كند و به گفته قرآن: كُلُّ مَنْ عَلَيْها فان * وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ ذُوالْجَلالِ وَ الإِكْرامِ: «تمام كسانى كه بر صفحه زمين هستند فانى مى شوند * و تنها ذات ذوالجلال و گرامى خدا باقى مى ماند».(4)

نه تنها زمينيان كه اهل آسمانها نيز فانى مى شوند: وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الأَرْضِ: «به هنگام «نفخ صور» تمام كسانى كه در آسمانها و زمين هستند مى ميرند».(5)

اين، تفسيرى است هماهنگ با ظاهر آيه و آيات ديگر قرآن.

اما بعضى از مفسران، تفسيرهاى ديگرى نيز براى آن ذكر كرده اند، از جمله اين كه:

منظور از «وجه»، «عمل صالح» است و مفهوم آيه اين است كه تمام اعمال بر باد مى رود، جز عملى كه براى ذات پاك خدا انجام شده باشد.

بعضى ديگر گفته اند: منظور از «وجه» همان جنبه «انتساب اشياء به خدا» است، بنابراين مفهوم آيه اين است: همه چيز ذاتاً معدوم است، جز از ناحيه انتسابش به پروردگار.

 بعضى گفته اند: «وجه» به معنى «دين» است، و مفهوم آيه چنين است كه همه آئين ها فانى و باطل است جز آئين خدا، و جمله «لَهُ الْحُكْمُ» را به معنى حاكميت تشريعى و تأكيدى بر اين تفسير دانسته اند، همچنين جمله «وَ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ» را به معنى رجوع به خدا، در اخذ شريعت تفسير كرده، و تأكيد مجددى بر اين معنى.(6)

اين تفاسير، با آنچه در بالا گفتيم، در حقيقت چندان منافاتى ندارد; زيرا هنگامى كه دانستيم، تنها چيزى كه در اين عالم باقى مى ماند، ذات پاك خدا است، روشن مى شود آنچه نيز به نحوى با ذات پاك او مربوط است، آن نيز رنگ بقاء و ابديت به خود مى گيرد و آئين خدا كه از ناحيه او است ابدى است، عمل صالح كه براى او است ابدى است، رهبران الهى كه به او ارتباط دارند از اين نظر كه به او مربوطند رنگ جاودانى دارند، خلاصه هر چيز كه به نحوى با ذات پاك او پيوند و ارتباطى داشته باشد، از آن نظر فنا و هلاكت براى او نيست (دقت كنيد).

* * *

1 ـ بعضى از مفسران «الاّ» را در اينجا به معنى استثناء گرفته اند و سپس قائل به حذف و تقدير شده اند، ولى گروهى ديگر گفته اند: «الاّ» در اينجا به معنى «لكِن» مى باشد و جنبه استدراك دارد، و اين معنى نزديك تر به نظر مى رسد.

2 ـ قصص، آيات 45 و 46.

3 ـ درباره كمك به ظالمان در ذيل همان آيه 17 سوره «قصص» مشروحاً بحث كرده ايم.

4 ـ رحمان، آيات 26 و 27.

5 ـ زمر، آيه 68.

6 ـ روايات متعددى در تفسير «نور الثقلين» در ذيل اين آيه وارد شده كه در بعضى از آنها «وجه» به «دين خدا»، و در بعضى، به «رهبران الهى» و آنچه منسوب به خدا است تفسير شده است.

▲1 ـ چگونه همه اشياء فانى مى شوند؟

از جمله سؤالاتى كه در ذيل آيه فوق مطرح شده اين است: اگر همه چيز در پايان جهان نابود مى گردد، بايد خاك هائى كه از بدن انسانها حاصل شده نيز از ميان برود، در حالى كه قرآن كراراً تصريح كرده: ما اين خاكها را جمع كرده، بار ديگر از آن انسانها را به وجود مى آوريم، و يا انسانها در قيامت از قبرهايشان سر برمى آورند.

و نيز طبق ظاهر آيات قرآن، «بهشت» و «دوزخ» هم اكنون آفريده شده اند (تعبير «أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِين» يا مشابه آن كه اشاره به آماده شدن بهشت براى پرهيزگاران است در دو مورد از آيات قرآن، آل عمران، آيه 133 و حديد، آيه 21 و تعبير «أُعِدَّتْ لِلْكافِرِين» در مورد دوزخ، در دو مورد، بقره، آيه 24 و
آل عمران، آيه 131 آمده است).

آيا بهشت و دوزخ نيز در پايان جهان فانى و نابود مى شوند؟!

از همه اينها گذشته، عقيده به حياتِ برزخى انسانها داريم، و آن را از آيات قرآن در مورد ارواح استفاده كرده ايم، آيا آنها نيز نابود مى شوند؟!

پاسخ همه اين سؤالات، با توضيح زير روشن مى گردد.

بسيار مى شود: منظور از «هلاك» و نابودى و فنا، «به هم خوردن نظام» است، نه از بين رفتن مواد، مثلاً اگر يك ساختمان به وسيله زلزله متلاشى شود در اينجا هالك و فانى بر آن صدق مى كند، در حالى كه مواد آن موجود است، تنها نظامش از هم گسيخته.

و مى دانيم در پايان اين جهان، خورشيد بى فروغ، و ماه تاريك، و كوهها از هم متلاشى مى شوند، و موجودات زنده همه مى ميرند، اين است معنى هلاك آنها، اين از يكسو.

از سوى ديگر، هلاك و فنا مربوط به دنيا و آنچه در دنيا است، اما بهشت و دوزخ، چه آن را در باطن و درون اين جهان بدانيم، و چه در بيرون و محيط بر اين جهان، آنها جزء اين دنيا نيستند كه حكمِ فنا و نابودى، نظامِ آنها را شامل گردد، آنها متعلق به جهان ديگر و آخرتند، و نه اين جهان.

از سوى سوم، در بالا گفتيم، هلاك و فنا در مورد موجوداتِ امكانى،  منحصر به پايان جهان نيست، آنها الآن هم فانى و هالكند كه در درون ذات، از خود چيزى ندارند و هر چه دارند از ديگرى است، آنها متغيرند و دائماً در حال حركت، و مى دانيم، حركت به معنى فناى تدريجى، و تركيبى از وجود و عدم است.

با اين توضيحات، پاسخ سؤالات فوق كاملاً روشن مى شود.

* * *

▲2 ـ تفسير انحرافى، براى جمله «وَ لاتَدْعُ مَعَ اللّه إِلهاً آخَرَ»

جمعى از «وهابييّن» كه اصرار دارند، «توسل و شفاعت»، با حقيقتِ «توحيد» سازگار نيست، گاهى به آيه فوق و آيات مشابه آن استدلال كرده اند، آنها مى گويند: قرآن صريحاً از عبادت و پرستش غير خدا و اين كه نام كسانى را همراه نام خدا ببريم، نهى كرده است «فَلاتَدْعُوا مَعَ اللّه أَحَداً».(1)

در حالى كه، منظور از اين گونه آيات مسلماً اين نيست كه ما اشخاص ديگرى را صدا نزنيم، منظور، همان چيزى است كه از كلمه «مَعَ اللّه» (با خدا) استفاده مى شود، يعنى اگر كسى كار خدا را از غير خدا بخواهد، و او را مستقل در انجام آن بداند، مشرك است.

اما اگر ما همه قدرتها را مخصوص خدا بدانيم، و كسى را با او همراه و مبدء اثر نشناسيم، ولى معتقد باشيم، اولياء خدا به اذن و فرمان او شفاعت مى كنند و به آنها متوسل شويم كه در پيشگاه خدا براى ما شفاعت كنند، اين، عينِ توحيد است و اين همان چيزى است كه مكرر در آيات قرآن به آن اشاره شده است.

آيا هنگامى كه «برادران يوسف»، به پدر گفتند: يا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا: «اى پدر براى ما از خداوند آمرزش بطلب»(2) اين شرك بود؟!  يا هنگامى كه قرآن مى گويد: وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّه وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّه تَوّاباً رَحِيماً: «اگر آنها هنگامى كه به خود ستم مى كنند (و مرتكب گناهى مى شوند) نزد تو آيند، و از خدا طلب آمرزش كنند، و پيامبر نيز براى آنها استغفار كند، خدا را تواب و رحيم مى يابند»(3)دعوت به سوى شرك است؟!

حقيقتِ شفاعت و توسل نيز چيزى جز اين نيست.(4)

* * *

پروردگارا! نورِ توحيد و معرفتت را در قلب ما بيفكن! تا جز تو نبينيم و جز تو نجوئيم و جز تو نخواهيم!

خداوندا! ارتباط ما را به ذات پاكت روز به روز محكم تر كن! تا از اين طريق بقاء و جاودانگى ذاتت در روح ما پرتوافكن گردد!

بارالها! محبت دنيا، برترى جوئى، فساد در ارض را از جان ما دور كن! و ما را در صف پرهيزگاران كه عاقبت نيك براى آنها است، قرار ده! (وَ الْعاقُِبَةُ لِلْمُتَّقِيْن).

آمِيْنَ يا رَبَّ الْعالَمِيْنَ

پايان سوره قصص

21 / رمضان المبارك / 1403

12 / 4 / 1362

1 ـ جن، آيه 18.

2 ـ يوسف، آيه 97.

3 ـ نساء، آيه 64.

4 ـ براى توضيح بيشتر به جلد چهارم، صفحه 366، ذيل آيه 35 «مائده»، و جلد اول، ذيل آيه 48 سوره «بقره» مراجعه فرمائيد.

▲سوره عنكبوت

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 69 آيه است

▲محتواى سوره عنكبوت

مشهور در ميان جمعى از محققين اين است كه تمام اين سوره در «مكّه» نازل شده است، و به اين ترتيب، محتواى آن هماهنگ با محتواى سوره هاى مكّى است، كه سخن از مبدأ و معاد است، سخن از قيام انبياى بزرگ پيشين و مبارزه آنها با مشركان و بت پرستان جبار و ستمگر، و پيروزى آنها و نابودى اين گروه ظالم است.

سخن از دعوت به سوى حق و آزمايشهاى الهى و بهانه جوئى هاى كفار در زمينه هاى مختلف است.

هر چند، جمعى، يازده آيه آغاز اين سوره را استثناء كرده اند، و معتقدند: اين يازده آيه، در «مدينه» نازل شده است، انگيزه آنها بر اين اعتقاد، شايد پاره اى از شأن نزول هائى است كه بعداً به آن اشاره خواهيم كرد.

بحث از «جهاد» كه در اين آيات وارد شده، و همچنين اشاره اى كه در بعضى از آنها به مسأله «منافقين» است، متناسب با «سوره هاى مدنى» است.

