تفسیر نمونه جلد 20

اين تفسير نتيجه تلاش مستمر پانزده ساله معظم له با همكارى جمعى از نويسندگان حوزه علميه مى باشد. اين كتاب به زبان عربى و اردو نيز ترجمه و چاپ شده است.

تعداد جلد: 27 جلد

زبان: فارسى

تعداد صفحات:

قطع: وزيرى

نوع جلد: گالينگور

نوبت چاپ: سى و دوم

▲هدفهائى كه در اين تفسير تعقيب مى شود

امروز چشم ها از سراسر جهان به اسلام دوخته شده، مى خواهند اسلام را از نو بشناسند...حتى خود مسلمانان!. و اين به دلايل مختلفى است كه از جمله «انقلاب اسلامى كشور ما» و «جنبش هاى اسلامى در نقاط مختلف ديگر جهان» را مى توان نام برد، كه افكار همه، مخصوصاً نسل جوان را تشنه شناخت هر چه بيشتر اسلام ساخته است.

و براى شناخت اسلام هر كس مى داند نزديك ترين راه و مطمئن ترين وسيله، غور و بررسى بيشتر در متن قرآن مجيد كتاب بزرگ آسمانى ما است.

اما از سوى ديگر قرآن اين كتاب عظيم و پرمحتوا، همانند كتب عادى، داراى يك بعد نيست، و به اصطلاح «بطون» مختلفى دارد، و در درون هر بطنى، بطن ديگر نهفته است.

و به تعبير ديگر هر كس به مقدار عمق فكر خويش و به اندازه فهم و آگاهى و شايستگى اش از قرآن استفاده مى كند، بى آن كه عمق كرانه هاى آن بر كسى ـ جز ائمه معصومين(عليهم السلام) ـ آشكار باشد، ولى مسلماً هيچ كس از كنار چشمه قرآن محروم باز نمى گردد!

با توجه به آنچه گفته شد نياز به تفسيرهائى كه مركز پيوند افكار دانشمندان  و محققان اسلامى است، و مى تواند راه گشاى اسرار مختلف قرآن گردد، كاملاً روشن است.

اما كدام تفسير؟ و كدام مفسّر؟... آن تفسير كه آنچه قرآن مى گويد بازگو كند، نه آنچه خود مى خواهد و مى پسندد.

مفسّرى كه خود را در اختيار قرآن بگذارد، و از مكتبش درس فرا گيرد نه آن كس كه «نا آگاه» و يا «آگاهانه» با پيش داوريهايش مى كوشد در برابر قرآن «استاد» باشد و نه «شاگرد».

البته مفسران بزرگ و محققان عالى قدر اسلام از نخستين قرون اسلامى تا كنون تلاش ها و كوشش هاى بسيار ارزنده و شايان تقديرى در اين زمينه كرده اند و در عربى و فارسى و زبان هاى ديگر تفسيرهاى فراوانى نگاشته اند كه در پرتو آن به گوشه اى از شگفتى هاى اين كتاب بزرگ آسمانى مى توان راه يافت (شَكَرَ اللّهُ سَعْيَهُمْ).

ولى اين نكته نيز قابل ملاحظه است كه با گذشت زمان «مسائل تازه اى» براى مردم حق طلب و حقيقت جو مطرح مى شود، و «سؤالاتى» از برخورد و تضاد مكتب ها، و گاه از وسوسه هاى منافقان و مخالفان، و زمانى در چگونگى تطبيق تعليمات اين كتاب بزرگ و آسمانى بر نيازهاى زمان، پيش مى آيد كه بايد تفسيرهاى امروز پاسخ گوى آنها باشند.

و از سوى ديگر تفسيرها همه نبايد مجموعه اى از اقوال گوناگون و بحث هاى پيچيده و غيرقابل درك براى عموم باشد بلكه امروز تفسيرهائى لازم است كه همچون خود قرآن جنبه همگانى داشته باشد و تمام قشرها اعم از «فضلاء» و «توده مردم» بتوانند از آن استفاده كنند (بى آن كه از ارزش و عمق بحث ها كاسته شود).

* * *

توجه به اين امور سبب شد كه گروهى از ما بخواهند كه به نوبه خود دست به تأليف تفسيرى بزنيم به اين اميد كه اين نيازها را برطرف سازد، و چون اين كار سنگين بود جمعى از اهل فضل را كه همسفران خوبى در اين راه طولانى و پرفراز و نشيب بوده و هستند به كمك و همكارى دعوت شدند تا با تشريك مساعى اين مشكل حل شود، اين كار بحمد اللّه قرين موفقيت شد، و محصولى داد كه با استقبال فوق العاده همه قشرها مواجه گرديد، به طورى كه در اكثر نقاط مردم در سطوح مختلف به اين تفسير روى آوردند و مجلدات آن كه تا كنون به نوزده جلد رسيده (و اين بيستمين جلد آن است) كراراً چاپ و منتشر شده است «و خدا را بر اين موفقيت سپاس مى گوئيم».

* * *

در مقدمه اين جلد لازم است نظر خوانندگان عزيز را به چند نكته جلب كنم:

1 ـ كراراً سؤال مى كنند مجموع اين تفسير در چند جلد تمام خواهد شد؟ در جواب بايد بگويم: حدود بيست و پنج جلد.

2 ـ كراراً مى گويند چرا مجلدات تفسير با فاصله زياد زمانى منتشر مى شود؟

بايد توجه داشت ما نهايت كوشش رادر سرعت بخشيدن به كار داريم و حتى در سفر وحضر، گاهى در تبعيدگاه، و گاهى در بستر بيمارى، آن را ادامه داده ايم، اما از آنجا كه نمى توان نظم و عمق مباحث را فداى سرعت عمل نمود بايد كارى كرد كه ميان اين هر دو تا آنجا كه ممكن است جمع شود، و از سوى ديگر مشكلات فوق العاده چاپ و تهيه كاغذ و مانند آن را (مخصوصاً در زمان جنگ) نبايد از نظر دور داشت كه آن هم يك عامل مهم تأخير بوده است.

3 ـ گاهى مى پرسند اگر اين تفسير به قلم افراد مختلف تهيه گردد هماهنگ نمى تواند باشد.

 در پاسخ مى گويم براى تأمين اين هدف بنا بر اين است كه قلم تفسير همه جا از اينجانب باشد، و دوستان در جمع آورى مطالب كمك كنند كه آنها نيز هر كدام كار خود را قبلاً به طور انفرادى انجام مى دهند و يادداشت هاى لازم را تهيه مى كنند ولى بعداً در جلسات دسته جمعى كه با هم داريم هماهنگى لازم ايجاد مى گردد تا هيچگونه نوسانى در بحث ها و طرح مسائل گوناگون و سبك تفسير پيدا نشود و همه يك دست و يك پارچه و منسجم باشد. اين تفسير در زمانى رو به گسترش مى رود كه حكومت جمهورى اسلامى بحمد اللّه به رهبرى امام خمينى(مدظله) بال و پر خود را بر اين كشور اسلامى گشوده، و جنب و جوشى در ساير كشورهاى اسلامى براى تشكيل حكومت الهى به وجود آورده، و منافع ابرقدرت هاى شرق و غرب را سخت به مخاطره افكنده، به همين دليل مردم جهان را جوياى توضيح بيشتر درباره اسلام و قرآن ساخته است و ما اميدواريم كه اين تفسير كمكى به اين خواسته عمومى كند، هم اكنون اين تفسير به همّت جمعى از دانشمندان به سه زبان معروف دنيا در دست ترجمه است:

1 ـ به زبان عربى كه از جلد اول تا سوم ان شاء اللّه به زودى به زير چاپ مى رود.

2 ـ به زبان اردو كه تا كنون بيش از 15 جلد آن ترجمه شده و جلد اول چاپ شده است.

3 ـ به زبان ساحلى (زبانى كه در ده كشور آفريقائى بيش از هشتاد ميليون نفر به آن تكلّم مى كنند).

از خدا مى خواهيم توفيق تكميل اين خدمت و هم چنين نشر آن را به زبان هاى ديگر و كمك به شناخت هر چه بيشتر اسلام در صف جهانى عنايت فرمايد.

* * *

خداوندا! چشم ما را بينا و گوشمان را شنوا و فكرمان را صائب و كارساز فرما، تا بتوانيم به عمق تعليمات كتابت راه يابيم و از آن چراغ پرفروغى براى خود و ديگران فراهم سازيم.

خداوندا! آتش هائى كه دشمنان انقلاب ما خصوصاً، و دشمنان اسلام عموماً پيرامون ما برافروخته اند و فكر ما را دائماً به خود مشغول داشته است، در پرتو مجاهدت هاى پيگير و سعى و تلاش بى امان اين امت اسلامى، خاموش بگردان تا يك جا دل را به تو بنديم و در راه تو و خدمت به بندگان مستضعف تو گام برداريم.

قم حوزه علميه ـ ناصر مكارم شيرازى

مهرماه 1364

▲سوره مــؤمـن

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 85 آيه است

▲محتواى سوره مؤمن

سوره «مؤمن»، نخستين سوره از «حواميم» است (هفت سوره از قرآن با «حم» شروع مى شود و پشت سر هم قرار گرفته، همه از سوره هاى مكّى اند و به آنها «حواميم» گفته مى شود).

طبيعت اين سوره، همانند ساير سوره هاى مكّى، بحث از مسائل مختلف اعتقادى و مبانى و اصول دين است; چرا كه نياز مسلمانان در آن دوران بيش از همه، تقويت پايه هاى عقيدتى بود.

محتواى سوره

مجموعه اى از «قهر» و «لطف»، «انذار» و «بشارت» و مبارزه منطقى قاطع و كوبنده با جبّاران و مستكبران است، و لطف و مرحمت به مؤمنان حق طلب و حق جو.

ويژگى اين سوره، فرازى است از داستان موسى(عليه السلام) و فرعون، مربوط به «مؤمن آل فرعون»، كه تنها در همين سوره، مطرح شده و در جاى ديگرِ قرآن، نيست، داستانِ همان مردِ با ايمان و بسيار هوشيار و مدبرى كه در زمره شخصيتهاى فرعونى بود، ولى در باطن به موسى(عليه السلام) ايمان آورد، و سنگر مطمئنى براى دفاع از موسى(عليه السلام) و آئينش بود، و به طورى كه خواهيم ديد در آن لحظاتى كه موسى(عليه السلام) در خطرِ مرگ قرار گرفت، او با روشى بسيار زيركانه و ظريف، به يارى او شتافت و او را از مرگ نجات داد!.

نام گذارى اين سوره به سوره «مؤمن» نيز به همين خاطر است كه شرح  مجاهدت هاى او، قريب بيست آيه از اين سوره، يعنى حدود يك چهارم از مجموع آيات اين سوره را فرا گرفته است.

به نظر مى رسد، بيان حالِ «مؤمن آل فرعون» در اين سوره، يك برنامه آموزشى حساب شده براى گروهى از مسلمانان «مكّه» بوده است كه، در عين ايمان آوردن به پيامبر(صلى الله عليه وآله)، روابط دوستانه خود را ظاهراً با دشمنانِ سرسخت و لجوج حفظ مى كردند، تا سنگرى باشند براى روز خطر، و مى گويند: «ابو طالب» عموى پيامبر(صلى الله عليه وآله) در همين زمره بود، چنان كه در روايات اسلامى، همين معنى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) روايت شده است.(1)

به هر حال، محتواى اين سوره را مى توان در شش بخش خلاصه كرد:

بخش اول: كه آغاز سوره را تشكيل مى دهد، توجهى است به خداوند و قسمتى از اسماء حسناى او، مخصوصاً آنچه خوف و رجاء را در دل ها برمى انگيزد، مانند «غافِرُ الذَّنْبِ وَ شَدِيْدُ الْعِقابِ».

بخش دوم: تهديدهائى است نسبت به كافران جبّار، پيرامون عذابهاى اين جهان، همانند آنچه اقوام سركش پيشين به آن گرفتار شدند، و عذاب هاى قيامت با ذكر خصوصيات و جزئيات آن.

بخش سوم: پس از مطرح كردن داستان موسى(عليه السلام) و فرعون، سخن را به «مؤمن آل فرعون»، سوق مى دهد و بخش وسيعى از سوره را به شرحِ گفتگوهاى اين مرد هوشمندِ شجاع، با فرعونيان اختصاص مى دهد.

بخش چهارم: باز مطلب را به صحنه هائى از قيامت مى كشاند، تا دلهاى خفتگان را بيدار كند.  در بخش پنجم: مسأله توحيد و شرك را كه مهم ترين مسأله زندگى انسان است به ميان آورده، و قسمتى از نشانه هاى توحيد و دلائل بطلان شرك را مطرح مى كند.

در بخش ششم: كه آخرين بخش اين سوره است: ضمن دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله)به صبر و شكيبائى خلاصه اى از آنچه در بخشهاى ديگر اين سوره گذشت، از مسائل مربوط به مبدء و معاد و عبرت گرفتن از سرنوشت پيشينيان و تهديد مشركان لجوج و ذكر گوشه اى از نعمتهاى الهى را بيان داشته و سوره را پايان مى دهد.

گفتيم: نام گذارى سوره به «مؤمن» به خاطر بخشى است كه درباره «مؤمن آل فرعون» بيان مى كند، همانطور كه نام گذارى آن به «غافر» به خاطر آغاز سومين آيه آن است.

* * *

1ـ «الغدير»، جلد 8، صفحه 388.

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در روايات اسلامى، كه از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و ائمه اهل بيت(عليهم السلام) نقل شده، فضائل بسيارى براى سوره هاى «حم» عموماً و سوره «مؤمن» خصوصاً وارد شده است.

در قسمت اول، از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شده كه: اَلْحَوامِيمُ تاجُ الْقُرْآنِ: «سوره هاى (هفتگانه) «حم» تاج قرآن است»!.(1)

«ابن عباس» نيز سخنى دارد كه احتمالاً آن را از پيامبر(صلى الله عليه وآله) يا على(عليه السلام) شنيده، مى گويد: لِكُلِّ شَىْء لُبابٌ وَ لُبابُ الْقُرْآنِ الْحَوامِيمُ: «هر چيزى مغزى دارد و  مغز قرآن سوره هاى حاميم است».(2)

و در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: اَلْحَوامِيمُ رَيْحانُ الْقُرْآنِ، فَاِذا قَرَأتُمُوها فَاحْمَدُوا اللّهَ وَ اشْكُرُوهُ، بِحِفْظِها وَ تِلاوَتِها، وَ إِنَّ الْعَبْدَ لَيَقُومُ يَقْرَأُ الْحَوامِيمَ فَيَخْرُجُ مِنْ ِفيهِ أَطْيَبُ مِنَ الْمُسْكِ الاَذْفَرِ وَ الْعَنْبَرِ وَ إِنَّ اللّهَ لَيَرْحَمُ بِالْنَّهارِ تالِيها وَ قارِئَها، وَ يَرْحَمُ جِيْرانَهُ وَ أَصْدِقائَهُ وَ مَعارِفَهُ وَ كُلَّ حَمِيم أَو قَرِيب لَهُ، وَ إِنَّهُ فِى الْقِيامَةِ يَسْتَغْفِرُ لَهُ الْعَرْشُ وَ الْكُرْسِىُ وَ مَلائِكَةُ اللّهِ الْمُقَرَّبُونَ: «سوره هاى حاميم گلهاى قرآن است هنگامى كه آنها را تلاوت مى كنيد، خدا را سپاس گوئيد و با حفظ و تلاوت اين سوره ها او را شكر گزاريد، هر بنده اى كه از خواب برخيزد و سوره هاى حاميم بخواند از دهانش (در قيامت) بوى عطر دل انگيزى بهتر از مشك و عنبر خارج مى شود، و خداوند خواننده اين سوره ها را رحمت مى كند و نيز همسايگان و دوستان و آشنايان و تمام ياران نزديك و دور او را مشمول رحمت خويش قرار مى دهد، و در قيامت عرش و كرسى و فرشتگان مقرّب خدا براى او استغفار مى كنند».(3)

در حديث ديگرى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: اَلْحَوامِيْمُ سَبْعٌ وَ أَبْوابُ جَهَنَّمَ سَبْعٌ، تَجِىءُ كُلُّ حامِيم مِنْها فَتَقِفُ عَلى باب مِنْ هذِهِ الاَبْوابِ تَقُولُ اللّهُمَّ لاتُدْخِلْ مِنْ هذَا الْبابِ مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِى وَ يَقْرَأُنِى: «سوره هاى حاميم هفت سوره اند و درهاى جهنم نيز هفت در است، هر يك از حاميم ها مى آيد و در مقابل يكى از اين درها مى ايستد و مى گويد خداوندا كسى را كه به من ايمان آورده و مرا خوانده از اين در وارد مكن»!.(4)

 و در قسمت دوم در حديثى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ حم الْمُؤْمِنَ لَمْ يَبْقَ رُوحُ نَبِىٍّ وَ لاصَدِيق وَ لامُؤْمِن إِلاّ صَلُّوا عَلَيْهِ وَ اسْتَغْفِرُوا لَهُ: «هركس سوره «حاميم مؤمن» را بخواند، همه ارواح انبياء و صديقان و مؤمنان بر او درود مى فرستند و براى او استغفار مى كنند».(5)

روشن است اين فضائل بزرگ، پيوندى با آن محتواى برجسته دارد، محتوائى كه هر گاه در زندگى انسان در بعد «اعتقادى» و «عملى» او پياده شود، بدون شك مستحق اين فضائل عظيم است، و اگر در اين روايات سخن از تلاوت به ميان آمده، منظور تلاوتى است كه مقدمه اى براى ايمان و عمل باشد.

تعبير پر معنى كه در يكى از روايات نبوى وارد شده و مى گويد: هركس «حم» را بخواند و به آن ايمان داشته باشد، شاهد گوياى اين گفتار است.

* * *

1حم

2تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ

3غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقابِ ذِي الطَّوْلِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ إِلَيْهِ
الْمَصِيرُ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ حم.

2 ـ اين كتابى است كه از سوى خداوند قادر و دانا نازل شده است.

3 ـ خداوندى كه آمرزنده گناه، و پذيرنده توبه، داراى مجازات سخت و صاحب نعمت فراوان است; معبودى جز او نيست; و بازگشت (همه) به سوى اوست.

1و 2 ـ «مجمع البيان» آغاز سوره مؤمن، (در بعضى از نسخ «تاج» و در بعضى از نسخ «ديباج» آمده است).

3 ـ «مجمع البيان» آغاز سوره مؤمن، (در بعضى از نسخ «تاج» و در بعضى از نسخ «ديباج» آمده است).

4 ـ «بيهقى» طبق نقل «روح المعانى»، جلد 4، صفحه 36.

5 ـ «مجمع البيان» آغاز سوره مؤمن، (در بعضى از نسخ «تاج» و در بعضى از نسخ «ديباج» آمده است).

▲اوصافى اميدبخش!

در آغاز اين سوره، نيز به «حروف مقطعه» برخورد مى كنيم، كه در اينجا نوع تازه اى از آن است: «حاء» و «ميم».

 در زمينه تفسيرِ اين حروف، بحث هاى فراوانى در آغاز سوره هاى «بقره»، «آل عمران»، «اعراف» و بعضى ديگر از سوره ها، داشته ايم، چيزى كه در اينجا بايد بر آن افزود، اين است كه: در بعضى از روايات، و همچنين در بسيارى از كلمات مفسران، دو حرف آغاز اين سوره، به نامهائى از خدا كه با اين دو حرف آغاز گرديده، تفسير شده است، چنان كه در حديثى از امام صادق(عليه السلام) به «حميد» و «مجيد» تفسير گرديده.(1)

بعضى نيز «ح» را به نام هائى مانند «حميد» و «حليم» و «حنان»، و «م» را به نام هائى مانند «ملك» و «مالك» و «مجيد» تفسير كرده اند.

اين احتمال نيز وجود دارد كه، «ح» اشاره به «حاكميت» و «م» اشاره به «مالكيت» خداوند بوده باشد.

از «ابن عباس» نيز نقل شده كه، «حم» از اسمهاى اعظم خدا است.(2)

روشن است اين تفسيرها با هم منافاتى ندارد و ممكن است همه، در معنى آيه جمع باشد.

* * *

در آيه بعد، همان گونه كه روش قرآن است بعد از ذكر «حروف مقطعه» سخن، از عظمت مقام «قرآن» به ميان مى آورد، اشاره به اين كه اين كتاب با اين همه عظمت، از حروف ساده «الفبا» تركيب يافته، بنائى چنان عظيم، از مصالحى چنين كوچك، و اين خود دليل بر اعجاز آن است.

مى فرمايد: «اين، كتابى است كه از سوى خداوندِ قادرِ دانا نازل شده است» (تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ).

 «عزت» و قدرتش موجب شده كه، احدى نتواند با آن برابرى كند، و علمش سبب گرديده كه، محتواى آن در اعلى درجه كمال، و فراگير همه نيازهاى انسان ها در طريق تكامل باشد.

* * *

آيه بعد خدا را به پنج وصف ديگر، از صفات بزرگش، كه بعضى اميدآفرين و بعضى خوف آفرين است، توصيف كرده، مى گويد: «خداوندى كه گناهان را مى آمرزد» (غافِرِ الذَّنْبِ).

«توبه ها را مى پذيرد» (قابِلِ التَّوْبِ).(3)

«مجازاتش شديد است» (شَدِيدِ الْعِقابِ).

«نعمتش فراوان است» (ذِي الطَّوْلِ).(4)

«خداوندى كه معبودى جز او نيست» (لا إِلهَ إِلاّ هُوَ).

«و بازگشت (همه شما) به سوى او است» (إِلَيْهِ الْمَصِيرُ).

آرى كسى كه واجد اين اوصاف است، فقط او شايسته عبوديت است و مالك پاداش و كيفر.

* * *

نكته ها:

1 ـ در دو آيه فوق (آيه 2 و 3) بعد از ذكر نام «اللّه» و قبل از ذكر «معاد» «إِلَيْهِ  الْمَصِيرُ»، هفت وصف از اوصاف الهى بيان شده است كه، بعضى از «صفات ذات» و بعضى از «صفات فعل» است و مجموعه اى از توحيد و علم و قدرت و رحمت و غضب را بيان مى دارد، و «عزيز» و «عليم» پايه اى است براى نزول اين كتاب آسمانى، و «غفران ذنوب» و «قبول توبه» و «شدت عقاب» و «بخشش نعمتها»، مقدمه اى است براى تربيت نفوس و پرستش خداوند يگانه اى كه هيچ معبودى جز او نيست.

* * *

2 ـ در ميان اين اوصاف، «غافر الذنب» مقدم داشته شده و «ذى الطول» (صاحب نعمت و فضل) نيز در آخر آمده، و در اين ميان «شديد العقاب» است.

در حقيقت غضبش، در ميان دو رحمت قرار گرفته!، و از اين گذشته در كنار اين وصف كه حاكى از غضب خداوند است، سه وصف از اوصافش كه از رحمت او حكايت دارد بيان شده، و همه اينها دليل بر اين است كه، «رحمتش بر غضبش پيشى گرفته» است «يا مَنْ سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبَهُ».

* * *

3 ـ جمله «إِلَيْهِ الْمَصِيْرُ»، نه تنها اشاره به اين است كه بازگشت همه در قيامت به سوى او است، بلكه مطلق بودن آن از اين حكايت مى كند كه، بازگشت همه امور در اين جهان و آن جهان، به سوى او و سلسله همه موجودات به دست او است.

* * *

4 ـ قابل توجه اين كه، جمله «لا إِلهَ إِلاّ هُوَ» كه به عنوان آخرين وصف آمده، و حكايت از مقام «توحيد عبوديت» و عدم شايستگى غير او براى پرستش مى كند، به عنوان آخرين صفت، و نتيجه نهائى بيان شده، و لذا در حديثى از «ابن عباس» آمده است كه، مى گويد: او «غافر الذنب» است براى كسى كه «لا إِلهَ اِلاَّ اللّهُ» بگويد، «قابل التوب» است، براى كسى كه «لا إِلهَ إِلاَّ اللّه» بگويد «شديد العقاب» است براى كسى كه «لا إِلهَ إِلاّ اللّه» نگويد، «ذى الطول» و غنى و بى نياز است از كسى كه «لا إِلهَ إِلاّ اللّه» نگويد.

بنابراين، محور همه اين صفات، كسانى هستند كه، مؤمن به توحيد باشند و در گفتار و عمل از اين خط اصيل الهى منحرف نشوند.

* * *

1 ـ «معانى الاخبار» صدوق، صفحه 22 (باب معنى الحروف المقطعه فى اوائل السور).

2 ـ تفسير «قرطبى» ذيل آيات مورد بحث.

3 ـ «توب» ممكن است جمع «توبه» و يا مصدر، بوده باشد (مجمع البيان).

4 ـ «طول» (بر وزن قول) به معنى نعمت و فضل است، و به معنى توانائى و رسائى و امكانات و مانند آن نيز آمده است. بعضى از مفسران گفته اند «ذى الطول» به كسى گفته مى شود كه نعمتى طولانى به ديگرى مى بخشد،
بنابراين معناى آن اخص از معناى «منعم» است (مجمع البيان).

▲5 ـ اسباب آمرزش، در قرآن مجيد

در قرآن مجيد، امور زيادى به عنوان اسباب مغفرت، و از بين رفتن گناهان معرفى شده است كه، به قسمتهائى از آن ذيلاً اشاره مى شود:

1 ـ توبه: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد به سوى خدا باز گرديد، و توبه خالص كنيد، اميد است خداوند گناهان شما را ببخشد».(1)

2 ـ ايمان و عمل صالح: وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلى مُحَمَّد وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ: «كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، و نيز به آنچه بر محمّد(صلى الله عليه وآله) نازل شده است، ايمان آوردند، آياتى كه حق است و از سوى پروردگارشان مى باشد خداوند گناهان آنها را مى بخشد».(2)

3 ـ تقوا: إِنْ تَتَّقُوا اللّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً وَ يُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ: «اگر تقواى الهى پيشه كنيد، خداوند براى تشخيص حق از باطل، به شما روشن بينى  مى دهد، و گناهانتان را مى بخشد».(3)

4 ـ هجرت و جهاد و شهادت: فَالَّذِينَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ أُوذُوا فِي سَبِيلِي وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ: «كسانى كه هجرت كنند و از خانه و وطن خود رانده شوند، و در راه من آزار بينند و پيكار كنند، و مقتول گردند گناهانشان را مى بخشم».(4)

5 ـ انفاق مخفى: إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمّا هِيَ وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ يُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئاتِكُمْ: «اگر انفاق هاى خود را در راه خدا آشكار سازيد، خوب است، و اگر آن را پنهان داريد، و به فقرا بدهيد، به سود شما است و از گناهانتان مى بخشد».(5)

6 ـ دادن قرض الحسنة: إِنْ تُقْرِضُوا اللّهَ قَرْضاً حَسَناً يُضاعِفْهُ لَكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ: «اگر به خداوند قرض الحسنه دهيد، آن را براى شما مضاعف مى كند و شما را مى آمرزد».(6)

7 ـ پرهيز از گناهان كبيره، كه موجب آمرزش گناهان صغيره است: إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ: «اگر از گناهان كبيره كه از آن نهى شده ايد، اجتناب كنيد، گناهان صغيره شما را خواهيم بخشيد».(7)

به اين ترتيب، درهاى مغفرت الهى از هر سو، به روى بندگان باز است كه هفت در آن، در بالا به استناد هفت آيه قرآن، ذكر شد، تا از كدامين در وارد شويم، و چه خوبتر كه از هر در وارد شويم.

* * *

4ما يُجادِلُ فِي آياتِ اللّهِ إِلاَّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَلايَغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِى الْبِلادِ

5كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوح وَ الأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ هَمَّتْ كُلُّ أُمَّة بِرَسُولِهِمْ لِيَأْخُذُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كانَ عِقابِ

6وَ كَذلِكَ حَقَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النّارِ

ترجمه:

4 ـ تنها كسانى در آيات ما مجادله مى كنند، كه كافر شده اند; پس مبادا رفت و آمد آنها در شهرها (و قدرت نمائيشان) تو را بفريبد!

5 ـ پيش از آنها قوم نوح و اقوامى كه بعد از آنها بودند (پيامبرانشان را) تكذيب كردند; و هر امتى در پى آن بود كه پيامبرش را بگيرد (و آزار دهد)، و براى محو حق به مجادله باطل دست زدند; اما من آنها را گرفتم (و سخت مجازات كردم); ببين كه مجازات من چگونه بود!

6 ـ و اين گونه فرمان پروردگارت در مورد كسانى كه كافر شدند مسلّم شده كه آنها همه اهل آتشند!

1 ـ سوره تحريم، آيه 8.

2 ـ سوره محمّد، آيه 2.

3 ـ سوره انفال، آيه 29.

4 ـ سوره آل عمران، آيه 195.

5 ـ سوره بقره، آيه 271.

6 ـ سوره تغابن، آيه 17.

7 ـ سوره نساء، آيه 31.

▲فرمان قطعى پروردگار!

بعد از ذكر نزول قرآن از سوى خداوند، و توصيف او به صفاتى كه انگيزه خوف و رجاء است، سخن از گروهى به ميان مى آورد كه، در برابر اين آيات الهى، به مجادله و پرخاشگرى، برمى خيزند، و سرنوشت اين گروه را ضمن جمله هائى كوتاه و كوبنده، روشن مى سازد، مى فرمايد:

«تنها كسانى در آيات الهى مجادله مى كنند، كه از روى عناد و لجاج كافر شده اند» (ما يُجادِلُ فِي آياتِ اللّهِ إِلاَّ الَّذِينَ كَفَرُوا).

درست است كه اين گروه، احياناً نيرو و جمعيت و قدرتى دارند، ولى «مبادا رفت و آمدهاى آنها در شهرهاى مختلف، و قدرت نمائيهايشان، تو را بفريبد»! (فَلايَغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِى الْبِلادِ).

چند روزى كرّ و فرّ و هياهوئى دارند، اما به زودى چون حبابهاى روى آب محو و نابود مى گردند، و يا همچون خاكسترى، در برابر تندباد، متلاشى مى شوند.

«يُجادِلُ» از ماده «جَدَل»، در اصل، به معنى «تابيدن طناب و محكم كردن آن است»، سپس، در مورد ساختمانها و زره، و مانند آن، به كار رفته و به همين جهت، به عمل كسانى كه در مقابل هم مى ايستند و مناظره مى كنند و هر كدام مى خواهد پايه هاى سخن خود را محكم كرده، بر ديگرى غلبه نمايد، «مجادله» گفته مى شود.

ولى، بايد توجه داشت كه: «مجادله» از نظر محتواى لغت عرب، هميشه مذموم نيست (هر چند در فارسى روزمره، به ما اين معنى را مى بخشد) بلكه اگر در مسير حق، و متكى به منطق، و براى تبيين واقعيت ها، و ارشاد افراد بى خبر بوده باشد، ممدوح است، و اگر متكى به دلائل واهى، و ناشى از تعصب و جهل و  غرور، و به منظور اغفال اين و آن، صورت گيرد، مذموم است، و اتفاقاً در قرآن مجيد، در هر دو مورد به كار رفته است.

در يك جا مى خوانيم: وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِىَ أَحْسَنُ: «با آنها به روشى كه پسنديده تر است بحث و مجادله كن».

ولى، در موارد ديگرى، مانند آيه فوق و آيه بعد از آن، به معنى مجادله مذموم آمده است.

در زمينه «جدال و مجادله» بحثى داريم كه، در نكات مى خوانيد.

«تَقَلُّب» از ماده «قلب» به معنى «دگرگون كردن» است، و «تقلب» در اين جا، به معنى «تصرف و سلطه» بر مناطق، و بلاد مختلف، و حكومت و سيطره بر آنها، و به معنى رفت و آمد در آنها مى باشد.

هدف آيه فوق اين است كه، به پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان آغاز اسلام، كه غالباً از قشر محروم بودند، گوشزد كند، مبادا امكانات مالى، و قدرت سياسى و اجتماعى كافران جبّار را، دليلى بر حقانيت، و يا قدرت واقعى آنها بدانند، دنيا اين گونه اشخاص را زياد به خاطر دارد، و تاريخ نشان مى دهد كه، تا چه اندازه در برابر مجازاتهاى الهى ضعيف و ناتوان بودند، همانند برگهاى پژمرده پائيزى، در برابر تندباد خزان.

همان گونه كه امروز هم، كفار مستكبر و ظالم، براى اظهار وجود، يا مرعوب ساختن مستضعفان و محرومان جهان، دست به يك سلسله تلاش ها و تبليغات و كنفراسها و ديد و بازديدهاى سياسى و مانورهاى نظامى و عقد قراردادها و پيمانها، با هم مسلكانشان، مى زنند، تا جوّ مساعدى براى پيشبرد اهداف شوم خود، فراهم سازند، اما مؤمنان، بايد بيدار باشند و فريب اين صحنه سازى هاى كهنه را، نخورند، و هرگز مرعوب و مفتون نشوند.