ولى، بعداً خواهيم ديد كه اين امور منافاتى با «مكّى» بودن سوره ندارد، و به هر حال، نامگذارى اين سوره، به سوره «عنكبوت» از آيه 41 آن گرفته شده، كه بت پرستان را ـ كه تكيه بر غير خدا مى كنند ـ تشبيه به «عنكبوت» مى كند كه تكيه گاهش، تارهاى سست و بى بنياد است.

به طور كلى، مى توان گفت: بحث هاى اين سوره در چهار بخش خلاصه مى شود:

1ـ بخش آغاز اين سوره كه پيرامون مسأله «امتحان» و «وضع منافقان»  است و اين دو، پيوند ناگسستنى با هم دارند; چرا كه شناخت منافقان جز در طوفان هاى امتحانات و آزمون ها ممكن نيست.

2ـ بخش ديگرى كه در حقيقت، براى دلدارى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان اندك نخستين، از طريق بيان گوشه هائى از سرنوشت پيامبران بزرگى همچون: «نوح»(عليه السلام) و «ابراهيم»(عليه السلام) و «لوط»(عليه السلام) و «شعيب»(عليه السلام) است، كه در برابر گردنكشانى همچون: «نمرود» و ثروتمندان خودخواه قرار داشتند، ابزار اين مبارزه، كيفيت اين مبارزه، و پايان آن، مشخص شده است تا هم دلدارى براى مؤمنان باشد، و هم هشدارى براى بت پرستان سنگدل و ستمگر، كه در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) بودند.

3ـ بخش ديگرى از اين سوره ـ كه مخصوصاً در اواخر سوره قرار گرفته ـ از «توحيد»، و «نشانه هاى خدا در عالم آفرينش»، و «مبارزه با شرك»، سخن مى گويد، و وجدان و فطرت انسانها را در اينجا به داورى مى طلبد.

4ـ قسمت ديگرى از اين سوره، مباحث متنوعى پيرامون ضعف و ناتوانى معبودهاى ساختگى، و عابدان «عنكبوت صفت» آنها است، و همچنين عظمت قرآن و دلائل حقانيت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و لجاجت مخالفان، و نيز يك سلسله مسائل تربيتى همچون نماز، نيكى به پدر و مادر، اعمال صالح و طرز بحث و برخورد منطقى با مخالفان دور مى زند.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در تفسير «مجمع البيان» از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) چنين آمده است: وَ مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْعَنْكَبُوتِ كانَ لَهُ مِنَ الاَجْرِ عَشْرُ حَسَنات بِعَدَدِ كُلِّ الْمُؤْمِنِيْنَ وَ الْمُنافِقِيْنَ: «هر كس، سوره «عنكبوت» را بخواند، به تعداد تمام مؤمنان و  منافقان، ده حسنه براى او نوشته مى شود».(1)

مخصوصاً، درباره تلاوت سوره «عنكبوت» و «روم» در ماه رمضان، در شب بيست و سوم، فضيلت فوق العاده اى وارد شده است تا آنجا كه در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْعَنْكَبُوتِ وَ الرُّومِ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ لَيْلَةَ ثَلَاث وَ عِشْرِينَ فَهُوَ وَ اللّه مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ لَا أَسْتَثْنِي فِيهِ أَبَداً وَ لاأَخَافُ أَنْ يَكْتُبَ اللّه عَلَيَّ فِي يَمِينِي إِثْماً وَ إِنَّ لِهَاتَيْنِ السُّورَتَيْنِ مِنَ اللّه مَكَاناً: «هر كس، سوره «عنكبوت» و «روم» را در ماه رمضان، شب بيست و سوم تلاوت كند، به خدا سوگند اهل بهشت است، و من هيچ كس را از اين مسأله استثناء نمى كنم، و نمى ترسم كه خداوند در اين سوگند قاطع من، گناهى بر من بنويسد، و مسلماً اين دو سوره در پيشگاه خدا بسيار ارج دارد».(2)

بدون شك، محتواى پربار اين دو سوره، و درسهاى مهم توحيدى آن، و برنامه هاى سازنده عملى كه در اين دو سوره ارائه شده، كافى است هر انسانى را كه اهل انديشه و الهام و عمل باشد، به بهشت جاويدان سوق دهد.

بلكه، شايد اگر تنها از نخستين آيه سوره «عنكبوت» الهام بگيريم، مشمول سوگند امام صادق(عليه السلام) شويم، همان آيه اى كه مسأله امتحان عمومى انسانها را مطرح مى كند و مى گويد: همه، بدون استثناء در بوته آزمايش ها قرار مى گيرند تا سيه روى شوند آنها كه غش دارند.

چگونه ممكن است انسان، اين آزمون عظيم را كاملاً باور داشته باشد و خود را براى آن آماده نسازد؟ و اهل تقوا و پرهيزگارى نگردد؟

* * *

1الم

2أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لايُفْتَنُونَ

3وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبِينَ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ الم

2 ـ آيا مردم گمان كردند همين كه بگويند: «ايمان آورديم» به حال خود رها مى شوند و آزمايش نخواهند شد؟!

3 ـ ما كسانى را كه پيش از آنان بودند آزموديم; بايد علم خدا درباره كسانى كه راست مى گويند و كسانى كه دروغ مى گويند تحقق يابد!

شأن نزول:

بعضى از مفسران، روايتى نقل كرده اند كه، بر طبق آن، «يازده آيه» آغاز اين سوره كه در «مدينه» نازل شده، در مورد مسلمانانى است كه در «مكّه» بودند، اظهار اسلام مى كردند، اما حاضر به هجرت به «مدينه»  نبودند، آنها نامه اى از برادران خود در «مدينه» دريافت داشتند كه در آن تصريح شده بود: «خدا اقرار به  ايمان را از شما نمى پذيرد مگر اين كه: هجرت كنيد، و به سوى ما بيائيد» به اين جهت آنها تصميم به هجرت گرفتند و از «مكّه» خارج شدند، جمعى از مشركان به تعقيب آنان پرداختند، و با آنان پيكار كردند، بعضى، كشته شدند و بعضى، نجات يافتند (و احتمالاً بعضى نيز تسليم شده به مكّه بازگشتند).

بعضى ديگر، «آيه دوم» را در مورد «عمار ياسر» و جمعى ديگر، از مسلمانان نخستين مى دانند كه ايمان آوردند و سخت تحت شكنجه دشمنان واقع شدند.

بعضى گفته اند: «آيه هشتم» در مورد اسلام آوردن «سعد بن ابى وقاص» نازل شده.

ولى، بررسى خود اين آيات، نشان مى دهد: هيچ دليلى، بر مسأله ارتباط اين آيات با هجرت، نيست، تنها بيانگر فشارهائى است كه بر مؤمنان در آن زمان، از ناحيه دشمنان، و حتى گاه از ناحيه پدران و مادران مشرك آنها، وارد مى شد.

اين آيات، مسلمانان را تشويق به استقامت و پايمردى در برابر موج فشار دشمن مى كند، و اگر سخن از «جهاد» به ميان آورده نيز ظاهراً جهاد در همين زمينه است، نه جهاد مسلحانه دسته جمعى و گروهى، كه دستور آن در «مدينه» نازل شد.

و نيز اگر سخن از منافقان مى گويد، ممكن است اشاره به گروه سست ايمانى باشد كه احياناً در «مكّه» در لابلاى مسلمانان وجود داشتند، گاه با مسلمانان همراه بودند و گاه با مشركان، كفه هر كدام سنگين تر مى شد، به سوى او مى چرخيدند!

به هر حال، پيوستگى و انسجام آيات اين سوره، ايجاب مى كند كه همه آنها را «مكّى» بدانيم، و روايات بالا كه خود با يكديگر انسجام ندارند، نمى توانند اين  بهم پيوستگى را بر هم زنند.

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 8، صفحه 271، طبق نقل تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 147.

2 ـ «ثواب الاعمال»، طبق نقل تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 147 ـ قابل توجه اين كه، اين بخش از تفسير را، درست در آستانه شب 23 ماه رمضان 1403 هجرى مى نويسيم.

▲آزمايش الهى، يك سنت جاويدان

باز در آغاز اين سوره، به حروف مقطعه (الف ـ لام ـ ميم) برخورد مى كنيم كه تاكنون بارها تفسير آن را از ديدگاههاى مختلف بيان كرده ايم.(1)

* * *

بعد از ذكر حروف مقطعه، به يكى از مهمترين مسائل زندگى بشر كه مسأله شدائد و فشارها و آزمون هاى الهى است اشاره مى كند.

نخست مى گويد: «آيا مردم گمان كردند: همين اندازه كه اظهار ايمان كنند و شهادت به توحيد و رسالت پيامبر دهند، به حال خود واگذارده خواهند شد و امتحان نمى شوند»؟! (أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لايُفْتَنُونَ).(2)

* * *

بعد، بلافاصله به ذكر اين حقيقت مى پردازد كه، امتحان، يك سنت هميشگى و جاودانى الهى است، امتحان، مخصوص شما جمعيت مسلمانان نيست، سنتى است كه در تمام امت هاى پيشين جارى بوده است. مى فرمايد: «ما كسانى را كه قبل از آنها بودند آزمايش كرديم» (وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ).

آنها را نيز در كوره هاى سخت امتحان، افكنديم، آنها نيز همچون شما، در فشار دشمنان بى رحم و جاهل و بى خبر و متعصب و لجوج قرار داشتند، هميشه  ميدان امتحان باز بوده، و گروهى در اين ميدان شركت داشته اند.

بايد هم، چنين باشد; چرا كه در مقام ادعا، هر كس، مى تواند خود را برترين مؤمن، بالاترين مجاهد، و فداكارترين انسان معرفى كند، بايد وزن و قيمت و ارزش اين ادعاها از طريق آزمون روشن شود، بايد معلوم گردد: چه اندازه نيات درونى و آمادگى هاى روحى، با اين گفته ها هماهنگ يا ناهماهنگ است؟

آرى، «به يقين خدا مى داند كسانى را كه راست مى گويند و نيز مى داند دروغگويان را» بنابراين هدف از امتحان، اتمام حجت است. (فَلَيَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبِينَ).

بديهى است، خدا همه اينها را مى داند، حتى قبل از خلقت انسانها، بنابراين، منظور از «علم» در اينجا، همان تحقق عينى مسائل و وجود خارجى آنها است، و به تعبير ديگر مراد: ظهور آثار و شواهد عملى است، يعنى: بايد علم خدا درباره اين گروه، عملاً در خارج پياده شود، و تحقق عينى يابد، و هر كس آنچه را در درون دارد بيرون ريزد، اين است معنى «علم»، هنگامى كه در اينگونه موارد در مورد خداوند به كار مى رود.

دليل اين مسأله نيز، روشن است; زيرا نيات درونى و صفات باطنى تا در عمل انسان تحقق و عينيت پيدا نكند، ثواب و جزا و كيفر مفهوم ندارد.

آزمايش، براى تحقق بخشيدن به نيات و صفات درونى است.

و به عبارت ديگر، اين عالم همچون يك «دانشگاه» يا يك «مزرعه» است، (اين تشبيهات در متون احاديث اسلامى وارد شده) برنامه اين است كه: در دانشگاه استعدادها شكوفا گردد، لياقتها پرورش يابد، و آنچه در مرحله «قوه» است به «فعليت» برسد.

بايد در اين مزرعه، نهاد بذرها ظاهر گردد، و از درون آنها جوانه ها بيرون  آيد، جوانه ها سر از خاك بردارند، پرورش يابند، نهال كوچكى شوند و سرانجام درختى تنومند و بارور، و اين امور، هرگز بدون آزمايش و امتحان ممكن نيست.

و از اينجا مى فهميم: آزمايش هاى الهى نه براى شناخت افراد است، بلكه براى پرورش و شكوفائى استعدادها است.

بنابراين، اگر ما آزمايش مى كنيم، براى كشف مجهولى است، اما اگر خداوند آزمايش مى كند، براى كشف مجهول نيست ـ كه علمش به همه چيز احاطه دارد ـ بلكه براى پرورش استعدادها و به فعليت رسانيدن قوه ها است.(3)

* * *

1 ـ به جلد اول، آغاز سوره «بقره»، و جلد دوم، آغاز سوره «آل عمران» و جلد 6، آغاز سوره «اعراف» مراجعه فرمائيد.

2 ـ «يُفْتَنُونَ»، از ماده «فتنه»، در اصل به معنى «گذاشتن طلا در آتش براى شناخته شدن ميزان خلوص آن» است، سپس به هر گونه آزمايش ظاهرى و معنوى، اطلاق شده است. (براى توضيح بيشتر به جلد 2، صفحه 17 مراجعه شود).

3 ـ توضيح بيشتر در مورد آزمايش الهى، و جوانب مختلف اين موضوع، در جلد اول، ذيل آيه 157 سوره «بقره» بيان شده است .

▲آزمون ها در چهره هاى مختلف

گرچه بيان عموميت امتحان، براى تمام اقوام و جمعيت ها، اثر سازنده بسيار قابل ملاحظه اى بر مؤمنان «مكّه» كه در آن روز در اقليت شديدى بودند، داشت، و توجه به اين واقعيت، آنها را در مقابل دشمنان، سخت مقاوم و شكيبا مى كرد، ولى، اين منحصر به مؤمنان «مكّه» نبود، بلكه هر گروه و جمعيتى، به نوعى در اين سنت الهى شريك و سهيم اند، و امتحانات خداوند در چهره هاى گوناگون به سراغ آنها مى آيد.

گروهى، در محيط هائى قرار مى گيرند كه از هر نظر آلوده است، وسوسه هاى فساد از هر طرف آنها را احاطه مى كند، امتحان بزرگ آنها اين است كه در چنين جو و شرائطى، همرنگ محيط نشوند، و اصالت و پاكى خود را حفظ كنند.

گروهى، در فشار محروميتها قرار مى گيرند، در حالى كه مى بينند، اگر حاضر  به معاوضه كردن سرمايه هاى اصيل وجود خود باشند، فقر و محروميت به سرعت درهم مى شكند، اما به بهاى از دست دادن ايمان و تقوا و آزادگى و عزت و شرف و همين آزمون آنها است.

گروهى ديگر، بر عكس غرق در نعمت مى شوند، و امكانات مادى از هر نظر در اختيارشان قرار مى گيرد، آيا در چنين شرائطى، قيام به وظيفه شكر نعمت مى كنند؟ يا غرق در غفلت و غرور و خودخواهى و خودبينى، غرق در لذات و شهوات و بيگانگى از جامعه و از خويشتن مى شوند؟!

گروهى ـ همچون غرب و شرق زده هاى عصر ما ـ با كشورهائى روبرو مى شوند كه در عين دورى از خدا و فضيلت و اخلاق، از تمدن مادى خيره كننده اى، بهره مندند، و رفاه اجتماعى قابل ملاحظه اى دارند، در اينجا، جاذبه نيرومند مرموزى آنها را به سوى اين نوع زندگى مى كشاند، كه به قيمت زير پا نهادن همه اصولى كه به آن اعتقاد دارند، و به قيمت تن دادن به ذلت وابستگى، آن گونه زندگى را براى خود و جامعه خويش فراهم سازند، اين نيز يك نوع آزمون است.

مصيبت ها، درد و رنج ها، جنگ و نزاع ها، قحطى و گرانى و تورم، حكومتهاى خودكامه، ـ كه انسانها را به بردگى و اسارت خود دعوت مى كنند، و آنها را به تسليم در برابر برنامه هاى طاغوتى خود فرا مى خوانند ـ و بالاخره، امواج نيرومند هواى نفس و شهوت، هر يك از اينها وسيله آزمايشى است بر سر راه بندگان خدا، و در همين صحنه ها است كه ايمان و شخصيت و تقوى و پاكى و امانت و آزادگى افراد مشخص مى شود.

اما، براى پيروزى در اين آزمون هاى سخت، جز تلاش و كوشش مستمر و تكيه بر لطف خاص پروردگار، راهى نيست.

 جالب اين كه، در حديثى كه در «اصول كافى» از بعضى از معصومين در تفسير آيه «أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لايُفْتَنُونَ» آمده، چنين مى خوانيم: يُفْتَنُونَ كَمَا يُفْتَنُ الذَّهَبُ، ثُمَّ قَالَ يُخْلَصُونَ كَمَا يُخْلَصُ الذَّهَبُ!: «آزمايش مى شوند، همان گونه كه طلا در كوره آزمايش مى شود، و خالص مى شوند، همان گونه كه فشار آتش، ناخالصى هاى طلا را از بين مى برد و آن را خالص مى كند».(1)

به هر حال، عافيت طلبانى كه گمان مى كنند همين اندازه كه اظهار ايمان كنند، در صف مؤمنان قرار مى گيرند، و در اعلى عليين بهشت، همنشين پيامبران و صديقين و شهداء خواهند بود، سخت در اشتباهند.

به گفته اميرمؤمنان على(عليه السلام) در «نهج البلاغه»: وَ الَّذِي بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَةً وَ لَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَةً وَ لَتُساطُنَّ سُوْطَ الْقِدْرِ، حَتَّى يَعُودَ أَسْفَلُكُمْ أَعْلَاكُمْ وَ أَعْلَاكُمْ أَسْفَلَكُمْ: «سوگند به كسى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) را به حق مبعوث كرده، به شدت مورد آزمايش قرار مى گيريد، و غربال مى شويد، و همانند محتويات يك ديگ به هنگام جوشش، زير و رو خواهيد شد، آن چنان كه پائين شما بالا و بالاى شما پائين قرار خواهد گرفت»!.(2)

اين سخن را هنگامى مى گويد كه، تازه مردم با او بيعت كرده اند و در انتظارند ببينند، او با تقسيم اموال «بيت المال» و مقام ها چه مى كند؟! آيا با همان معيارهاى گذشته و تبعيض ها، يا با معيار تلخِ عدالتِ محمّدى؟!

* * *

4أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ أَنْ يَسْبِقُونا ساءَ ما يَحْكُمُونَ

5مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللّهِ لَأت وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ

6وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما يُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللّهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ

7وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ

ترجمه:

4 ـ آيا كسانى كه اعمال بد انجام مى دهند گمان كردند بر قدرت ما چيره خواهند شد؟! چه بد داورى مى كنند؟

5 ـ كسى كه اميد به لقاى اللّه دارد (بايد در اطاعت فرمان او بكوشد!) زيرا سرآمدى را كه خدا تعيين كرده فرا مى رسد، و او شنوا و داناست!

6 ـ كسى كه جهاد و تلاش كند، براى خود جهاد مى كند; چرا كه خداوند از همه جهانيان بى نياز است.

7 ـ كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام دادند، گناهان آنان را مى پوشانيم (و مى بخشيم) و آنان را به بهترين اعمالى كه انجام مى دادند پاداش مى دهيم.

1 ـ «اصول كافى»، جلد 1، صفحه 370، طبق نقل تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 148.

2 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 16.

▲فرار از حوزه قدرت خدا ممكن نيست!

در آيات گذشته، سخن از آزمايش عمومى مؤمنان بود، و نخستين آيه مورد بحث، تهديد شديدى براى كفار و گنهكاران است، تا گمان نكنند اگر مؤمنان را  تحت فشار قرار دادند، و مجازات هاى الهى فوراً دامان آنها را نگرفت، خدا از آنها غافل است، و يا قدرت بر عذاب آنها را ندارد.

مى فرمايد: «آيا كسانى كه «سيئات» را انجام مى دهند، گمان كردند بر ما پيشى خواهند گرفت؟ و از چنگال كيفر ما رهائى خواهند يافت؟ چه بد قضاوتى كردند»! (أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ أَنْ يَسْبِقُونا ساءَ ما يَحْكُمُونَ).

مهلت الهى، آنها را مغرور نكند، كه اين نيز براى آنها آزمونى است و فرصتى براى توبه و بازگشت.

اين كه: بعضى از مفسران آيه فوق را اشاره به مؤمنين گنهكار دانسته اند، به هيچ وجه مناسب سياق آيات نيست، بلكه قرائن گواهى مى دهد: منظور مشركان و كفار است.

* * *

آن گاه، بار ديگر به سراغ برنامه هاى مؤمنان و اندرز به آنها رفته مى گويد: «هر كسى كه اميد لقاء پروردگار دارد، بايد آنچه در توان دارد از اطاعت فرمان او مضايقه نكند; زيرا سرانجام، زمانى را كه خداوند تعيين كرده، فرا مى رسد» (مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللّهِ لَأت).(1)

آرى، اين وعده الهى تخلف ناپذير است، و راهى است كه به هر حال بايد پيموده شود.

از اين گذشته، خداوند، سخنان شما را مى شنود، و از اعمال و نيات شما آگاه است كه «او شنوا و دانا است» (وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ).

در اين كه: منظور از «لقاء اللّه» (ملاقات پروردگار) چيست؟ بعضى، آن را  به معنى ملاقات فرشتگانِ پروردگار، و بعضى، به معنى ملاقاتِ حساب و جزاء، و بعضى، به ملاقاتِ حكم و فرمان حق، تفسير كرده اند، و بعضى آن را كنايه از قيامت و رستاخيز دانسته اند، در حالى كه دليلى ندارد، آيه را به اين معانى مجازى تفسير كنيم.

بايد گفت: لقاى پروردگار در قيامت، نه يك ملاقات حسى است كه يك لقاى روحانى و يك نوع شهود باطنى است; چرا كه در آنجا پرده هاى ضخيم عالم ماده از مقابل چشم جانِ انسان كنار مى رود، و حالت شهود به انسان دست مى دهد.