* * *

لذا در آيه بعد، سرنوشت بعضى از اقوامِ گمراه و سركش پيشين را، در عباراتى كوتاه و كوبنده، اين گونه بيان مى كند: «پيش از آنها قوم نوح، و اقوامى كه بعد از آنها آمدند، پيامبرشان را تكذيب كردند» (كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوح وَ الأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ).

منظور از «احزاب»، قوم عاد، ثمود، حزب فرعونيان و لوط و مانند آنها است كه در آيه 12 و 13 سوره «ص» به عنوان «احزاب» به آنها اشاره شده، آنجا كه مى گويد: كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَومُ نُوْح وَ عاد وَ فِرْعَوْنَ ذُو اْلاَوْتادِ وَ ثَمُودُ وَ قَوْمُ لُوط وَ أَصْحابُ اْلاَيْكَةِ اُولئِكَ اْلاَحْزابُ: «آرى آنها احزابى بودند كه دست به دست هم دادند، و به تكذيب پيامبرانِ الهى كه دعوتشان با منافع نامشروع و هوا و هوس هاى آنها هماهنگ نبود، برخاستند».

سپس مى افزايد: به اين مقدار نيز قناعت نكردند، بلكه: «هر امتى از آنان توطئه اى چيدند، كه پيامبرشان را بگيرند و آزار دهند، و به زندان بيفكنند و يا به قتل برسانند» (وَ هَمَّتْ كُلُّ أُمَّة بِرَسُولِهِمْ لِيَأْخُذُوهُ).

باز به اين هم اكتفا نكردند، «و براى محو و نابودى حق، به سخنان باطل دست زدند، و براى گمراه ساختنِ مردم، اصرار ورزيدند» (وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ).(1)

اما اين امور، براى هميشه ادامه نيافت، و به موقع: «من آنها را گرفتم، و سخت مجازات كردم، ببين! عذاب الهى چگونه بود؟» (فَأَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كانَ عِقابِ).

 ويرانه هاى شهرهاى آنها در مسير مسافرتهاى شما، به چشم مى خورد، و سرنوشت شوم و عاقبت سياه و تاريكشان، بر صفحات تاريخ و سينه هاى صاحبدلان، ثبت است، بنگريد و عبرت گيريد!

اين كفار سركش «مكّه» و مشركان ظالم عرب، نيز سرانجامى بهتر از آنها نخواهند داشت، مگر اين كه به خود آيند و در كار خويش، تجديدنظر كنند.

آيه فوق برنامه احزاب طغيانگر را در سه قسمت خلاصه مى كند: «تكذيب و انكار» و «توطئه براى نابود كردن مردان حق» و «تبليغات مستمر براى گمراه ساختن توده هاى مردم».

مشركان عرب نيز تمام اين برنامه ها را در برابر پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، تكرار كردند، بنابراين چه جاى تعجب، كه قرآن آنها را به همان سرنوشت اقوام پيشين تهديد كند.

* * *

آخرين آيه مورد بحث، علاوه بر مجازات دنيوى، به مجازات آنها در سراى ديگر اشاره كرده مى گويد: «اين گونه فرمان پروردگارت در مورد كسانى كه كافر شدند، مسلم شده كه آنها اهل آتشند» (وَ كَذلِكَ حَقَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النّارِ).

ظاهر معنى آيه، وسيع و گسترده است و كافران لجوج را از همه اقوام شامل مى شود، و مخصوص كفار مكّه، - آنچنان كه بعضى از مفسران پنداشته اند - نيست. بديهى است، مسلم شدن فرمان پروردگار، درباره اين قوم، به دنبال گناهان مستمر و اعمال خلافى است، كه با اراده خود انجام دادند، و عجب اين كه، بعضى از مفسران - همانند «فخر رازى» - پنداشته اند: اين آيه از دلائل وجود سرنوشت جبرى و الزامى براى اقوام مختلف و سلب اراده و اختيار از آنها است،  در حالى كه اگر تعصب هاى فرقه اى اجازه مى داد، با كمى دقت در خود اين آيات، مطلب بر آنها روشن مى شد كه، اين سرنوشت شوم را خداوند وقتى براى آنها مقرّر مى دارد، كه راه هاى ظلم و جنايت را با پاى خود پيمودند.

1 ـ «لِيَدْحِضُوا» از ماده «ادحاض» به معنى «زايل كردن و ابطال» است.

▲1 ـ قدرت نمائى ظاهرى كافران!

كراراً در آيات قرآن با اين سخن روبرو مى شويم كه، مؤمنان محروم هرگز تصور نكنند، امكانات وسيعى كه گاهى در اختيار افراد، يا جمعيتهاى ظالم و ستمگر و بى ايمان، قرار دارد، دليل بر سعادت و خوشبختى آنها، و يا نشانه پيروزيشان در پايان كار است.

مخصوصاً قرآن، براى ابطال اين پندار كه معمولاً براى افراد كوته فكر پيدا مى شود، و امكانات مادى افراد را احياناً، دليل بر حقانيت معنوى آنها مى گيرند، تاريخ اقوام پيشين را در برابر افكار مؤمنان ورق مى زند، و انگشت روى نمونه هاى واضحى مى گذارد، همچون قدرتمندان فرعونى در مصر، و نمروديان در بابل، و قوم «نوح» و «عاد» و «ثمود» در «عراق» و «حجاز» و «شامات»، مبادا مؤمنانى كه تهى دست و محرومند احساس كمبود و ضعف كنند و از «كرّ» و «فرّ» ظالمان بى ايمان مرعوب يا سُست شوند.

البته قانون خداوند اين نيست هركس كار خلافى را كرد، فوراً به سزايش برساند، همان گونه كه در آيه 59 «كهف» مى خوانيم: وَ جَعَلْنا لِمَهْلِكِهِمْ مَوْعِداً: «ما براى نابودى آنها موعدى مقرر داشتيم».

در جاى ديگر مى فرمايد: فَمَهِّلِ الْكافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْداً: «اندكى به كافران مهلت ده تا سرانجام كارشان روشن شود» و در جاى ديگر آمده است: إِنَّما نُمْلِى لَهُمْ لِيَزْدادُوا إِثْماً: «ما به آنها مهلت مى دهيم تا بر گناهانشان افزوده شود»!.

 خلاصه، هدف از اين مهلت ها يا اتمام حجت بر كافران است، يا آزمايش مؤمنان، و يا افزايش گناهان كسانى كه تمام راه هاى بازگشت را به روى خود بسته اند.

نظير اين احساس حقارت در برابر كشورهاى قدرتمند مادى ظالم، در مورد بعضى از اقوام مؤمن كه از نظر مادى عقب افتاده اند، پيدا مى شود كه بايد با همان منطق قرآنى بالا، با آن به شدت مبارزه كرد.

افزون بر اين، بايد به آنها حالى نمود كه، اين محروميت و عقب افتادگى شما، در درجه اول معلول ظلم آن ستمگران است، و اگر زنجيرهاى ظلم و اسارت را پاره كنيد، با تلاش و كوششِ مستمر، مى توانيد عقب ماندگى ها را جبران نمائيد.

* * *

▲2 ـ مجادله در قرآن مجيد!

در اين سوره، پنج بار سخن از «مجادله» به ميان آمده است، كه تمام اين موارد، ناظر به «مجادله باطل» است (آيات 4 و 5 و 35 و 56 و 69) به همين مناسبت، سزاوار است بحثى پيرامون «جدال از ديدگاه قرآن مجيد» مطرح شود.

«جدال» و «مراء»، دو عنوان است كه هم در آيات قرآن، و هم در روايات اسلامى زياد روى آن بحث شده، و در اين زمينه «اوّلاً» بايد مفهوم اين دو كلمه روشن شود، سپس «اقسام جدال» (جدال به حق، و جدال به باطل) و نشانه هاى هر كدام تبيين گردد، و سرانجام، ضررهاى جدال به باطل و نيز عوامل پيروزى در مجادله به حق، توضيح و تشريح گردد.

الف ـ مفهوم «جدال» و «مراء»:

«جدال» و «مراء» و «مخاصمه» سه لفظ است كه مفاهيمى نزديك به هم دارد، در عين حال تفاوتهائى در ميان آنها موجود است.

 «جدال»، در اصل به معنى «پيچانيدن طناب» است، سپس به پيچانيدن طرف مقابل، و گفتگو براى غلبه بر او به كار رفته.

«مراء» (بر وزن حجاب) به معنى «گفتگو كردن در چيزى است، كه در آن «مريه» (شك)» وجود دارد.

و «خصومت» و «مخاصمه» در اصل به معنى «گلاويز شدن دو نفر به يكديگر كه هر كدام پهلوى ديگرى را بگيرد،» آمده، سپس به گفتگوها و مشاجرات لفظى اطلاق گرديده است.

به گفته مرحوم «علامه مجلسى»، در «بحار الانوار»، «جدال» و «مراء»، بيشتر در مسائل علمى به كار مى رود، در حالى كه «مخاصمه» در امور دنيوى است.

و نيز گاهى تفاوت ميان «جدال و مراء» را چنين مى گذارند كه، در «مراء» هدف، اظهار فضل و كمال است، و در «جدال» تحقير و عاجز كردن طرف مقابل.

گاه گفته اند: «جدال» در مسائل علمى است و «مراء» اعم از آن است.

و گاه گفته اند: «مراء» جنبه دفاعى در مقابل حملات خصم دارد ولى «جدال» اعم از دفاعى و تهاجمى است.

ب ـ جدال حق و باطل

گفتيم: از موارد استعمال اين لفظ، مخصوصاً در قرآن مجيد، به خوبى استفاده مى شود كه «جدال» مفهوم وسيعى دارد، و هر نوع بحث و گفتگوى طرفين را شامل مى شود، خواه به حق باشد يا به باطل، در آيه 125 سوره «نحل» مى خوانيم كه، خداوند به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) دستور مى دهد: وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ: «با آنها به روشى كه نيكوتر است مجادله و گفتگو كن» و در مورد «ابراهيم» در آيه 74 سوره «هود»  مى خوانيم: فَلَمّا ذَهَبَ عَنْ إِبْراهِيْمَ الرَّوْعُ وَ  جائَتْهُ الْبُشْرى يُجادِلُنا فِى قَوْمِ لُوط: «هنگامى كه وحشت ابراهيم زائل شد، و بشارت تولد فرزند به او رسيد، براى تأخير مجازات قوم لوط با ما به گفتگو و مجادله پرداخت» اينها از نوع مجادله به حق است.

ولى در غالب موارد، در قرآن كريم اين واژه در «مجادله به باطل» استعمال شده است، چنان كه در همين سوره «مؤمن» پنج بار اين كلمه در همين معنى به كار رفته.

به هر حال، بحث و گفتگو و استدلال و مناقشه در گفتار ديگران، اگر به منظور روشن شدن حق، نشان دادن راه، و ارشاد جاهل بوده باشد، عملى است پسنديده، و شايسته تقدير، بلكه در بسيارى از موارد واجب است.

قرآن، هرگز با بحث و گفتگوى روشنگرانه، و استدلال براى تبيين حق، مخالفت نكرده، بلكه در آيات زيادى، آن را عملاً تثبيت نموده است.

در بسيارى از موارد، از مخالفين مطالبه برهان و دليل مى كند، و مى گويد: هاتُوا بُرْهانَكُمْ: «استدلال خود را بياوريد».

و در بسيارى از موارد در مقابل تقاضاى برهان، به اقامه دلائل مختلف پرداخته است، چنان كه در آخر سوره «يس» خوانديم، كه در برابر آن مرد عرب كه استخوان پوسيده اى را به دست گرفته بود، از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى پرسيد: مَنْ يُحْيِى الْعِظامَ وَ هِىَ رَمِيْمٌ: «چه كسى مى تواند اين استخوانهاى پوسيده را از نو زنده كند»؟ چندين دليل بر مسأله معاد و قدرت خداوند بر احياى مردگان اقامه مى كند. و نيز در آيه 258 سوره «بقره»، گفتگوهاى «ابراهيم»(عليه السلام) و دلائل دندان شكن او را در برابر نمرود، و در آيات 47 تا 54 سوره «طه» احتجاج «موسى»(عليه السلام) را در برابر «فرعون»، منعكس ساخته، كه نمونه روشنى از مجادله شايسته است، همچنين قرآن پر است از دلائل مختلفى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) در مقابل بت پرستان و مشركان و  بهانه جويان اقامه مى كرد.

اما در برابر آن، موارد زيادى را نقل مى كند كه، طرفداران باطل، براى به كرسى نشاندن سخنان بى اساس خود، دست به مجادلات زشتى مى زدند و با انواع سفسطه ها و بهانه جوئيها، تلاش براى ابطال حق، و اغواى مردم ساده دل، داشته اند، سخريه و استهزاء، تهديد و افترا، و انكار بدون دليل، از روشهاى معمولى اقوام گمراه و سركش در مقابل پيامبران بود، و استدلال منطقى و آميخته با مهر و محبت روش پيامبران الهى!

در روايات اسلامى نيز، بحث هاى زيادى پيرامون مناظرات پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)، يا ائمه اهل بيت(عليهم السلام)، در برابر مخالفان ديده مى شود كه، اگر اين بحث و مناظرات جمع آورى گردد، كتاب بسيار قطورى را تشكيل مى دهد (البته قسمت هائى از آنها جمع آورى شده).

نه تنها پيشوايان معصوم، كه اصحاب و ياران آنها نيز به تشويق آنها مناظرات و مجادلاتى با مخالفان داشته اند، ولى اجازه اين كار را به كسانى مى دادند كه، به قدر كافى توانائى و قدرت منطق داشته باشند، چه در غير اين صورت به جاى اين كه جبهه حق تقويت شود، تضعيف مى گردد، و مخالفان جسورتر و سرسخت تر مى شوند.

لذا در حديثى مى خوانيم: يكى از دوستان امام صادق(عليه السلام) بنام «طيّار» (حمزة بن محمّد) مى گويد: به امام عرض كردم: بَلَغَنِى أَنَّكَ كَرِهْتَ مُناظَرَةَ الْنّاسِ: «به من خبر رسيده كه شما از مناظره كردن با مخالفان ناخشنود هستيد»؟.

امام(عليه السلام) در پاسخ فرمود: أَمّا مِثْلُكَ، فَلايَكْرَهُ، مَنْ إِذا طارَ يُحْسِنُ أَنْ يَقَعَ وَ إِنْ وَقَعَ يُحْسِنُ أَنْ يَطِيرَ، فَمَنْ كانَ هذا لا نَكْرَهُهُ: «اما كسى كه چون تو باشد، عيبى ندارد، از كسانى كه وقتى پرواز مى كنند و اوج مى گيرند به خوبى مى توانند  بنشينند، و هنگامى كه مى نشينند به خوبى مى توانند پرواز كنند و اوج گيرند، كسى كه چنين باشد ما از مناظره او ناخشنود نيستيم»!.(1)

اين تعبير زيبا كه اشاره روشنى به قدرت اوج گيرى در استدلال، و سپس جمع و جور كردن و پايان دادن به بحث، مى باشد، نشان مى دهد كه بايد افرادى در اين ميدانها حضور، يابند كه از تسلط كافى بر بحثهاى استدلالى برخوردار باشند، مبادا ضعفِ منطق آنها، به حساب ضعف مكتب آنها گذارده شود.

ج ـ آثار شوم مجادله باطل!

درست است كه بحث و گفتگو، كليد حل مشكلات مى باشد، اما اين در صورتى است كه، دو طرف بحث، طالب حق و در جستجوى راه باشند، و يا حداقل اگر يك طرف از طريق لجاجت وارد مى شود، طرف مقابل در فكر احقاق حق، و رسيدن به واقع باشد، اما هر گاه گفتگو در ميان كسانى روى دهد كه هر كدام براى خودخواهى و اظهار تفوق بر ديگرى، و به كرسى نشاندن حرف خويش، به ستيزه و جنجال برخيزد، نتيجه اى جز دور شدن از حق، تاريكى دل، ريشه دار شدن خصومتها و كينه ها نخواهد داشت.

و به همين دليل در روايات اسلامى از «مراء و مجادله به باطل» نهى شده است، و اشارات پر معنائى به ضررهاى اين نوع مجادلات در اين روايات وارد شده.

در حديثى از اميرمؤمنان على مى خوانيم: مَنْ ضَنَّ بِعِرْضِهِ فَلْيَدَعْ الْمَراءَ: «هركس به آبروى خويش علاقمند است، مجادله و ستيزه جوئى را ترك كند».

زيرا در اين گونه مباحثات، كار تدريجاً به بى حرمتى و توهين و حتى دشنام و  انواع سخنان زشت و ركيك و نسبت هاى ناروا، مى رسد.

در حديث ديگرى از همان امام(عليه السلام) مى خوانيم: إِيّاكُمْ وَ الْمِراءَ وَ الْخُصُومَةَ فَإِنَّهُما يَمْرِضانِ الْقُلُوبَ عَلَى الإِخْوانِ، وَ يُنْبِتُ عَلَيْهِمَا الْنِّفاَقَ!: «از مجادله و ستيز در گفتگو بپرهيزيد!، زيرا اين دو، دلهاى برادران دينى را نسبت به يكديگر بيمار و مكدّر مى كند، و بذر نفاق را پرورش مى دهد».

چرا كه اين گونه پرخاشگرى ها كه غالباً عارى از اصول صحيح بحث و استدلال است، روح لجاجت و تعصب را در افراد، تقويت مى كند، تا آنجا كه هر كدام مى خواهد براى غلبه بر ديگرى، از هر وسيله حتى دروغ و تهمت و بى حرمتى استفاده كند، و اين كار، نتيجه اى جز كينه توزى و پرورش بذرهاى نفاق در دلها نخواهد داشت.

يكى ديگر از مفاسد بزرگ «جدال به باطل» اين است كه، طرفين در انحراف و اشتباه خود سخت تر و راسخ تر مى شوند، زيرا هر كدام تلاش مى كند براى اثبات مقصود خود، به هر دليل باطل متشبث شود، و تا آنجا كه مى تواند، سخنان حقِ طرف را ناديده بگيرد، و يا با ديده عدم رضا و قبول بنگرد، و اين خود موجب تقويت اشتباه و كج روى است.

د ـ روش مجادله به احسن!

در جدال حق، هدف، تحقير طرف، و اثبات تفوق و پيروزى بر او نيست، بلكه، هدف، نفوذ در افكار و اعماق روح او است، به همين دليل، روش «مجادله به احسن» با «جدال باطل» در همه چيز متفاوت است.

در اينجا، شخص جدالگر براى نفوذ معنوى در طرف، از وسائل زير بايد استفاده كند، كه در قرآن مجيد، اشارات جالبى به آنها شده است:

1 ـ نبايد اصرار داشته باشد كه مطلب حق را، به عنوان گفته او بپذيرد، بلكه،  اگر بتواند، چنان كند كه طرف مقابل آن مطلب را نتيجه فكر خود بينديشد بسيار مؤثرتر خواهد بود، و به تعبير ديگر، طرف فكر كند، اين انديشه از درون وجود خودش جوشيده، و فرزند روح او است تا به آن علاقه مند شود!.

سرّ اين كه، قرآن مجيد، بسيارى از حقايق مهم را از توحيد و نفى شرك گرفته، تا مسائل ديگر در لباس استفهام در مى آورد و مثلاً بعد از ذكر دلائل توحيد مى گويد: أَ إِلهٌ مَعَ اللّهِ: «آيا معبودى با خدا همراه است»؟ شايد همين امر باشد.

2 ـ از هر چيزى كه حس لجاجت طرف مقابل را برمى انگيزد، بايد خوددارى نمود، قرآن مجيد، مى گويد: وَ لاتَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ: «معبودهائى را كه غير از خدا مى خوانند ناسزا و دشنام نگوئيد» مبادا آنها روى دنده لجاجت بيفتند، و به خداوند بزرگ اهانت كنند.

3 ـ در بحثها بايد در مقابل هر كس، و هر گروه، نهايت انصاف را رعايت كرد تا طرف حس كند، گوينده به راستى در صدد روشن كردن واقعيات است، فى المثل هنگامى كه قرآن، سخن از زيانهاى شراب و قمار مى گويد، منافع جزئى مادى و اقتصادى آن را كه براى گروهى حاصل مى شود، ناديده نمى گيرد، مى فرمايد: قُلْ فِيْهِما إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنافِعُ لِلْنّاسِ وَ إِثْمُهُما أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما: «بگو در شراب و قمار گناه عظيمى است و منافع جزئى براى مردم، اما گناه آنها از سودشان بيشتر است».

اين طرز سخن، مسلماً در شنونده تاثير عميق ترى مى بخشد.

4 ـ بايد در برابر بديها و كينه توزيها، مقابله به مثل نكند، بلكه طريق محبت و رأفت و گذشت را، پيش گيرد، كه اين «مقابله به ضد» در اين گونه موارد تأثير فوق العاده اى در نرم كردن قلب دشمنان لجوج دارد، چنان كه قرآن مجيد  مى گويد: إِدْفَعْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِى بَيْنَكَ وَ بَيْنَه عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِىٌّ حَمِيمٌ: «با روشى كه نيكوتر است (بديها را) دفع كن، در اين حال كسى كه ميان تو و او دشمنى است آنچنان نرم مى شود كه گوئى دوست گرم و صميمى است»!.

خلاصه، هر گاه گفتگوهاى پيامبران را با دشمنان جبّار و سرسخت، كه در قرآن منعكس است، و گفتگوهاى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و ائمه معصومين(عليهم السلام) را در برخورد با دشمنان، به هنگام بحثهاى عقيدتى، دقيقاً بررسى كنيم، درسهائى آموزنده، در اين زمينه مى يابيم، كه بيانگر دقيق ترين مسائل روانى است كه راه نفوذ در ديگران را صاف و هموار مى سازد.

مخصوصاً مرحوم «علامه مجلسى» حديث مفصلى، از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) در اين زمينه نقل مى كند كه، ضمن آن مناظره طولانى پيامبر(صلى الله عليه وآله) با پنج گروه يهود و نصارى و دهريين و ثنويين (دوگانه پرستان) و مشركان عرب، مطرح شده كه با لحنى جذاب و گيرا، آنها را به قبول و تسليم وامى دارد، مناظره آموزنده اى كه مى تواند الگوئى براى مناظرات ما بوده باشد.

* * *

7الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَىْء رَحْمَةً وَ عِلْماً فَأغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِيمِ

8رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنّاتِ عَدْن الَّتِي وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّيّاتِهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

9وَ قِهِمُ السَّيِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّيِّئاتِ يَوْمَئِذ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ

ترجمه:

7 - فرشتگانى كه حاملان عرشند و آنها كه گرداگرد آن (طواف مى كنند) تسبيح و حمد پروردگارشان را مى گويند و به او ايمان دارند و براى مؤمنان استغفار مى كنند (و مى گويند:) پروردگارا! رحمت و علم تو همه چيز را فراگرفته است; پس كسانى را كه توبه كرده و راه تو پيروى مى كنند بيامرز، و آنان را از عذاب دوزخ نگاه دار!

8 - پروردگارا! آنها را در باغهاى جاويدان بهشت كه به آنها وعده فرموده اى وارد كن، همچنين از پدران و همسران و فرزندانشان هر كدام كه صالح بودند كه تو توانا و حكيمى!

9 - و آنان را از بدى ها نگاهدار، و هركس را در آن روز از بدى ها نگاهدارى، مشمول رحمتت ساخته اى; و اين است همان رستگارى عظيم!

1 ـ «رجال كشّى»، صفحه 298 ـ «بحار الانوار»، جلد 73، صفحه 404، باب 145.

▲حاملان عرش الهى پيوسته به اهل ايمان دعا مى كنند

لحن آيات پيشين، نشان مى داد كه، اين آيات، هنگامى نازل شده كه مسلمانان در اقليت و محروميت بودند، و دشمنان در اوج قدرت و داراى سلطه و امكانات فراوان.

و به دنبال آن، آيات مورد بحث، در حقيقت براى اين نازل شده كه به مؤمنان راستين، بشارت دهد كه شما هرگز تنها نيستيد، هرگز احساس غربت نكنيد، حاملان عرش الهى، و مقرّب ترين و بزرگترين فرشتگان او، با شما همصدا و دوستدار و طرفداران شما هستند، آنها پيوسته براى شما دعا مى كنند، و پيروزيتان را در اين عالم و عالم ديگر، از خدا مى طلبند، و اين بزرگترين وسيله دلگرمى است براى مؤمنان امروز و آن روز و فردا.

مى فرمايد: «فرشتگانى كه حاملان عرشند و فرشتگانى كه در گرداگرد عرش پروردگار، قرار دارند، تسبيح و حمد خدا مى گويند، به او ايمان دارند و براى مؤمنان استغفار مى كنند» (الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا).

گفتار آنها اين است: «پروردگارا رحمت و علم تو همه چيز را فرا گرفته (تو از گناهان بندگانت با خبرى، و نسبت به آنها رحيمى) خداوندا! آنها كه توبه كرده اند و از راه تو مى روند را ببخش و بيامرز و آنها را از عذاب دوزخ نگاه دار» (رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْء رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِيمِ).

اين سخن، از يكسو به مؤمنان مى گويد، تنها شما نيستيد كه عبادت خداوند  مى كنيد، و تسبيح و حمد او را مى گوئيد، قبل از شما مقرّب ترين فرشتگان خداوند و حاملان و طواف كنندگان عرش خدا، حمد و تسبيحش مى گويند.

از سوى ديگر، به كفّار هشدار مى دهد كه ايمان آوردن يا نياوردن شما مهم نيست، خدا نيازى به ايمان كسى ندارد، آن قدر فرشتگان او حمد و تسبيحش مى گويند كه به تصور نمى گنجد، تازه به حمد و تسبيح آنها نيز احتياجى ندارد.

و از سوى سوم، به مؤمنان آگاهى مى دهد كه شما در اين جهان تنها نيستيد ـ هر چند در محيط زندگى خود در اقليت باشيد ـ نيرومندترين قدرتهاى غيبى عالم، و حاملان عرش پروردگار، پشتيبان شما و دعاگوى شما، هستند، پيوسته از خداوند بزرگ مى خواهند، شما را مشمول عفو و رحمت گسترده اش قرار دهد، از خطاهايتان در گذرد، و از عذاب دوزخ نگاهتان دارد.

باز در اين آيه، به موضوع «عرش» برخورد مى كنيم كه از حاملان و فرشتگانى كه آن را احاطه كرده اند نيز، سخن به ميان آمده، گر چه در تفسير سوره هاى مختلف تاكنون در اين باره سخن گفته ايم(1)زمينه در نكات خواهيم داشت.

* * *

در آيه بعد، در ادامه دعاهاى حاملان عرش، درباره مؤمنان، مى افزايد: «پروردگارا! آنها را در باغهاى جاويدان بهشت كه به آنها وعده فرموده اى داخل كن» (رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنّاتِ عَدْن الَّتِي وَعَدْتَهُمْ).

«و همچنين صالحان از پدران و همسران و فرزندان آنها را» (وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ  آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّيّاتِهِمْ).(2)

«چرا كه تو بر هر چيز توانائى و نسبت به همه چيز دانائى» (إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ).

اين آيه كه با «رَبَّنا» شروع شده، تقاضاى ملتمسانه حاملان عرش و فرشتگان مقرّب خدا است كه، براى جلب لطف او بار ديگر روى مقام ربوبيتش تكيه مى كنند، و نه تنها نجات از دوزخ را براى مؤمنان خواهانند، بلكه ورود در باغهاى جاويدان بهشت را نيز، براى آنها مى خواهند، نه تنها براى خودشان بلكه براى پدران و همسران و فرزندانشان، كه در خط مكتب آنها بوده اند نيز تقاضا مى كنند، و از صفات عزّت و قدرت او يارى مى طلبند.

وعده الهى كه در اين آيات به آن اشاره شده، همان وعده اى است كه بارها خداوند به وسيله پيامبران به مردم داده است.

تقسيم مؤمنان، به دو گروه، بيانگر اين واقعيت است كه گروهى در رديف اول قرار دارند، و در پيروى اوامر خداوند كاملاً كوشا هستند، اما گروه ديگرى در اين حد نيستند، اما به خاطر پيروى نسبى از گروه اول، و انتسابشان به آنها، نيز مشمول دعاى فرشتگانند.

سپس آنها، در چهارمين دعايشان در حق مؤمنان چنين مى گويند: «آنها را از بديها نگاهدار! كه هركس را در آن روز از بديها نگاهدارى، مشمول رحمتت ساخته اى» (وَ قِهِمُ السَّيِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّيِّئاتِ يَوْمَئِذ فَقَدْ رَحِمْتَهُ).

و بالاخره دعاى خود را با اين جمله پر معنى پايان مى دهند: «اين است رستگارى بزرگ» (وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ).

 چه فوز و نجاتى از اين برتر كه، گناهان انسان بخشوده شود، عذاب و بديها از او دور گردد، مشمول رحمت الهى شود، و در بهشت جاويدانش، قدم بگذارد و بستگان مورد علاقه اش، نيز به او ملحق گردند.

1 ـ از جمله در جلد ششم صفحه 204 (ذيل آيه 54 سوره اعراف) و جلد نهم صفحه 25 (ذيل آيه 7 سوره هود) و جلد دوم صفحه 200 (ذيل آيه 255 سوره بقره).

2 ـ جمله «و من صلح» معطوف است بر ضمير در جمله «و ادخلهم».

▲1 - دعاهاى چهارگانه حاملان عرش

در اينجا سؤالى پيش مى آيد كه، در ميان اين دعاهاى چهارگانه چه تفاوتى است؟ آيا بعضى از آنها تكرارى نيست؟

با كمى دقت روشن مى شود، كه هر كدام ناظر به مطلب جداگانه اى است.

نخست آنها تقاضاى غفران و شستشوى مؤمنان از آثار گناه مى كنند، اين امر، علاوه بر اين كه مقدمه اى براى وصول به هر نعمت بزرگ است، خود مطلوب بالذات است، چه موهبتى از اين بالاتر كه انسان احساس كند پاك و پاكيزه شده؟، خدايش از او راضى است؟ او نيز از خدايش راضى؟ آرى قطع نظر از مسأله بهشت و دوزخ، اين احساس براى بندگان خدا، پرافتخارترين و باشكوهترين احساس است.

در مرحله دوم تقاضاى دور داشتن آنها از عذاب جهنم مى كنند، كه اين خود، مهمترين وسيله آرامش روان آنها است.

در مرحله سوم تقاضاى بهشت مى كنند نه تنها براى خودشان بلكه براى بستگانشان كه وجود آنها در كنارشان مايه آرامش روح و نشاط قلب آنها است.

و از آنجا كه غير از دوزخ در صحنه قيامت ناراحتى هاى ديگرى نيز وجود دارد كه مهم و قابل ملاحظه است، مانند هول محشر، رسوائى در برابر خلايق، طول حساب، و امثال آن، در دعاى ديگرشان از خدا مى خواهند كه مؤمنان را از هر گونه بدى و مكروه در آن روز، دور دارد تا با فراغت خاطر و احترام و تكريم  وارد بهشت جاويدان شوند.

* * *

▲2 - آداب دعا كردن

در اين آيات، حاملان عرش الهى، راه و رسم دعا را به مؤمنان مى آموزند.

نخست، تمسك به ذيل نام پروردگار (رَبَّنا).

سپس او را به صفات جمال ستودن، و از مقام رحمت و علم بى پايانش مدد خواستن (وَسِعَتْ كُلَّ شَىْء رَحْمَةً وَ عِلْماً).

سرانجام وارد در دعا شدن، و مسائل را به ترتيب اهميت خواستن، و با شرائطى كه زمينه استجابت را فراهم مى سازد، مقرون ساختن (فَاغْفِرْ لِلَّذِيْنَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِيْلَكَ).

سپس دعا را با ذكر اوصاف جمال او، و توسل مجدد به ذيل رحمتش، پايان دادن.

جالب توجه اين كه، حاملان عرش در اين دعا، روى پنج وصف از مهمترين اوصاف الهى تكيه مى كنند: ربوبيت، رحمت، قدرت، علم و حكمت او.

* * *

▲3 - چرا دعاها با ربّنا شروع مى شود؟

مطالعه آيات قرآن مجيد، نشان مى دهد كه «اولياء اللّه» اعم از پيامبران و فرشتگان و بندگان صالح، به هنگام دعا سخن خود را با «رَبَّنا»، يا «رَبِّى»، شروع مى كردند.