به گفته «علامه طباطبائى»(ره) در «الميزان»، منظور از «لقاء اللّه» آنست: بندگان در موقفى قرار مى گيرند كه حجابى ميان آنها و پروردگارشان نيست; زيرا طبيعتِ روز قيامت، ظهور حقايق است چنان كه قرآن مى گويد: وَ يَعْلَمُونَ أَنَّ اللّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ: «آن روز خواهند دانست كه خدا، حق آشكار است».(2)

* * *

آيه بعد، در حقيقت تعليلى است براى آنچه در آيه قبل گذشت، مى گويد: اين كه: دستور داده شده مؤمنانِ به لقاء اللّه، آنچه در توان دارند، فروگذار نكنند، به خاطر آن است كه: «هر كسى جهاد و تلاش و كوششى كند و تحمل مصائب و مشكلاتى نمايد، در حقيقت براى خود جهاد كرده است; چرا كه خدا از همه جهانيان بى نياز است» (وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما يُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللّهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ).

برنامه آزمون الهى، جهاد با هواى نفس، و مبارزه با دشمنانِ سرسخت،  براى حفظ ايمان و پاكى و تقوا، برنامه خود انسان است، و گرنه خداوند وجودى است نامتناهى از هر نظر، و هيچ نيازى ندارد كه به وسيله عبادت، يا اطاعتِ بندگان بر طرف شود، كمبودى ندارد كه ديگران به او بدهند، بلكه ديگران هر چه دارند از او دارند، از خودشان چيزى ندارند.

از اين بيان، روشن مى شود كه «جهاد» در اينجا، الزاماً به معنى جهادِ مسلحانه با دشمن نيست، بلكه، همان معنىِ اصلى لغوى خود را دارد كه: هرگونه تلاش و كوشش را براى حفظ ايمان و تقوى، و تحمل انواع شدائد و مبارزه هاى موضعى با دشمن لجوج و كينه توز را شامل مى شود.

خلاصه اين كه: تمام منافع اين جهاد، به شخص مجاهد باز مى گردد، و او است كه خير دنيا و آخرت را در پرتو جهادش، تحصيل مى كند، و حتى اگر جامعه از بركات اين جهاد بهره مند شود، در مرحله بعد خواهد بود، بنابراين، هرگاه توفيق اين جهاد نصيب كسى شود، بايد خدا را بر اين نعمت بزرگ سپاس گويد.

* * *

آخرين آيه مورد بحث، توضيح و تكميلى است براى آنچه به طور سربسته در آيه قبل، تحت عنوان «جهاد» آمده بود، در اينجا حقيقتِ جهاد را شكافته و چنين بازگو مى كند: «كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند گناهان آنها را مى پوشانيم» (وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ).

بنابراين، نخستين فايده اين جهاد بزرگ، (ايمان و عمل صالح) تكفير و پوشاندن گناهان است كه عائد خود انسان مى شود، همان گونه كه ثواب آن هم از آن خودشان مى باشد، چنان كه قرآن در پايان همين آيه مى گويد: «ما به طور قطع آنها را به بهترين اعمالى كه انجام مى دادند پاداش مى دهيم» (وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَحْسَنَ  

الَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ).

«نُكَفِّر» از ماده «تكفير»، در اصل به معنى «پوشاندن» است، و منظور از پوشاندنِ گناهان در اينجا عفو و بخشش الهى است.

تعبير به «أَحْسَنَ الَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ» با اين كه، خداوند همه اعمال نيك را جزا مى دهد، چه «حسن» باشد و چه «احسن» (چه خوب، چه خوب تر) ممكن است اشاره به اين باشد كه ما همه اعمال خوب آنها را به حساب بهترينِ آنها مى گذاريم، يعنى اگر بعضى از اعمال آنها عالى و بعضى خوب يا متوسط است، همه را به حساب عالى مى گذاريم، و اين است معنىِ تفضل پروردگار كه در آيات ديگر قرآن نيز به آن اشاره شده است مانند: لِيَجْزِيَهُمُ اللّه أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ: «تا خداوند بهترين اعمال آنها را به بهترين اعمالى كه انجام داه اند پاداش دهد و از فضلش بر آن بيفزايد».(3)

* * *

8وَ وَصَّيْنَا الإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْناً وَ إِنْ جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

9وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِي الصّالِحِينَ

ترجمه:

8 ـ ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكى كند، و اگر آن دو (مشرك باشند و) تلاش كنند كه براى من همتائى قائل شوى كه به آن علم ندارى، از آنها پيروى مكن! بازگشت شما به سوى من است، و شما را از آنچه انجام مى داديد با خبر خواهم ساخت.

9 ـ و كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام دادند، آنها را در زمره صالحان وارد خواهيم كرد!

شأن نزول:

روايات مختلفى در شأن نزول آيه فوق آمده است كه عصاره همه آنها يكى است و آن اين كه: بعضى از مردانى كه در «مكّه» بودند ايمان و اسلام را پذيرفتند،(4) هنگامى كه مادران آنها از اين مسأله آگاه شدند، تصميم گرفتند كه غذا نخورند، آب ننوشند، تا فرزندانشان از اسلام بازگردند! گرچه هيچ كدام از اين مادران به گفته خود وفا نكردند و اعتصاب غذا را شكستند، ولى آيه فوق نازل  شد، و خط روشنى در برخوردِ با پدر و مادر در زمينه مسأله ايمان و كفر به دست همگان داد.

* * *

1 ـ اين جمله در حقيقت، محذوفى دارد و در تقدير چنين است: «مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللّهِ فَلْيُبادِرْ بِالطّاعَةِ قَبْلَ أَنْ يَلْحَقَهُ الأَجَلُ» ـ يا ـ «مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللّهِ وَ يَقُولُ آمَنْتُ بِاللّهِ فَلْيَقُلْهُ مُسْتَقِيْماً صابِراً عَلَيْهِ...فَإِنَّ أَجَلَ اللّهِ لَأت».

2 ـ نور، آيه 25. در زمينه تفسير «لقاء اللّه» در جلد اول، ذيل آيه 46 سوره «بقره» نيز بحث ديگرى داشته ايم.

3 ـ نور، آيه 38.

4 ـ در پاره اى از روايات، نامِ «سعد بن ابى وقاص» آمده و در پاره اى ديگر، نامِ «عياش بن ابى ربيعه مخزومى».

▲برترين توصيه نسبت به پدر و مادر

از مهمترين آزمايش هاى الهى، مسأله «تضاد خط ايمان و تقوا، با پيوندهاى عاطفى و خويشاوندى» است، قرآن در اين زمينه تكليف مسلمانان را به روشنى بيان كرده است.

نخست، به عنوانِ يك قانون كلى، كه از ريشه هاىِ عواطف و حق شناسى سرچشمه مى گيرد، مى فرمايد: «ما به انسان توصيه كرديم نسبت به پدر و مادرش نيكى كند» (وَ وَصَّيْنَا الإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْناً).

گرچه، اين يك حكم تشريعى است، ولى اين مسأله پيش از آن كه يك حكم تشريعى باشد، به صورت يك قانونِ تكوينى در نهاد همه انسان ها وجود دارد، و مخصوصاً تعبير به «انسان» در اينجا جلب توجه مى كند; چرا كه اين قانون مخصوص به مؤمنان نيست، بلكه هر كس شايسته نام انسان است، بايد در برابرِ پدر و مادر حق شناس باشد، و احترام و تكريم و نيكى به آنها را در تمام عمر، فراموش نكند، هر چند با اين اعمال، هرگز نمى تواند دَينِ خود را به آنها اداء كند.

پس از آن، براى اين كه كسى تصور نكند: پيوند عاطفى با پدر و مادر مى تواند بر پيوند انسان با خدا و مسأله ايمان حاكم گردد، با يك استثناءِ صريح، مطلب را در اين زمينه روشن كرده، مى فرمايد: «و اگر آن دو (پدر و مادر) تلاش و كوشش كنند و به تو اصرار ورزند كه براى من شريكى قائل شوى، كه به آن علم ندارى، از آنها اطاعت مكن»! (وَ إِنْ جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ  فَلاتُطِعْهُما).

تعبير به «جاهَداك»، مفهومش به كار گرفتن نهايت تلاش و كوشش و اصرار آنها است.

و تعبير به «ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ» (چيزى كه به آن علم ندارى) اشاره به منطقى نبودن شرك است; چون اگر واقعاً شرك صحيح بود، دليلى بر آن وجود داشت، و به تعبيرِ ديگر، جائى كه انسان علم به چيزى نداشته باشد، بايد از آن پيروى نكند، چه رسد به اين كه: علم به بطلان آن داشته باشد.

پيروى از چنين چيزى، پيروى از جهل است، اگر پدر و مادر تو را وادار به پيروى از جهل كنند، اطاعت آنها مكن! اصولاً تقليد كوركورانه، غلط است حتى اگر در مورد ايمان باشد، تا چه رسد به شرك و كفر.

همين توصيه، در مورد پدر و مادر در سوره «لقمان» آيه 15 نيز آمده، با اين اضافه كه در آنجا مى فرمايد: وَ صاحِبْهُما فِي الدُّنْيا مَعْرُوفاً: «در عين اين كه دعوت آنها را به شرك مپذير، اما در امور دنيا نسبت به آنها ارفاق كن و در معاشرت با آنها به نيكى عمل نما» مبادا كسى، چنين تصور كند كه: مخالفت با پدر و مادر در مورد دعوت به شرك، دليل بر بد رفتارى با آنها است، و اين نهايتِ تأكيد اسلام را در مورد احترام به پدر و مادر را ثابت مى كند.

به اين ترتيب، از اينجا يك اصل كلى استفاده مى شود كه: هيچ چيز نمى تواند بر ارتباط انسان با خدا حاكم گردد، كه آن مقدم بر همه چيز است، حتى بر پيوندِ با پدر و مادر كه نزديكترين پيوندهاى عاطفى است.

حديثِ معروف لا طَاعَةَ لِمَخْلُوق فِي مَعْصِيَةِ الْخَالِقِ: «اطاعت مخلوق در عصيان خالق روا نيست» كه از «اميرمؤمنان على»(عليه السلام) نقل شده، معيار روشنى را  در اين مسائل به دست مى دهد.(1)

و در پايان آيه مى افزايد: «بازگشت همه شما به سوى من است و من شما را از اعمالى كه انجام مى داديد آگاه مى سازم» و پاداش و كيفر آن را بى كم و كاست در اختيارتان خواهم گذاشت (إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

اين جمله، در حقيقت، تهديدى است براى كسانى كه راه شرك را مى پويند، و كسانى كه ديگران را به اين راه دعوت مى كنند; زيرا صريحاً مى گويد: خداوند حساب همه اعمال آنها را نگاه مى دارد، و به موقع تحويل آنها مى دهد.