آدم(عليه السلام) مى گويد: رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا: «پروردگارا! من و همسرم بر خود ستم  كرديم».(1)

نوح(عليه السلام) عرض مى كند: رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَىَّ: «پروردگارا! من و پدر و مادرم را بيامرز».(2)

ابراهيم(عليه السلام) مى گويد: رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَىَّ وَ لِلْمُؤمِنِيْنَ يَومَ يَقُومُ الْحِسابُ: «پروردگارا! من و پدر و مادرم و همه مؤمنان را در روزى كه حساب بر پا مى شود ببخش».(3)

يوسف(عليه السلام) مى گويد: رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِى مِنَ الْمُلْكِ: «پروردگارا! بهره اى از حكومت به من رحمت فرموده اى».(4)

و موسى(عليه السلام) مى گويد: رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَىَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيْراً لِلْمُجْرِمِيْنَ: «پروردگارا! به خاطر نعمتى كه به من داده اى پشتيبان مجرمان نخواهم بود».(5)

سليمان(عليه السلام) مى گويد: رَبِّ... هَبْ لِي مُلْكاً لايَنْبَغِى لِأَحَد مِنْ بَعْدِي: «خداوندا! حكومتى به من ببخش كه شايسته كسى بعد از من نباشد».(6)

عيسى(عليه السلام) عرض مى كند: رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَيْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ: «پروردگارا! بر ما مائده اى از آسمان فرو فرست».(7)

و پيامبر بزرگ اسلام(صلى الله عليه وآله) عرضه مى دارد: رَبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّياطِيْنِ: «پروردگارا! من از وسوسه هاى شياطين به تو پناه مى برم».(8)

و مؤمنان طبق آيات آخر سوره آل عمران چندين بار، اين تعبير را تكرار مى كنند از جمله مى گويند: رَبَّنا ما خَلَقْتَ هَذا باطِلاً: «پروردگارا! اين آسمان ها و زمين پهناور را بيهوده نيافريده اى»!

از اين تعبيرات به خوبى استفاده مى شود كه، بهترين دعا آن است كه از مسأله ربوبيت پروردگار، آغاز شود، درست است كه نام مبارك «اللّه» جامع ترين نام هاى خدا است ولى از آنجا كه تقاضا از محضر پر لطف او تناسب با مسأله ربوبيت دارد، ربوبيتى كه از ناحيه خداوند از نخستين لحظات وجود انسان آغاز مى شود، و تا آخر عمر او و بعد از آن ادامه دارد، و انسان را غرق الطاف الهى، مى كند، خواندن خداوند به اين نام در آغاز دعاها از هر نام ديگر، مناسب تر و شايسته تر است.(9)

* * *

1 ـ اعراف، آيه 23.

2 ـ نوح، آيه 28.

3 ـ ابراهيم، آيه 41.

4 ـ يوسف، آيه 101.

5 ـ قصص، آيه 17.

6 ـ ص، آيه 35.

7 ـ مائده، آيه 114.

8 ـ مؤمنون، آيه 97.

9 ـ تفسير «فخر رازى»، ذيل آيات مورد بحث.

▲4 - عرش خدا چيست؟

بارها گفته ايم، الفاظ ما كه براى بيان مشخصات زندگى محدود، و ناچيز ما وضع شده، نمى تواند به درستى بيانگر عظمت خداوند و حتى عظمت مخلوقات بزرگ او باشد، به همين دليل، با استفاده از معانى كنائى اين الفاظ، شبحى از آن همه عظمت را ترسيم مى كنيم.

و از جمله الفاظى كه، اين سرنوشت را پيدا كرده است كلمه «عرش» است كه در لغت به معنى «سقف» يا «تخت پايه بلند» در مقابل «كرسى» كه به معنى «تخت پايه كوتاه» است آمده، سپس اين كلمه در مورد «تخت قدرت خداوند» به عنوان «عرش پروردگار» به كار رفته است.

در اين كه منظور از «عرش خدا» چيست؟ و اين كلمه كنايه از چه معنائى مى باشد؟ مفسران و محدثان و فلاسفه سخن بسيار گفته اند.

 گاهى «عرش» را به معنى «علم بى پايان پروردگار» تفسير كرده اند.

و گاه به معنى «مالكيت و حاكميت خدا».

و گاه به معنى هر يك از «صفات كماليه و جلاليه او»، چرا كه هر يك از اين اوصاف، بيانگر عظمت مقام او مى باشد، همان گونه كه تخت سلاطين نشانه عظمت آنها است.

آرى خداوند، داراى عرش علم، و عرش قدرت، و عرش رحمانيت و عرش رحيميت است.

طبق اين تفسيرهاى سه گانه، مفهوم «عرش» بازگشت به صفات ذات پاك پروردگار مى كند، نه يك وجود خارجى ديگر.

بعضى از رواياتى كه از طرق اهل بيت(عليهم السلام) رسيده، نيز همين معنى را تأييد مى نمايد، مانند حديثى كه «حفص بن غياث» از امام صادق(عليه السلام) نقل مى كند كه از امام(عليه السلام) درباره تفسير «وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ» سؤال كردند، فرمود: «منظور علم او است».(1)

و در حديث ديگرى از همان امام(عليه السلام) «عرش» را به معنى علمى كه انبياء را بر آن واقف كرده، و «كرسى» را به معنى علمى كه هيچ كس را از آن آگاه نكرده است تفسير فرموده.(2)

در حالى كه بعضى ديگر از مفسران با الهام گرفتن از روايات ديگرى «عرش» و «كرسى» را به دو موجود عظيم از مخلوقات پروردگار، تفسير كرده اند.

از جمله بعضى گفته اند: منظور از «عرش» مجموعه عالم هستى است.

 و گاه گفته اند: «مجموعه اين زمين و آسمان» در درون «كرسى» قرار دارد، بلكه آسمان و زمين در برابر «كرسى» همچون حلقه انگشترى است در يك بيابان پهناور، و «كرسى» در برابر «عرش» نيز همچون حلقه انگشترى است در يك بيابان وسيع.

و گاه «عرش» را بر «قلب انبياء و اوصياء و مؤمنان كامل» اطلاق كرده اند، چنان كه در حديث آمده است: إِنَّ قَلْبَ الْمؤمن عَرْشُ الرَّحْمنِ: «قلب مؤمن عرش بزرگ خدا است»!.(3)

و نيز در حديث قدسى نقل شده است: لَمْ يَسَعْنِى سَمائِى وَ لاأَرْضِى وَ وَسَعَنِى قَلْبُ عَبْدِىَ الْمُؤمِنِ: «آسمان و زمين من، وسعت وجود مرا ندارد ولى قلب بنده مؤمن من، جايگاه من است»!.(4)

اما براى درك حقيقت معنى «عرش» ـ البته تا آنجا كه قدرت تشخيص انسان اجازه مى دهد ـ بهترين راه اين است كه موارد استعمال آن را در قرآن مجيد دقيقاً مورد بررسى قرار دهيم:

در آيات زيادى از قرآن اين تعبير به چشم مى خورد: ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ: «خداوند (بعد از پايان گرفتن خلقت جهان) بر عرش تسلط يافت».(5)

و در بعضى از آيات، پشت سر اين تعبير جمله «يُدَبِّرُ الاَمْرَ» و يا تعبيراتى كه حاكى از علم و تدبير پروردگار است، ديده مى شود.

در بعضى ديگر، از آيات قرآن، توصيفهائى براى «عرش» ديده مى شود، مانند توصيف به «عظيم» آنجا كه مى فرمايد: «وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيْمِ».(6)

 گاه سخن از «حاملان عرش» است مانند آيه مورد بحث.

و گاه سخن از ملائكه اى است كه گرداگرد عرش را گرفته اند: «وَ تَرَى الْمَلائِكَةَ حافِّيْنَ مِنْ حَولِ الْعَرْشِ».(7)

و گاه مى گويد «عرش خدا روى آب قرار گرفته بود» (وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ).(8)

از مجموع اين تعبيرات، و تعبيرات ديگرى كه در روايات اسلامى وارد شده، به خوبى مى توان نتيجه گرفت كه، «عرش» بر معانى مختلفى اطلاق شده، هر چند ريشه مشتركى دارد.

يكى از معانى «عرش» همان مقام «حكومت و مالكيت و تدبير عالم هستى» است، چرا كه حتى در اطلاقات معمولى كلمه «عرش» به عنوان كنايه از تسلط يك زمامدار بر امور كشور خويش، به كار مى رود، مى گوئيم: «فُلانٌ ثَلَّ عَرْشُهُ» كنايه از اين كه قدرتش فرو ريخت، و در فارسى نيز مى گوئيم: «پايه هاى تخت او در هم شكست».

ديگر از معانى «عرش»، «مجموعه عالم هستى» است; چرا كه همگى نشانه عظمت او است و گاه «عرش» به معنى «عالم بالا» و «كرسى» به معنى «عالم پائين» به كار مى رود.

و گاه «عرش» به معنى «عالم ماوراء طبيعت» و «كرسى» به معنى مجموع عالم ماده، اعم از زمين و آسمان، استعمال مى شود چنان كه در «آية الكرسى» آمده است: «وَسِعَ كُرْسَيُّهُ السَّمواتِ وَ الاَرْضَ».

و از آنجا كه مخلوقات و معلومات خداوند، از ذات پاك او جدا نيستند،  گاهى «عرش» بر «علم خدا» اطلاق شده است.

و اگر به قلب پاك بندگان با ايمان «عرش الرحمان» گفته شده، به خاطر اين است كه جايگاه معرفت ذات پاك او، و نشانه اى از نشانه هاى عظمت و قدرت او است.

بنابراين در هر مورد، بايد از قرائن فهميد كه منظور از «عرش» كدام يك از معانى آن است، ولى در هر حال، همگى در اين امر مشتركند كه «عرش» بيانگر بزرگى و عظمت خداوند است.

در آيه مورد بحث، كه سخن از حاملان عرش الهى مى گويد، ممكن است منظور از «عرش» همان «حكومت خداوند و تدبيرش در عالم هستى» باشد، و حاملانِ «عرش» اجراء كنندگان حاكميت و تدبير او، هستند.

و نيز ممكن است به معنى مجموعه عالم هستى، و يا عالم ماوراء طبيعت باشد و حاملان آن، فرشتگانى هستند كه پايه هاى تدبير اين جهان، به فرمان خدا بر دوش آنها است.

* * *

10إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللّهِ أَكْبَرُ مِنْ مَقْتِكُمْ أَنْفُسَكُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَى الإِيمانِ فَتَكْفُرُونَ

11قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى خُرُوج مِنْ سَبِيل

12ذلِكُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِىَ اللّهُ وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ وَ إِنْ يُشْرَكْ بِهِ تُؤْمِنُوا فَالْحُكْمُ لِلّهِ الْعَلِىِّ الْكَبِيرِ

ترجمه:

10 ـ كسانى را كه كافر شدند، روز قيامت صدا مى زنند كه عداوت و خشم خداوند نسبت به شما از عداوت و خشم خودتان نسبت به خودتان، بيشتر است، چرا كه به سوى ايمان دعوت مى شديد، ولى انكار مى كرديد!

11 ـ آنها مى گويند: «پروردگارا! ما را دو بار ميراندى، و دو بار زنده كردى; اكنون كه به گناهان خود معترفيم; آيا راهى براى خارج شدن (از دوزخ) وجود دارد»؟

12 ـ اين به خاطر آن است كه وقتى خداوند به يگانگى خوانده مى شد، انكار مى كرديد، و اگر براى او همتائى مى پنداشتند، ايمان مى آورديد; اكنون داورى مخصوص خداوند بلند مرتبه است (و شما را مطابق عدل خود كيفر مى دهد).

1 و 2 ـ «بحار الانوار»، جلد 58، صفحه 28 (حديث 46 و 47).

3 و 4 ـ «بحار الانوار»، جلد 58، صفحه 39.

5 ـ اعراف، آيه 54 ـ يونس، آيه 3 ـ رعد، آيه 2 ـ فرقان، آيه 59 ـ سجده، آيه 4 ـ حديد، آيه 4.

6 ـ توبه، آيه 129.

7 ـ زمر، آيه 75.

8 ـ هود، آيه 7.

▲ما به گناه خود معترفيم آيا راه جبرانى هست؟!

در آيات گذشته، سخن از شمول «رحمت» الهى نسبت به مؤمنان بود، و در آيات مورد بحث، سخن از چگونگى «غضب» پروردگار، بر افراد بى ايمان است، تا با قرينه مقابله، هر دو بحث روشن تر گردد.

نخست مى فرمايد: «كسانى را كه كافر شدند، روز قيامت صدا مى زنند كه عداوت و خشم پروردگار، نسبت به شما از عداوت و خشم شما به خودتان بيشتر است; چرا كه دعوت به سوى ايمان مى شديد، ولى راه كفر را پيش مى گرفتيد» (إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللّهِ أَكْبَرُ مِنْ مَقْتِكُمْ أَنْفُسَكُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَى الْإِيمانِ فَتَكْفُرُونَ).

چه كسى آنها را چنين ندا مى كند؟ ظاهر اين است كه، «فرشتگان عذاب» براى ملامت و سرزنش و رسوا كردن آنها، چنين ندائى سر مى دهند، در حالى كه «فرشتگان رحمت»، همواره آماده اكرام و احترام مردم با ايمان و صالح، مى باشند.

اين احتمال نيز داده شده است كه، اين ندا از ناحيه بعضى از كفار نسبت به بعضى ديگر است، اما معنى اول مناسب تر به نظر مى رسد، و به هر حال، اين ندائى است كه در روز قيامت داده مى شود، و آيات بعد گواه روشنى بر اين معنى است.

«مَقْت» در لغت به معنى «بغض و عداوت شديد» است، اين آيه نشان مى دهد كه، افراد بى ايمان هر چند نسبت به خود، عداوت شديد پيدا مى كنند، خشم خداوند نسبت به آنها از آن هم شديدتر است.

اما اين كه منظور از «خشم و عداوت» كفار نسبت به خودشان، چيست؟ در اينجا دو تفسير وجود دارد.

 نخست اين كه: آنها بزرگترين دشمنى را در حق خود، در دنيا انجام داده اند; چرا كه دست رد بر سينه مناديانِ توحيد زدند، نه تنها از چراغهاى هدايتِ الهى روى برتافتند، بلكه آنها را در هم شكستند، آيا دشمنى با خويشتن از اين شديدتر مى شود، كه انسان به خاطر پيروى هواى نفس، و بهره گيرى از متاع چند روزه دنيا، راه سعادتِ جاويدان را، به روى خويش ببندد، و درهاى عذاب ابدى را بگشايد؟

مطابق اين تفسير، جمله إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَى الإِيمانِ فَتَكْفُرُونَ: «چرا كه به ايمان دعوت مى شديد و شما كفر مىورزيديد»، در واقع بيان كيفيت خشم و عداوت آنها با خودشان است.

تفسير ديگر، اين كه، مراد دشمنى و خشم آنها بر خويشتن در قيامت است، چرا كه وقتى نتيجه كار خود را در آنجا مشاهده مى كنند، سخت پشيمان و ناراحت مى شوند، ناله و نعره آنها بلند مى شود، از شدت ناراحتى دو دست خود را گاز مى گيرند: «وَ يَومَ يَعَضُّ الظّالِمُ عَلى يَدَيْهِ».(1)

آرزو مى كنند اى كاش خاك بودند: «وَ يَقُولُ الْكافِرُ يا لَيْتَنِى كُنْتُ تُراباً».(2)

و از شدت ناراحتى به خود مى پيچد، و چون چشم بينا به مقتضاى «بَصَرُكَ الْيَومَ حَدِيْدٌ»(3) پيدا كرده اند، و همه حقايق و اسرار درون به مقتضاى «يَومَ تُبْلَى السَّرائِرِ»(4) آشكار گرديده، و پرونده هاى اعمال به مقتضاى «وَ إِذَا  الصُّحُفُ نُشِرَتْ»(5) گشوده شده است، و به مقتضاى «كَفى بِنَفْسِكَ الْيَومَ عَلَيْكَ حَسِيْباً»(6)از خودش براى حسابرسى خودش دعوت گرديده، سخت خود را محكوم  مى كنند و با تمام وجود از خود متنفر مى شوند و مى گريزند.

اينجاست كه ندا داده مى شود: «دشمنى و خشم خدا بر شما از اين هم بيشتر است، چرا كه داعيان حق و فرستادگان خدا شما را به ايمان دعوت كردند، و شما راه كفر را پيش گرفتيد و به آن ادامه داديد».

مطابق اين تفسير، جمله «إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَى الْإِيمانِ فَتَكْفُرُونَ» بيان دليل عظمت خشم خدا نسبت به آنان است.(7)

هر دو تفسير مناسب است اما تفسير اول از جهاتى مناسب تر به نظر مى رسد.

* * *

به هر حال، مجرمان با مشاهده اوضاع و احوال قيامت، و آگاهى بر خشم خداوند نسبت به آنها، از خواب غفلتِ طولانى خويش بيدار مى شوند و در فكر چاره مى افتند، و مى گويند: «پروردگارا! ما را دو بار ميراندى، و دو بار زنده كردى و ما در اين مرگ و حياتها همه چيز را فهميديم، اكنون به گناهان خود اعتراف مى كنيم، آيا راهى براى خارج شدن از دوزخ (و بازگشت به دنيا و جبران ما فات) وجود دارد»؟! (قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى  خُرُوج مِنْ سَبِيل).

آرى، در آنجا پرده هاى غرور و غفلت كنار مى رود، و چشم حقيقت بين انسان باز مى شود، لذا چاره اى جز اعتراف به گناه ندارد.

آنها در اين جهان، اصرار به انكار معاد داشتند، و پيامبران را در اين زمينه به باد استهزاء مى گرفتند، اما هنگامى كه مرگ و حيات متوالى خود را مى بينند، جائى براى انكار، باقى نمى ماند. تكيه كردن آنها روى تكرار مرگ و حيات، شايد، از اين نظر است كه، مى خواهند بگويند: اى خداوندى كه مالك مرگ و حياتى، توانائى اين را دارى كه بار ديگر ما را به دنيا بازگردانى تا در مقام جبران برآئيم!

* * *

1 ـ فرقان، آيه 27.

2 ـ نبأ، آيه 40.

3 ـ ق، آيه 22.

4 ـ طارق، آيه 9.

5 ـ تكوير، آيه 10.

6 ـ اسراء، آيه 14.

7 ـ طبق تفسير اول «اِذْ» «ظرفيه» است و متعلق به «مَقْتُكُمْ اَنْفُسَكُمْ» مى باشد، و طبق تفسير دوم «تعليليه» است و متعلق به «مَقْتُ اللّه» مى باشد ـ قابل توجه اين كه درباره دو «مَقْت» كه در آيه فوق است چهار احتمال وجود دارد كه هر يك از مفسران يكى از آنها را برگزيده است:  نخست اين كه ظرف هر دو قيامت بوده باشد.  ديگر اين كه ظرف هر دو دنيا باشد. سوم اين كه ظرف مَقْت اول دنيا و مَقْت دوم آخرت باشد. و چهارم عكس آن است، ولى از همه بهتر طبق تفسير فوق، اين است كه اولى  مربوط به آخرت و دومى مربوط به دنيا و يا هر دو مربوط به آخرت باشد (دقت كنيد).

▲دو مرگ و دو حيات

در اين كه منظور، از «دو بار ميراندن» و «دو بار زنده كردن» چيست؟ مفسران چندين تفسير ذكر كرده اند، كه از ميان همه آنها سه احتمال قابل ذكر است:

1 ـ منظور از «دو بار ميراندن»، مرگ در پايان عمر، و مرگ در پايان برزخ است، و منظور از «دو مرتبه احياء»، احياى برزخى و احياى در قيامت است.

توضيح اين كه: هنگامى كه انسان مى ميرد، نوع ديگرى از حيات به عنوان حيات برزخى، پيدا مى كند، همان حياتى كه شهداء به مقتضاى «بَلْ أَحْياءٌ عَنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ»(1)(صلى الله عليه وآله) و امامان(عليهم السلام) دارند، سلام ما را مى شنوند و پاسخ مى گويند، و نيز همان حياتى كه سركشان و طاغيانى همچون «آل فرعون» دارند و صبح و شام به مقتضاى «النّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوّاً وَ  عَشِيّاً»(2)

از سوى ديگر مى دانيم در پايان اين جهان، در نخستين «نفخه صور»، نه تنها انسان ها، كه همه فرشتگان و ارواح مردگان، كه در قالبهاى مثالى هستند به مقتضاى «فَصَعِقَ مَنْ فِى السَّماواتِ وَ مَنْ فِى الاَرْضِ»(3) مى ميرند، و كسى جز ذات پاك خداوند باقى نمى ماند (البته مرگ و حيات فرشتگان و ارواح همانند مرگ و حيات ما انسان ها نيست همانطور كه شرح آن را در ذيل آيه 68 سوره «زمر» داديم).

به اين ترتيب، ما يك حيات جسمانى داريم و يك حيات برزخى، در پايان عمر، از حيات جسمانى مى ميريم، و در پايان اين جهان، از حيات برزخى و نيز داراى دو حيات به دنبال اين دو مرگ هستيم: حيات برزخى، و حيات روز قيامت.

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه، ما غير از اين دو حيات، حيات سومى هم در اين دنيا داريم، و مرگى هم قبل از ورود در اين دنيا داشتيم، چرا كه قبلاً موجود مرده اى بوديم، به اين ترتيب سه حيات و مرگ مى شود.

پاسخ اين سؤال، با دقت در خود آيه، روشن مى شود، زيرا مرگ قبل از حيات دنيا (در آن حال كه خاك بوديم) «موت» است نه «اماته»، يعنى: «ميراندن» و اما حيات در اين، دنيا گر چه مصداق احياء است ولى قرآن در آيه فوق به اين جهت به آن اشاره نكرده است كه اين احياء، چندان مايه عبرت براى كافران نبوده، آنچه باعث بيدارى و اعتراف آنها به گناه شده، نخست، «حيات برزخى» است و سپس حيات در رستاخيز (دقت كنيد).

 2 ـ منظور از «دو حيات»، زنده شدن در قبر، براى پاره اى از سؤالات است، و زنده شدن در قيامت، و منظور از «دو مرگ»، مرگ در پايان عمر و مرگ در قبر مى باشد.

لذا جمعى از مفسران، اين آيه را دليل بر حيات موقت، در قبر دانسته اند.

در اين كه حيات در قبر، چگونه است؟ آيا جسمانى است، يا برزخى، يا نيمه جسمانى؟ بحث هائى است كه اينجا جاى آن نيست.

3 ـ منظور از «مرگ نخستين»، مرگ قبل از وجود انسان در دنيا، است، چرا كه قبلاً خاك بود، بنابراين «زندگى اول»، نيز زندگى اين دنيا مى شود، و «مرگ دوم» در پايان اين جهان است، و «حيات دوم» در رستاخيز.

كسانى كه اين تفسير را برگزيده اند، به آيه 28 سوره «بقره» نيز، استدلال كرده اند كه مى گويد: كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللّهِ وَ كُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْيْاكُمْ ثُمَّ يُمِيْتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ: «چگونه به خدا كافر مى شويد در حالى كه شما مرده بوديد او شما را زنده كرد، سپس مى ميراند، بار ديگر زنده مى كند، سپس به سوى او باز مى گرديد»؟

ولى آيه مورد بحث، سخن از دو «اماته»، «ميراندن» مى گويد، در حالى كه آيه سوره «بقره» يك «موت» است و يك «اماته».(4)

از ميان اين تفسيرها تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد.

اين نكته نيز قابل توجه است كه، بعضى از طرفداران «تناسخ» خواسته اند از اين آيه، براى زندگى و مرگ تكرارى انسان ها، و بازگشت ارواح به بدن هاى  جديد در اين دنيا، استدلال كنند، در حالى كه آيه فوق، يكى از دلائل زنده نفى تناسخ است، زيرا مرگ و حيات را منحصر در دو قسمت مى كند، ولى طرفداران عقيده تناسخ، خبر از مرگ و حيات هاى متعدد و متوالى مى دهند، و معتقدند روح يك انسان ممكن است چند بار در كالبدهاى جديد و نطفه هاى تازه حلول كند، و به اين دنيا باز گردد.

* * *

به هر حال ناگفته پيداست كه پاسخ اين تقاضاى كافران كه، از دوزخ بيرون آيند و به دنيا برگردند تا به گمان خود گذشته تاريك را جبران نمايند، منفى است. و منفى بودن آن، به قدرى روشن است كه حتى در آيات مورد بحث، سخنى از آن به ميان نيامده، تنها در آيه بعد، مطلبى ذكر مى كند كه به منزله دليل آن است، مى فرمايد: «اين به خاطر آن است كه وقتى خداوند به يگانگى خوانده مى شد، راه انكار پيش مى گرفتيد و كفر مىورزيديد، ولى هر گاه كسانى به او شرك مى آوردند در برابر آنها تسليم بوديد و ايمان مى آورديد» (ذلِكُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِىَ وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ وَ إِنْ يُشْرَكْ بِهِ تُؤْمِنُوا).

آرى، هر جا سخن از توحيد و پاكى و تقوا و فرمان حق بود، چهره در هم مى كشيديد، و هر جا از كفر و نفاق و شرك و آلودگى سخن به ميان مى آمد، خوشحال و شادان مى شديد، و به همين دليل سرنوشتى غير از اين نداريد.

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه اين پاسخ، چگونه با در خواست بازگشت به دنيا ارتباط پيدا مى كند؟

ولى تعبيرات آيه، بيانگر اين واقعيت است كه، اين گونه اعمال آنها، مقطعى و موقتى نبود، بلكه دائماً چنين بودند، لذا اگر بازگردند، همين برنامه را ادامه خواهند داد، و اين ايمان و تسليم در قيامت، جنبه اضطرارى دارد، نه واقعى، به  علاوه، اعتقاد و اعمال و نيّات گذشته آنها، ايجاب مى كند، به طور مخلّد در دوزخ باشند، با اين حال بازگشت به دنيا امكان پذير نيست.

به هر حال، اين وضع، مخصوص كسانى است كه كفر و شرك و گناه در وجود آنها ريشه دوانده، همانها كه به گفته قرآن از شنيدن نام خداى يگانه مشمئز مى شدند، و از شنيدن نام بتها شادمان: «وَ إِذا ذُكِرَ اللّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِيْنَ لايُؤمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذا ذُكِرَ الَّذِيْنَ مِنْ دُونِهِ إِذا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ».(5)

اين، اختصاص به عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) ندارد، در زمان ما نيز كوردلانى هستند كه از ايمان و توحيد و تقوا، گريزانند و هر جا بوى كفر و نفاق و فساد به مشام برسد، به آنجا رو مى آورند.

لذا در بعضى از روايات اهل بيت(عليهم السلام) اين آيه به مسأله «ولايت»، تفسير شده كه بعضى از شنيدن آن ناراحت مى شوند، و از شنيدن نام مخالفان آنها شاد (روشن است كه اين تفسير از قبيل تطبيق كلى، بر مصداق است، نه انحصار تمام مفهوم آيه در اين مصداق).

در پايان آيه، براى آن كه اين تاريك دلان مشرك، را براى هميشه مأيوس كند مى افزايد: «حاكميت و داورى مخصوص خداوند بلند مقام و بزرگ است» (فَالْحُكْمُ لِلّهِ الْعَلِىِّ الْكَبِيرِ).

جز او قاضى و دادخواه و دادرسى در اين محكمه نيست، و چون او «على و كبير» است، نه مغلوب كسى مى گردد، نه توصيه اى در او مؤثر مى شود، و نمى توان از طريق فداء و غرامت و يارى اين و آن، بر حكم او غلبه كرد، حاكم مطلق او است، و همه سر بر فرمان اويند، و هيچ راه فرارى در برابر حكمش  وجود ندارد.

* * *

1 ـ آل عمران، آيه 169.

2 ـ غافر، آيه 46.

3 ـ زمر، آيه 68.

4 ـ بعضى از مفسران، اين احتمال را نيز داده اند كه آيه فوق، ناظر به «رجعت» باشد، اما با توجه به
عموميت آيه فوق درباره همه كافران، و عدم ثبوت عموميت «رجعت» نسبت به همه آنها، اين تفسير قابل
گفتگو است.

5 ـ زمر، آيه 45.

▲دعاى دور از اجابت!

اين نخستين بار نيست كه، در آيات قرآن به تقاضاى دوزخيان يا كفار مبنى بر بازگشت مجدد به اين جهان، بر خورد مى كنيم كه با پاسخ منفى روبرو مى شوند، بارها در آيات قرآن مجيد، اين موضوع مطرح شده است.

در سوره «شورى» آيه 44 مى خوانيم: ظالمان بعد از مشاهده عذاب، مى گويند: هَلْ إِلَى مَرَدِّ مِنْ سَبِيْل: «آيا راهى به سوى بازگشت وجود دارد»؟

و در سوره «زمر» آيه 58 درباره انسان هاى گنهكار و بى ايمان، آمده است: هنگامى كه آنها عذاب الهى را مى بينند، مى گويند: «اى كاش بار ديگر به دنيا بازگرديم و از نيكوكاران باشيم» (أَو تَقُولُ حِيْنَ تَرَى الْعَذابَ لَو أَنَّ لِي كَرَّةً فَاَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِيْنَ).

و در سوره «مؤمنون» آيه 107 از قول همين اشخاص آمده است: رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنّا ظالِمُونَ: «پروردگارا! ما را از دوزخ بيرون فرست، اگر بار ديگر بازگشت كرديم ما مسلماً ظالم و ستمگريم»!

گروهى نيز به هنگامى كه فرشتگان مرگ را مى بينند، چنين تقاضائى از خدا مى كنند و مى گويند: رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّى أَعْمَلُ صالِحاً فِيْما تَرَكْتُ: «پروردگارا! مرا باز گردانيد، شايد در آنچه كوتاهى نمودم و ترك گفتم عمل صالحى انجام دهم».(1)

 اما در همه جا با «كَلاّ» (چنين چيزى ممكن نيست) و يا تعبيرات مشابهى روبه رو مى شوند.

و به اين ترتيب، قرآن مى گويد: زندگى اين جهان تجربه اى است كه هرگز براى يك نفر تكرار نمى شود، پس اين خيال خام را بايد از سر بيرون كرد كه، «اگر بعد از مرگ، با واكنشى شديد رو به رو شديم، راه بازگشت و جبران باز است»، نه هرگز چنين نيست.

دليل آن روشن است، در قانون تكامل و روند آن، ارتجاع و بازگشت ممكن نيست، همان گونه كه محال است از نظر اين قانون، نوزادى به شكم مادر بازگردد، خواه دوران تكاملى خود را در رحم مادر به پايان رسانده باشد، و يا ناقص سقط گردد، مرگ نيز همچون تولد ثانوى است، و انتقال از چنين عالمى به عالم دنيا بازگشتى محال است.

از اين گذشته، بيداريهاى اضطرارى، هرگز دليل بر بيدارى واقعى نيست و به هنگام فرونشستن عوامل آن، فراموش كارى باز مى گردد و همان اعمال تكرار مى شود، چنان كه در زندگى همين دنيا در مورد بسيارى از مردم اين معنى را آزمايش كرده ايم، كه در تنگناهاى زندگى دست به دامن لطف خدا مى زنند، از درِ توبه وارد مى شوند، اما همين كه طوفان فرونشست، همه چيز به دست فراموشى سپرده مى شود.

* * *

13هُوَ الَّذِي يُرِيكُمْ آياتِهِ وَ يُنَزِّلُ لَكُمْ مِنَ السَّماءِ رِزْقاً وَ مايَتَذَكَّرُ إِلاّ مَنْ يُنِيبُ

14فَادْعُوا اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ

15رَفِيعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلى مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ لِيُنْذِرَ يَوْمَ التَّلاقِ

ترجمه:

13 ـ او كسى است كه آيات خود را به شما نشان مى دهد و از آسمان براى شما روزى (با ارزشى) مى فرستد; تنها كسانى متذكّر اين حقايق مى شوند كه به سوى خدا بازمى گردند.

14 ـ (تنها) خدا را بخوانيد، و دين خود را براى او خالص كنيد، هر چند كافران ناخشنود باشند.

15 ـ او درجات (بندگان صالح) را بالا مى برد، او صاحب عرش است، روح (مقدّس) را به فرمانش بر هركس از بندگانش كه بخواهد القاء مى كند، تا (مردم را) از روز ملاقات
=] روز رستاخيز[ بيم دهد!

1 ـ مؤمنون، آيه 99 و 100.

▲تنها خدا را بخوانيد هر چند كافران نپسندند!

اين آيات، در حقيقت استدلالى است بر مسائلى كه به صورت اندرز و نصيحت و تهديد و انذار، در آيات پيشين گذشت، استدلالى است بر توحيد و وحدانيت خداوند و ربوبيت او، و نفى شرك و بت پرستى.

نخست مى گويد: «او كسى است كه آياتش را به شما نشان مى دهد» (هُوَ الَّذِي يُرِيكُمْ آياتِهِ).

همان آيات و نشانه هاى آفاقى و انفسى، كه تمام عالم هستى را پر كرده است، و نقش هاى عجيبى كه بر در و ديوار وجود، نمايان است، نقش هائى كه، «هر كه فكرت نكند نقش بود بر ديوار»!