* * *

آيه بعد، بار ديگر حقيقتى را كه قبلاً ـ در مورد كسانى كه ايمان و عمل صالح دارند ـ بيان شد تكرار و تأكيد مى كند، مى فرمايد: «كسانى كه ايمان آورده و عمل صالح انجام مى دهند آنها را در زمره صالحان داخل خواهيم كرد» (وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِي الصّالِحِينَ).

اصولاً، عملِ انسان، به انسان رنگ مى دهد، عمل صالح، انسان را از نظر روحى به رنگ خود در مى آورد و در زمره «صالحان» وارد مى كند، و عمل سوء در زمره بدان و «ناصالحان».

در اين كه: اين تكرار، به چه منظور است، بعضى گفته اند: در آيات قبل اشاره به كسانى بود كه راه حق را مى سپرند، و در اينجا اشاره به كسانى است كه هاديان اين راه و دليلان طريق توحيدند; زيرا تعبير به «صالِحِين» در مورد بسيارى از انبياء، آمده است كه از خدا مى خواستند آنها را به صالحان ملحق كند.

اين احتمال، نيز وجود دارد كه در آيات قبل، سخن از بخشش گناهان و جزاى شايسته اين گروه مؤمنان بود، ولى، در اينجا اشاره به مقامِ والاى آنها است  كه خود پاداشى است ديگر، آنها در صف صالحان، در صف پيامبران و صديقين و شهدا قرار مى گيرند، و همدم و همنشين آنهايند.

* * *

1 ـ «نهج البلاغه»، كلمات قصار، جمله 165.

▲نيكى به پدر و مادر

اين نخستين بار نيست كه قرآن به اين مسأله مهم انسانى، اشاره مى كند، قبلاً در سوره «اسراء»، آيه 23 اشاره كرده و بعداً در سوره «لقمان»، آيات 14 و 15 و «احقاف» آيه 15 نيز به اين موضوع مهم اشاره خواهد كرد.

در حقيقت، اسلام برترين احترام را براى اين دو تن قائل است، كه حتى در صورت مشرك بودن، و دعوت به شرك كردن ـ كه منفورترين كارها در نظر اسلام است ـ باز حفظ احترام آنها را ـ در عينِ عدم پذيرش دعوت آنها به شرك ـ واجب مى شمرد.

اين، در واقع يكى از آزمايشهاى بزرگ الهى است كه در آغاز اين سوره به آن اشاره شده; چرا كه گاهى آنها به سال هائى از عمر مى رسند كه نگهدارى و تحملشان مشكل مى شود، اينجا است كه: بايد فرزندان، امتحان خود را در زمينه حق شناسى و اطاعت فرمان خدا بدهند، و از پدران و مادران به بهترين وجه نگاهدارى كنند.

در حديثى مى خوانيم: شخصى خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمد و عرض كرد: من به چه كسى نيكى كنم؟ فرمود: به «مادرت»، دو باره سؤال كرد: بعد از او به چه كسى؟ فرمود: به «مادرت»، بار سوم سؤال كرد: بعد از او به چه كسى؟ باز فرمود: به «مادرت»! و در چهارمين بار، توصيه پدر، و سپس ساير بستگان را به ترتيبِ  نزديكى آنها با انسان فرمود.(1)

در حديث ديگرى كه در بسيارى از كتب آمده پيامبر (صلى الله عليه وآله) فرمود: اَلجَنَّةُ تَحْتَ أَقْدامِ الاُمَّهاتِ: «بهشت زير قدم مادران است» (و تنها از طريق خضوع، و همچون خاكِ راه بودن در برابر آنها، مى توان به بهشت برين راه يافت).(2)

* * *

10وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنّا بِاللّهِ فَإِذا أُوذِيَ فِي اللّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النّاسِ كَعَذابِ اللّهِ وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ إِنّا كُنّا مَعَكُمْ أَ وَ لَيْسَ اللّهُ بِأَعْلَمَ بِما فِي صُدُورِ الْعالَمِينَ

11وَ لَيَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْمُنافِقِينَ

12وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنا وَ لْنَحْمِلْ خَطاياكُمْ وَ ما هُمْ بِحامِلِينَ مِنْ خَطاياهُمْ مِنْ شَيْء إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ

13وَ لَيَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالاً مَعَ أَثْقالِهِمْ وَ لَيُسْئَلُنَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ عَمّا كانُوا يَفْتَرُونَ

ترجمه:

10 ـ و از مردم كسانى هستند كه مى گويند: «به خدا ايمان آورده ايم»! اما هنگامى كه در راه خدا آزار مى بينند، آزار مردم را همچون عذاب الهى مى شمارند (و از آن سخت وحشت مى كنند); ولى هنگامى كه پيروزى از سوى پروردگارت بيايد، مى گويند: «ما هم با شما بوديم (و در اين پيروزى شريكيم)»!! آيا خداوند به آنچه در سينه هاى جهانيان است آگاه تر نيست؟!

11 ـ مسلماً خداوند مؤمنان را مى شناسد، و به يقين منافقان را (نيز) مى شناسد.

12 ـ و كافران به مؤمنان گفتند: «شما از راه ما پيروى كنيد، (و اگر گناهى دارد) ما گناهانتان را بر عهده خواهيم گرفت»! آنان هرگز چيزى از گناهان اينها را بر دوش نخواهند گرفت; آنان به يقين دروغگو هستند!

13ـ آنها بار سنگين (گناهان) خويش را بر دوش مى كشند، و (همچنين) بارهاى  سنگين ديگرى را اضافه بر بارهاى سنگين خود; و روز قيامت به يقين از تهمت هائى كه مى بستند سؤال خواهند شد.

1 و 2 ـ «مجمع البيان»، جلد 8، صفحه 274، ذيل آيات مورد بحث.

 

▲در پيروزى ها شريكند اما در مشكلات، نه!

از آنجا كه در آيات گذشته، بحث هاى صريحى از «مؤمنان صالح» و «مشركان» آمده بود، در نخستين آيات مورد بحث، به گفتگو پيرامون گروهِ سوم، يعنى «منافقان» مى پردازد، مى گويد: «بعضى از مردم اظهار ايمان مى كنند، اما در برابر فشار مخالفان تحمل و استقامت به خرج نمى دهند، هنگامى كه در مسيرِ اللّه تحت فشار شكنجه قرار گيرند، از ايمان به كنار مى روند و فشار و شكنجه مردم را همچون عذاب الهى مى شمرند» (و از آن سخت وحشت مى كنند) (وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنّا بِاللّه فَإِذا أُوذِيَ فِي اللّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النّاسِ كَعَذابِ اللّهِ).

«اما هنگامى كه يارى از سوى پروردگارت به سراغ تو بيايد و پيروز شويد، مى گويند: ما با شما بوديم و در افتخارات شما شريكيم»! (وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ إِنّا كُنّا مَعَكُمْ).

آيا اينها گمان مى كنند، خدا از اعماق قلبشان با خبر نيست؟ «آيا خداوند به آنچه در سينه هاى مردم جهان است از همه آگاه تر نمى باشد»؟ (أَ وَ لَيْسَ اللّهُ بِأَعْلَمَ بِما فِي صُدُورِ الْعالَمِينَ).

تعبير به «آمَنّا» (ايمان آورده ايم) به صورت صيغه «جمع»، در حالى كه جمله بعد، به صورت صيغه «مفرد» است (جَعَلَ)، شايد از اين نظر باشد كه اين گروه از منافقان مى خواهند خودشان را در صف جمعيت مؤمنان جا  بزنند، لذا «آمَنّا» مى گويند، يعنى همچون سائر مردم ايمان آورده ايم.  تعبير به «أُوذِيَ فِي اللّه» به معنى «أُوذِيَ فِي سَبِيْلِ اللّهِ» است، يعنى آنها در راه خدا و ايمان گاهى مورد آزارِ دشمن قرار مى گيرند.

جالب اين كه: از مجازات الهى، تعبير به «عذاب» مى كند، و از آزارهاى مردم، تعبير به «فتنه»، اشاره به اين كه: آزارهاى مردم، در حقيقت عذاب نيست، بلكه آزمايش است و وسيله تكامل براى انسان، و به اين ترتيب، به آنها تعليم مى دهد كه: اين دو را با هم مقايسه نكنند، و با اين بهانه كه مخالفان، آنها را آزار و شكنجه مى كنند، دست از ايمان خود بر ندارند، كه اين جزئى از برنامه كلى امتحان در اين دنيا است.

در اينجا يك سؤال پيش مى آيد كه: خداوند در «مكّه» كدام پيروزى را نصيب مسلمانان كرده بود كه منافقين خود را در آن سهيم بدانند؟.

در پاسخ مى گوئيم: جمله فوق به صورت «شرطيه» است، و مى دانيم جمله شرطيه، دليل بر وجود شرط نيست، بلكه مفهومش اين است: اگر در آينده پيروزى هائى نصيب شما شود، اين منافقان سست ايمان، خود را در آن شريك مى دانند.

اضافه بر اين، در «مكّه» نيز مسلمانان پيروزى هائى در برابر دشمنان كسب كردند، هر چند پيروزى نظامى نبود، بلكه، پيروزى در تبليغات و نفوذ در افكار عمومى و پيشرفت اسلام در ميان قشرهاى مردم بود.

از همه اينها گذشته، تعبير به اذيت و آزار مؤمنان، مناسب با محيط «مكّه» است، و گرنه، در محيط «مدينه»، كمتر چنين چيزى اتفاق مى افتاد.

ضمناً، اين نكته نيز روشن شد كه، «منافق»، تنها به كسانى نمى گويند كه در باطن ابداً ايمان ندارد، و اظهار ايمان مى كند، بلكه، افراد سست ايمانى كه در تحت فشار اين و آن به زودى عقيده خود را عوض مى كنند، جزء منافقان  محسوب مى شوند، و آيه مورد بحث، ظاهراً از اين گونه منافقان سخن مى گويد، و تصريح مى كند كه خدا از نيات آنها آگاه است.

* * *

در آيه بعد، باز براى تأكيد بيشتر، مى افزايد: «به طور قطع خداوند مؤمنان را مى شناسد، و نيز به طور يقين، خداوند منافقان را نيز مى شناسد» (وَ لَيَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْمُنافِقِينَ).

اگر ساده لوحانى فكر مى كنند، مى توانند با اخفاءِ حقائق از قلمرو علم خدا دور بمانند، سخت در اشتباهند.

مجدداً تكرار مى كنيم، تعبير به «منافق»، دليل بر اين نيست كه اين آيات در «مدينه» نازل شده، درست است كه مسأله نفاق معمولاً بعد از پيروزى يك جمعيت، و به دست گرفتن حكومت پيدا مى شود، كه مخالفان تغيير چهره داده و گروه زير زمينى تشكيل مى دهند، ولى، همان گونه كه گفتيم «نفاق» معنى وسيعى دارد، و افراد ضعيف الايمانى كه با مختصر فشارى تغيير عقيده مى دهند را نيز شامل مى شود.

* * *

آيه بعد، به يك نمونه از منطق هاى سست و پوچ مشركان، كه هم اكنون نيز در ميان قشر وسيعى، وجود دارد، اشاره كرده، مى گويد: «كافران به مؤمنان گفتند: شما از راه و آئين ما پيروى كنيد، ـ اگر گناهى داشته باشد، ـ ما گناهان شما را به دوش مى گيريم» (وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنا وَ لْنَحْمِلْ خَطاياكُمْ).(1)

امروز نيز بسيارى از وسوسه گران را مى بينيم، كه هنگام دعوت به يك عمل خلاف، مى گويند: اگر گناهى دارد به گردن ما!، در حالى كه مى دانيم، هيچ كس نمى تواند گناه ديگرى را به گردن گيرد، و اصلاً اين كار، معقول نيست، خداوند عادل است، كسى را به جرم ديگرى مجازات نمى كند، و از اين گذشته، مسئوليتِ انسان در برابر اعمالش، با اين حرف هاى بى اساس از بين نمى رود. و بر خلاف آنچه بعضى از كوته فكران مى پندارند، اين تعبيرات سر سوزنى از مجازات انسان نمى كاهد، لذا، در هيچ محكمه و دادگاهى، به اين حرف ها اعتنا نمى كنند كه: فلان كس گناهش را به گردن گرفته، درست است كه تشويق كننده، در گناه و جرم او شريك است، اما اين شركت در جرم، به هيچ وجه از مسئوليت او نخواهد كاست.

لذا در جمله بعد، با صراحت مى گويد: «آنها هرگز چيزى از خطاها و گناهان اينها را بر دوش نخواهند گرفت، آنها دروغ مى گويند» (وَ ما هُمْ بِحامِلِينَ مِنْ خَطاياهُمْ مِنْ شَيْء إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ).

در اينجا سؤالى مطرح است كه: صدق و كذب در مورد جمله هاى «خبريه» است، در حالى كه، در محل بحث ما جمله خبريه اى وجود ندارد، بلكه جمله «انشائيه» (امر) است و مى دانيم، جمله هاى «انشائيه»، صدق و كذب ندارد، پس چرا قرآن مى گويد: آنها دروغ مى گويند؟.

پاسخ اين سؤال، از بيان سابق روشن مى شود، و آن اين كه: جمله «امريه» در اينجا به يك جمله «شرطيه خبريه» بازگشت مى كند و مفهومش اين است: اگر شما از طريق ما پيروى كنيد، ما گناهانتان را به گردن مى گيريم، و چنين جمله اى  قابل صدق و كذب است.(2)

* * *

سپس، براى اين كه تصور نشود، اين دعوت كنندگانِ به كفر و شرك و بت پرستى و ظلم، در برابر اين عملشان مجازاتى ندارند، در آيه بعد مى افزايد: «آنها بارهاىِ سنگين گناهانشان را بر دوش مى كشند، و بارهاى ديگرى را اضافه بر بارهاى سنگين خودشان»! (وَ لَيَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالاً مَعَ أَثْقالِهِمْ).

اين بار گناه اضافى، همان بارِ گناه اضلال و اغوا كردن و تشويق ديگران به گناه است، همان بار سنت بد گذاردن، كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: مَنْ سَنَّ سُنَّةً سَيِّئَةً فَعَلَيْهِ وِزْرُها وَ وِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِها مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْقُصَ مِنْ وِزْرِهِ شَىْءٌ: «كسى كه سنت بدى بگذارد، گناه آن سنت و گناه كسانى كه به آن عمل مى كنند بر او است، بى آن كه از گناه عمل كنندگان چيزى كاسته شود».(3)

مهم اين است كه آنها در تمام گناهان ديگران نيز شريكند، بى آن كه سر سوزنى از گناه آنان كاسته شود.

و در پايان آيه مى افزايد: «آنها به طور قطع در روز قيامت از افتراها و دروغ هائى كه مى بستند سؤال مى شوند، و بايد خود جوابگوى آن باشند» (وَ لَيُسْئَلُنَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ عَمّا كانُوا يَفْتَرُونَ).

در اينجا سؤال ديگرى پيش مى آيد كه: منظور از اين افتراء كه بايد در قيامت جوابگوى آن باشند چيست؟

ممكن است اشاره به دروغ هائى باشد كه به خدا مى بستند و مى گفتند: «خدا  گفته است كه ما اين بتها را پرستش كنيم»!

يا اشاره به اين كه منظور آنها از اين سخن كه مى گفتند: ما گناهان شما را به گردن مى گيريم، اين بوده كه، اصلاً اين كارها گناه ندارد، و اين دروغى است كه بايد جواب آن را بدهند.

يا اين كه، به راستى در قيامت به آنها گفته مى شود: بيائيد بار گناهان آنها را بر دوش بكشيد و آنها سر باز مى زنند و دروغ و افتراى خود را ظاهر مى كنند.

يا اين كه، ظاهر سخنان آنها اين بود كه هر انسانى مى تواند، مسئوليتِ گناه ديگرى را بر عهده گيرد، در حالى كه اين سخن نيز دروغ و افترا است و هر كس مسئول اعمال خويش است.

* * *

1 ـ جمله «وَ لْنَحْمِلْ» فعل امر است و براى بعضى از مفسران ايرادى توليد كرده كه مگر مى شود انسان به خودش امر كند؟ و سپس، پاسخ گفته اند: اين امر، در حكم قضيه شرطيه است، يعنى: «اِنْ اتَّبَعْتُمُونا حَمَلْنا خَطاياكُمْ» (تفسير فخر رازى) ولى به عقيده ما هيچ مانعى ندارد كه انسان به خود امر كند و آمر و 2

مأمور در اينجا يك شخص است، اما به دو اعتبار (دقت كنيد).

2 ـ ما راه ديگرى براى پاسخ اين سؤال نيز داريم، چرا كه معتقديم: در جمله هاى انشائيه نيز صدق و كذب راه دارد، و در تعبيرات عرفيه نيز ديده مى شود; زيرا شخصى كه فى المثل به چيزى امر مى كند، دليل بر اين است كه جداً به آن علاقه دارد و هنگامى كه مى گوئيم او دروغ مى گويد، يعنى او چنين چيزى را نمى خواهد (دقت كنيد).

3 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 25، صفحه 40.

▲1 ـ سنت هاى نيك و بد

در منطق اسلام، پايه گذارى يك برنامه اجتماعى، مسئوليت آفرين است، و خواه ناخواه، انسان را در آن برنامه و كار تمام كسانى كه به آن عمل مى كنند، شريك و سهيم مى سازد; چرا كه انگيزه هاى عمل، بخشى از مقدمات عمل است، و مى دانيم هر كس در مقدمه كارى دخيل باشد، در ذى المقدمه نيز شريك است، هر چند مقدمه ساده اى باشد.

شاهد اين سخن، حديث ذيل است: پيامبر(صلى الله عليه وآله) با جمعى از ياران همراه بود، سائلى آمد و تقاضاى كمك كرد، كسى به او چيزى نداد، مردى پيش قدم شد و به او كمكى كرد، ديگران تشويق شدند، آنها نيز كمك كردند، در اينجا پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود: مَنْ سَنَّ خَيْراً فَاسْتُنَّ بِهِ كانَ لَهُ أَجْرُهُ وَ مِنْ أُجُورِ مَنْ تَبِعَهُ، غَيْرَ مُنْتَقِص مِنْ أُجُورِهِمْ شَيْئاً، وَ مَنْ سَنَّ شَرّاً فَاسْتُنَّ بِهِ كانَ عَلَيْهِ وِزْرُهُ وَ مِنْ أَوْزارِ مَنِعَهُ، غَيْرَ مُنْتَقِص مِنْ أَوْزارِهِمْ شَيْئاً!: «كسى كه سنت نيكى بگذارد و ديگران به آن اقتدا كنند، پاداش آن و سهمى از پاداش كسانى كه از او پيروى كرده اند، براى او خواهد بود، بى آن كه از پاداششان كاسته شود، و كسى كه سنت شرى بگذارد و به آن اقتدا كنند، گناه آن و سهمى از گناهان كسانى كه از او پيروى كرده اند، بر او خواهد بود، بى آن كه از گناهان آنها كاسته شود»!.(1)

نظير همين معنى، با عبارات گوناگون در منابعِ حديث شيعه و اهل تسنن آمده است و اين حديثى است مشهور.

* * *

1 ـ تفسير «درّ المنثور».

▲2 ـ پاسخ به يك سؤال

بعضى اين سؤال را در اينجا مطرح كرده اند كه: در قوانين اسلامى گاهى ديه انسان بر عهده ديگرى است، مثلاً در قتل خطاى محض، ديه، بر عهده «عاقله» است (منظور از عاقله، خويشاوندان ذكورِ از سوى پدر است كه ديه خطا در ميان آنها تقسيم مى شود و هر كدام بايد بخشى از آن را بپردازند).

آيا اين مسأله، با آياتِ فوق تضاد ندارد؟

در پاسخ مى گوئيم: در بحث هاى فقهى اين حقيقت را روشن ساخته ايم كه ضامن بودن عاقله، در حقيقت يك نوع بيمه متقابل و الزامى در اعضاى يك فاميل است، اسلام براى اين كه: بار سنگين ديه خطا بر دوش يك فرد نماند، مردان يك فاميل را الزام كرده كه در برابر يكديگر، ضامن ديه خطا باشند، و مبلغ آن را در ميان خود سرشكن كنند، امروز، اين يكى ممكن است مرتكب خطائى شود و فردا، ديگرى (توضيح بيشتر درباره اين مسأله را، به بحث «ديات از كتاب فقه» موكول مى كنيم).

 به هر حال، اين برنامه يك نوع تعاون و همكارى در حفظ منافع متقابل است، و به هيچ وجه مفهوم گناه ديگران به گردن گرفتن را ندارد، به خصوص كه ديه قتل خطا، اصلاً جريمه گناه نيست، بلكه جبرانِ خسارت است (دقت كنيد).