سپس، به بيان يكى از اين آيات پرداخته، مى افزايد: «او از آسمان براى شما روزى پر ارزشى مى فرستد» (وَ يُنَزِّلُ لَكُمْ مِنَ السَّماءِ رِزْقاً).

دانه هاى حيات بخش باران، نور آفتاب كه زنده كننده تمام موجودات است، و هوائى كه مايه حيات همه حيوانات و گياهان مى باشد، همه از آسمان نازل مى شود، و مى دانيم، اين سه امر، مهم ترين وسيله زندگى و حيات است و بقيه فرع بر آن مى باشد.

بعضى از مفسران، «آسمان» را به معنى «عالم غيب» و «زمين» را به معنى «عالم شهود» تفسير كرده اند، و «نزول رزق الهى» را از آسمان به زمين به معنى «ظهور از عالم غيب به عالم شهود» دانسته اند، اما علاوه بر اين كه، اين تفسير مخالف ظاهر آيه است، هيچ الزامى نيز بر آن وجود ندارد.

درست است كه وحى، و آيات فراوانى كه غذاى روح است از آسمانِ غيب و معنى، نازل مى شود، و باران و نورِ آفتاب كه غذاى جسم است، از آسمان ظاهر است، و اين هر دو با يكديگر، هماهنگ است، ولى نبايد تصور كرد كه تعبير به آيات، در آيات مورد بحث، اشاره به مفهومى اعم يا مخصوصاً اشاره به آيات  تشريعى است، چرا كه تعبير «يُرِيكُمْ آياتِهِ» (آياتش را به شما ارائه مى دهد)مكرر در قرآن مجيد، بر آيات توحيدى عالم هستى، اطلاق شده است، از جمله در اواخر همين سوره «مؤمن»، بعد از ذكر نعمتهاى خداوند، از قبيل چهار پايان و كشتى ها مى فرمايد: وَ يُرِيْكُمْ آياتِهِ فَأَىَّ آياتِ اللّهِ تُنْكِرُونَ: «او آياتش را به شما نشان مى دهد، كدام يك از آيات الهى را انكار مى كنيد»(1)

اصولاً تعبير به «يُرِيْكُم» (به شما ارائه مى دهد) متناسب با آيات تكوينى است، اما در مورد آيات تشريعى، معمولاً تعبيرهاى ديگرى مانند «وحى فرستاد» و «به سراغ شما آمد» ديده مى شود.

به هر حال، اين كه بعضى از مفسران پيشين، و بعضى از بزرگان مفسران معاصر، آيات را در اينجا به معنى «آيات تشريعى» يا اعم از «تشريعى و تكوينى» گرفته اند دليل ندارد.

اين نكته نيز قابل توجه است كه، قرآن، در اينجا از ميان آيات عظيمى كه در آسمان و زمين و وجود انسان، قرار دارد تنها روى مسأله «رزق و روزى انسان» انگشت گذارده، چرا كه بيشترين مشغوليات فكرى او را همين امر تشكيل مى دهد، و گاه براى افزايش روزى و نجات از تنگناهاى رزق، دست به دامن بتها مى زند، قرآن مجيد مى گويد: همه روزيها به دست خداوند است، و از بتها كارى ساخته نيست.

و در پايان آيه، مى افزايد: با وجود اين همه آيات در پهنه جهان هستى، چشمهاى نابينا و قلوبى كه حجاب بر آنها افكنده شده، چيزى نمى بينند «تنها كسانى متذكر مى شوند كه به سوى خدا باز گردند» و قلب و جان خود را از  آلودگيها بشويند. (وَ مايَتَذَكَّرُ إِلاّ مَنْ يُنِيبُ).

* * *

در آيه بعد، چنين نتيجه گيرى مى كند: «اكنون كه چنين است خدا را بخوانيد، و دين خود را براى او خالص كنيد» (فَادْعُوا اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ).

بر خيزيد و با تيشه ايمان، به جان بتهاى مشركان بيفتيد، و همه را از صفحه فكر و فرهنگ و اجتماع خود محو، كنيد.

البته، اين كار شما، كافران لجوج و متعصب را سخت ناراحت مى كند ولى ترس و هراسى به خود راه ندهيد، آئين خود را خالص كنيد: «هر چند كافران ناخشنود باشند» (وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ).

در محيطى كه اكثريت آن را بت پرستان گمراه، تشكيل مى دهند، توحيد در آغاز كار، براى آنها چهره وحشتناكى دارد، همان گونه كه طلوع آفتاب در ميان جمع خفاشان، ولى اعتنا به اين عكس العملهاى جاهلانه و زودگذر نكنيد، قاطعانه پيش برويد، و پرچم توحيد و اخلاص را همه جا به اهتزاز در آوريد!

* * *

آيه بعد، خدا را با چند وصف مهم از اوصافش، توصيف كرده مى گويد: «او رفيع الدرجات است» (رَفِيعُ الدَّرَجاتِ).

درجات بندگان صالح را بالا مى برد، چنان كه در آيه 11 سوره «مجادله» نيز آمده است يَرْفَعُ اللّهُ الَّذِيْنَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِيْنَ اُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجات: «خداوند درجات مؤمنان و عالمان را بالا مى برد».

او حتى در ميان پيامبران، آنها كه از عهده امتحانات بيشترى برآمدند و مقام اخلاص را به مرز بالاترى رساندند فضيلت و برترى داده است: «تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْض».(2)

او انسان ها را جانشينان و نمايندگان خود در زمين قرار داده، و بر طبق شايستگى ها، بعضى را بر بعضى برترى بخشيده است: «وَ هُوَ الَّذِى جَعَلَكُمْ خَلائِفَ الاَرْضِ وَ رَفَعَ بعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْض دَرَجات».(3)

اگر در آيه گذشته، دعوت به اخلاص در دين شده، در اينجا مى گويد خداوند درجات شما را به ميزان اخلاصتان بالا مى برد، آرى او «رفيع الدرجات» است.

اينها همه در صورتى است كه «رفيع» را به معنى «رافع و بالا برنده» تفسير كنيم، ولى بعضى گفته اند «رفيع» در اينجا را به معنى «مرتفع» است، بنابراين «رفيع الدرجات» اشاره به اوصاف بلند و عالى خدا است: او در علمش بلند مرتبه است، و در قدرتش نيز بلند مرتبه، تمام اوصاف كمال و جمالش آن قدر مرتفع و بالا است كه، هماى بلند پرواز عقل و دانش بشرى، هرگز به اوج آن نمى رسد.

و از آنجا كه «رفيع» در لغت به هر دو معنى آمده است، آيه فوق به هر يك از دو معنى ممكن است تفسير شود، ولى از آنجا كه تناسب بحث در آيات، با مسأله پاداش، به اعطاى درجات عالى به بندگان صالح است، معنى اول مناسب تر به نظر مى رسد، هر چند به عقيده ما كه، «استعمال لفظ را در بيش از يك معنى» جايز مى دانيم، جمع ميان هر دو تفسير، بى مانع است، مخصوصاً در مورد آيات قرآن كه الفاظ آن، مفاهيم وسيع و گسترده اى دارد.

سپس مى افزايد: «او صاحب عرش است» (ذُو الْعَرْشِ).   سرتاسر عالم هستى، تحت قدرت و حكومت او است، و حكومتش بلامنازع است، و اين خود دليلى است بر اين كه، تعيين درجات بندگان، بر حسب شايستگى ها به دست قدرت او است.

و چون در آيه قبل، پيرامون «عرش» مشروحاً سخن گفتيم، در اينجا نيازى به تكرار نمى بينيم.

در سومين توصيف مى گويد: «او كسى است كه روح را به فرمانش بر هر كسى از بندگانش، بخواهد القاء مى كند» (يُلْقِى الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلى مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ).

اين روح، همان قرآن و مقام نبوت و وحى است، كه مايه حيات دلها و همانند روح در پيكر انسانى است.

قدرت او از يكسو، و رفيع الدرجات بودنش، از سوى ديگر، ايجاب مى كند كه برنامه تشريع و تكليف را از طريق وحى، اعلام دارد، و چه تعبير جالبى از آن كرده است: تعبير به «روح»، روحى كه مايه حيات و حركت و جنبش و جهاد و پيشرفت است.

گر چه مفسران، در توضيح معنى «روح» در اينجا احتمالات مختلفى داده اند، اما قرائن موجود، در آيه، و همچنين آيه 2 سوره «نحل» كه مى فرمايد: «يُنَزِّلُ الْمَلائِكَهَ بِالْرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلى مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاتَّقُونِ»، و همچنين آيه 52 «شورى» كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را مخاطب ساخته، و نزول قرآن و ايمان و روح را بر او بيان مى كند: «وَ كَذلِكَ أَوحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْري مَا الْكِتابُ وَ لاَ الاِيْمانُ» همگى دليل بر اين است كه روح در اين گونه موارد، به معنى وحى و قرآن و تكاليف الهى است.

تعبير به «مِنْ أَمْرِهِ» (به فرمان او) اشاره به اين است كه، اگر فرشته وحى،  مأمور ابلاغ اين روح است او نيز از ناحيه خدا سخن مى گويد، نه از ناحيه خودش.

و تعبير به عَلى مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ: «بر هركس از بندگانش بخواهد» نه به معنى اين است كه، بى حساب، موهبت وحى را به كسى مى دهد، چرا كه مشيت او، عين حكمت او است، هركس را شايسته اين مقام ببيند، مشمول اين فرمان مى سازد، همان گونه كه در آيه 124 سوره «انعام» مى خوانيم: أَللّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ: «خداوند آگاهتر است كه رسالت خود را در كجا قرار دهد».

و اگر مى بينيم در بعضى از روايات، كه از طرق اهل بيت(عليهم السلام) رسيده، «روح» در آيه فوق، به «روح القدس» تفسير شده، و ويژه پيامبر(صلى الله عليه وآله) و امامان معصوم(عليهم السلام)معرفى گرديده، منافات با آنچه گفتيم ندارد، چرا كه «روح القدس»، همان روح مقدس و مقام معنوى والائى است كه، به صورت كامل در پيامبران و امامان معصوم(عليهم السلام) قرار دارد، و بسيار مى شود كه پرتوى از آن در وجود افراد ديگر تجلى مى كند، و «فيض روح القدس» هر گاه به آنها كمك نمايد، كلمات فوق العاده و يا كارهاى مهم الهى انجام مى دهند.(4)

جالب اين كه، در آيات پيشين، سخن از «نزول باران و ارزاق جسمانى» در ميان بود، و در اينجا سخن از «نزول وحى و رزق روحانى» است.

اكنون ببينيم هدف از «القاى روح القدس»، بر پيامبران چيست؟ و آنها اين راه پر نشيب و فراز و طولانى و پرمشقت را، براى چه هدفى تعقيب مى كنند؟

در آخرين جمله آيه فوق، به اين سؤال پاسخ داده شده مى گويد: «هدف اين است كه مردم را از روز ملاقات انذار كند» (لِيُنْذِرَ يَوْمَ التَّلاقِ).

 روزى، كه بندگان، با پروردگارشان از طريق شهود باطنى ملاقات مى كنند.

روزى، كه گذشتگان و آيندگان، همه با هم تلاقى دارند.

روز ملاقاتِ پيشوايان حق و باطل، با پيروانشان.

روز لقاى مستضعفين و مستكبرين.

روز ملاقات ظالم و مظلوم.

روز ديدار انسان ها و فرشتگان.

و بالاخره روز تلاقى انسان با اعمال و گفتار و كردارش، و با دادگاه عدل خداوند.

آرى، هدف از همه كتب آسمانى، و برنامه هاى الهى، اين است كه بندگان را از «روز تلاقى بزرگ»، بيم دهند، و چه اسم عجيبى براى قيامت در اين آيه انتخاب شده است! «يَوْمَ التَّلاقِ».

* * *

16يَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لايَخْفى عَلَى اللّهِ مِنْهُمْ شَىْءٌ لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ

17الْيَوْمَ تُجْزى كُلُّ نَفْس بِما كَسَبَتْ لاظُلْمَ الْيَوْمَ إِنَّ اللّهَ سَرِيعُ  الْحِسابِ

ترجمه:

16 ـ روزى كه همه آنان آشكار مى شوند، و چيزى از آنها بر خدا پنهان نخواهد ماند; (و گفته مى شود:) حكومت امروز براى كيست؟ براى خداوند يكتاى قهّار است!

17 ـ امروز هركس در برابر كارى كه انجام داده است پاداش داده مى شود; امروز هيچ ظلمى نيست; خداوند سريع الحساب است!

1 ـ مؤمن، آيه 81.

2 ـ بقره، آيه 253.

3 ـ انعام، آيه 165.

4 ـ براى توضيح بيشتر به جلد اول ذيل آيه 87 سوره بقره مراجعه فرماييد.

▲روز تلاقى!

اين آيات و چند آيه بعد از آن توضيح و تفسيرى است براى «يوم التلاق» كه از نامهاى قيامت است، و در آخرين آيات گذشته به آن اشاره شد.

در اين دو آيه چند قسمت، از ويژگيهاى قيامت بيان شده، كه هر كدام از ديگرى تكان دهنده تر است.

نخست مى فرمايد: «روز تلاقى، روزى است كه همه، بارز و ظاهر مى شوند» (يَوْمَ هُمْ بارِزُونَ).

 روزى است كه تمام پرده ها و حجابها كنار مى رود.

از يكسو، موانع مادى همچون كوهها برچيده مى شود، و به گفته قرآن، زمين به صورت قاعاً صَفْصَفاً: «بى آب و گياه، هموار و بدون پستى و بلندى» در مى آيد.(1)

از سوى ديگر، همه انسان ها از درون قبرها سر برمى دارند و خارج مى شوند.

از سوى سوم، اسرار درون همگان، آشكار مى گردد: «يَومَ تُبْلَى السَّرائِرُ».(2)

و زمين آنچه را در درون دارد بيرون مى فرستد: «وَ أَخْرَجَتِ الاَرْضُ أَثْقالَها».(3)

از سوى چهارم، نامه هاى اعمال گشوده مى شود و محتواى آن آشكار مى گردد: «وَ إِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ».(4)

از سوى پنجم، اعمالى كه انسان از پيش فرستاده، در برابر او مجسم مى شود: «يَومَ يَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ يَداهُ».(5)

و از سوى ششم، مسائلى را كه انسان اصرار در اخفاى آنها داشت ظاهر مى گردد: «بَلْ بَدا لَهُمْ ما كانُوا يُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ».(6)

از سوى هفتم، اعضاى پيكر انسان و حتى زمينى كه روى آن اعمالى انجام داده، به افشاگرى برمى خيزند و حقايق را بازگو مى كنند: «يَومَئِذ تُحَدِّثُ أَخْبارَها».(7)

 خلاصه، انسان ها با تمام وجود، و تمام هستى و هويت خويش، در آن صحنه عظيم ظاهر مى شوند، و هيچ چيزى مكتوم نمى ماند: «وَ بَرَزُوا لِلّهِ جَمِيعاً».(8)

چه صحنه عجيب و وحشتناكى است؟!

براى اين كه بدانيم در آنجا چه غوغائى برپا مى شود، كافى است فكر كنيم كه يك لحظه در اين دنيا چنين صحنه اى بر پا شود، و درون و برون و خلوت و جلوت همه انسان ها يكى گردد، چه ولوله اى در ميان خلق ايجاد خواهد شد؟ و چگونه رشته هاى پيوند مردم از هم گسسته مى شود؟!

آرى، طبيعت آن جهان، همين است، و بايد آنچنان بود كه انسان از ظاهر شدن پنهانى ها، وحشتى نداشته باشد، اعمال و رفتارش را آنچنان انجام دهد كه، هم امروز اگر در ملاء عام نمايان گردد، از آن نگران نباشد.

در دومين توصيف از آن روز مى افزايد: «چيزى از مردم بر خدا مخفى نخواهد بود» (لايَخْفى عَلَى اللّهِ مِنْهُمْ شَىْءٌ).

در اين جهان و امروز نيز چيزى بر خداوند عالم و قادر مخفى نيست، و اصولاً كسى كه وجودش بى پايان است، و هيچگونه محدوديتى در ذات پاكش، راه ندارد، آشكار و مخفى و غيب و شهود براى او يكسان است.

پس چرا قرآن جمله فوق را به عنوان توضيح و تفسيرى براى جمله «يَوْمَ هُمْ بارِزُونَ» ذكر مى كند؟

دليل آن روشن است; زيرا ظهور اشياء در آن روز، از تأكيد بيشترى برخوردار است، جائى كه ديگران نيز از اسرار هم آگاه شوند، در مورد خداوند،  مسأله نياز به بحث و گفتگو ندارد.

سومين ويژگى آن روز، حاكميت مطلقه پروردگار است، چنان كه در دنباله همين آيه، مى فرمايد: «در آن روز، گفته مى شود، حكومت و ملك امروز براى كيست»؟ (لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ).

و در پاسخ مى گويند: «از آن خداوند واحد قهار است» (لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ).

اين سؤال را چه كسى مطرح مى كند؟ و آن جواب را چه كسانى مى گويند؟ در آيه سخنى از آن به ميان نيامده است.

بعضى گفته اند: سؤال از ناحيه پروردگار مطرح مى شود، و جواب را همه مؤمنان و كافران مى گويند.(9)

بعضى نيز گفته اند: سؤال و جواب هر دو از ناحيه خداست.(10)

و بعضى معتقدند: منادى الهى، اين سؤال را آشكارا مطرح مى كند، و خود او نيز پاسخ مى گويد.

ولى، ظاهر اين است كه اين سؤال و جواب، از سوى فرد خاصى عنوان نمى شود، سؤالى است كه از سوى خالق و مخلوق، فرشته و انسان، مؤمن و كافر و از تمام ذرات وجود و در و ديوار عالم هستى، بدون استثناء مطرح است، و همگى نيز با زبان حال به آن پاسخ مى گويند، يعنى به هر جا بنگرى آثار حاكميت او نمايان است، و بر هر چه نگاه كنى، نشانه هاى قاهريت او در آن ظاهر است.

به زمزمه هر ذره اى گوش فرا دهى «لِمَنِ الْمُلْكُ» مى گويد، و در پاسخ «لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ» از آن مى شنوى.

نمونه بسيار كوچك آن را در همين دنيا مى بينيم كه گاه، به هنگام ورود در  يك خانه، يا يك شهر و يك كشور، ظهور و حضور و قدرت فرد معينى را در همه جا احساس مى كنيم، گوئى همه مى گويند: مالك و حاكم در اينجا فلان شخص است، در و ديوار نيز، به اين امر گواهى مى دهد.

البته امروز نيز مالكيت خداوند، در سراسر عالم حاكم است، اما در قيامت ظهور و بروز تازه اى پيدا مى كند، در آنجا نه خبرى از حكومت جبّاران است، و نه از نعره هاى مستانه طاغوتيان!

نه خبرى از نيروهاى اهريمنى به گوش مى رسد، و نه از قدرت نمائى ظاهرى شيطان و لشكريانش، اثرى به چشم مى خورد.

ويژگى چهارم آن روز، اين است كه روز پاداش و كيفر است، چنان كه در آيه بعد مى فرمايد: «امروز، هر كسى در برابر كارى كه انجام داده، جزا داده مى شود» (الْيَوْمَ تُجْزى كُلُّ نَفْس بِما كَسَبَتْ).

آرى، آن ظهور و بروز، و آن احاطه علمى خداوند و حاكميت و مالكيت و قهاريت او، همه، دليلى است روشن براين حقيقت بزرگ و اميدبخش و بيم آفرين.

ويژگى پنجم، همان است كه در جمله بعد مى افزايد: «امروز، هيچ ظلم و ستمى بر هيچ كس نخواهد بود» (لاظُلْمَ الْيَوْمَ).

چگونه ممكن است ظلم و ستمى تحقق يابد، در حالى كه ظلم يا به خاطر جهل است كه او بر همه چيز احاطه علمى دارد.

يا به خاطر عجز است كه او قاهر و مالك و حاكم بر همه چيز است، پس چگونه ممكن است ظلم و ستمى در محضر الهى، در آن روز انجام گيرد، به خصوص اين كه آن روز، روز داورى خدا است، نه آزادى مردم براى آزمون.

ششمين و آخرين ويژگى، سرعت محاسبه اعمال بندگان است، چنان كه در  پايان آيه مى فرمايد: «خداوند سريع الحساب است» (إِنَّ اللّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ).

سرعت حسابش در آنجا به قدرى است كه در حديث آمده است: إِنَّهُ تَعالى يُحاسِبُ الْخَلائِقَ كُلَّهُمْ فِي مِقْدارِ لَمْحِ الْبَصَرِ: «خداوند حساب همه بندگان را در يك چشم بر هم زدن مى رسد»!.(11)

اصولاً با قبول تجسم اعمال، و بقاء آثار خير و شر، مسأله حساب، مسأله اى حل شده است، آيا دستگاه هائى كه در دنيا همراه كار كردن، نمره مى اندازد نيازى به زمان براى حسابرسى دارد؟

تكرار تعبير «سريع الحساب»، در آيات مختلف قرآن، شايد به اين منظور است كه بعضى شيطان صفتان، افراد ساده لوح را وسوسه نكنند كه، مگر حسابرسى خلايق در برابر اعمالى كه در طول هزاران سال انجام داده اند، به اين آسانى ممكن است.

از اين گذشته، اين تعبير هشدارى است، به همه انسان ها، كه در آن روز مهلتى به مجرمان داده نمى شود، مانند مهلتى كه در اين دنيا به يك مجرم و قاتل براى رسيدگى چند ماه، يا چند سال، به پرونده اش مى دهند.

* * *

18وَ أَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الآزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَناجِرِ كاظِمِينَ ما لِلظّالِمِينَ مِنْ حَمِيم وَ لاشَفِيع يُطاعُ

19يَعْلَمُ خائِنَةَ الأَعْيُنِ وَ ماتُخْفِى الصُّدُورُ

20وَ اللّهُ يَقْضِي بِالْحَقِّ وَ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لايَقْضُونَ بِشَىْء إِنَّ اللّهَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ

ترجمه:

18 ـ و آنها را از روز نزديك بترسان، هنگامى كه از شدت وحشت دلها به گلوگاه مى رسد، و تمامى وجود آنها مملو از اندوه مى گردد; براى ستمكاران دوستى وجود ندارد، و نه شفاعت كننده اى كه شفاعتش پذيرفته شود.

19 ـ او چشم هائى را كه به خيانت مى گردد، و آنچه را سينه ها پنهان مى دارند، مى داند.

20 ـ خداوند به حق داورى مى كند، و معبودهائى را كه غير از او مى خوانند، هيچ گونه داورى ندارند; خداوند شنوا و بيناست!

1 ـ طه، آيه 106.

2 ـ طارق، آيه 9.

3 ـ زلزله، آيه 2.

4 ـ تكوير، آيه 10.

5 ـ نبأ، آيه 40.

6 ـ انعام، آيه 28.

7 ـ زلزله، آيه 4.

8ـ ابراهيم، آيه 21.

9 ـ «مجمع البيان»، جلد 8، صفحه 85، ذيل آيات مورد بحث.

10 ـ «الميزان»، جلد 17، صفحه 319، ذيل آيات مورد بحث ـ «مجمع البيان»، جلد 8، صفحه 805.

11 ـ «مجمع البيان»، جلد 2، صفحه 531، ذيل آيه 202 سوره بقره.

▲روزى كه جان ها به لب مى رسد!

اين آيات، همچنان ادامه توصيف قيامت است و در حقيقت در اين آيات، هفت ويژگى ديگر، از ويژگى هاى قيامت و حوادث هول انگيز و دهشت زاى آن  كه هر انسان مؤمنى را عميقاً در فكر فرو مى برد بيان شده است:

نخست مى گويد: «آنها را از روز نزديك بترسان»! (وَ أَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْآزِفَةِ).

«آزفة» در لغت به معنى «نزديك» است، و چه نام گذارى عجيبى است كه به جاى «يوم القيامة»، «يوم الازفة» بيان شده، تا بى خبران نگويند: هنوز تا قيامت، زمان بسيار زيادى است، فكر خود را مشغول قيامت نكنيد كه وعده اى است نسيه!

و اگر درست بنگريم، مجموعه عمر دنيا در برابر عمر قيامت، لحظه زود گذرى بيش نيست، و چون هيچ تاريخى از سوى خداوند، براى آن به كسى حتى به پيامبران اعلام نشده است، بايد هميشه آماده استقبال از آن بود.

دومين توصيف اين كه: «در آن روز، از شدت هول و ترس، دلها به گلوگاه مى رسد»! (إِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَناجِرِ).

به هنگامى كه انسان در تنگناهاى سخت قرار مى گيرد، احساس مى كند گوئى قلبش دارد از جا كنده مى شود، مى خواهد از حنجره اش بيرون پرد، عرب از اين حالت، تعبير به «بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ» مى كند، و شايد معادل آن در فارسى اين باشد: «جانش به لب رسيد»، و گرنه روشن است كه قلب به معنى مركز پخش خون، هرگز از جاى خود حركت نمى كند و به گلوگاه نمى رسد.

و نيز ممكن است «قلب» كنايه از «جان» باشد، يعنى، جانش به گلوگاه رسيده بود، گوئى روح از بدنش تدريجاً خارج شده، و تنها كمى از آن باقيمانده است.

به هر حال، چنان هول و اضطرابى از حساب و كتاب دقيق الهى، و بيم از رسوائى در حضور جميع خلايق، و گرفتارى در عذاب دردناكى كه خلاصى از آن ممكن نيست، به انسان دست مى دهد كه با هيچ بيانى قابل شرح نيست.

 در توصيف سوم مى گويد: «وجود آنها مملو از غم و اندوه مى شود اما توانائى اظهار آن را ندارند» (كاظِمِينَ).

«كاظم» از ماده «كظم» در اصل به معنى «بستن دهان مشكى است كه پر از آب باشد» سپس در مورد كسانى كه از خشم و غضب پر مى شوند، اما به دلائل مختلفى آن را اظهار نمى دارند، اطلاق شده است.

اگر انسان گرفتار اندوه و غم جانكاهى شود، اما بتواند فرياد كند، ممكن است كمى آرام گيرد، اما افسوس كه در آنجا حتى جاى فرياد و نعره زدن نيست، آنجا صحنه بروز همه اسرار نهان و پيشگاه داورى حق، و محضر عدل پروردگار، و حضور جمع خلايق است، فرياد چه سودى دارد؟!

چهارمين توصيف اين كه: «براى ستمكاران دوستى وجود ندارد» (ما لِلظّالِمِينَ مِنْ حَمِيم).

آن گروه از دغل دوستان، كه همچون مگسان گرد شيرينى، به هنگام قدرت اطراف آنها را گرفته بودند، و با تملّق و چاپلوسى خود را يارانى وفادار و جانثار، و يا غلامانى خانه زاد، معرفى مى كردند، همه گرفتار كار خويشند، و به ديگرى نمى پردازند، آرى در آن روز نه دوستى براى انسان وجود دارد، و نه غمخوارى براى درد دل كردن.

در پنجمين توصيف مى فرمايد: «و نه شفاعت كننده اى كه شفاعتش پذيرفته شود» (وَ لاشَفِيع يُطاعُ).

چرا كه شفاعت شافعان راستين، مانند انبياء و اولياء نيز به اذن پروردگار است، و به اين ترتيب، قلم بطلان بر پندار بت پرستان كه بتها را شفعاى خود در پيشگاه خدا مى دانستند مى كشد.

* * *

در ششمين توصيف، يكى از اوصاف خدا را بيان مى كند كه در ضمن، توصيفى براى چگونگى قيامت است، مى گويد: «خدا چشمهائى را كه به خيانت گردش مى كند مى داند، و از آنچه در سينه ها پنهان است با خبر است» (يَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَ ما تُخْفِى الصُّدُورُ).(1)

آرى خدائى كه از حركات مخفيانه چشم ها، و اسرار درون سينه ها، آگاه است در آن روز، درباره خلايق دادرسى و قضاوت مى كند، و با اين علم و آگاهى دقيق او، روز گنهكاران سياه و تاريك است.

در حديثى، از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: هنگامى كه از معنى اين آيه از آن حضرت سؤال كردند، فرمود: أَ لَمْ تَرَ إِلَى الرَّجُلِ يَنْظُرُ إِلَى الشَّىْءِ وَ كَأَنَّهُ لايَنْظُرُ إِلَيْهِ، فَذلِكِ خائِنَةُ الاَعْيُنِ: «آيا نديده اى گاه انسان به چيزى نگاه مى كند اما چنين وانمود مى كند كه به آن نگاه نمى كند؟ اين نگاه هاى خيانت آلود است»!.(2)

آرى، اين نگاه ها خواه به نواميس مردم باشد، و يا امور ديگرى كه نگاه كردن به آن ممنوع است، بر خداوندى كه ذره اى از آنچه در آسمان ها و زمين است از علم او مخفى نيست، پنهان نمى ماند: «لايَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّة فِى السَّمواتِ وَ لا فى الاَرْضِ».(3)

در حديث ديگرى آمده است: يكى از ياران پيامبر، در كنار يكى از مخالفان سرسخت اسلام، در محضر پيامبر(صلى الله عليه وآله) نشسته بود، بعد از آن كه آن مرد مخالف از محضر پيامبر(صلى الله عليه وآله) امان گرفت و بيرون رفت، عرض كرد: چرا اشاره اى نفرموديد  تا برخيزيم و گردنش را بزنيم پيش از آن كه از شما امان بگيرد؟! رسول خدا فرمود: إِنَّ النَّبِىَّ لاتَكُونُ لَهُ خائِنَةُ الاَعْيُنِ: «پيامبر نگاه مخفيانه و خائنانه ندارد»!.(4)

البته خيانت چشم ها، اشكال مختلفى دارد: گاه به صورت نگاه هاى دزدكى و استراق بصر نسبت به زنان بيگانه است، و گاه به صورت اشاراتى با چشم، به منظور تحقير يا عيب جوئى از ديگران، و يا اشاراتى كه مقدمه توطئه ها و نقشه هاى شيطانى است.

راستى اگر انسان، به يك چنين حسابرسى دقيقى در قيامت مؤمن باشد كه حتى نگاهها، و انديشه ها، با انگيزه هائى كه دارند، همگى زير سؤال مى روند، و دقيقاً بررسى مى شوند، حد اعلاى تقوى در وجود او زنده خواهد شد، و چه اثرى دارد اين ايمان به معاد، و مراقبت الهى و حسابرسى قيامت، در تربيت نفوس انسان ها؟!

مى گويند: يكى از علماى بزرگ، پس از پايان تحصيلات خود در «حوزه علميه نجف»، هنگامى كه مى خواست به كشورش باز گردد، ضمن خداحافظى با استادش از او تقاضاى پند و موعظه اى كرد، او گفت: بعد از تمام اين زحمتها آخرين اندرزم كلام خدا است، اين آيه را هرگز فراموش مكن! أَلَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللّهَ يَرى: «آيا انسان نمى دانست كه خدا همه چيز را مى بيند».(5)

آرى، از ديدگاه يك فرد مؤمن واقعى، تمام عالم محضر خدا است، و همه كارها در حضور او انجام مى گيرد، همين شرم حضور براى دورى از گناهان كافى است.

* * *

در هفتمين توصيف از قيامت، كه آن نيز به صورت توصيف خداوند مطرح شده مى فرمايد: «خداوند، به حق داورى مى كند» (وَ اللّهُ يَقْضِي بِالْحَقِّ).

«و معبودهائى را كه غير از او مى خوانند، هيچگونه قضاوت و داورى ندارند» (وَ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لايَقْضُونَ بِشَىْء).

آرى، آن روز مقام داورى، مخصوص به خدا است، و او هم جز به حق داورى نمى كند، چرا كه داورى به ظلم، يا از جهل و عدم آگاهى ناشى مى شود، كه او بر همه چيز، حتى اسرار ضمائر احاطه دارد، و يا از عجز و نياز است، كه همه اينها از ساحت مقدسش دور است.

ضمناً، اين جمله، دليلى است بر «توحيد معبود»، زيرا كسى شايستگى عبوديت دارد، كه سرانجام داورى به دست او است، اما بت هائى كه نه در اين جهان خاصيتى دارند و نه در قيامت مرجع داورى هستند، چگونه ممكن است شايسته عبوديت باشند؟

اين نكته نيز قابل توجه است كه، داورى به حق، از ناحيه خداوند معنى گسترده اى دارد، كه هم «عالم تكوين» را شامل مى شود، و هم «جهان تشريع» را، همان گونه كه تعبير «قضا» در آيات قرآن نيز، در هر دو مورد به كار رفته است، در يك جا مى خوانيم: وَ قَضى رَبُّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ: «پروردگارت حكم كرده كه جز او را پرستش نكنيد»(6)

و در جاى ديگر مى فرمايد: إِذا قَضى أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُوُن: «هنگامى كه حكم درباره چيزى صادر كند، به آن مى گويد: موجود باش! بلافاصله  موجود مى شود»!.(7)

سرانجام به عنوان تأكيد بر آنچه در اين آيات گذشت، سخن را با اين جمله پايان مى دهد: «خداوند شنوا و بينا است» (إِنَّ اللّهَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ).