* * *

14وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلى قَوْمِهِ فَلَبِثَ فِيهِمْ أَلْفَ سَنَة إِلاّ خَمْسِينَ عاماً فَأَخَذَهُمُ الطُّوفانُ وَ هُمْ ظالِمُونَ

15فَأَنْجَيْناهُ وَ أَصْحابَ السَّفِينَةِ وَ جَعَلْناها آيَةً لِلْعالَمِينَ

16وَ إِبْراهِيمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ

17إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ أَوْثاناً وَ تَخْلُقُونَ إِفْكاً إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ لايَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقاً فَابْتَغُوا عِنْدَ اللّهِ الرِّزْقَ وَ اعْبُدُوهُ وَ اشْكُرُوا لَهُ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

18وَ إِنْ تُكَذِّبُوا فَقَدْ كَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ ما عَلَى الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبِينُ

19أَ وَ لَمْ يَرَوْا كَيْفَ يُبْدِئُ اللّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيرٌ

ترجمه:

14 ـ و ما نوح را به سوى قومش فرستاديم; و او در ميان آنان نُه صد و پنجاه سال، درنگ كرد; اما سرانجام طوفان و سيلاب آنان را فرا گرفت در حالى كه ظالم بودند.

15 ـ ما او و سرنشينان كشتى را رهائى بخشيديم; و آن را آيتى براى جهانيان قرار داديم.

16 ـ ما ابراهيم را (نيز) فرستاديم; هنگامى كه به قومش گفت: «خدا را پرستش كنيد و از (عذاب) او بپرهيزيد كه اين براى شما بهتر است اگر بدانيد!

 17ـ شما غير از خدا فقط بت هائى (از سنگ و چوب) را مى پرستيد و دروغى به هم مى بافيد، آنهائى را كه غير از خدا پرستش مى كنيد مالك هيچ رزقى براى شما نيستند; روزى را تنها نزد خدا بطلبيد و او را پرستش كنيد و شكر او را به جا آوريد كه به سوى او بازگشت داده مى شويد!

18 ـ اگر شما (مرا) تكذيب كنيد (جاى تعجب نيست)، امتهائى پيش از شما نيز (پيامبرانشان را) تكذيب كردند; وظيفه فرستاده (خدا) جز ابلاغ آشكار نيست»!

19 ـ آيا آنان نديدند چگونه خداوند آفرينش را آغاز مى كند، سپس بازمى گرداند؟! اين كار براى خدا آسان است!

▲اشاره اى به سرگذشت نوح و ابراهيم(عليهما السلام)

از آنجا كه بحثهاى گذشته، سخن از آزمايش عمومى انسانها بود، از اينجا به بعد، بخش هائى از آزمايش هاى سخت انبياء و اقوام پيشين را منعكس مى كند، كه چگونه تحت فشار و آزار دشمنان قرار گرفتند؟ و چگونه صبر كردند و سرانجام پيروزى نصيبشان شد؟ تا هم دلدارى باشد براى ياران پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كه در آن روز سخت در فشار دشمنان نيرومند در «مكّه» بودند، و هم تهديدى باشد براى دشمنان كه مراقب پايان دردناك عمرشان باشند.

نخست، از اولين پيامبر «اولوا العزم»، يعنى «نوح»(عليه السلام) شروع مى كند، و در عبارتى كوتاه، آن بخش از زندگانيش را كه بيشتر متناسب وضع مسلمانان آن روز بود، بازگو مى نمايد.

مى گويد: «ما نوح را به سوى قومش فرستاديم و او در ميان آنها هزار سال به جز پنجاه سال، درنگ كرد» (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلى قَوْمِهِ فَلَبِثَ فِيهِمْ أَلْفَ سَنَة إِلاّ  خَمْسِينَ عاماً).

شب و روز، مشغول تبليغ و دعوت به سوى توحيد بود، در خلوت و تنهائى، در ميان جمعيت، و با استفاده از هر فرصت، آنها را در اين مدت طولانى، يعنى 950 سال! به سوى خدا فرا خواند، و از اين تلاش پى گير، خسته نشد، و ضعف و فتورى به خود راه نداد، اما با اين همه، جز گروه اندكى (حدود هشتاد نفر طبق نقل تواريخ) ايمان نياوردند (يعنى به طور متوسط هر دوازده سال يك نفر!).

بنابراين، شما در راه دعوت به سوى حق، و مبارزه با انحرافات خسته نشويد، كه برنامه شما در مقابل برنامه «نوح»(عليه السلام) سهل و آسان است.

ولى ببينيد پايان كار اين قوم ستمگر و لجوج به كجا رسيد: «سرانجام طوفان عظيم آنها را فرو گرفت، در حالى كه ظالم و ستمگر بودند» (فَأَخَذَهُمُ الطُّوفانُ وَ هُمْ ظالِمُونَ).

و به اين ترتيب، طومار زندگى ننگينشان درهم پيچيده شد، و كاخ ها و قصرها و جسدهاى بى جانشان در امواج طوفان دفن گرديد.

تعبير به «هزار سال الاّ پنجاه سال» ـ در حالى كه ممكن بود از اول 950 سال بگويد ـ براى اشاره به عظمت و طول اين زمان است; زيرا عدد «هزار»، آن هم به صورت «هزار سال»، براى «مدت تبليغ» عدد بسيار بزرگى محسوب مى شود.

ظاهر آيه فوق اين است كه اين مقدار، تمام عمر نوح(عليه السلام) نبود ـ هر چند «تورات» كنونى اين عدد را براى تمام مدتِ عمر نوح(عليه السلام) ذكر كرده،(1) بلكه بعد از طوفان هم مدت ديگرى زندگى كرد كه طبق گفته بعضى از مفسران، سيصد سال  بود.

البته، اين عمر طولانى در مقياس عمرهاى زمان ما بسيار زياد است و هيچ گاه طبيعى به نظر نمى رسد، ممكن است ميزان عمر در آن ايام، با امروز تفاوت داشته، اصولاً قوم نوح، چنان كه از بعضى مدارك، به دست مى آيد عمر طولانى داشتند، و در اين ميان عمر خود نوح(عليه السلام) نيز فوق العاده بوده است، ضمناً اين نشان مى دهد كه ساختمان وجود انسان به او امكان عمر طولانى مى دهد.

مطالعات دانشمندان امروز، نيز نشان داده كه عمر انسان حد ثابت و معينى ندارد، و اين كه بعضى آن را محدود به 120 سال، يا كمتر و بيشتر، دانسته اند، كاملاً بى پايه است، بلكه با تغيير شرائط ممكن است كاملاً دگرگون شود.

هم اكنون، به وسيله آزمايش هائى توانسته اند، عمر پاره اى از گياهان و يا موجودات زنده ديگر را به دوازده برابر عمر معمولى، و حتى در بعضى از موارد، ـ اگر تعجب نكنيد ـ به نهصد برابر برسانند! و اگر موفق شوند با همين معيار عمر انسان را افزايش دهند، ممكن است انسان هزاران سال عمر كند.(2)

ضمناً، بايد توجه داشت: كلمه «طوفان»، در اصل، به معنى هر حادثه اى است كه انسان را احاطه مى كند (از ماده طواف)، سپس به آب فراوان، يا سيل شديد كه مساحت زيادى از زمين را فرا مى گيرد و در خود فرو مى برد، اطلاق شده است، همچنين به هر چيز شديد و فراوان كه فراگير باشد ـ اعم از باد و آتش و آب ـ نيز گفته مى شود، و گاه به معنى تاريكى شديد شب نيز آمده است.(3)

جالب اين كه: مى گويد: وَ هُمْ ظالِمُونَ: «يعنى آنها به هنگام وقوع طوفان همچنان به ظلم و ستم خود ادامه مى دادند»، اشاره به اين كه: اگر اين كار را رها كرده و نادم مى شدند و به سوى خدا مى آمدند، هرگز گرفتار چنين سرنوشتى نمى شدند.

* * *

در آيه بعد، مى افزايد: «ما نوح و اصحاب كشتى را رهائى بخشيديم، و آن را آيت و نشانه اى براى جهانيان قرار داديم» (فَأَنْجَيْناهُ وَ أَصْحابَ السَّفِينَةِ وَ جَعَلْناها آيَةً لِلْعالَمِينَ).(4)

* * *

سپس، به دنبال ماجراى فشرده نوح(عليه السلام) و قومش، به سراغ داستان ابراهيم(عليه السلام)دومين پيامبر بزرگ اولوا العزم مى رود و مى فرمايد: «ما ابراهيم را فرستاديم هنگامى كه به قومش گفت: خداى يگانه را پرستش كنيد و از (عذاب) او بپرهيزيد كه اين براى شما بهتر است، اگر بدانيد» (وَ إِبْراهِيمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ).(5)

در اينجا دو برنامه مهم اعتقادى و عملى انبياء را كه دعوت به «توحيد» و «تقوا» بوده است، يك جا بيان كرده، و در پايان مى گويد: اگر شما درست بينديشيد، پيروى از «توحيد» و «تقوا» براى شما بهتر است، كه دنيايتان را از آلودگى هاى شرك و گناه و بدبختى، نجات مى دهد، و آخرت شما نيز سعادت جاويدان است.

* * *

آن گاه ابراهيم(عليه السلام) به دلائل بطلان بت پرستى مى پردازد، و با چند تعبير مختلف كه هر كدام متضمن دليلى است، آئين آنها را شديداً محكوم مى كند.

نخست مى گويد: «شما غير از خدا فقط بت هائى را مى پرستيد» (إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ أَوْثاناً).

همان بت هائى كه مجسمه هاى بى روحى هستند، مجسمه هائى بى اراده، بى عقل و شعور، و فاقد همه چيز، كه چگونگى منظره آنها خود دليل گويائى بر بطلان عقيده بت پرستى است (توجه داشته باشيد «أَوْثان» جمع «وَثَن» ـ بر وزن صنم ـ به معنى سنگ هائى است كه آن را مى تراشيدند و عبادت مى كردند).

بعد از اين، فراتر مى رود و مى گويد: نه تنها وضع اين بتها نشان مى دهد كه معبود نيستند، بلكه شما نيز مى دانيد كه «خودتان دروغ هائى به هم مى بافيد و نام معبود را بر اين بتها مى گذاريد» (وَ تَخْلُقُونَ إِفْكاً).

شما چه دليلى براى اين دروغ بزرگ داريد؟ جز يك مشت اوهام و خرافات!.

از آنجا كه «تَخْلُقُون» از ماده «خلق» است، كه گاهى، به معنى آفريدن و ساختن مى آيد، و گاه، به معنى دروغ گفتن، بعضى از مفسران، تفسير ديگرى براى اين جمله ـ غير از آنچه در بالا گفتيم ـ ذكر كرده اند، و گفته اند: منظور اين است كه شما اين بتها (اين معبودهاى قلابى) را با دست خود مى تراشيد و خلق مى كنيد (بنابراين «إِفْك» به معنى معبودهاى دروغين است و «خلق» به معنى تراشيدن).(6)

سپس به دليل سومى مى پردازد كه، پرستش شما نسبت به اين بتها، يا به  خاطر منافع مادى است و يا سرنوشتتان در جهان ديگر، و هر كدام باشد باطل است; زيرا «كسانى را كه غير از خدا مى پرستيد، قادر نيستند به شما رزق و روزى دهند» (إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ لايَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقاً).