بلكه، بينائى و شنوائى به معنى واقعى كلمه، يعنى حضور همه مسموعات و مبصرات و تمام شنيدنى ها و ديدنى ها نزد او، منحصر به ذات پاك خدا است، و اين تأكيدى است بر علم و آگاهى او بر همه چيز، و داورى او به حق; چرا كه تا كسى سميع و بصير مطلق نباشد، داور حق نخواهد بود.

* * *

21أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِى الأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ كانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِى الأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما كانَ لَهُمْ مِنَ اللّهِ مِنْ واق

22ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانَتْ تَأْتِيهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَكَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللّهُ إِنَّهُ قَوِىٌّ شَدِيدُ الْعِقابِ

ترجمه:

21 ـ آيا آنها روى زمين سير نكردند تا ببينند عاقبت كسانى كه پيش از آنان بودند چگونه بود؟! آنها در قدرت و ايجاد آثار مهم در زمين از اينها برتر بودند; ولى خداوند ايشان را به گناهانشان گرفت، و در برابر عذاب او مدافعى نداشتند!

22 ـ اين براى آن بود كه پيامبرانشان پيوسته با دلائل روشن به سراغشان مى آمدند، ولى آنها انكار مى كردند; خداوند هم آنان را گرفت (و كيفر داد) كه او قوى و مجازاتش شديد است!

1 ـ در جمله «يَعْلَمُ خائِنَةُ الاَعْيُنِ» دو احتمال وجود دارد: نخست اين كه «خائنة» معنى مصدرى دارد و به
معنى «خيانت» است، (مانند «كاذبة» و «لاغية» كه به معنى كذب و لغو است) اين احتمال نيز داده شده است
كه از قبيل تقديم صفت باشد و در اصل «الاَعْيُنُ الْخائِنَةُ» بوده، كه به اين ترتيب «اسم فاعل» مى باشد.

2 ـ تفسير «صافى»، ذيل آيه مورد بحث.

3 ـ سبأ، آيه 3.

4 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 8، صفحه 5747 (با كمى تلخيص).

5 ـ علق، آيه 14.

6 ـ اسراء، آيه 33.

7 ـ آل عمران، آيه 47.

▲عاقبت دردناك پيشينيان ستمگر را بنگريد!

از آنجا كه روش قرآن در بسيارى از آيات اين است كه، بعد از ذكر كليات،  در مورد مسائل حساس و اصولى، آن را با مسائل جزئى و محسوس مى آميزد، و دست انسان ها را گرفته و براى پى جوئى اين مسائل، به تماشاى حوادث گذشته و حال مى برد، آيات مورد بحث نيز بعد از گفتگوهاى گذشته پيرامون مبدأ و معاد و حسابرسى دقيق اعمال و عواقب شوم طغيان و گناه، مردم را به مطالعه حالات پيشينيان و از جمله وضع فرعون و فرعونيان دعوت مى كند.

نخست مى فرمايد: «آيا آنها روى زمين سير نكردند تا ببينند عاقبت كسانى كه پيش از آنان بودند چگونه بود»؟! (أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِى الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ كانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ).

اين تاريخ مدون نيست كه در اصالت و صحت آن ترديد شود، اين تاريخ زنده اى است كه با زبان بى زبانى فرياد مى كشد، ويرانه هاى قصرهاى تبهكاران، شهرهاى بلاديده سركشان، استخوان هاى پوسيده خفتگان در دل خاك، و كاخهاى مدفون شده در زمين، جمله هاى كوبنده اى هستند كه تاريخ واقعى را بى كم و كاست شرح مى دهند!

سپس مى افزايد: «آنها كسانى بودند كه در قوت و قدرت و به وجود آوردن آثار مهمى در زمين، از اينها نيرومندتر بودند» (كانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِى الْأَرْضِ).

آنچنان حكومت قوى، و لشكريان عظيم، و تمدن مادى درخشان، داشتند كه زندگى مشركان «مكّه» در برابر آنها، بازيچه اى بيش نيست!

تعبير به «أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً»، هم قدرت سياسى و نظامى آنها را بازگو مى كند و هم قدرت اقتصادى، و احياناً قدرت علمى را.

تعبير به «آثاراً فِى الأَرْضِ»، ممكن است اشاره به پيشرفت عظيم كشاورزى آنها باشد، همان گونه كه در آيه 9 سوره «روم» آمده: أَ وَ لَمْ يَسِيْرُوا فِى الْاَرْضِ  فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِيْنَ مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْاَرْضَ وَ عَمَرُوها أَكْثَرَ مِمّا عَمَرُوها: «آيا در زمين سير نكردند، تا ببينند عاقبت كسانى كه قبل از آنها بودند چه شد؟ آنها بسيار نيرومندتر بودند، و زمين را (براى زراعت) دگرگون ساختند، و بيش از آنچه اينها آباد كردند عمران نمودن».

و ممكن است اشاره، به ساختمان ها و بناهاى محكمى باشد كه، بعضى از اقوام پيشين در دل كوهها، و در ميان دشتها بنا مى كردند، چنان كه قرآن در باره قوم «عاد» مى گويد: أَ تَبْنُونَ بِكُلِّ رِيْع آيَةً تَعْبَثُونَ وَ تَتَّخِذُونَ مَصانِعَ لَعَلَّكُمْ تُخْلِدُونَ: «آيا شما بر هر مكان مرتفعى نشانه اى از روى هوى و هوس مى سازيد؟ و قصرها و قلعه هاى زيبا و محكم بنا مى كنيد؟ گوئى در جهان جاويدان خواهيد ماند»؟!(1)

و در پايان آيه، سرنوشت اين اقوام سركش را در يك جمله كوتاه، چنين بازگو مى كند: «خداوند آنها را به گناهانشان گرفت، و كسى نبود كه از آنها در برابر خداوند، دفاع كند و از عذاب الهى باز دارد» (فَأَخَذَهُمُ اللّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما كانَ لَهُمْ مِنَ اللّهِ مِنْ واق).

نه كثرت نفرات آنها، مانع از عذاب الهى شد، و نه قدرت و شوكت و مال و ثروت بى حسابشان.

كراراً در آيات قرآن «أَخْذ» (گرفتن) به معنى مجازات كردن آمده است، اين به خاطر آن است كه براى انجام يك مجازات سنگين، نخست طرف را بازداشت مى كنند و سپس كيفر مى دهند.

* * *

در آيه بعد، آنچه را به طور اجمال، قبلاً گفته است شرح مى دهد و مى فرمايد: «اين مجازات دردناك الهى، به خاطر اين بود كه پيامبرانشان پيوسته با دلائل روشن، به سراغشان مى آمدند و آنها همه را انكار مى كردند» (ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانَتْ تَأْتِيهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَكَفَرُوا).

چنان نبود كه آنها غافل و بى خبر باشند، و يا كفر و گناهشان ناشى از عدم اتمام حجت گردد، نه، رسولان آنها پى در پى مى آمدند (چنان كه از تعبير «كانَتْ تَأْتِيهِمْ» استفاده مى شود) اما آنها هرگز، در برابر اوامر الهى تسليم نشدند، چراغهاى هدايت را مى شكستند، و به رسولان دلسوز خود پشت مى كردند و گاه آنها را مى كشتند.

«اينجا بود كه خداوند آنها را گرفت و كيفر داد» (فَأَخَذَهُمُ اللّهُ).

«زيرا او قوى و شديد العقاب است» (إِنَّهُ قَوِىٌّ شَدِيدُ الْعِقابِ).

در جاى رحمت، «ارحم الراحمين» است، و در جاى خشم و غضب، «اشد المعاقبين».

* * *

23وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى بِآياتِنا وَ سُلْطان مُبِين

24إِلى فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ قارُونَ فَقالُوا ساحِرٌ كَذّابٌ

25فَلَمّا جاءَهُمْ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا اقْتُلُوا أَبْناءَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ وَ اسْتَحْيُوا نِساءَهُمْ وَ ما كَيْدُ الْكافِرِينَ إِلاّ فِي ضَلال

26وَ قالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِي أَقْتُلْ مُوسى وَ لْيَدْعُ رَبَّهُ إِنِّي أَخافُ أَنْ يُبَدِّلَ دِينَكُمْ أَوْ أَنْ يُظْهِرَ فِى الأَرْضِ الْفَسادَ

27وَ قالَ مُوسى إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّر لايُؤْمِنُ بِيَوْمِ الْحِسابِ

ترجمه:

23 ـ ما موسى را با آيات خود و دليل روشن فرستاديم.

24 ـ به سوى فرعون و هامان و قارون; ولى آنها گفتند: «او ساحرى بسيار دروغگو است»!

25 ـ و هنگامى كه حق را از سوى ما براى آنها آورد، گفتند: «پسران كسانى را كه با موسى ايمان آورده اند، بكشيد، و زنانشان را (براى اسارت و خدمت) زنده بگذاريد»! اما نقشه كافران جز در گمراهى نيست (و نقش بر آب مى شود).

26 ـ و فرعون گفت: «بگذاريد موسى را بكشم! و او پروردگارش را بخواند (تا نجاتش دهد)! زيرا من مى ترسم كه آئين شما را دگرگون سازد، و يا در اين سرزمين  فساد بر پا كند»!

27 ـ موسى گفت: «من به پروردگارم و پروردگار شما پناه مى برم، از هر متكبرى كه به روز حساب ايمان نمى آورد»!

1 ـ شعراء، آيه 128 ـ 129.

▲بگذاريد موسى را بكشم!!

به دنبال اشاره اى كه در آيات قبل، پيرامون سرنوشت دردناك اقوام پيشين آمده بود، در اين آيات به شرح يكى از اين ماجراها پرداخته، و انگشت روى داستان «موسى و فرعون و هامان و قارون» مى گذارد.

درست است كه داستان «موسى و فرعون» در بسيارى از سوره هاى قرآن تكرار شده، ولى بررسى آن نشان مى دهد كه هرگز جنبه تكرارى ندارد، بلكه در هر مورد از زاويه خاصى به آنها نگاه شده است، چنان كه در آيات مورد بحث، منظور بيش از همه، پيش كشيدن ماجراى «مؤمن آل فرعون» است و بقيه بيان زمينه اى است براى اين ماجراى مهم.

نخست مى فرمايد: «ما موسى را با «آيات» خود و «سلطان مبين» فرستاديم» (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى بِآياتِنا وَ سُلْطان مُبِين).

* * *

«به سوى «فرعون و هامان و قارون»، اما آنها گفتند: او ساحر بسيار دروغگوئى است»! (إِلى فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ قارُونَ فَقالُوا ساحِرٌ كَذّابٌ).

در اين كه ميان «آيات» و «سلطان مبين» چه تفاوتى است؟ تفسيرهاى مختلفى از سوى مفسران بيان شده است:

بعضى، «آيات» را اشاره به «دلائل روشن»، و «سلطان مبين» را اشاره به «معجزات» مى دانند.

 در حالى كه بعضى ديگر، «آيات» را اشاره به «آيات تورات» و «سلطان مبين» را اشاره به «معجزات» شمرده اند.

بعضى نيز، احتمال داده اند كه «آيات» همه «انواع معجزات موسى» را شامل مى شود، اما «سلطان مبين»، «معجزات برجسته» او همچون معجزه «عصا و يد بيضاء» است كه موجب سلطه آشكار او بر فرعون شد.

بعضى ديگر، «آيات» را به معنى «معجزات» و «سلطان مبين» را به معنى «سلطه قاهره و نفوذ الهى موسى» دانسته اند، كه مانع از قتل او و خاموش ساختن دعوتش گرديد.

هيچ يك از اين تفسيرها، مدرك روشنى ندارد، آنچه از آيات ديگر قرآن استفاده مى شود اين است كه «سلطان مبين» معمولاً، به معنى دليل روشن و محكمى است كه باعث سلطه آشكار مى گردد، چنان كه در آيه 20 و 21 سوره «نمل» در داستان «سليمان» و «هدهد» مى خوانيم: «سليمان» مى گويد: «هدهد را نمى بينم، او چرا غائب شده؟ من او را كيفر سختى خواهم داد، يا او را ذبح مى كنم و يا «سلطان مبين» (دليل روشن) براى غيبت خود بياورد».

و در آيه 15 سوره «كهف» مى خوانيم: لَولا يَأْتُونَ عَلَيْهِمْ بِسُلْطان مُبِيْن: «چرا آنها براى معبودهاى خود دليل روشنى نمى آورند»؟!

«آيات» نيز كراراً در قرآن به معنى «معجزات» آمده است.

بنابراين تعبير به «آيات» اشاره به «معجزات موسى» و «سلطان مبين» به معنى «منطق نيرومند» و دلائل دندان شكنى است كه موسى در برابر فرعونيان داشت.

به هر حال «موسى» هم مجهز به منطق عقل بود، و هم كارهاى خارق العاده اى كه نشانه ارتباط او با عالم ماوراء طبيعت بود انجام مى داد، ولى  موضعگيرى سركشان فرعونى در مقابل او چيزى جز اين نبود كه، او را متهم به سحر و كذب مى كردند.

اتهام «سحر» در برابر آيات و معجزات، بود، و «تكذيب» در برابر استدلالات منطقى، و اين خود شاهد ديگرى است براى تفسيرى كه در مورد اين دو تعبير برگزيديم.

آرى، هميشه سردمداران كفر، براى خنثى كردن دلائل صدق مردان حق برچسبهاى دروغين از اين قبيل پيدا مى كردند، كه امروز هم نمونه هاى فراوانى از آن را با چشم خود مى بينيم.

قابل توجه اين كه، نام سه نفر در اين آيه آمده است كه هر كدام مظهر و سمبل چيزى بودند:

«فرعون»، سمبل طغيان و سركشى و حاكميت ظلم و جور.

«هامان»، مظهر شيطنت و طرحهاى شيطانى.

و «قارون»، مظهر ثروتمند ياغى و استثمارگر، كه براى حفظ ثروت خويش از هيچ كارى ابا نداشت.

به اين ترتيب، موسى(عليه السلام) مأمور بود به ظلم حاكمان بيدادگر، و شيطنت سياستمداران خائن، و تعدّى ثروتمندان مستكبر، پايان دهد و جامعه اى بر اساس عدالت و داد، از نظر سياسى و فرهنگى و اقتصادى، بسازد، اما آنها كه منافع نامشروعشان در خطر بود، سخت به مقاومت برخاستند.

* * *

آيه بعد، بخشى از طرحهاى شيطانى آنها را بازگو كرده، مى گويد: «هنگامى كه موسى حق را از سوى ما براى آنها آورد، به جاى اين كه آن را مغتنم بشمرند به مقابله برخاستند، و گفتند: پسران كسانى را كه با موسى ايمان آورده اند به قتل  برسانيد، و زنانشان را (براى اسارت و خدمت) زنده بگذاريد»! (فَلَمّا جاءَهُمْ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا اقْتُلُوا أَبْناءَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ وَ اسْتَحْيُوا نِساءَهُمْ).

اين تعبير، نشان مى دهد كه مسأله قتل فرزندانِ پسر، و زنده نگهداشتن دختران تنها در دوران قبل از تولد و قيام موسى(عليه السلام) نبوده، بلكه بعد از قيام و نبوت او نيز اين كار تكرار شد، آيه 129 سوره «اعراف» نيز شاهد اين مدعا است كه، بنى اسرائيل به موسى(عليه السلام) گفتند: اُوذِينا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِيَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا: «پيش از آن كه به سوى ما بيائى، آزار ديديم، (هم اكنون) و بعد از آمدنت نيز آزار مى بينيم».

اين سخن را بنى اسرائيل بعد از مسأله توطئه قتل فرزندان مؤمنان از سوى فرعونيان بيان كردند.

به هر حال، اين يك نقشه شوم و مستمر حكومت هاى شيطانى است كه نيروهاى فعال را به نابودى مى كشانند و نيروهاى غير فعال را براى بهره كشى زنده نگه مى دارند، و چه جاى تعجب، كه اين نقشه هم قبل از تولد موسى در ميان بنى اسرائيل كه به صورت بردگانى در دست فرعونيان بودند، عملى شده باشد و چه بعد از قيام موسى(عليه السلام)، اين يك حركت ضد انقلابى بود، تا نيروهاى بنى اسرائيل را شديداً سركوب كند، و هرگز نتوانند قد عَلَم نمايند.

اما قرآن در پايان آيه مى افزايد: «نقشه هاى كافران جز در ضلالت و گمراهى نيست» ـ تيرهائى است كه در تاريكى جهل و ضلال پرتاب مى كنند و به سنگ مى خورد ـ (وَ ما كَيْدُ الْكافِرِينَ إِلاّ فِي ضَلال).

و از آنجائى كه هرگز باور ندارند، فاجعه ها دامن گيرشان مى شود، اين مشيت الهى است كه نيروهاى حق، سرانجام بر نيروى باطل غلبه كنند.

* * *

درگيرى و نزاع ميان موسى(عليه السلام) و پيروانش از يكسو، و فرعون و طرفدارانش از سوى ديگر، بالا گرفت، و حوادث بسيارى در اين ميان واقع شد، كه قرآن در اين مقطع از بحث، از ذكر آنها صرف نظر مى كند، و براى رسيدن به هدف خاصى كه بعداً خواهيم دانست، به سراغ اين نكته مى رود كه، وقتى كار به جاى باريكى كشيد، فرعون براى جلوگيرى از پيشرفت حركت انقلابى موسى(عليه السلام)، تصميم بر قتل او گرفت، ولى گويا مشاوران و ملاء او مخالفت مى كردند.

قرآن مى گويد: «فرعون گفت: بگذاريد، من موسى را به قتل برسانم و او، پروردگارش را بخواند (تا نجاتش دهد)»! (وَ قالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِي أَقْتُلْ مُوسى وَلْيَدْعُ رَبَّهُ).

از اين تعبير، استفاده مى شود كه اكثريت مشاوران كه مانع قتل موسى بودند، يا لااقل بعضى از آنان، به اين امر استدلال مى كردند كه با توجه به كارهاى خارق العاده موسى، ممكن است نفرينى كند و خدايش عذاب بر ما نازل كند، اما فرعونِ مغرور مى گويد: من او را مى كشم هر آنچه بادا باد!

البته معلوم نيست، انگيزه واقعى اطرافيان و مشاوران، در اين ممانعت چه بود؟ در اينجا احتمالات زيادى وجود دارد كه ممكن است همه آنها با هم صحيح باشد.

نخست، ترس از عذاب احتمالى پروردگار!

دوم، ترس از اين كه، موسى بعد از كشته شدن، به عنوان يك شهيد و قهرمان در هاله اى از قدس فرو رود و آئين او، مؤمنان و هواخواهان بسيارى پيدا كند، مخصوصاً اگر اين ماجرا بعد از داستان مبارزه موسى، با ساحران و غلبه عجيب و خارق العاده او بر آنان رخ داده باشد، و ظاهراً چنين است، زيرا موسى(عليه السلام) در نخستين برخورد با فرعون، دو معجزه بزرگ خود (معجزه عصا و يد بيضاء) را  نشان داده بود، و همين امر سبب شد كه فرعون او را ساحر بخواند، و دعوت براى مبارزه با جمع ساحران بنمايد، و اميدوار بود از اين طريق بتواند بر موسى غلبه كند لذا در انتظار روز موعود به سر مى برد.

با اين حال دليلى ندارد كه فرعون در اين فاصله زمانى تصميم قتل موسى را گرفته باشد، يا از تبديل دين و آئين مردم مصر در وحشت فرو رود.(1)

خلاصه اين كه، آنها معتقد بودند: موسى شخصاً يك «حادثه» است، اما اگر در آن شرايط كشته شود، تبديل به يك «جريان» خواهد شد، جريانى بزرگ و پرشور كه كنترل آن بسيار مشكل خواهد بود.

بعضى ديگر، از اطرافيان فرعون كه دل خوشى از او نداشتند مايل بودند موسى زنده بماند، و فكر فرعون را به خود مشغول دارد، تا آنها آسوده خاطر زندگى كنند، و دور از چشم فرعون به سوء استفاده مشغول باشند، چرا كه اين يك برنامه هميشگى است كه اطرافيان شاهان مايلند، هميشه فكر آنها مشغول كارى باشد و آنها آسوده خاطر به تأمين منافع نامشروع خود بپردازند، لذا گاهى دشمنان خارجى را تحريك مى كردند، تا از شرّ فراغت «شاه» در امان بمانند!

سپس، فرعون براى توجيه تصميم قتل موسى، دو دليل براى اطرافيانش ذكر مى كند: يكى جنبه به اصطلاح دينى و معنوى دارد، و ديگر جنبه دنيوى و مادى، مى گويد: «من از اين مى ترسم كه آئين شما را عوض كند! و دين نياكانتان را بر هم  زند»! (إِنِّي أَخافُ أَنْ يُبَدِّلَ دِينَكُمْ).

«يا اين كه فسادى بر روى زمين آشكار سازد» (أَوْ أَنْ يُظْهِرَ فِى الْأَرْضِ الْفَسادَ).

اگر سكوت كنم آئين موسى به سرعت در اعماق قلوب مردم مصر، نفوذ مى كند، و آئين مقدس بت پرستى، كه حافظ قوميت و منافع شما است جاى خود را به يك آئين توحيدى بر ضد شما مى دهد!

و اگر امروز سكوت كنم و بعد از مدتى اقدام به مبارزه با موسى نمايم هواخواهان بسيارى پيدا مى كند و درگيرى شديدى، به وجود مى آيد كه مايه خونريزى و فساد و نا آرامى در سطح كشور، خواهد بود، بنابراين مصلحت اين است كه هر چه زودتر، او را به قتل برسانم.

البته «دين» از دريچه فكر «فرعون» چيزى جز پرستش او، و يا بتهاى ديگر نبود، آئينى در مسير «تخدير و تحميق» مردم، و وسيله اى براى مقدس شمردن سلطه جابرانه آن مرد خونخوار!

و «فساد» نيز از نظر او به وجود آمدن يك انقلاب ضد استكبارى براى آزاد ساختن توده هاى اسير و دربند، و محو آثار بت پرستى و احياى توحيد، بود.

و هميشه، جبّاران و مفسدان براى توجيه جنايات خود، و مبارزه با مردان خدا به اين دو بهانه دروغين، دست زده اند كه هم امروز نيز نمونه هايش را در گوشه و كنار دنيا با چشم خود مى بينيم.

* * *

اكنون ببينيم موسى(عليه السلام) كه ظاهراً در آن مجلس، حضور داشت چه عكس العملى نشان داد؟ قرآن در آيه بعد مى گويد:

«موسى(عليه السلام) گفت: من به پروردگارم و پروردگار شما پناه مى برم از هر  متكبرى كه به روز حساب ايمان نمى آورد»! (وَ قالَ مُوسى إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّر لايُؤْمِنُ بِيَوْمِ الْحِسابِ).

موسى(عليه السلام)، اين سخن را با قاطعيت و اطمينانى كه مولود ايمان نيرومند و اتكاى او بر ذات پاك پروردگار بود، بيان كرد و نشان داد كه از چنين تهديدى ترسى به خود راه نداده است.

اين گفتار موسى(عليه السلام)، به خوبى نشان مى دهد افرادى كه داراى اين دو ويژگى باشند آدم هاى خطرناكى محسوب مى شوند: «تكبر» و «عدم ايمان به روز قيامت» و بايد از چنين افرادى به خدا پناه برد!

«تكبر» سبب مى شود كه، انسان جز خود و افكار خودش را نبيند، «آيات و معجزات» خدا را، «سحر» بخواند، «مصلحان» را «مفسد»، و اندرز دوستان و اطرافيان را محافظه كارى و ضعف نفس بشمرد!

و «عدم ايمان به روز حساب»، سبب مى شود كه هيچ حسابى در برنامه و كار او نباشد، و حتى در برابر قدرت نامحدود پروردگار، با قدرت بسيار ناچيزش به مبارزه برخيزد، و به جنگ پيامبران او برود، چرا كه حسابى در كار نيست.

اكنون ببينيم، سرانجام اين تهديد فرعون به كجا منتهى شد؟ آيات بعد پرده از روى اين مسأله برمى دارد و چگونگى نجات موسى را، از چنگال آن مرد مغرور متكبر، روشن مى سازد.

* * *

28وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمانَهُ أَ تَقْتُلُونَ رَجُلاً أَنْ يَقُولَ رَبِّىَ اللّهُ وَ قَدْ جاءَكُمْ بِالْبَيِّناتِ مِنْ رَبِّكُمْ وَ إِنْ يَكُ كاذِباً فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَ إِنْ يَكُ صادِقاً يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذِي يَعِدُكُمْ إِنَّ اللّهَ لايَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذّابٌ

29يا قَوْمِ لَكُمُ الْمُلْكُ الْيَوْمَ ظاهِرِينَ فِى الأَرْضِ فَمَنْ يَنْصُرُنا مِنْ بَأْسِ اللّهِ إِنْ جاءَنا قالَ فِرْعَوْنُ ما أُرِيكُمْ إِلاّ ما أَرى وَ ما أَهْدِيكُمْ إِلاّ سَبِيلَ الرَّشادِ

ترجمه:

28 ـ و مرد مؤمنى از آل فرعون كه ايمان خود را پنهان مى داشت، گفت: «آيا مى خواهيد مردى را بكشيد، به خاطر اين كه مى گويد: پروردگار من «اللّه» است، در حالى كه دلائل روشنى از سوى پروردگارتان براى شما آورده است؟! اگر دروغگو باشد، دروغش دامن خودش را خواهد گرفت; و اگر راستگو باشد، (لااقل) بعضى از عذاب هائى را كه وعده مى دهد به شما خواهد رسيد; خداوند كسى را كه اسرافكار و بسيار دروغگوست هدايت نمى كند.

29 ـ اى قوم من! امروز حكومت از آن شماست و در اين سرزمين پيروزيد; اگر عذاب خدا به سراغ ما آيد، چه كسى ما را يارى خواهد كرد»؟! فرعون گفت: «من جز آنچه  را معتقدم به شما ارائه نمى دهم، و شما را جز به راه صحيح راهنمائى نمى كنم. (دستور همان قتل موسى است!)

 1 ـ در تفسير «الميزان» آمده است كه آيه 36 سوره «شعراء»: قالُوا اَرْجِهْ وَ اَخاهُ: «او و برادرش را نگاه دار»، دليل بر اين است كه گروهى بودند فرعون را از قتل موسى مانع مى شدند ولى بررسى آيات مربوط به داستان موسى، نشان مى دهد كه در آن وقت تصميم قتل او در كار نبود، تنها هدف اين بود كه به اصطلاح صدق و كذب آنها روشن گردد و تصميم قتل بعد از ماجراى ساحران و نفوذ موسى در اعماق قلوب گروهى از مردم مصر بود، كه فرعون را در وحشت سختى فرو برد.

▲آيا كسى را به خاطر دعوت به سوى خدا مى كشند؟!

از اينجا، فراز ديگرى از تاريخ «موسى(عليه السلام) و فرعون» شروع مى شود كه در قرآن مجيد تنها در اين سوره مطرح شده است، و آن داستان «مؤمن آل فرعون» است، كه از نزديكانِ فرعون بود، دعوت موسى(عليه السلام) به توحيد را پذيرفت ولى ايمان خود را آشكار نمى كرد، زيرا خود را موظف به حمايت حساب شده از موسى(عليه السلام) مى ديد، هنگامى كه مشاهده كرد با خشم شديد فرعون، جان موسى(عليه السلام)به خطر افتاده، مردانه قدم پيش نهاد و با بيانات مؤثر خود، توطئه قتل او را بر هم زد.

در نخستين آيه مى فرمايد: «مرد مؤمنى از آل فرعون، كه ايمان خود را كتمان مى كرد گفت: آيا مى خواهيد كسى را به قتل برسانيد، به خاطر اين كه مى گويد: پروردگار من «اللّه» است»؟! (وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمانَهُ أَ تَقْتُلُونَ رَجُلاً أَنْ يَقُولَ رَبِّىَ اللّهُ).

«در حالى كه معجزات و دلائل روشنى از سوى پروردگارتان، با خود آورده است» (وَ قَدْ جاءَكُمْ بِالْبَيِّناتِ مِنْ رَبِّكُمْ).

آيا شما مى توانيد معجزات او را مانند معجزه «عصا و يد بيضاء» انكار كنيد؟ آيا همه، با چشم خود غلبه او را بر ساحران نديديد؟ تا آنجا كه ساحران در برابر او تسليم شدند، و به تهديدهاى ما گوش ندادند، و جان خود را بر سر ايمانشان به خداى موسى(عليه السلام) نهادند؟ آيا به راستى چنين كسى را مى توان ساحر  خواند؟!

خوب فكر كنيد! دست به كار عجولانه و شتاب زده اى نزنيد، و در عاقبت كار خود، درست بينديشيد و گر نه پشيمان خواهيد شد.

از همه اينها گذشته، از دو حال خارج نيست: «اگر او دروغگو باشد، دروغش دامن خود او را خواهد گرفت، و اگر راستگو باشد، لااقل بعضى از عذابهائى را كه وعده مى دهد، دامن شما را خواهد گرفت» (وَ إِنْ يَكُ كاذِباً فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَ إِنْ يَكُ صادِقاً يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذِي يَعِدُكُمْ).

خلاصه، اگر او دروغگو است دروغ، فروغى ندارد، سرانجام مشت او باز مى شود و رسوا مى گردد، و به كيفر دروغ خود، گرفتار خواهد شد، اما اين احتمال نيز وجود دارد كه راستگو باشد و از سوى اللّه مأموريت دارد، بنابراين وعده هاى عذاب او، خواه ناخواه به وقوع مى پيوندد، با اين حال، كشتن او از عقل و درايت دور است.

سپس افزود: «خداوند، كسى را كه اسراف كار و بسيار دروغگو است هدايت نمى كند» (إِنَّ اللّهَ لايَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذّابٌ).

اگر موسى راه تجاوز و اسراف و دروغ را پيش گرفته باشد، مسلماً مشمول هدايت الهى نخواهد شد، و اگر شما چنين باشيد، شما نيز از هدايتش محروم خواهيد گشت.

عبارت اخير، گر چه دو پهلو است، اما پيدا است كه نظر «مؤمن آل فرعون» بيان حال فرعونيان بوده، ولى به هر حال تكيه او بر ربوبيت «اللّه» در اين عبارت و عبارت بعد، بيانگر اين واقعيت است كه فرعون، يا لااقل گروهى از فرعونيان، به طور اجمال اعتقادى به «اللّه» داشته اند، و گر نه، اين تعبيرات نشانه ايمان او به خداى موسى و همكارى با بنى اسرائيل محسوب مى شد، و با اصول «تقيه   تاكتيكى» كه او در پيش گرفته بود، سازگار نبود.

در اينجا دو سؤال، از سوى بعضى از مفسران مطرح شده است:

نخست اين كه: اگر موسى(عليه السلام) دروغگو باشد، دروغش تنها به زيان خود او تمام نمى شود، بلكه دامان جامعه را نيز مى گيرد; زيرا باعث انحراف آنها است.

ديگر اين كه، اگر راستگو باشد، تمام تهديدهاى او تحقق خواهد يافت، نه پاره اى از آنها.

در پاسخ سؤال نخست، مى توان گفت: منظور فقط مجازات دروغ است كه تنها دامن دروغگو را مى گيرد، و عذاب الهى براى دفع شرّ او كافى است، چگونه ممكن است كسى بر خدا دروغ ببندد، و خدا او را به حال خود واگذارد تا مايه گمراهى مردم شود؟!

و در پاسخ سؤال دوم، مى توان گفت: منظور اين است كه او شما را تهديد به عذابهاى دنيا و آخرت مى كند، بنابراين اگر راستگو باشد، قسمتى از آن كه مربوط به دنيا است، هم اكنون دامن شما را خواهد گرفت، يا اين كه منظور بيان حداقل است كه اگر همه سخنان او را باور نكنيد، لااقل ممكن است بخشى از آن صدق باشد.

به هر حال، مؤمن آل فرعون، ضمن اين سخنان، از چند طريق براى نفوذ در فرعون و اطرافيان او وارد شد:

نخست اين كه، عمل موسى(عليه السلام) در خور چنين عكس العمل شديدى نيست.

ديگر اين كه، فراموش نكنيد او با خود دلائلى دارد كه ظاهر آن موجه به نظر مى رسد، و مبارزه با چنين مردى خطرناك است.

سوم اين كه نيازى به اقدام شما نيست، چرا كه اگر دروغگو باشد، خدا كار  او را مى سازد، اما اين احتمال را هم بدهيد كه راست بگويد و خدا كار ما را بسازد!

* * *

«مؤمن آل فرعون» به اين مقدار هم قناعت نكرد، و باز ادامه داد، با لحنى دوستانه و خيرخواهانه آنها را مخاطب ساخته، چنين گفت: «اى قوم من! امروز حكومت در اين سرزمين پهناور مصر، به دست شما است، و از هر نظر غالب و پيروزيد، اين نعمتهاى فراوان را كفران نكنيد، اگر عذاب الهى به سراغ ما آيد، چه كسى ما را يارى خواهد كرد»؟! (يا قَوْمِ لَكُمُ الْمُلْكُ الْيَوْمَ ظاهِرِينَ فِى الْأَرْضِ فَمَنْ يَنْصُرُنا مِنْ بَأْسِ اللّهِ إِنْ جاءَنا).

اين احتمال نيز وجود دارد كه، منظور وى اين بوده: شما امروز همه گونه قدرت در دست داريد، و هر تصميمى بخواهيد درباره موسى(عليه السلام) مى گيريد، ولى مغرور اين قدرت نشويد، و پيامدهاى احتمالى آن را فراموش نكنيد.

اين سخنان ظاهراً در «اطرافيان فرعون» بى اثر نبود، آنها را ملايم ساخت، و از خشمشان فرو كاست.

ولى فرعون، در اينجا سكوت را براى خود جايز نديد، كلام او را قطع كرده چنين گفت: «مطلب همان است كه گفتم، من جز آنچه را كه معتقدم به شما دستور نمى دهم، به آن معتقدم كه موسى حتماً بايد كشته شود و راهى غير از اين نيست»! (قالَ فِرْعَوْنُ ما أُرِيكُمْ إِلاّ ما أَرى).

«و بدانيد من شما را جز به طريق حق و پيروزى، دعوت نمى كنم»! (وَ ما أَهْدِيكُمْ إِلاّ سَبِيلَ الرَّشادِ).

و چنين است حال همه جبّاران و طاغوت ها در طول تاريخ، و در گذشته و امروز كه هميشه رأى صواب را، رأى خود مى پندارند، و به احدى اجازه اظهار  نظر در برابر رأى خود، نمى دهند، آنها به پندارشان عقل كلّ هستند، و ديگران مطلقاً عقل و دانشى ندارند! و اين نهايت جهل و حماقت است.

* * *

▲1 - مؤمن آل فرعون كه بود؟

از آيات قرآن همين قدر استفاده مى شود كه، او مردى بود از فرعونيان، كه به موسى(عليه السلام) ايمان آورده بود، اما ايمان خود را مكتوم مى داشت، در دل به موسى(عليه السلام) عشق مىورزيد و خود را موظف به دفاع از او مى ديد.

او مردى بود، هوشيار و دقيق و وقت شناس، و از نظر منطق، بسيار نيرومند و قوى، كه در لحظات حساس به يارى موسى(عليه السلام) شتافت، و چنان كه در دنباله اين آيات خواهد آمد، او را از يك توطئه خطرناك قتل، رهائى بخشيد.

اما در روايات اسلامى، و سخنان مفسران، توصيفات بيشترى درباره او آمده است.

از جمله اين كه، بعضى گفته اند: او پسر عمو يا پسر خاله فرعون بود، و تعبير به «آل فرعون» را نيز شاهد بر اين معنى دانسته اند; زيرا تعبير به آل معمولاً در مورد خويشاوندان به كار مى رود، هر چند در مورد دوستان و اطرافيان، نيز گفته مى شود.

بعضى ديگر، او را يكى از پيامبران خدا بنام «حزبيل» يا «حزقيل» مى دانند.(1) بعضى روايت كرده اند كه، او خازن (سرپرست خزائن و گنجينه هاى) فرعون بوده است.(2)

از «ابن عباس» نقل شده كه، در ميان فرعونيان تنها سه كس به موسى(عليه السلام)ايمان آوردند: «مؤمن آل فرعون»، و «همسر فرعون» و آن مردى كه قبل از نبوت موسى(عليه السلام) به او خبر داد كه فرعونيان تصميم دارند تو را به خاطر قتل يكى از اتباعشان به قتل برسانند، و هر چه زودتر از مصر بيرون رو.(3)

ولى قرائنى در دست است كه نشان مى دهد، بعد از ماجراى موسى(عليه السلام) با ساحران گروه قابل ملاحظه اى به موسى(عليه السلام) ايمان آوردند، و ظاهر اين است كه ماجراى «مؤمن آل فرعون» بعد از جريان ساحران بود.

بعضى نيز احتمال داده اند كه، او از بنى اسرائيل بوده كه در ميان فرعونيان مى زيسته و مورد اعتمادشان بوده است، ولى اين احتمال بسيار ضعيف به نظر مى رسد چرا كه با تعبير «آل فرعون»، و همچنين «يا قوم» (اى قوم من!) سازگار نيست، ولى به هر حال، نقش مؤثر او در تاريخ موسى(عليه السلام) و بنى اسرائيل كاملاً روشن است، هر چند تمام خصوصيات زندگى او امروز براى ما روشن نيست.

* * *

   1 ـ اين معنى در روايتى از پيغمبر گرامى اسلام نقل شده است (امالى صدوق، صفحه 476، حديث 18 و    تفسير نور الثقلين، جلد 4، صفحه 519) اما با توجه به اين كه «حزقيل» از پيامبران «بنى اسرائيل» است اين    احتمال بعيد به نظر  مى رسد، و روايت فوق نيز از نظر سند ضعيف است مگر اين كه «حزقيل» معروف    بنى اسرائيل نباشد، بلكه شخص ديگرى بوده به اين نام.

2 ـ اين معنى در تفسير «على بن ابراهيم» نيز آمده است (نور الثقلين، جلد 4، صفحه 518).

3 ـ قصص، آيه 20.

▲2 - تقيه يك وسيله مؤثر مبارزه

«تقيه» يا «كتمان عقيده باطنى»، بر خلاف آنچه بعضى مى پندارند، به معنى ضعف و ترس و محافظه كارى نيست، بلكه غالباً به عنوان يك وسيله مؤثر، براى مبارزه با زورمندان و جبّاران و ظالمان، مورد استفاده قرار مى گيرد، كشف اسرار دشمن، جز از طريق افرادى كه از روش تقيه استفاده مى كنند، ممكن نيست.

 ضربات غافلگيرانه بر پيكره دشمن، جز از طريق تقيه و كتمان نقشه ها و طرحهاى مبارزه صورت نمى گيرد.

و «مؤمن آل فرعون» نيز تقيه اش، براى خدمت به آئين موسى(عليه السلام) و دفاع از حيات او در لحظات سخت و بحرانى بود، چه چيز از اين بهتر كه انسان فرد مؤمنى در دستگاه دشمن داشته باشد، كه تا اعماق تشكيلات او نفوذ كند، و از همه چيز با خبر گردد، و به موقع دوستان را در جريان بگذارد، و حتى در موقع لزوم، در فكر جبّاران نفوذ كند، و نقشه هاى آنها را دگرگون سازد؟!

آيا اگر «مؤمن آل فرعون» از روش تقيه، استفاده نمى كرد، هرگز توانائى انجام اين خدمات را داشت؟

لذا در حديثى از امام صادق(عليه السلام) آمده است: اَلْتَّقِيَّةُ مِنْ دِيْنِي وَ دَيْنِ آبائِي، وَ لادِيْنَ لِمَنْ لاتَقِيَّةَ لَهُ، وَ التَّقِيَّةُ تَرْسُ اللّهِ فِى الْأَرْضِ، لِأَنَّ مُؤْمِنَ آلِ فِرْعَونَ لَو أَظْهَرَ الْإِسْلامَ لَقُتِلَ: «تقيه از دين من و دين پدران من است، كسى كه تقيه ندارد دين ندارد، تقيه سپر خداوند در روى زمين است، چرا كه اگر «مؤمن آل فرعون» ايمان خود را اظهار داشته بود، كشته مى شد».(1)

مخصوصاً در زمانى كه جمعيت مؤمنان در منطقه اى، در اقليت باشند و در چنگال اكثريتى بى منطق و بى رحم گرفتار شوند، هيچ عقلى اجازه نمى دهد كه با اظهار ايمان، جز در مورد ضرورت، نيروهاى فعال خود را به هدر دهند، بلكه بايد در اين مقطع خاص، با كتمان عقيده، نيروها را متشكل و متمركز و براى قيام نهائى آماده سازند.

شخص پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در آغاز قيامش، چند سال دعوت پنهانى داشت، و  از همين روش استفاده مى كرد، و بعد از مدتى كه يارانش فزونى گرفتند، و هسته بندى اصلى محكم شد، اسلام را رسماً اعلام نمود.

در ميان پيامبران ديگر «ابراهيم»(عليه السلام) با تمام شجاعت و قهرمانى كه داشت، به هنگام تصميم بر شكستن بت ها، از روش تقيه استفاده كرد، و برنامه خود را از بت پرستان كتمان نمود، و گرنه هرگز موفق نمى شد.

«ابو طالب»، عموى پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، شايد تا آخر عمر روش تقيه را از دست نداد، تنها در مقطع هاى خاصى ايمان خود را آشكار ساخت، ولى در مواقع ديگر، صريحاً چيزى نمى گفت، تا بتواند نقش مؤثر خود را در حفظ جان پيامبر(صلى الله عليه وآله) در مقابل بت پرستان لجوج و بى رحم و كينه توز، ايفا كند.

به هر حال، آنچه بعضى از جاهلان و ناآگاهان پنداشته اند كه، «تقيه» مخصوص مذهب شيعه است، يا «تقيه» نشانه ضعف و زبونى است، كاملاً بى اساس و دور از منطق است، «تقيه» در تمام مكتب ها بدون، استثناء وجود دارد.

براى توضيح بيشتر، به جلد دوم همين تفسير صفحه 373 (ذيل آيه 28 آل عمران) و جلد يازدهم صفحه 423 (ذيل آيه 106 سوره نحل) مراجعه فرمائيد.

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 8، صفحه 810 (ذيل آيات مورد بحث).

▲3 - صدّيقون كيانند؟

در بعضى از روايات از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل شده: الصِدِّيْقُونَ ثَلاثَهٌ «حَبِيْبُ النَّجارُ» مُؤْمِنُ آلِ يس الَّذِى يَقُولُ «إِتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ اتَّبِعُوا مَنْ لايَسْأَلُكُمْ أَجْراً» وَ هُمْ مُهْتَدُون وَ «حزقِيلُ» مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ وَ «عَلِىُّ بْنُ أَبِيْطالِب»(عليه السلام) وَ هُوَ أَفْضَلُهُمْ: «بسيار راستگويان، سه كس بودند: «حبيب نجّار»،

مؤمن آل يس همان كسى كه به مردم (انطاكيه) مى گفت: از فرستادگان خدا پيروى كنيد، از كسانى پيروى كنيد كه پاداشى از شما نمى خواهند و خود هدايت يافته اند، و «حزقيل»، مؤمن آل فرعون، و «على بن ابى طالب»(عليه السلام) و او از همه برتر است».

اين حديث هم در منابع شيعه و هم در منابع اهل سنت به چشم مى خورد.(1)

به راستى اين هر سه، در بحرانى ترين لحظات به پيامبران الهى ايمان آوردند و پيشگام و پيشقدم بودند، و شايسته نام صدّيقند، آنها در رأس كسانى قرار دارند كه پيامبران الهى را تصديق كردند، مخصوصاً على(عليه السلام) كه از آغاز عمر تا پايان، همواره يار و ياور پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) بود، و در حيات پيامبر(صلى الله عليه وآله) و حتى بعد از رحلت او، فداكارى و ايثارگرى را به آخرين حد ابراز داشت.

* * *

30وَ قالَ الَّذِي آمَنَ يا قَوْمِ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ مِثْلَ يَوْمِ الأَحْزابِ

31مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوح وَ عاد وَ ثَمُودَ وَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ مَا اللّهُ يُرِيدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ

32وَ يا قَوْمِ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ يَوْمَ التَّنادِ

33يَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِينَ ما لَكُمْ مِنَ اللّهِ مِنْ عاصِم وَ مَنْ يُضْلِلِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ هاد

ترجمه:

30 ـ آن مرد با ايمان گفت: «اى قوم من! من بر شما از روزى همانند روز (عذاب) اقوام پيشين بيمناكم!

31 ـ و از عادتى همچون عادت قوم نوح و عاد و ثمود و كسانى كه بعد از آنان بودند مى ترسم; و خداوند ستمى بر بندگانش نمى خواهد.

32 ـ اى قوم! بر شما از روزى كه مردم يكديگر را صدا مى زنند (و يارى مى طلبند) بيمناكم!

33 ـ همان روزى كه روى مى گردانيد و فرار مى كنيد; اما هيچ پناهگاهى در برابر خداوند براى شما نيست; و هركس را خداوند (به خاطر اعمالش) گمراه سازد، راهبرى براى او نيست!

1 ـ «صدوق» در «امالى» و «ابن حجر» نيز آن را در فصل ثانى از باب 9 از «صواعق» آورده است. (امالى صدوق، صفحه 476، حديث 18).

▲من به شما اخطار مى كنم!

مردم مصر، به حكم اين كه در آن زمان نيز نسبتاً متمدن و باسواد بودند، گفتگوهاى مورخان را درباره اقوام پيشين، اقوامى همچون قوم «نوح و عاد و ثمود» كه سرزمين آنها غالباً فاصله زيادى از آنها نداشت، شنيده بودند، و از سرنوشت دردناك آنها كم و بيش، خبر داشتند.

لذا مؤمن «آل فرعون»، بعد از آن كه با نقشه قتل موسى(عليه السلام) به مخالفت پرداخت و با مقاومت سرسختانه فرعون روبرو شد، كه دستور قتل را مجدداً تأييد كرد، دست از تلاش و كوشش خود بر نداشت، و نمى بايست بردارد، لذا به اين فكر افتاد كه اين بار دست اين قوم سركش را گرفته و به اعماق تاريخ پيشينيان ببرد، و آنها را از تكرار چنان مصائبى در مورد خودشان، بيم دهد، شايد بيدار شوند، و در تصميم خود تجديدنظر كنند، سخن خود را از اينجا شروع كرد «و گفت: اى قوم من! من، بر شما از روزى همانند روز مجازات اقوام پيشين مى ترسم» (وَ قالَ الَّذِي آمَنَ يا قَوْمِ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ مِثْلَ يَوْمِ الْأَحْزابِ).

* * *

سپس به شرح اين سخن پرداخت و گفت: «من از عادت شومى همان عادت قوم نوح و عاد و ثمود، و كسانى كه بعد از آنها بودند بيمناكم»!(مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوح وَ عاد وَ ثَمُودَ وَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ).(1)

 اين اقوام، عادتشان شرك و كفر و طغيان بود، و ديديم به چه سرنوشتى گرفتار شدند! گروهى با طوفان كوبنده نابود گشتند، گروهى با تندباد وحشتناك، جمعى با صاعقه هاى آسمانى، و عده اى با زمين لرزه هاى ويرانگر!

آيا احتمال نمى دهيد، كه شما هم با اين اصرارى كه بر كفر و طغيان داريد گرفتار يكى از اين بلاهاى عظيم الهى شويد؟! پس به من اجازه دهيد كه بگويم: من از چنين آينده شومى در مورد شما خائفم!

آيا دليلى داريد كه، شما تافته جدا بافته ايد؟ و اين گونه عذابهاى الهى دامانتان را نخواهد گرفت؟ مگر آنها چه كرده بودند كه آنچنان گرفتار شدند؟ جز اين كه در برابر دعوت پيامبران الهى ايستادند، و گاهى پيامبران را كشتند، و يا تكذيب كردند؟

ولى بدانيد هر چه بر سر شما آيد، از ناحيه خود شما است; «چرا كه خداوند ظلم و ستمى بر بندگانش نمى خواهد» (وَ مَا اللّهُ يُرِيدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ).

آنها را به فضل و كرمش آفريده، و نعمتهاى بى شمار به آنها بخشيده، و پيامبرانش را براى هدايت آنها فرستاده است، مخالفت و طغيان بندگان است كه موجب آن عذابهاى دردناك مى شود.

* * *

سپس افزود: «اى قوم! من بر شما از روزى مى ترسم كه مردم يكديگر را صدا مى زنند» از هم يارى مى طلبند و صدايشان به جائى نمى رسد! (وَ يا قَوْمِ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ يَوْمَ التَّنادِ).

«التَّناد» (در اصل «اَلْتَّنادِى» بوده كه ياى آن حذف شده، و كسره دال كه دليل  بر آن است بر جاى مانده) از ماده «ندا» به معنى «صدا زدن» است.

مشهور و معروف در ميان مفسران، اين است كه «يوم التّناد» از اسامى قيامت است، و هر يك براى نام گذارى قيامت به اين نام توجيهى ذكر كرده، كه با هم شباهت زيادى دارند.

يكى مى گويد: به خاطر صدا زدن دوزخيان نسبت به بهشتيان است، چنان كه قرآن مى گويد: وَ نادى أَصْحابُ النّارِ أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِيْضُوا عَلَيْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمّا رَزَقَكُمُ اللّهُ: «دوزخيان، بهشتيان را صدا مى زنند كه، مقدارى از آب و روزيهائى كه خدا به شما داده است به ما ببخشيد»، آنها نيز در پاسخ مى گويند: إِنَّ اللّهَ حَرَّمَهُما عَلَى الْكافِرِينَ: «خداوند اينها را بر كافران تحريم كرده است».(2)

و يا به خاطر اين كه، مردم يكديگر را صدا مى زنند و به هم پناه مى برند و از هم كمك مى خواهند.

و يا اين كه، فرشتگان آنها را براى حساب صدا مى زنند و آنها نيز از فرشتگان استمداد مى كنند.

و يا اين كه، مناديان محشر، ندا مى دهند: اَلا لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظّالِمِيْنَ: «لعنت خدا بر ظالمان است».(3)

يا اين كه، مؤمن هنگامى كه نامه اعمال خود را مى بيند، از روى شوق فرياد مى زند: هآؤُمُ اقْرَؤُا كِتابِيَهْ: «اين نامه اعمال من است، بيائيد اى مردم و آن را بخوانيد»!.(4)

و كافر در همين هنگام از وحشت فرياد مى كشد: يا لَيْتَنِى لَمْ اُوتَ كِتابِيَهْ:  «اى كاش نامه اعمالم را به دستم نمى دادند»!.(5)

ولى مى توان براى اين آيه معنى وسيع ترى را در نظر گرفت كه «يوم التّناد» اين دنيا را نيز شامل شود، چرا كه «يوم التّناد» مفهومش تنها «روز ندا دادن يكديگر» است، و اين تعبير نشانه نهايت عجز و بيچارگى است در زمانى كه كارد به استخوان مى رسد، و افرادى كه دستشان از همه جا بريده، يكديگر را صدا مى كنند و فريادشان به جائى نمى رسد.

در اين جهان نيز «يوم التّناد» فراوان است، روزهائى كه عذاب الهى نازل مى شود، روزهائى كه جامعه ها بر اثر گناهان و خطاهايشان، به بن بست كشيده مى شوند، روزهائى كه بحرانها و حوادث سخت، همه را تحت فشار قرار مى دهد، فرار مى كنند و پناهگاهى مى جويند اما پناهگاهى وجود ندارد، و همه فرياد مى كشند!

* * *

آيه بعد در تفسير «يوم التّناد» مى گويد: «روزى كه روى مى گردانيد و فرار مى كنيد، اما هيچ پناهگاه و نگهدارنده اى در برابر عذاب الهى براى شما نيست» (يَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِينَ ما لَكُمْ مِنَ اللّهِ مِنْ عاصِم).

آرى، «كسى را كه خدا (بر اثر اعمالش) گمراه ساخته، هدايت كننده اى براى او نيست» (وَ مَنْ يُضْلِلِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ هاد).

آنها در اين دنيا از طريق هدايت گمراه مى شوند، و در حجابى از جهل و ضلالت فرو مى روند، و در آخرت از طريق بهشت و نعمتهاى الهى گمراه خواهند شد. تعبير فوق، ممكن است تلويحاً اشاره اى به گفتار فرعون باشد كه  مى گفت: ما أَهْدِيْكُمْ إِلاّ سَبِيْلَ الرَّشادِ: «من شما را جز به راه هدايت و راستى دعوت نمى كنم».(6)

34وَ لَقَدْ جاءَكُمْ يُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَيِّناتِ فَما زِلْتُمْ فِي شَكّ مِمّا جاءَكُمْ بِهِ حَتّى إِذا هَلَكَ قُلْتُمْ لَنْ يَبْعَثَ اللّهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولاً كَذلِكَ يُضِلُّ اللّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتابٌ

35الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِ اللّهِ بِغَيْرِ سُلْطان أَتاهُمْ كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ وَ عِنْدَ الَّذِينَ آمَنُوا كَذلِكَ يَطْبَعُ اللّهُ عَلى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّر جَبّار

ترجمه:

34 ـ پيش از اين يوسف دلائل روشن براى شما آورد، ولى شما همچنان در آنچه او براى شما آورده بود، ترديد داشتيد; تا زمانى كه از دنيا رفت، گفتيد: هرگز خداوند بعد از او پيامبرى مبعوث نخواهد كرد! اين گونه خداوند هر اسرافكار ترديدكننده اى را گمراه مى سازد!

35 ـ همانها كه در آيات خدا بى آن كه دليلى برايشان آمده باشد، به مجادله برمى خيزند; (اين كارشان) خشم عظيمى نزد خداوند و نزد آنان كه ايمان آورده اند به بار مى آورد; اين گونه خداوند بر دل هر متكبر جبّارى مهر مى نهد»!

1 ـ «دأب» (بر وزن ضرب) در اصل به معنى «ادامه سير» است و «دائب» به موجودى گفته مى شود كه به سير خود ادامه مى دهد، سپس به هر عادت مستمرى اطلاق شده، و منظور در اينجا از دأب قوم نوح... عادت مستمرى است كه آنها داشتند و آن استمرار بر شرك و طغيان و ظلم و كفران بود.

2 ـ اعراف، آيه 50 ــ (همين معنى در حديثى در «معانى الاخبار» صدوق از «امام صادق»(عليه السلام)نقل شده  است). (تفسير نور الثقلين، جلد 4، صفحه 519).

3 ـ هود، آيه 18.

4 ـ حاقه، آيه 19.

5 ـ حاقه، آيه 25.

6 ـ مؤمن، آيه 29.

▲متكبران جبّار از درك صحيح محرومند

در اين آيات، همچنان سخنان «مؤمن آل فرعون» ادامه مى يابد:

در يك بررسى اجمالى، در آيات گذشته و آينده، و آيات مورد بحث، چنين به نظر مى رسد كه «مؤمن آل فرعون» براى نفوذ در قلب تيره فرعون و فرعونيان و زدودن زنگار كبر و كفر از آنها، سخنان خود را در پنج شكل و مقطع، مطرح كرد:

«مقطع اول»، سخنان دو جانبه و احتياط آميز، و دعوت آن قوم كافر طغيانگر به پرهيز از ضرر محتمل بود، دائر بر اين كه: «اگر موسى دروغ بگويد دامن خودش را مى گيرد، و اگر راست بگويد دامان ما را مى گيرد، بترسيد و احتياط را از دست ندهيد».

در «مقطع دوم» آنها را به سير و مطالعه در احوال اقوام پيشين دعوت مى كند، و از اين كه آنها نيز گرفتار چنان سرنوشت شومى شوند، آنها را بر حذر مى دارد.

در «مقطع سوم»، كه در آيات مورد بحث مطرح شده، قسمتى از تاريخ خودشان را متذكر مى شود، تاريخى كه چندان فاصله از آنها ندارد، و روابط و پيوندهاى آن به هم نخورده است، و آن مسأله نبوت «يوسف» است كه از اجداد موسى(عليه السلام) بود، و طرز برخورد آنها با دعوت او را، مطرح مى كند.

در آيه اول مى گويد: «پيش از اين، يوسف با دلائل روشن براى هدايت شما آمد» (وَ لَقَدْ جاءَكُمْ يُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَيِّناتِ).(1)

«اما شما همچنان در دعوت او شك و ترديد داشتيد» (فَما زِلْتُمْ فِي شَكّ مِمّا  جاءَكُمْ بِهِ).

نه از اين جهت كه دعوت او، پيچيدگى داشت، و نشانه ها و دلائل او كافى نبود، بلكه، به خاطر ادامه خودكامگى ها، سرسختى نشان داديد، و پيوسته اظهار شك و ترديد نموديد.

سپس، براى اين كه خود را از هر گونه تعهد، و مسئوليت، خلاص كنيد و به خودكامگى و هوسرانى خويش ادامه دهيد، «هنگامى كه يوسف از دنيا رفت، گفتيد: هرگز خداوند بعد از او، رسولى مبعوث نخواهد كرد» (حَتّى إِذا هَلَكَ قُلْتُمْ لَنْ يَبْعَثَ اللّهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولاً).

و به خاطر اين روش نادرستتان، مشمول هدايت الهى نشديد، آرى، «اين گونه خداوند هر اسراف كار ترديدكننده وسوسه گر را، گمراه مى كند» (كَذلِكَ يُضِلُّ اللّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتابٌ).

شما از يكسو، راه اسراف و تجاوز از حدود الهى را پيش گرفتيد، و از سوى ديگر، در همه چيز شك و ترديد و وسوسه نموديد، و اين دو كار، سبب شد كه خداوند دامنه لطفش را از شما بر گيرد، و شما را در وادى ضلالت، رها سازد، و جز اين سرنوشتى در انتظارتان نبود.

اكنون، هم اگر در برابر دعوت موسى همان روش را پيش گيريد، و به بحث و تحقيق نپردازيد، ممكن است او پيامبرى باشد از سوى خدا، اما نور هدايتش هرگز بر قلوب مستور و محجوب شما، نتابد.

* * *

آيه بعد، به معرفى «مسرفان مرتاب»، پرداخته مى گويد: «آنها كسانى هستند كه در آيات الهى بدون اين كه دليلى براى آنها آمده باشد، به مجادله برمى خيزند»  (الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِ اللّهِ بِغَيْرِ سُلْطان أَتاهُمْ).(2)

بى آن كه هيچ دليل روشنى، از عقل و نقل، براى سخنان خود داشته باشند، در برابر آيات بيّنات الهى، موضعگيرى مى كنند، و با احتمالات نيش غولى و وسوسه هاى بى اساس، و بهانه جوئى ها، به مخالفت خود ادامه مى دهند.

سپس، براى نشان دادن زشتى اين عمل، مى افزايد: «اين گونه جدال بى اساس، در مقابل حق، خشم عظيمى نزد خداوند و نزد كسانى كه ايمان آورده اند برمى انگيزد» (كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ وَ عِنْدَ الَّذِينَ آمَنُوا).(3)

چرا كه «جدال به باطل» و موضعگيرى بى دليل و بى منطق، در برابر آيات الهى، هم مايه گمراهى مجادله كنندگان، و هم اسباب ضلالت ديگران است، نور حق را در محيط، خاموش مى كند، و پايه هاى حاكميت باطل را محكم مى سازد.

و در پايان آيه به دليل عدم تسليم آنها در مقابل حق، اشاره كرده مى فرمايد: «اين گونه خداوند بر سراسر قلب هر متكبر جبارى، مهر مى نهد»! (كَذلِكَ يَطْبَعُ اللّهُ عَلى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّر جَبّار).(4)

لجاجت ها و عناد در برابر حق، پرده اى ظلمانى بر فكر انسان مى اندازد و حس تشخيص را از او مى گيرد، كار به جائى مى رسد كه قلب او، همچون يك  ظرف در بسته مهر شده، مى گردد كه نه محتواى فاسد آن بيرون مى آيد و نه محتواى صحيح و جانپرورى وارد آن، مى شود.

آرى، كسانى كه به خاطر داشتن اين دو صفت زشت «تكبّر و جبّاريت»، تصميم گرفته اند در مقابل حق بايستند، و هيچ واقعيتى را پذيرا نشوند، خداوند روح حق طلبى را از آنها مى گيرد، آنچنان كه حق در ذائقه آنها تلخ، و باطل شيرين مى آيد.

«مؤمن آل فرعون»، با اين بيانات كار خود را كرد، و چنان كه از آيات بعد نيز استفاده مى شود، تصميم فرعون را دائر بر قتل «موسى»(عليه السلام) متزلزل ساخت، و يا حداقل آن را به تأخير انداخت، همان تأخيرى كه سرانجام خطر را از موسى برطرف ساخت، و اين رسالت بزرگى بود كه اين مرد هوشيار و شجاع در اين مرحله حساس انجام داد، و چنان كه بعداً خواهيم ديد، احتمالاً جان خود را بر سر اين كار نهاد.

* * *

36وَ قالَ فِرْعَوْنُ يا هامانُ ابْنِ لِي صَرْحاً لَعَلِّي أَبْلُغُ الأَسْبابَ

37أَسْبابَ السَّماواتِ فَأَطَّلِعَ إِلى إِلهِ مُوسى وَ إِنِّي لَأَظُنُّهُ كاذِباً وَ كَذلِكَ زُيِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ وَ صُدَّ عَنِ السَّبِيلِ وَ ما كَيْدُ فِرْعَوْنَ إِلاّ فِي تَباب

ترجمه:

36 ـ فرعون گفت: «اى هامان! براى من بناى مرتفعى بساز، شايد به وسائلى دست يابم.

37 ـ وسائل (صعود به) آسمان ها تا از خداى موسى آگاه شوم; هر چند گمان مى كنم او دروغگو باشد»! اين چنين اعمال بد فرعون در نظرش آراسته جلوه كرد، و از راه حق باز داشته شد; و توطئه فرعون (و همفكران او) جز به نابودى نمى انجامد!

1 ـ تنها موردى كه در قرآن دلالت بر نبوت «يوسف» دارد اين آيه است، هر چند در سوره «يوسف» نيز اشاراتى به اين معنى هست، اما صراحتى ندارد.

2 ـ با اين كه «الّذين» بدل از «مسرف مرتاب» است و «مبدل منه» مفرد مى باشد بدل آن جمع آمده، زيرا نظر به فرد مشخص نيست، بلكه جنس است.

3 ـ فاعل «كَبُرَ» «الجِدال» است كه از جمله قبلى استفاده مى شود، «مقتاً» «تميز» مى باشد، بعضى از مفسران نيز احتمال داده اند كه فاعل آن «مسرف مرتاب» بوده باشد، ولى معنى اول بهتر به نظر مى رسد.

4 ـ قابل توجه اين كه، در اين آيه، «متكبر و جبار» به عنوان توصيف قلب ذكر شده (هر چند به صورت اضافه است) نه به عنوان توصيف شخص، اشاره به اين كه اصل، «كبر و جباريت» از قلب است، و از آن جاست كه بر سراسر وجود انسان، سرايت مى كند و تمام اعضاء به رنگ تكبر و جباريت در مى آيد.

▲مى خواهم به آسمان روم تا از خداى موسى خبر گيرم!!

گر چه سخنان «مؤمن آل فرعون»، اين اثر را گذاشت كه فرعون را از تصميم  قتل «موسى» باز داشت، ولى نتوانست «فرعون» را از مركب غرور پائين آورد، و از شيطنت باز دارد، و در مقابل حق، به تسليم وادار كند، چرا كه فرعون شايستگى و لياقت آن را نداشت، لذا در ادامه اعمال شيطنت آميز خود، به كار تازه اى دست زد، و آن مسأله ساختن برج بلند، براى صعود به آسمان ها و آگاهى از خداى موسى بود! چنان كه در آيات مورد بحث مى خوانيم:

«فرعون گفت: اى هامان! براى من بناى مرتفعى بساز، شايد به وسائلى دست يابم» (وَ قالَ فِرْعَوْنُ يا هامانُ ابْنِ لِي صَرْحاً لَعَلِّي أَبْلُغُ الْأَسْبابَ).

* * *

«به وسائل صعود به آسمان ها، تا از خداى موسى آگاه شوم، هر چند گمان مى كنم او دروغگو باشد» (أَسْبابَ السَّماواتِ فَأَطَّلِعَ إِلى إِلهِ مُوسى وَ إِنِّي لَأَظُنُّهُ كاذِباً).

آرى، «اين چنين اعمال بد فرعون، در نظرش زينت داده شده بود، و او را از راه حق باز داشت» (وَ كَذلِكَ زُيِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ وَ صُدَّ عَنِ السَّبِيلِ).

«اما توطئه و مكر فرعون جز به زيان و نابودى نمى انجامد» (وَ ما كَيْدُ فِرْعَوْنَ إِلاّ فِي تَباب).

«صَرْح» در اصل به معنى «وضوح و روشنى»، و «تصريح» به معنى آشكار نمودن است، سپس، به بناهاى بلند و به قصرهاى زيبا و مرتفع اين كلمه اطلاق شده، چرا كه كاملاً واضح و روشن و آشكار است، بسيارى از مفسران و ارباب لغت به اين معنى تصريح كرده اند.

و «تَباب» به معنى «خسارت و هلاكت» است.