شما خود قبول داريد كه بتها خالق نيستند، بلكه خالق خدا است، بنابراين، روزى دهنده نيز او است «پس روزى را تنها نزد خدا جستجو كنيد» (فَابْتَغُوا عِنْدَ اللّهِ الرِّزْقَ).

و چون روزى دهنده او است، «او را عبادت كنيد و شكر او را به جا آوريد» (وَ اعْبُدُوهُ وَ اشْكُرُوا لَهُ).

به تعبير ديگر، يكى از انگيزه هاى عبادت، حس شكرگزارى در مقابل منعم حقيقى است، شما مى دانيد منعم حقيقى خدا است، پس شكر و عبادت نيز مخصوص ذات پاك خدا است.

و اگر زندگىِ سراى ديگر را مى طلبيد، بدانيد: «بازگشت همه شما به سوى او است» و نه به سوى بتها! (إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ).

بتها نه در اينجا منشأ اثرى هستند و نه آنجا.

به اين ترتيب، با چند دليل كوتاه و روشن، منطق واهى آنها را مى كوبد.

* * *

سپس، ابراهيم(عليه السلام) به عنوان تهديد، و همچنين بى اعتنائى نسبت به آنها، مى گويد: «اگر شما سخنان مرا تكذيب كنيد، مطلب تازه اى نيست، امت هاى پيش از شما نيز پيامبرشان را تكذيب كردند» (و به سرنوشت دردناكى گرفتار شدند) (وَ إِنْ تُكَذِّبُوا فَقَدْ كَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ).

«وظيفه رسول و فرستاده خدا، جز ابلاغ آشكار نيست» خواه پذيرا شوند يا نشوند (وَ ما عَلَى الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبِينُ).

 منظور از امت هاى پيشين، قوم نوح و اقوامى بودند كه بعد از آنها روى كار آمدند.

البته ارتباط آيات، ايجاب مى كند كه اين جمله از سخنان ابراهيم(عليه السلام) باشد، و بسيارى از مفسران نيز همين تفسير را پذيرفته، يا به عنوان يك احتمال ذكر كرده اند.

احتمال ديگر، اين كه: روى سخن در اين آيه به مشركان «مكّه» و معاصران پيامبر(صلى الله عليه وآله) است، و جمله «كَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ» تناسب بيشترى با آن دارد، به علاوه، شبيه اين تعبير كه در آيه 25 «زمر» و 25 «فاطر» آمده نيز در مورد پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و مشركان عرب است، ولى به هر حال، هر كدام از اين دو تفسير صحيح باشد، از نظر نتيجه تفاوتى پيدا نمى كند.

* * *

در اينجا قرآن داستان ابراهيم را موقتاً رها كرده و بحثى را كه ابراهيم در زمينه توحيد و بيان رسالت خويش داشت، به وسيله ذكر دليل بر «معاد» تكميل مى كند، مى گويد:

«آيا اين منكران معاد، نديدند چگونه خداوند آفرينش را آغاز مى كند سپس آن را بازمى گرداند»؟ (أَ وَ لَمْ يَرَوْا كَيْفَ يُبْدِئُ اللّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ).

منظور از رؤيت و ديدن در اينجا همان مشاهده قلبى و علم است، يعنى آيا آنها چگونگى آفرينش الهى را نمى دانند، همان كسى كه قدرت بر «ايجاد نخستين» داشته، قادر بر «اعاده» آن نيز هست، كه: قدرت بر يك چيز، قدرت بر امثال و اشباه آن نيز مى باشد.

اين احتمال نيز، وجود دارد كه «رؤيت» در اينجا به همان معنى مشاهده با چشم باشد; چرا كه انسان در اين دنيا، زنده شدن زمين هاى مرده، و روئيدن  گياهان و تولد اطفال از نطفه و جوجه ها از تخم مرغ را با چشم ديده است، كسى كه قدرت بر چنين كارى دارد، مى تواند بعد از مرگ، مردگان را حيات ببخشد.

و در پايان آيه، به عنوان تأكيد مى افزايد: «اين كار براى خدا سهل و آسان است» (إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيرٌ).

چرا كه تجديد حيات، در برابر ايجاد روز نخست، مسأله ساده ترى محسوب مى شود.

البته اين تعبير، به تناسب فهم و منطق انسانها است، و گرنه ساده و مشكل، در برابر كسى كه قدرتش بى انتها است مفهومى ندارد، اين قدرتهاى محدود ما است كه اين مفاهيم را آفريده، و با توجه به كارآمد آنها، امورى مشكل و امورى آسان مى نمايند (دقت كنيد).

* * *

20قُلْ سِيرُوا فِي الأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللّهُ يُنْشِئُ النَّشْأَةَ الآخِرَةَ إِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ

21يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ يَرْحَمُ مَنْ يَشاءُ وَ إِلَيْهِ تُقْلَبُونَ

22وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِينَ فِي الأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ وَلِيّ وَ لا نَصِير

23وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِ اللّهِ وَ لِقائِهِ أُولئِكَ يَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِي وَ أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ

ترجمه:

20 ـ بگو: «در زمين بگرديد و بنگريد خداوند چگونه آفرينش را آغاز كرده است؟ سپس خداوند (به همين گونه) جهان آخرت را ايجاد مى كند; خدا يقيناً بر هر چيز تواناست!

21 ـ هر كس را بخواهد (و مستحق بداند) مجازات مى كند، و هر كس را بخواهد مورد رحمت قرار مى دهد; و شما را به سوى او بازمى گردانند.

22 ـ شما هرگز نمى توانيد بر اراده خدا چيره شويد و از حوزه قدرت او در زمين و آسمان بگريزيد; و براى شما جز خدا، ولى و ياورى نيست»!

23 ـ كسانى كه به آيات خدا و ديدار او كافر شدند، از رحمت من مأيوسند; و براى آنها عذاب دردناكى است!

1 ـ «تورات»، سفر تكوين، فصل نهم.

2 ـ براى توضيح بيشتر در مسأله راز طول عمر ـ به تناسب بحث هاى مربوط به عمر طولانى حضرت مهدى(عليه السلام) ـ به كتاب «مهدى، انقلابى بزرگ» مراجعه فرمائيد.

3 ـ «مفردات راغب» و «فرهنگ عميد».

4 ـ در اين كه مرجع ضمير «جَعَلْناها» چيست؟ مفسران احتمالات زيادى داده اند، بعضى گفته اند: اشاره به مجموع اين واقعه و حادثه است، بعضى آن را فقط اشاره به نجات نوح(عليه السلام) و يارانش مى دانند، و بعضى اشاره به «كشتى» گرفته اند، و ظاهر عبارت آيه فوق، نيز همين احتمال اخير است، و به راستى اين كشتى، مخصوصاً در آن عصر و زمان و در چنان حادثه عظيمى، آيتى بود از آيات خدا.

5 ـ «ابراهيم» ظاهراً در اينجا عطف بر «نوح» است و فعل آن «أَرْسَلْنا» است و بعضى عطف بر مفعول «أَنْجَيْنا» گرفته اند و بعضى مفعول فعل محذوف «أُذْكُرْ» مى دانند.

6 ـ «إِفْك»، در اصل به معنى هر چيزى است كه از صورت حقيقيش دگرگون شده است و لذا دروغ ـ مخصوصاً دروغ هاى بزرگ ـ را «إِفْك» مى گويند، و همچنين بادهاى مخالف كه از مسير خود منحرف شده است، «مؤتفكه» ناميده مى شود.

▲مأيوسان از رحمت خدا

اين آيات، همچنان بحث معاد را تعقيب مى كند و به صورت جمله هاى معترضه اى است در وسط داستان ابراهيم(عليه السلام).

اين نخستين بار نيست كه با چنين طرز بحثى روبرو مى شويم، روش قرآن اين است كه وقتى بيان داستانى به مرحله حساس مى رسد، براى نتيجه گيرى بيشتر، موقتاً دنباله آن را رها كرده و به نتيجه گيرى هاى لازم مى پردازد.

به هر حال، در نخستين آيه مورد بحث، مردم را به «سير آفاقى» در مسأله معاد دعوت مى كند، در حالى كه آيه قبل، بيشتر جنبه «سير انفسى» داشت.

مى فرمايد: «بگو برويد و در روى زمين سير كنيد، انواع موجودات زنده را ببينيد اقوام و جمعيتهاى گوناگون را با ويژگى هايشان ملاحظه كنيد، و بنگريد خداوند آفرينش نخستين آنها را چگونه ايجاد كرده است»؟ (قُلْ سِيرُوا فِي الأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ).

«سپس همان خداوندى كه قدرت بر ايجاد اين همه موجودات رنگارنگ و اقوام مختلف دارد، نشأه آخرت را ايجاد مى كند» (ثُمَّ اللّهُ يُنْشِئُ النَّشْأَةَ الآخِرَةَ).

چرا كه او با خلقت نخستين، قدرتش را بر همگان ثابت كرده است، آرى «خداوند بر هر چيزى قادر و توانا است» (إِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ).

هم اين آيه، و هم آيه قبل از آن، امكان معاد را از طريق وسعت قدرت خداوند، اثبات مى كند، با اين تفاوت كه آيه اول پيرامون خلقت نخستين درباره خود انسان و آنچه اطراف او است سخن مى گويد و آيه دوم دستور به مطالعه حالات اقوام و موجودات ديگر مى دهد، تا حيات نخستين را در چهره هاى مختلف و در شرائط كاملاً متفاوت ببينند، و به عموميت قدرت خدا آشنا شوند و  به توانائى او بر اعاده اين حيات پى ببرند.

در حقيقت همان گونه كه اثبات توحيد، گاه از مشاهده «آيات انفسى» است و گاه «آيات آفاقى»، اثبات معاد نيز از هر دو طريق انجام مى گيرد.

امروز، اين آيه مى تواند براى دانشمندان معنى دقيق تر و عميق ترى ارائه دهد و آن اين كه: بروند و آثار موجودات زنده نخستين را به صورت فسيل ها و غير آن، در اعماق درياها، در دل كوه ها، و در لابلاى طبقات زمين ببينند، و به گوشه اى از اسرار آغاز حيات در كره زمين، و عظمت و قدرت خدا، پى برند، و بدانند: او بر اعاده حيات قادر است.(1)

ضمناً، واژه «نشأه» در اصل به معنى ايجاد و تربيت چيزى است، و گاه از دنيا به «نشأه اولى» و از قيامت به «نشأه آخرت» تعبير مى شود.

اين نكته نيز قابل توجه است كه: در ذيل آيه گذشته، «إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيرٌ» آمده بود، و در اينجا «إِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ»، اين تفاوت ممكن است به خاطر آن باشد كه اولى يك مطالعه محدود را بيان مى كند و دومى يك مطالعه وسيع و گسترده را.