نخستين چيزى كه در اينجا به نظر مى رسد، اين است كه، هدف فرعون از اين كار چه بود؟

 آيا او واقعاً در اين حد، از حماقت بود كه فكر مى كرد خداى موسى(عليه السلام) در آسمان است؟ و به فرض كه در آسمان باشد با ساختن يك بناى بلند كه در مقابل كوههاى سطح زمين ارتفاع بسيار ناچيزى دارد، مى تواند به آسمان برود؟!

اين مسأله، بسيار بعيد به نظر مى رسد، چرا كه فرعون با تمام غرور و تكبرى كه داشته مرد هوشيار و سياستمدارى بود، كه ساليان دراز ملت عظيمى را در بند نگه داشته بود، و با قدرت بر آنها حكومت مى كرد، و در مورد چنين اشخاصى، هر حركتى جنبه شيطانى دارد، بايد قبل از هر چيز به سراغ تحليل انگيزه سياست شيطانى اين امر رفت.

ظاهر اين است، فرعون به عنوان چند هدف دست به چنين كارى زد:

1 ـ او مى خواست، وسيله اى براى اشتغال فكرى مردم و انصراف ذهن آنها از مسأله نبوت موسى(عليه السلام) و قيام بنى اسرائيل، فراهم آورد، و مسأله ساختن اين بناى مرتفع، كه به گفته بعضى از مفسران، در زمينى بسيار وسيع با پنجاه هزار مرد بنّا و معمار، و كارگران زياد، براى فراهم آوردن وسائل ساخته مى شد، مى توانست مسائل ديگر را تحت الشعاع قرار دهد، و هر چه بنا بالاتر مى رود توجه مردم را بيشتر به خود جلب كند، و نقل همه محافل و خبر روز، همين موضوع باشد و مسأله پيروزى موسى را بر ساحران كه ضربه عظيمى بر پيكر قدرت فرعونيان وارد ساخت، موقتاً به طاق نسيان زند.

2 ـ او مى خواست، از اين طريق كمك مادى و اقتصادى، به توده هاى زحمت كش كند، و كارى هر چند موقت براى بيكاران فراهم سازد، تا كمى مظالم او را فراموش كنند و وابستگى مردم از نظر اقتصادى، به خزينه او بيشتر گردد.

3 ـ برنامه اين بود كه بعد از پايان بنا، بر فراز آن رود و نگاهى به آسمان كند،  و احتمالاً تيرى در كمان گذارد و پرتاب كند و باز گردد، و براى تحميق مردم بگويد: خداى موسى هر چه بود تمام شد! به سراغ كار خود برويد، و فكرتان راحت باشد!

و گرنه، براى فرعون، روشن بود بناى عظيم او كه از چند صد متر تجاوز نمى كرد، سهل است از فراز كوههاى بسيار مرتفع نيز اگر به آسمان نگاه شود، منظره آن همان است كه از روى زمين صاف، ديده مى شود بدون كمترين تغيير.

قابل توجه اين كه، فرعون در برابر موسى(عليه السلام) با گفتن اين سخنان و بيان اين دستور، يك گام عقب نشينى مى كند، و مى گويد: من مى خواهم درباره خداى موسى تحقيق كنم: «فَاطَّلَعَ اِلى اِلهِ مُوسى» و مى افزايد: «هر چند او را دروغگو گمان مى كنم» و به اين ترتيب از مرحله يقين به خلاف، به مرحله گمان و شك تنزل مى كند.

و نيز قابل توجه اين كه، قرآن با جمله «وَ كَذلِكَ زُيِّنَ لِفِرْعُونَ سُوءُ عَمَلِهِ وَ صُدَّ عَنِ السَّبِيْلِ وَ ما كَيْدُ فِرْعَونَ اِلاّ فِي تَباب»، نخست، ريشه اصلى انحراف فرعون را كه همان زينت يافتن اعمال زشتش در نظرش، به خاطر كبر و غرور و خودخواهى است، بيان مى دارد، سپس نتيجه آن را كه، گمراهى از طريق حق است.

و در مرحله سوم، شكست نهائى نقشه هاى او را اعلام مى كند، سه جمله كوتاه با سه محتواى غنى.

مسلماً اين بازى هاى سياسى، براى مدت كوتاهى، مى تواند مؤثر واقع شود، ولى در دراز مدت، قطعاً با شكست روبرو خواهد شد.

در بعضى از روايات آمده است، «هامان» بناى «برج فرعونى» را آن قدر بالا برد كه، ديگر تندبادها اجازه ادامه كار، به بناها نمى دادند، نزد فرعون آمد و به او  گفت: ديگر ما قادر نيستيم بر ارتفاع بنا بيفزائيم، و چيزى نگذشت كه تندباد سهمگينى وزيد و بنا را واژگون كرد.(1)

و معلوم شد تمام قدرت نمائى فرعون، به يك باد بند است!.

38وَ قالَ الَّذِي آمَنَ يا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِكُمْ سَبِيلَ الرَّشادِ

39يا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا مَتاعٌ وَ إِنَّ الآخِرَةَ هِيَ دارُ الْقَرارِ

40مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلا يُجْزى إِلاّ مِثْلَها وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَر أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيها بِغَيْرِ حِساب

ترجمه:

38 ـ كسى كه (از قوم فرعون) ايمان آورده بود، گفت: «اى قوم! از من پيروى كنيد تا شما را به راه درست هدايت كنم.

39 ـ اى قوم من! اين زندگى دنيا، تنها متاع زودگذرى است; و آخرت سراى هميشگى است!

40 ـ هركس بدى كند، جز به مانند آن كيفر داده نمى شود; ولى هر كس كار شايسته اى انجام دهد ـ خواه مرد يا زن ـ در حالى كه مؤمن باشد آنها وارد بهشت مى شوند و در آن روزى بى حسابى به آنها داده خواهد شد.

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 13، صفحه 125 (نقل از تفسير على بن ابراهيم).

▲از من پيروى كنيد تا راه راست را به شما نشان دهم

گفتيم: «مؤمن آل فرعون»، سخنان خود را در چند مقطع بيان كرد، در اين آيات، كه چهارمين مقطع از سخنان او است، مقصود خود را از طريق ديگرى دنبال مى كند، و آن توجه دادن به «ناپايدارى زندگى دنيا» و «مسأله معاد و حشر و نشر» است، و توجه به آنها بدون شك، تأثير عميقى در تربيت انسان ها دارد.

نخست مى گويد: «كسى كه ايمان آورده بود، صدا زد اى قوم من! از من پيروى كنيد تا من شما را به راه حق ارشاد كنم» (وَ قالَ الَّذِي آمَنَ يا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِكُمْ سَبِيلَ الرَّشادِ).

در چند آيه قبل از اين، خوانديم كه فرعون مى گفت: آنچه من مى گويم راه رشد و صلاح است، «مؤمن آل فرعون»با اين سخنش به مقابله و تكذيب فرعون پرداخته، و به جمعيت مى فهماند كه، فريب سخنان وسوسه انگيز فرعون را نخوريد، كه برنامه هاى او به شكست و بدبختى مى انجامد، راه اين است كه من مى گويم، راه تقوا و خداپرستى.

* * *

سپس افزود: «اى قوم من! به اين دنيا دل نبنديد كه اين زندگى پست تنها متاع زودگذرى است، و آخرت سراى هميشگى و ابدى شما است» (يا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا مَتاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِيَ دارُ الْقَرارِ).

گيرم كه با «هزار مكر و فسون» ما پيروز شويم، و حق را پشت سر اندازيم، دست به انواع ظلم و ستم، دراز كنيم، و دامان ما به خونهاى بى گناهان آغشته شود، مگر عمر ما در اين جهان چه اندازه خواهد بود؟ اين چند روز عمر، به سرعت مى گذرد، و چنگال مرگ، گريبان همه را مى گيرد، و از فراز قصرهاى  باشكوه، به زير خاك مى كشاند، قرارگاه زندگى ما جاى ديگرى است.

* * *

مسأله، تنها فانى بودن اين دنيا و باقى بودن سراى آخرت نيست، مسأله مهم، مسأله حساب و جزاست: «هركس عمل بدى انجام دهد، فقط به اندازه آن به او كيفر داده مى شود، اما كسى كه عمل صالحى انجام دهد، خواه مرد باشد يا زن، در حالى كه مؤمن باشد، وارد بهشت مى شود و روزى بى حسابى به او داده خواهد شد» (مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلا يُجْزى إِلاّ مِثْلَها وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَر أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيها بِغَيْرِ حِساب).

او در اين سخنان حساب شده اش، از يكسو اشاره به عدالت خداوند در مورد مجرمان مى كند كه تنها به مقدار جرمشان جريمه مى شوند.

و از سوى ديگر، اشاره به فضل بى انتهاى او، كه در مقابل يك عمل صالح پاداش بى حساب به مؤمنان داده مى شود، و هيچگونه موازنه اى در آن رعايت نخواهد شد، پاداشى كه هيچ چشمى نديده، و هيچ گوشى نشنيده، و حتى به فكر انسانى خطور نكرده است.

و از سوى سوم، لزوم توأم بودن ايمان و عمل صالح را، ياد آور مى شود.

و از سوى چهارم، مساوات مرد و زن در پيشگاه خداوند و در ارزشهاى انسانى.

به هر حال، او با اين سخن كوتاه خود، اين واقعيت را بيان مى كند كه متاع اين جهان، گر چه ناچيز است و ناپايدار، ولى مى تواند وسيله رسيدن به پاداش بى حساب گردد، چه معامله اى از اين پرسودتر؟!

ضمناً تعبير به «مثلها» اشاره به اين است كه مجازاتهاى عالم ديگر شبيه همان كارى است كه انسان در اين دنيا انجام داده است، شباهتى كامل و تمام  عيار.

تعبير به «بِغَيْرِ حِساب»، ممكن است اشاره به اين مطلب باشد كه نگاهداشتن حساب عطايا مخصوص كسانى است كه مواهب محدودى دارند، و مى ترسند اگر حساب را نگه ندارند، گرفتار كمبود شوند، اما كسى كه خزائن نعمتهاى او نامحدود و بى پايان است، و هر قدر ببخشد كاستى در آن پيدا نمى شود، (زيرا هر قدر از بى نهايت بر دارند باز هم بى نهايت است!)، نياز به حسابگرى ندارد.

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه، آيا اين آيه، با آيه اى كه مى گويد: «هر كس كار نيكى انجام دهد، ده برابر پاداش به او عطا مى شود» منافات ندارد؟ «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِها».(1)

در پاسخ بايد به اين نكته توجه كرد كه، ده برابر حداقل پاداش الهى است، و لذا در مورد انفاق، به هفتصد برابر و بيشتر ارتقاء مى يابد، و سرانجام به مرحله پاداش بى حساب مى رسد، كه هيچ كس جز خدا حد آن را نمى داند.

* * *

41وَ يا قَوْمِ ما لِي أَدْعُوكُمْ إِلَى النَّجاةِ وَ تَدْعُونَنِي إِلَى النّارِ

42تَدْعُونَنِي لِأَكْفُرَ بِاللّهِ وَ أُشْرِكَ بِهِ ما لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ وَ أَنَا أَدْعُوكُمْ إِلَى الْعَزِيزِ الْغَفّارِ

43لاجَرَمَ أَنَّما تَدْعُونَنِي إِلَيْهِ لَيْسَ لَهُ دَعْوَةٌ فِى الدُّنْيا وَ لا فِى الآخِرَةِ وَ أَنَّ مَرَدَّنا إِلَى اللّهِ وَ أَنَّ الْمُسْرِفِينَ هُمْ أَصْحابُ النّارِ

44فَسَتَذْكُرُونَ ما أَقُولُ لَكُمْ وَ أُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ

45فَوَقاهُ اللّهُ سَيِّئاتِ ما مَكَرُوا وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ

46النّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوّاً وَ عَشِيّاً وَ يَوْمَ تَقُومُ السّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ

ترجمه:

41 ـ اى قوم من! چرا من شما را به سوى نجات دعوت مى كنم، اما شما مرا به سوى آتش فرا مى خوانيد؟!

42 ـ مرا دعوت مى كنيد كه به خداوند يگانه كافر شوم و همتائى كه به آن علم ندارم براى او قرار دهم، در حالى كه من شما را به سوى خداوند عزيز غفّار دعوت مى كنم!

43 ـ قطعاً آنچه مرا به سوى آن مى خوانيد، نه دعوت (و حاكميتى) در دنيا دارند و نه در آخرت، و تنها بازگشت ما در قيامت به سوى خداست; و مسرفان اهل آتشند.

44 ـ و به زودى آنچه را به شما مى گويم به خاطر خواهيد آورد! من كار خود را به خداو وامى گذارم كه خداوند نسبت به بندگانش بيناست»!

45 ـ خداوند او را از نقشه هاى سوء آنها نگه داشت، و عذاب شديد بر آل فرعون وارد شد.

46 ـ (عذاب آنها) آتش است كه هر صبح و شام بر آن عرضه مى شوند; و روزى كه قيامت بر پا شود (مى فرمايد:) «آل فرعون را در سخت ترين عذابها وارد كنيد»!

1 ـ انعام، آيه 160.

▲آخرين سخن!

در پنجمين و آخرين مقطع، «مؤمن آل فرعون» پرده ها را كنار زد، و بيش از آن نتوانست ايمان خود را مكتوم دارد، آنچه گفتنى بود گفت، و آنها نيز ـ چنان كه خواهيم ديد ـ تصميم خطرناكى درباره او گرفتند.

از قرائن بر مى آيد كه آن قوم لجوج و مغرور و خودخواه، در برابر سخنان اين مرد شجاع و با ايمان، سكوت نكردند، و متقابلاً از مزاياى شرك سخن گفتند، و او را به بت پرستى دعوت نمودند.

لذا او فرياد زد: «اى قوم! چرا من شما را به سوى نجات دعوت مى كنم اما شما مرا به سوى آتش مى خوانيد»؟! (وَ يا قَوْمِ ما لِي أَدْعُوكُمْ إِلَى النَّجاةِ وَ تَدْعُونَنِي إِلَى النّارِ).

من، سعادت شما را مى طلبم، و شما بدبختى مرا، من شما را به شاهراه هدايت مى خوانم، و شما مرا به بيراهه مى خوانيد.

* * *

آرى، «شما مرا دعوت مى كنيد كه، به خداى يگانه كافر شوم، و شريكهائى كه به آن علم ندارم، براى او قرار دهم، در حالى كه من شما را به سوى خداوند عزيز غفّار دعوت مى كنم» (تَدْعُونَنِي لِأَكْفُرَ بِاللّهِ وَ أُشْرِكَ بِهِ ما لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ وَ أَنَا أَدْعُوكُمْ إِلَى الْعَزِيزِ الْغَفّارِ).

از آيات مختلف قرآن، و نيز تاريخ مردم مصر، به خوبى استفاده مى شود كه، آنها علاوه بر پرستش فراعنه، بت هاى فراوانى نيز داشتند، چنان كه در آيه 127 سوره «اعراف» مى خوانيم اطرافيان فرعون به او گفتند: أَتَذَرُ مُوسى وَ قَومَهُ لِيُفْسِدُوا فِى الاَرْضِ وَ يَذَرَكَ وَ آلِهَتَكَ: «آيا اجازه مى دهى كه موسى و قومش در زمين فساد كنند و تو و خدايانت را ترك گويند»؟!

«يوسف» نيز در زندان فراعنه، به هم بندهاى خود گفت: أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ اَمِ اللّهُ الْواحِدُ الْقَهّارُ: «آيا معبودهاى پراكنده، بهترند، يا خداوند يگانه قهار»؟!.(1)

به هر حال، مؤمن آل فرعون، در يك مقايسه روشن به آنها ياد آورى كرد كه دعوت شما، دعوت به سوى شرك است، چيزى كه حداقل، دليلى بر آن وجود ندارد، و راهى است تاريك و خطرناك، اما من شما را به راهى روشن، راه خداوند عزيز و توانا، راه خداوند غفّار و بخشنده دعوت مى كنم.

تعبير به «عزيز» و «غفّار»، از يكسو، اشاره به اين مبدأ بزرگ بيم و اميد است  و از سوى ديگر، اشاره اى به نفى الوهيت بتها و فراعنه، كه نه عزتى در آنان است و نه عفو و گذشتى!

* * *

سپس افزود: «قطعاً آنچه مرا به سوى آن مى خوانيد، نه دعوتى در دنيا دارد و نه در آخرت (اين بتها هرگز رسولانى به سوى مردم نفرستاده اند تا آنها را به سوى خود دعوت كنند، و نه در آخرت مى توانند حاكميت بر چيزى داشته باشند)» (لاجَرَمَ أَنَّما تَدْعُونَنِي إِلَيْهِ لَيْسَ لَهُ دَعْوَةٌ فِى الدُّنْيا وَ لا فِى الْآخِرَةِ).(2)

اين موجودات بى حس و شعور، هرگز مبدأ حركتى نبوده اند و نخواهند بود، نه سخنى مى گويند، نه رسولانى دارند، و نه دادگاه و محكمه اى، خلاصه، نه گرهى از كار كسى مى گشايند، و نه مى توانند گرهى در كار كسى بزنند.

و به همين دليل، بايد بدانيد: «تنها بازگشت ما در قيامت، به سوى خدا است» (وَ أَنَّ مَرَدَّنا إِلَى اللّهِ).

او است كه رسولان خود را براى هدايت انسان ها فرستاده، و او است كه آنها را در برابر اعمالشان، پاداش و كيفر مى دهد.

و نيز بايد بدانيد كه: «اسراف كاران و متجاوزان اهل دوزخند» (وَ أَنَّ الْمُسْرِفِينَ هُمْ أَصْحابُ النّارِ).

به اين ترتيب، «مؤمن آل فرعون» سرانجام ايمان خود را آشكار ساخت، و «خط توحيدى» خويش را از «خط شرك آلود» آن قوم، جدا كرد، دست رد بر سينه آن نامحرمان زد، و يك تنه با منطق گويايش در برابر همه آنها ايستاد.

* * *

و در آخرين سخنش، با تهديدى پر معنى گفت: «به زودى آنچه را من امروز به شما مى گويم، به خاطر خواهيد آورد، و هنگامى كه آتش خشم و غضب الهى دامانتان را در اين جهان، و آن جهان مى گيرد به صدق گفتار من پى مى بريد» (فَسَتَذْكُرُونَ ما أَقُولُ لَكُمْ).

اما افسوس، كه آن زمان دير است، اگر در آخرت باشد، راه بازگشت وجود ندارد، و اگر در دنيا باشد، به هنگام نزول عذاب، تمام درهاى توبه بسته مى شود.

سپس افزود: «من تمام كارهاى خود را به خداوند يگانه يكتا، واگذار مى كنم كه او نسبت به بندگانش بينا است» (وَ أُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ). و به همين دليل، نه از تهديدهاى شما مى ترسم، و نه كثرت و قدرت شما و تنهائى من، مرا به وحشت مى افكند، چرا كه سر تا پا خود را به كسى سپرده ام كه قدرتش بى انتها است و از حال بندگانش به خوبى آگاه است.

اين تعبير، ضمناً دعاى مؤدبانه اى بود از اين مرد با ايمان، كه در چنگال قومى زورمند، و بى رحم گرفتار بود، تقاضائى بود، مؤدبانه از پيشگاه پروردگار، كه در اين شرائط او را در كنف حمايت خويش قرار دهد.

* * *

خداوند هم، اين بنده مؤمن مجاهد را، تنها نگذاشت، و چنان كه در آيه بعد مى خوانيم: «خداوند او را از نقشه هاى شوم و سوء آنها نگه داشت» (فَوَقاهُ سَيِّئاتِ ما مَكَرُوا).

تعبير به «سَيِّئاتِ ما مَكَرُوا» نشان مى دهد كه اجمالاً توطئه هاى مختلفى بر ضد او چيدند، اما اين توطئه ها چه بود؟ قرآن، سربسته بيان كرده است، طبعاً انواع مجازاتها و شكنجه ها، و سرانجام قتل و اعدام بوده است، اما لطف الهى  همه آنها را خنثى كرد.

در بعضى از تفاسير آمده است كه او با استفاده از يك فرصت مناسب، خود را به «موسى»(عليه السلام) رسانيد، و همراه «بنى اسرائيل» از دريا عبور كرد، و نيز گفته شده است كه وقتى تصميم بر قتل او گرفتند، او به كوهى متوارى شد، و از نظرها پنهان گشت.(3)

اين دو منافاتى با هم ندارند، ممكن است نخست در بيرون شهر مخفى شده باشد، تا بعداً به بنى اسرائيل ملحق گردد.

بخشى از اين توطئه ها، ممكن است توطئه تحميل بت پرستى و بيرون كردن او از خط توحيد بوده كه خداوند اين را هم از او بر طرف ساخت، و او را در مسير ايمان و توحيد و تقوا راسخ قدم كرد.

ولى در مقابل «عذاب هاى شديدى بر آل فرعون نازل گرديد» (وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ).(4)

عذاب و مجازات الهى، همه اش دردناك است، اما تعبير به «سُوءُ الْعَذابِ» نشان مى دهد كه، خداوند عذاب دردناك ترى براى اين گروه، انتخاب فرمود اين همان چيزى است كه در آيه بعد به آن اشاره مى كند.

* * *

و مى فرمايد «مجازات دردناك آنها، همان آتش است كه هر صبح و شام بر  آن عرضه مى شوند» (النّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا).(5)

«و روزى كه قيامت برپا مى گردد، دستور مى دهد آل فرعون را در اشدّ عذاب وارد كنيد» (وَ يَوْمَ تَقُومُ السّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ).

قابل توجه اين كه اولاً، تعبير به «آل فرعون» مى كند كه اشاره به خاندان و اطرافيان و اصحاب گمراه او است، جائى كه آنها گرفتار چنين سرنوشتى شوند، تكليف خود «فرعون» روشن است.

ثانياً: مى گويد: آنها صبح و شام بر آتش عرضه مى شوند، اما در قيامت آنها را وارد اشدّ عذاب مى كند، اين به خوبى دلالت دارد كه، عذاب اول، عذاب برزخى است كه بعد از اين دنيا و قبل از قيام قيامت است و كيفيت آن عرضه و نزديكى به آتش دوزخ است، عرضه اى كه هم روح و جان را به لرزه در مى آورد و هم جسم را تحت تأثير قرار مى دهد.

ثالثاً: تعبير به «غدو» و «عشى» (صبح و شام)، يا اشاره به دوام اين عذاب است، چنان كه مى گوئيم فلان كس، صبح و شام مزاحم ما است، يعنى همواره و هميشه، و يا اشاره به انقطاع عذاب برزخى است كه تنها در مواقع صبح و شام كه مواقع قدرت نمائى فراعنه، و عيش و نوش آنها بوده، به آن گرفتار مى شوند.

از تعبير «غدو» و «عشى» (صبح و شام) نيز نبايد تعجب كرد، كه مگر در عالم برزخ، چنين امورى هست؟ زيرا از آيات قرآن استفاده مى شود كه حتى در قيامت نيز صبح و شام وجود دارد، چنان كه در آيه 62 سوره «مريم» مى خوانيم: وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيْها بُكْرَةً وَ عَشِيّاً: «براى آنها (بهشتيان) صبح و شام روزى مخصوصى است».

 اين منافات با دائمى بودن نعمتهاى بهشتى ندارد، چنان كه در آيه 35 سوره «رعد» آمده است: «أُكُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها» زيرا ممكن است در عين دوام نعمت، روزى ها و الطاف مخصوصى در اين دو وقت نصيب بهشتيان گردد.

* * *

1 ـ يوسف، آيه 39.

2 ـ «لاجَرَمَ» چنان كه قبلاً هم گفته ايم، تركيبى است از كلمه «لا» و «جرم» (بر وزن حرم) كه در اصل به معنى قطع كردن و چيدن ميوه، است، اين تركيب مفهومش اين است كه چيزى نمى تواند اين كار را قطع كند و مانع از آن شود، لذا روى هم رفته به معنى «قطعاً» و «ناچار» و گاه به معنى «سوگند» به كار مى رود.

3 ـ «مجمع البيان» جلد 8، صفحه 818، ذيل آيات مورد بحث.

4 ـ «حاقَ» به معنى «اصابت كرد» و «نازل شد» تفسير شده است، ولى اين احتمال را نيز داده اند كه اصل آن «حق» بوده كه يك «قاف» آن تبديل به «الف» شده و «حاق» (مفردات راغب ماده حاق) ضمناً «سوء العذاب» از قبيل اضافه صفت به موصوف است، و در اصل «العذاب السوء» بوده است.

5 ـ «النار» بدل از «سوء العذاب» است.

▲1 - سرگذشت مؤمن آل فرعون يك درس بزرگ مبارزه با طاغوت ها

اديان الهى، و مكتب هاى آسمانى، كه در برابر طاغوت ها و جبّاران ظاهر شدند، در آغاز، به وسيله گروه اندكى عرضه شد، آنها اگر مى خواستند از كمى نفرات وحشت كنند، و كثرت مخالفان را دليل بر حقّانيّت آنها بشمرند، هرگز اين مكتب ها رشد نمى كرد.

اصل اساسى كه بر تمام برنامه هاى آنها حاكم بود، همان است كه اميرمؤمنان على(عليه السلام) در گفتار پرمحتوايش بيان فرموده: أَيُّهَا النّاسُ لاتَسْتَوحِشُوا فِي طَرِيقِ الْهُدى لِقِلَّةِ اَهْلِهِ: «اى مردم در طريق هدايت، از كمى نفرات هرگز وحشت نكنيد».(1)

«مؤمن آل فرعون» سمبلى بود از اين مكتب، و رهروى بود از پيشقدمان اين راه، و نشان داد كه، يك انسان با عزم و اراده راسخ ناشى از ايمان، مى تواند حتى در اراده فراعنه جبّار، اثر بگذارد و پيامبر بزرگى را از خطر برهاند.

 تاريخ زندگى اين مرد شجاع و هوشيار، نشان مى دهد كه هميشه بايد حركات طرفداران حق، حساب شده باشد، گاه بايد ايمان را اظهار كرد و فرياد كشيد، گاه بايد براى هدفهاى «كوتاه مدت» و «دراز مدت» ايمان را مكتوم داشت،و «تقيه» چيزى جز اين نيست كه انسان به خاطر هدفهاى مقدسش، اعتقاد خود را در مقطع خاصى مكتوم دارد.

همان گونه كه مجهز بودن به سلاح ظاهرى، براى درهم كوبيدن دشمن لازم است، سلاح برنده منطق نيز ضرورى است كه تأثيرش از سلاح ظاهر، به مراتب بيشتر است; لذا كارى را كه «مؤمن آل فرعون» با منطق خود انجام داد در آن شرائط خاص از هيچ سلاحى ساخته نبود.

و بالاخره، داستان «مؤمن آل فرعون» نشان مى دهد كه، خدا اين گونه افراد با ايمان را تنها نمى گذارد، و در برابر خطرات، در پناه لطف خودش قرار مى دهد.

اين نكته نيز قابل توجه است كه «مؤمن آل فرعون»، طبق بعضى از روايات سرانجام به شهادت رسيد، و اين كه قرآن مى گويد: خداوند او را از توطئه هاى شوم فرعونيان رهائى بخشيد، منظور اين است كه او را از انحراف عقيده و تحميل كفر و شرك بر او، حفظ كرد.(2)

* * *

1 ـ «نهج البلاغه» خطبه 201.

2 ـ در كتاب «محاسن برقى» آمده است از «امام صادق»(عليه السلام) درباره تفسير «فَوَقاهُ اللّه سَيِّئاتِ ما مَكَرُوا» سؤال كردند، فرمود: «اَما لَقَدْ سَطَوا عَلَيْهِ وَ قَتَلُوهُ وَ لكِنْ اَتَدْرُونَ ما وَقاهُ؟ وَقاهُ اَنْ يَفْتِنُوهُ فِي دينِهِ» (نور الثقلين، جلد 4، صفحه 521).

▲2 - تفويض كار به خدا

درباره اهميت واگذارى كار خويش به خدا، و توكل بر پروردگار، همين بس كه در حديثى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) آمده است: أَلاِيمانُ لَهُ أَرْكانٌ أَرْبَعَةٌ التَّوَكُّلُ  عَلَى اللّهِ وَ تَفْوِيضُ الاَمْرِ إِلَى اللّهِ وَ الرِّضا بِقَضاءِ اللّهِ وَ التَّسْلِيْمُ لِأَمْرِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ: «ايمان چهار ركن دارد: توكل بر خدا، واگذارى كار خويش به او، و راضى بودن به قضاى الهى، و تسليم در برابر فرمان خداوند».(1)

امام صادق(عليه السلام) فرمود: الْمُفَوِّضُ أَمْرَهُ إِلَى اللّهِ فِي راحَةِ الاَبَدِ، وَ الْعَيْشُ الدّائِمُ الرَّغَدُ، وَ الْمُفَوِّضُ حَقّاً هُوَ الْعالِي عَنْ كُلِّ هِمَّة دُونَ اللّهِ: «كسى كه كار خود را به خدا واگذارد، در راحت ابدى و زندگى جاودانه پر بركت است، و كسى كه حقيقتاً كار خود را به خدا واگذارد، برتر از آن است كه به غير او بينديشد».(2)

«تفويض» چنان كه «راغب» در «مفردات» مى گويد: به معنى «رد كردن» است، بنابر اين، «تفويض امر به خدا» به معنى واگذار نمودن كار خويش به او است، نه به اين معنى كه انسان دست از تلاش و كوشش بردارد، كه اين به طور مسلم تحريفى است در معنى «تفويض»، بلكه به اين معنى است كه نهايت كوشش و تلاش و جهاد را به كار گيرد، و هنگامى كه در برابر موانع سخت قرار گرفت، وحشت نكند، دست پاچه نشود، و دلسرد نگردد، بلكه كار خود را به خدا واگذارد، و با عزمى راسخ به جهاد و تلاش ادامه دهد.

«تفويض» گر چه از نظر مفهوم، با «توكل» شباهت زيادى دارد، ولى مرحله اى برتر از آن است، چرا كه «حقيقت توكل» خدا را وكيل خويش دانستن است، ولى «تفويض» مفهومش واگذارى مطلق به او است، زيرا بسيار مى شود كه انسان وكيلى انتخاب مى كند ولى به نظارت خويش نيز ادامه مى دهد، اما در مقام تفويض هيچ نظرى از خود ندارد.

* * *

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 68، صفحه 341 ـ «اصول كافى»، جلد 2، صفحه 56.

2 ـ «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 387، ماده «فوض».

▲3 - عالم برزخ

«برزخ»، چنان كه از نامش پيدا است، عالمى است واسطه، در ميان اين جهان و جهان ديگر، در قرآن مجيد، به همان اندازه كه درباره عالم قيامت فراوان صحبت شده، درباره برزخ بحث كمى ديده مى شود، به همين دليل هاله اى از ابهام آن را فرا گرفته، و خصوصيات و جزئيات آن چندان روشن نيست.

حقيقت اين است كه، آگاهى بر خصوصيات برزخ، تأثير زيادى بر مسائل اعتقادى نمى گذارد و شايد به همين جهت كمتر درباره آن در كتاب اللّه، بحث شده است، ولى اين نكته را نبايد فراموش كرد كه قرآن، اصل وجود عالم برزخ را با صراحت بيان داشته است.

از جمله آياتى كه به وضوح از وجود چنين عالمى خبر مى دهد، آيات مورد بحث است آنجا كه مى گويد: «آل فرعون قبل از قيام قيامت هر صبح و شام از طريق عرضه شدن بر آتش، مجازات مى شوند» اين چيزى جز «عذاب برزخى» نيست.

از سوى ديگر، آياتى كه درباره حيات جاويدان شهيدان، بعد از مرگ سخن مى گويد، و از پاداش هاى فوق العاده آنها بحث مى كند، گواه بر وجود «نعمت هاى برزخى» است.

قابل توجه اين كه، در حديثى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: إِنَّ أَحَدَكُمْ إِذا ماتَ عُرِضَ عَلَيْهِ مَقْعَدُهُ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِىِّ، إِنْ كانَ مِنَ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَمِنَ الْجَنَّةِ، وَ إِنْ كانَ مِنْ أَهْلِ النّارِ فَمِنَ النّارِ، يُقالُ هذا مَقْعَدُكَ حَتّى يَبْعَثُكَ اللّهُ يَومَ القِيامَةِ!: «هنگامى كه يكى از شما از دنيا مى رود، جايگاه او هر صبح و شام به او عرضه مى شود، اگر بهشتى باشد جايگاهش را در بهشت، و اگر دوزخى باشد جايگاهش را در آتش، و به او مى گويند: اين جايگاه تو در روز قيامت  است» (و همين امر باعث شادى يا عذاب روح او مى شود).(1)

امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: ذلِكَ فِى الدُّنْيا قَبْلَ يَومِ الْقِيامَةِ لِأَنَّ فِي نارِ الْقِيامَةِ لايَكُونُ غُدُوٌّ وَ عَشِىٌّ، ثُمَّ قالَ إِنْ كانُوا يُعَذَّبُونَ فِى النّارِ غُدُوّاً وَ عَشِيّاً فَفِي ما بَيْنَ ذلِكَ هُمْ مِنَ السُّعَداءِ، لا وَ لكِنْ هذا فِى الْبَرْزَخِ قَبْلَ يَومِ الْقِيامَةِ أَ لَمْ تَسْمَعْ قَولَهُ عَزَّوَجَلَّ: وَ يَومَ تَقُومُ السّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَونَ أَشَدَّ الْعَذابِ: «اين در دنيا قبل از روز قيامت است، زيرا آتش قيامت صبح و شام ندارد. سپس فرمود: اگر آنها در قيامت تنها صبح و شام در آتش دوزخ، عذاب شوند، در ميان اين دو بايد سعادتمند باشند، چنين نيست، اين، مربوط به برزخ است پيش از روز قيامت، آيا سخن خدا را (بعد از اين جمله) نشنيده اى كه مى فرمايد: هنگامى كه قيامت برپا مى گردد فرمان داده مى شود، آل فرعون را در اشد عذاب وارد كنيد».(2)

امام نمى فرمايد: در قيامت صبح و شام نيست، بلكه مى فرمايد: آتش دوزخ جاودانه است و صبح و شام ندارد، آنچه مجازاتش صبح و شام دارد، عالم برزخ است، سپس به جمله بعد كه سخن از قيامت مى گويد، به عنوان قرينه اى بر اين كه جمله قبل، مربوط به برزخ است، استدلال مى فرمايد.

درباره برزخ و دلائل آن در جلد 14 صفحه 314 به بعد (ذيل آيه 100 سوره مؤمنون) به طور مشروح بحث كرده ايم.

* * *

47وَ إِذْ يَتَحاجُّونَ فِي النّارِ فَيَقُولُ الضُّعَفاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنّا كُنّا لَكُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنّا نَصِيباً مِنَ النّارِ

48قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنّا كُلٌّ فِيها إِنَّ اللّهَ قَدْ حَكَمَ بَيْنَ الْعِبادِ

49وَ قالَ الَّذِينَ فِى النّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّكُمْ يُخَفِّفْ عَنّا يَوْماً مِنَ الْعَذابِ

50قالُوا أَ وَ لَمْ تَكُ تَأْتِيكُمْ رُسُلُكُمْ بِالْبَيِّناتِ قالُوا بَلى قالُوا فَادْعُوا وَ ما دُعاءُ الْكافِرِينَ إِلاّ فِي ضَلال

ترجمه:

47 ـ (به خاطر بياور) هنگامى را كه در آتش دوزخ با هم محاجّه مى كنند; ضعفيفان به مستكبران مى گويند: «ما پيرو شما بوديم، آيا شما (امروز) سهمى از آتش را به جاى ما پذيرا مى شويد»؟!

48 ـ مستكبران مى گويند: «ما همگى در آن هستيم، زيرا خداوند در ميان بندگانش (به عدالت) حكم كرده است»!

49 ـ و آنها كه در آتشند به مأموران دوزخ مى گويند: «از پروردگارتان بخواهيد يك روز عذاب را از ما بردارد»!

 50 ـ آنها مى گويند: «آيا پيامبران شما دلائل روشن برايتان نياوردند»؟! مى گويند: (آرى) آنها مى گويند: «پس هر چه مى خواهيد (خدا را) بخوانيد; ولى دعاى كافران (به جائى نمى رسد و) جز در ضلالت نيست»!

1 ـ اين روايت را «بخارى» و «مسلم» در «صحيح» خود نقل كرده اند (طبق نقل طبرسى و دُرّ المنثور و قرطبى ذيل آيات مورد بحث) در «صحيح مسلم» بابى براى اين موضوع منعقد شده، و در آن روايات متعددى آمده است به جلد چهار «صحيح مسلم»، صفحه 2199 مراجعه شود.

2 ـ «مجمع البيان»، جلد 8، صفحه 818.

▲محاجه ضعفا و مستكبران در دوزخ!

از آنجا كه «مؤمن آل فرعون» در پايان سخنانش، جمعيت فرعونيان را به مسأله قيامت و عذاب دوزخ توجه داد، آيات مورد بحث رشته سخن را در همين زمينه به دست گرفته، و دنبال مى كند، و صحنه هائى از گفتگوى پرخاشگرانه دوزخيان را در دل آتش، منعكس مى سازد.

نخست مى فرمايد: «به خاطر بياور، هنگامى را كه آنها در آتش دوزخ، محاجه و گفتگو مى كنند، «ضعفا» به «مستكبران» مى گويند: ما پيروان شما بوديم، آيا اكنون سهمى از عذاب، و نصيبى از آتش دوزخ را، به جاى ما پذيرا مى شويد»؟ (وَ إِذْ يَتَحاجُّونَ فِى النّارِ فَيَقُولُ الضُّعَفاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنّا كُنّا لَكُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنّا نَصِيباً مِنَ النّارِ).(1)

منظور از «ضعفا» كسانى هستند كه علم كافى و استقلال فكرى نداشتند، چشم و گوش بسته به دنبال سردمداران كفر، حركت مى كردند كه قرآن از آنها به عنوان «مستكبران» ياد كرده است:

بدون شك، اين پيروان در آنجا مى دانند كه رهبران آنها نيز گرفتار عذابند، و كمترين توانائى براى دفاع از آنها ندارند، اما چرا اين پيروان به آنها پناه مى برند و  تقاضا مى كنند، سهمى از عذابشان را بپذيرند؟!

بعضى گفته اند: اين به خاطر آن است، كه در اين جهان عادت كرده بودند در حوادث سخت به آنها پناه برند، در آنجا نيز ناخودآگاه به سوى اين امر كشيده مى شوند.

ولى بهتر اين است كه گفته شود: اين يك نوع، سخريه و ملامت و سرزنش نسبت به آنها است، تا معلوم شود تمام ادعاهاى آنها پوشالى و خالى از حقيقت بوده است.(2)

قابل توجه اين كه، از اميرمؤمنان على(عليه السلام) نقل شده: در يكى از روزهاى «غدير» خطبه اى خواند، و ضمن دعوت مردم به توحيد الهى، آنها را به طاعت كسانى كه خداوند امر به اطاعت آنها كرده است، توجه داد، و آيه فوق را يادآور شد، سپس افزود: أَفَتَدْرُونَ الاِسْتِكْبارَ ما هُو؟ هُوَ تَرْكُ الطّاعَةِ لِمَنْ أُمِرُوا بِطاعَتِهِ، وَ التَّرَفُّعُ عَلى مَنْ نُدِبُوا إِلى مُتْابَعَتِهِ، وَ الْقُرْآنُ يَنْطِقُ مِنْ هذا كَثِيراً، إِنْ تَدَبَّرَهُ مُتَدَبِّرٌ زَجَرَهُ، وَ وَعَظَهُ!: «آيا مى دانيد استكبار چيست؟ ترك اطاعت كسانى كه مأمور به اطاعت آنها هستند، و خود برتربينى نسبت به آنها كه به تبعيت از آنها خوانده شده اند، قرآن از اين مقوله سخن بسيار مى گويد، به گونه اى كه اگر انسان در آن بينديشد، او را اندرز مى دهد و از خلاف باز مى دارد» (در حقيقت امام(عليه السلام) با اين تعبيرات زنده و روشن، مى خواهد راه عذر را بر كسانى كه وصاياى پيامبر(صلى الله عليه وآله) را در روز «غدير» فراموش كردند، و دنبال دگران رفتند ببندد).(3)

* * *

به هر حال، مستكبران، در پاسخ اين سخن، سكوت نمى كنند، اما جوابى مى گويند كه، از نهايت ضعف و زبونى آنها حكايت دارد، چنان كه قرآن در آيه بعد به آن اشاره كرده مى فرمايد: «مستكبران مى گويند: ما و شما همگى در اين آتش دوزخيم، و سرنوشت مشتركى داريم، خداوند در ميان بندگانش به عدالت حكم كرده است»! (قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنّا كُلٌّ فِيها إِنَّ اللّهَ قَدْ حَكَمَ بَيْنَ الْعِبادِ).

اگر مى توانستيم مشكلى را از شما حل كنيم، از خودمان حل مى كرديم، هيچ كارى از ما در اينجا ساخته نيست، نه دفع عذاب از شما و نه از خودمان، و نه حتى پذيرش بخشى از مجازات شما.

قابل توجه اين كه در آيه 21 سوره «ابراهيم»، همين پيشنهاد ضعفا در برابر مستكبران، مطرح شده، و در آنجا مى خوانيم: مستكبران در جواب مى گويند: لَو هَدانَا اللّهُ لَهَدَيْناكُمْ سَواءٌ عَلَيْنا أَ جَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا ما لَنا مِنْ مَحِيص: «اگر خدا ما را (به سوى راه رهائى از عذاب) هدايت كرده بود، ما نيز شما را هدايت مى كرديم (كار از اينها گذشته است) چه بى تابى كنيم و چه شكيبائى، تفاوتى ندارد»! پيدا است كه اين دو جواب منافاتى با هم ندارد و مكمل يكديگر است.

* * *

اينجا است كه دست آنها از هر وسيله اى كوتاه مى شود، رو به سوى خازنان دوزخ و مأموران عذاب مى كنند «و اين دوزخيان به خازنان جهنم مى گويند شما از پروردگارتان بخواهيد، يك روز عذاب را از ما بر دارد» (وَ قالَ الَّذِينَ فِى النّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّكُمْ يُخَفِّفْ عَنّا يَوْماً مِنَ الْعَذابِ).(4)

آنها مى دانند، كه مجازات الهى بر طرف شدنى نيست، تنها تقاضايشان اين  است كه يك روز، عذاب الهى از آنان برداشته شود، يك روز تخفيف بگيرند، نفسى تازه كنند، و اندكى بياسايند، و به همين قانع هستند!

* * *

ولى مراقبان دوزخ «مى گويند: آيا پيامبران شما با دلائل روشن به سراغتان نيامدند»؟ و آيا به قدر كافى براى شما اتمام حجت نشد؟ (قالُوا أَ وَ لَمْ تَكُ تَأْتِيكُمْ رُسُلُكُمْ بِالْبَيِّناتِ).

در پاسخ «مى گويند: آرى» (قالُوا بَلى).

ولى خازنان دوزخ به آنان «مى گويند: حال كه چنين است هر چه مى خواهيد دعا كنيد، اما بدانيد دعاى كافران به جائى نمى رسد و ضايع و نابود مى شود»! (قالُوا فَادْعُوا وَ ما دُعاءُ الْكافِرِينَ إِلاّ فِي ضَلال).

شما خود معترفيد كه پيامبران الهى با دلائل روشن آمدند، اما به آنها اعتنا نكرديد و كافر شديد، بنابراين هر چه دعا كنيد سودى ندارد، چرا كه خدا دعاى كافران را نمى پذيرد.

جمعى از مفسران در تفسير جمله اخير گفته اند: منظور اين است كه شما خودتان دعا كنيد زيرا ما بدون اذن پروردگار نمى توانيم دعا كنيم، اشاره به اين كه وقتى ما چنين اجازه اى نداشته باشيم، بايد بدانيد درهاى نجات به روى شما بسته است، درست است كه كافر در قيامت مؤمن مى شود، اما اين ايمان، چيزى از آثار كفر او نمى كاهد، لذا همچنان نام كافر بر او مى ماند.

ولى تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد.

* * *

51إِنّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِى الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ يَقُومُ الأَشْهادُ

52يَوْمَ لايَنْفَعُ الظّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّارِ

53وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْهُدى وَ أَوْرَثْنا بَنِي إِسْرائِيلَ الْكِتابَ

54هُدىً وَ ذِكْرى لِأُولِي الأَلْبابِ

55فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَ الإِبْكارِ

ترجمه:

51 ـ ما به يقين پيامبران خود و كسانى را كه ايمان آورده اند، در زندگى دنيا و (در آخرت) روزى كه گواهان به پا مى خيزند، يارى مى دهيم!

52 ـ روزى كه عذرخواهى ظالمان سودى به حالشان نمى بخشد; و لعنت خدا براى آنها، و خانه (و جايگاه) بد نيز براى آنان است.

53 ـ و ما به موسى هدايت بخشيديم، و بنى اسرائيل را وارثان كتاب (تورات) قرار داديم.

54 ـ كتابى كه مايه هدايت و تذكّر براى صاحبان عقل بود!

55 ـ پس (اى پيامبر!) صبر و شكيبائى پيشه كن كه وعده خدا حق است، و براى گناهت استغفار كن، و هر صبح و شام تسبيح و حمد پروردگارت را به جا آور!

1 ـ بعضى تصور كرده اند كه مرجع ضمير در «يَتَحاجُّونَ» آل فرعون مى باشد، ولى قرائن موجود در اين آيات نشان مى دهد كه آيه مفهوم وسيعى دارد كه همه كفّار را شامل مى شود.

2 ـ «تَبَعاً» جمع «تابع» است، و بعضى احتمال داده اند كه «مصدر» باشد و اطلاق مصدر بر اشخاصى كه موصوف به صفتى هستند، معمول است يعنى ما عين تبعيت براى شما بوديم!

3 ـ «مصباح شيخ» (طبق نقل تفسير نور الثقلين، جلد4، صفحه 526).

4 ـ «خزنه» جمع «خازن» به معنى «محافظ و نگاهبان» است.

▲ما مؤمنان را يارى مى دهيم

از آنجا كه در آيات گذشته، سخن از محاجه و گفتگوهاى دوزخيان بود، كه نمى توانند يكديگر را يارى كنند، و نه كسى به يارى آنها مى شتابد، و از آنجا كه در آيات پيش از آن نيز، سخن از «مؤمن آل فرعون» آن مرد مجاهد و مبارز كم نظير و حمايت خداوند از او، مطرح بود، در آيات مورد بحث، به عنوان يك قانون كلى، حمايت خويش را از پيامبران و مؤمنان در دنيا و آخرت، بيان مى دارد.

مى فرمايد: «ما به طور مسلم رسولان خود و كسانى را كه ايمان آورده اند در زندگى دنيا، و روز قيامت ـ كه گواهان بر پا مى خيزند ـ يارى مى دهيم» (إِنّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِى الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهادُ).

حمايتى بى دريغ و مؤكد، به انواع تأكيد، حمايتى كه، بى قيد و شرط است و به همين جهت، انواع پيروزى ها را به دنبال دارد، و اعم از پيروزى در منطق و بيان، يا پيروزى در جنگ ها، يا فرستادن عذاب الهى بر مخالفان و نابود كردن آنان، و يا امدادهاى غيبى كه قلب را تقويت، و روح را به لطف الهى نيرومند و قوى مى سازد.

در اينجا به تعبير تازه اى درباره روز قيامت برخورد مى كنيم و آن «يَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهادُ» (روزى كه گواهان قيام مى كنند) مى باشد.

 «أَشْهاد» جمع «شاهد» يا «شهيد» است (همان گونه كه «اصحاب» جمع «صاحب» و «اشراف» جمع «شريف» است) و به هرحال، به معنى گواهان است.

در اين كه اين گواهان كيانند؟ تفسيرهاى مختلفى شده است كه همه قابل جمع است:

1 ـ منظور، فرشتگان مراقب اعمال آدمى است.

2 ـ منظور، پيامبران مى باشد كه گواهان امت ها هستند.

3 ـ مقصود، فرشتگان و پيامبران و مؤمنانند كه گواهان اعمال انسان ها مى باشند.

اما احتمال اين كه اعضاء پيكر انسان نيز، داخل در اين بحث باشد بعيد به نظر مى رسد، زيرا واژه «اشهاد» هر چند معنى گسترده اى دارد، اما تعبير به «يَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهادُ» (روزى كه گواهان قيام مى كنند) با آن متناسب نيست.

اين تعبير، اشاره به نكته جالبى است و مى خواهد بگويد، آن روزى كه همه خلائق در آن جمعند، گواهان در آن محضر بزرگ قيام مى كنند، و رسوائى در آنجا بدترين رسوائى است، و پيروزى نيز برترين پيروزى است، ما در آن روز، مؤمنان و رسولان خود را يارى مى كنيم و بر آبروى آنها در آن محضر بزرگ مى افزائيم.

* * *

اما آن روز، روز رسوائى و بدبختى كافران و ظالمان است، چنان كه در آيه بعد مى افزايد: «همان روزى كه عذرخواهى ظالمان، سودى نمى بخشد، و لعنت خدا مخصوص آنها است، و خانه و جايگاه بد، نيز به آنها تعلق دارد» (يَوْمَ لايَنْفَعُ الظّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّارِ).

از يكسو، عذرخواهى آنها در برابر گواهان به جائى نمى رسد و رسوائى در آن محضر بزرگ دامانشان را مى گيرد.

 از سوى ديگر، از رحمت خدا دورند و لعنت كه همان بعد معنوى از رحمت است، گريبانگيرشان مى شود.

و از سوى سوم، از نظر جسمانى نيز در شكنجه و عذابند، و در بدترين جايگاه در آتش دوزخ!

▲سؤال

در اينجا سؤال مهمى مطرح مى شود و آن اين كه: اگر خداوند وعده پيروزى پيامبران و مؤمنان را به صورت مؤكد داده، پس چرا ما در طول تاريخ شاهد كشتار جمعى از پيامبران و مؤمنان، به دست كفار بى ايمان هستيم؟ چرا گاه آنها شديداً در تنگنا واقع مى شدند؟ و يا از نظر نظامى شاهد شكست بودند؟ مگر وعده الهى تخلف پذير است؟!

پاسخ اين سؤال با توجه به يك نكته روشن مى شود، و آن اين كه: مقياس سنجش بسيارى از مردم در ارزيابى مفهوم پيروزى، بسيار محدود است، آنها پيروزى را تنها در اين مى دانند كه انسان دشمن را به عقب براند و چند روزى حكومت را به دست گيرد.

آنها پيروزى در هدف، و برترى مكتب را به حساب نمى آورند، آنها الگو شدن يك مجاهد شهيد را براى نسلهاى موجود و آينده، در نظر نمى گيرند، آنها عزت و سربلندى در نزد همه آزادگان جهان، و جلب خشنودى و رضايت خدا را، به هيچ مى انگارند.

بديهى است در چنان ارزيابى محدودى، اين ايراد پاسخ ندارد، اما اگر ديد خود را وسيع تر و افق فكر خود را بازتر كنيم و ارزشهاى واقعى را در نظر بگيريم، آنگاه به معنى عميق آيه پى خواهيم برد.

«سيد قطب» در تفسير «فى ظلال» در اينجا سخنى دارد كه شاهد ارزنده اى  بر اين مقصود است.

او قهرمان ميدان كربلاء «حسين عزيز»(عليه السلام) را مثال مى زند، و چنين مى گويد: «حسين رضوان اللّه عليه در چنان صحنه بزرگ از يكسو، و دردناك از سوى ديگر، شربت شهادت نوشيد، آيا اين پيروزى بود يا شكست»؟!

در مقياس كوچك و صورت ظاهر، شكست بود، اما در برابر حقيقت خالص و مقياسهاى بزرگ پيروزى عظيمى به شمار مى آيد.

براى هر شهيدى در روى زمين، قلوب پاك انسان ها مى لرزد، عشق و عواطف را برمى انگيزد، و غيرت و فداكارى را در نفوس به جنب و جوش مى آورد، همان گونه كه حسين (رضوان اللّه عليه) چنين كرد.

اين سخنى است كه هم شيعيان و هم غير شيعيان از سائر مسلمين، و هم گروه عظيمى از غير مسلمانان در آن متفق و هم عقيده اند.

چه بسيار شهيدانى كه اگر هزار سال زنده مى ماندند، نمى توانستند به مقدار شهادتشان عقيده و مكتب خود را يارى كنند، و قدرت نداشتند اين همه مفاهيم بزرگ انسانى را، در دلها به يادگار گذارند، و هزاران انسان را با آخرين سخنان خود كه با خونشان مى نويسند، به كارهاى بزرگ وادار كنند.

آرى اين سخنان و خطبه هاى آخرين، كه با خط خونين نوشته شده است، پيوسته زنده مى ماند، و فرزندان و نسلهاى آينده را به حركت در مى آورد، و اى بسا تمام تاريخ را در طول قرون و اعصار، تحت تأثير خود قرار مى دهد».(1)

بايد بر اين سخن بيفزائيم كه، ما شيعيان همه سال با چشم خود آثار حيات امام حسين عزيز(عليه السلام) و دوستان شهيدش در «كربلاء» را مى بينيم كه جلسات سوگوارى آنها سرچشمه چه جنبشهاى عظيمى مى شود؟!

ما با چشم خود، شاهد و ناظر حركت ميليون ها نفر مسلمان بيدار در ايام عاشوراى حسينى براى ريشه كن ساختن كاخ ظلم و استبداد و استعمار بوديم.

ما با چشم خود ديديم كه اين نسل فداكار كه درس خويش را در مكتب امام حسين(عليه السلام) و مجالس يادبود و ايام عاشوراى او خوانده بود، چگونه با دست خالى از هر گونه سلاح، قدرتمندترين سلاطين جبار را از تخت خود پائين كشيده اند.

آرى ما با چشم ديديم، چگونه خون حسين(عليه السلام) در عروق آنها به جريان افتاد، و تمام محاسبات سياسى و نظامى ابرقدرتها را بر هم زد.

آيا اين پيروزى حسين(عليه السلام) و يارانش نبود، كه توانستند بعد از 13 قرن چنان قدرت نمائى كنند؟!

* * *

1 ـ تفسير «فى ظلال»، جلد 7، صفحه 189.

▲سؤال ديگر

سؤال ديگرى نيز در اينجا مطرح مى شود، و آن اين كه: آيه فوق مى گويد: در روز قيامت عذرخواهى ظالمان مؤثر نيست، در حالى كه در آيه 36 سوره «مرسلات» مى خوانيم، در آن روز اصلاً به آنها اجازه عذرخواهى داده نمى شود، «وَ لايُؤْذَنُ لَهُمْ فزيَعْتَذِرُونَ» اين دو چگونه با هم سازگار است؟

در پاسخ بايد به دو نكته توجه كرد: نخست اين كه، روز قيامت «مواقفى» دارد كه شرائط آن با هم متفاوت است، در پاره اى از «مواقف»، زبان از كار مى افتد و دست و پا و اعضاء و جوارح، به سخن مى آيند و گواهى  مى دهند، اما در پاره اى ديگر از «مواقف»، زبان گشوده مى شود و انسان سخن مى گويد، چنان كه آيه 65 سوره «يس» از يكسو، و آيات گذشته همين سوره، درباره گفتگوها و  مشاجرات دوزخيان، شاهد اين مدعا است.

بنابراين، هيچ مانعى ندارد كه، در بعضى از «مواقف» اجازه عذرخواهى به آنها داده نشود؟ در حالى كه در «مواقف» ديگر عذرخواهى مى كنند، اما سودى ندارد.

نكته ديگر اين كه: گاه انسان، سخنى مى گويد، اما بى فايده و بيهوده است، در چنين موارد، گوئى اصلاً سخنى نگفته، بنابراين جمله «به آنها اجازه عذرخواهى داده نمى شود»، ممكن است به اين معنى باشد كه، عذرخواهى آنها بيهوده است.

* * *

سپس، قرآن يكى از موارد يارى رسولان و پيروزى آنها را در پرتو حمايت الهى بر دشمنان، عنوان كرده مى گويد: «ما به موسى هدايت بخشيديم، و بنى اسرائيل را وارثان كتاب آسمانى (تورات) قرار داديم» (وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْهُدى وَ أَوْرَثْنا بَنِي إِسْرائِيلَ الْكِتابَ).

هدايتى كه خداوند، به موسى ارزانى داشت، معنى گسترده اى دارد كه هم مقام نبوت و وحى را شامل مى شود، و هم كتاب آسمانى، يعنى تورات، و هم هدايتهائى كه در مسير انجام رسالتش، به او داده شد، و معجزاتى كه در اختيار او قرار گرفت.

تعبير به «ميراث» در مورد «تورات»، به خاطر اين است كه «بنى اسرائيل» نسلى بعد از نسل ديگر، آن را در اختيار گرفتند، و مى توانستند از آن بهره گيرى كنند بى آن كه زحمتى براى آن كشيده باشند، همچون ميراث هاى معمولى كه بدون زحمت در اختيار انسان، قرار مى گيرد، هر چند آنها اين ميراث بزرگ الهى را ضايع كردند.

* * *

در آيه بعد مى افزايد: «اين كتاب آسمانى، هم مايه هدايت بود، هم ياد آورى براى صاحبان عقل» (هُدىً وَ ذِكْرى لِأُولِى الْأَلْبابِ).(1)

تفاوت «هدايت» و «ذكر» در اين است كه «هدايت» در آغاز كار است، اما «تذكر» به عنوان يادآورى در برابر مسائلى است كه انسان قبلاً شنيده و به آن ايمان آورده، اما از صفحه خاطرش محو شده است، و به تعبير ديگر، كتب آسمانى هم آغازگر هدايت است، هم تداوم بخش آن.

ولى هم در آغاز، و هم در ادامه كار، بهره واقعى را «اولو الالباب» و صاحبان مغز و انديشه، مى برند، نه نابخردان لجوج، و نه متعصبان چشم و گوش بسته.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، سه دستور مهم به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) مى دهد كه در حقيقت دستوراتى است عمومى و همگانى هر چند مخاطب شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله)است.

نخست مى گويد: «صبر و شكيبائى پيشه كن، كه وعده خدا حق است» (فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ).

در برابر عناد و لجاجت دشمنان و كارشكنى آنان صبر كن.

در مقابل نادانى جمعى از دوستان، و سستى و سهل انگارى و احياناً آزار آنان صبر كن!

و در برابر تمايلات نفس و هوسهاى سركش، و خشم و غضب، نيز  شكيبائى نما.

خلاصه كليد پيروزى تو، در تمام زمينه ها «صبر و استقامت» است.

بدان كه وعده خداوند در مورد پيروزى تو و امتت، تخلف ناپذير است، اين ايمان به حقانيت وعده الهى، تو را در مسيرت دلگرم و پر استقامت مى كند، و تحمل ناملايمات را بر تو و مؤمنان، آسان مى سازد.

در قرآن مجيد بارها پيغمبر(صلى الله عليه وآله) مأمور به صبر شده، كه گاهى به صورت مطلق است، همانند آيه مورد بحث، و بعضى آيات ديگر، و گاه در بعضى موارد، مخصوص ذكر شده است مانند آيه 39 سوره «ق»: فَاصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ: «در برابر آنچه آنها مى گويند، و نسبتهاى ناروائى كه به تو مى دهند صبر كن» در جاى ديگر مى گويد: «با آن دسته از يارانت كه (ظاهراً فقيرند) اما هر صبح و شام پروردگار خويش را مى خوانند و عبادت مى كنند، صبر و شكيبائى كن، و از آنها جدا مشو».(2)

تمام پيروزيهائى كه نصيب پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مسلمانان نخستين شد، در سايه همين صبر و استقامت بود، و امروز نيز بدون آن، غلبه بر دشمنان فراوان و مشكلات زياد، ممكن نيست.

در دستور دوم مى فرمايد: «و براى گناهت استغفار كن» (وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ).

مسلم است پيامبر(صلى الله عليه وآله) به خاطر مقام عصمت، مرتكب گناهى نمى شد، ولى چنان كه گفته ايم، اين گونه تعبيرات در قرآن مجيد در مورد پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و ساير انبياء(عليهم السلام) اشاره به گناهان نسبى است، چرا كه گاه اعمالى كه در مورد افراد عادى عبادت و حسنات است، در مورد انبياى بزرگ گناه محسوب مى شود، چرا  كه: «حَسَناتُ الاَبْرارِ سَيِّئاتُ الْمُقَرِّبِينَ».

يك لحظه غفلت، و حتى يك ترك اولى، در مورد آنها سزاوار نيست، و به خاطر مقام والا و سطح عالى معرفتشان، بايد از همه اين امور بركنار باشند، و هرگاه از آنها سر زند، از آن استغفار مى كنند.

اما اين كه بعضى گفته اند: منظور، گناهان امت است، يا گناهانى كه ديگران در مورد پيامبر(صلى الله عليه وآله) انجام دادند، و يا استغفار در اينجا تعبدى است، بعيد به نظر مى رسد.

در آخرين دستور، مى فرمايد: «تسبيح و حمد پروردگارت را هر عصر و صبح بجا آور» (وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِىِّ وَ الْإِبْكارِ).

«عَشِىّ»، به معنى «بعد از ظهر تا قبل از غروب آفتاب» است و «إِبْكارِ»، «بين الطلوعين» را مى گويند.

ممكن است «عَشِىّ» و «إِبْكارِ» اشاره، به دو وقت معين، عصرگاهان و صبحگاهان باشد كه انسان آمادگى براى حمد و تسبيح الهى دارد، چرا كه هنوز مشغول كار روزانه نشده، و يا آن را به پايان رسانيده است.

و ممكن است به معنى «دوام حمد و تسبيح» در تمام مدت شبانه روز باشد، و اين تعبير معمول است كه فى المثل مى گوئيم: «صبح و شام از او مراقبت كنيد»، يعنى هميشه.

بعضى، اين «حمد و تسبيح» را اشاره، به «نمازهاى صبح و عصر» يا «تمام نمازهاى پنجگانه» دانسته اند، در حالى كه ظاهر تعبير آيه، مفهومى وسيع تر از آن دارد و نمازها، مى تواند فقط مصداقى از آن باشد.

به هر حال، اين سه دستور جامع، در زمينه خودسازى و آمادگى براى پيروزى ها در سايه لطف الهى است، و اين زاد و توشه اى است در مسير وصول  به اهداف بزرگ.

قبل از هر چيز تحمل و شكيبائى، در برابر شدائد و موانع، سپس پاك ساختن صفحه دل، از زنگار گناه و از هر گونه آلودگى، و بعد آراستن آن، با ياد پروردگار، آراستنى كه تسبيح و حمد به معنى «منزه دانستن خداوند، از هر گونه عيب و نقص و ستايش او بر هر حسن و كمال» را شامل مى گردد.

حمد و تسبيحى كه در مورد خالق است ولى پرتوش در دل مخلوق نيز مى افتد، و او را از عيوب پاك كرده، به صفات كماليه آراسته مى سازد.

* * *

56إِنَّ الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِ اللّهِ بِغَيْرِ سُلْطان أَتاهُمْ إِنْ فِي صُدُورِهِمْ إِلاّ كِبْرٌ ما هُمْ بِبالِغِيهِ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ

57لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لايَعْلَمُونَ

58وَ مايَسْتَوِى الأَعْمى وَ الْبَصِيرُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ لاَالْمُسِيءُ قَلِيلاً ما تَتَذَكَّرُونَ

59إِنَّ السّاعَةَ لَآتِيَةٌ لارَيْبَ فِيها وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لايُؤْمِنُونَ

ترجمه:

56 ـ كسانى كه در آيات خداوند بدون دليلى كه براى آنها آمده باشد ستيزه جوئى مى كنند، در سينه هايشان فقط تكبّر (و غرور) است، و هرگز به خواسته خود نخواهند رسيد، پس به خداوند پناه بر كه او شنوا و بيناست!

57 ـ آفرينش آسمان ها و زمين از آفرينش انسان ها مهم تر است، ولى بيشتر مردم نمى دانند.

58 ـ هرگز نابينا و بينا يكسان نيستند; همچنين كسانى كه ايمان آورده، و اعمال صالح انجام داده اند با بدكاران يكسان نخواهند بود، امّا كمتر متذكّر مى شويد!

59 ـ روز قيامت به يقين آمدنى است، و شكى در آن نيست; ولى اكثر مردم ايمان  نمى آورند!

1 ـ «هُدىً وَ ذِكْرى» ممكن است «مفعول لاجله» باشد، و ممكن است «مصدر» به معنى «حال» يعنى «هاديا و مذكرا لاولى الالباب»، بعضى احتمالات ديگرى داده اند از قبيل «بدل» و يا «خبر مبتداى محذوف» ولى مناسب به نظر نمى رسد.

2 ـ كهف، آيه 28.

▲«نابينا» و «بينا» يكسان نيست، همچنين «كافر» و «مؤمن»

در آيات گذشته، خداوند پيامبر(صلى الله عليه وآله) را به صبر و شكيبائى در مقابل مخالفان، و نغمه هاى ناموزون و توطئه هاى شوم آنها، دعوت مى كرد، و آيات مورد بحث، انگيزه مجادله و ستيزه جوئى هاى آنان را در مقابل حق، شرح مى دهد.

در نخستين آيه مى گويد: «كسانى كه بدون منطق و دليلى كه از سوى خدا براى آنها آمده باشد، در آيات الهى مجادله مى كنند، و در سينه هاشان جز تكبّر نيست» (إِنَّ الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِى آياتِ اللّهِ بِغَيْرِ سُلْطان أَتاهُمْ إِنْ فِي صُدُورِهِمْ إِلاّ كِبْرٌ).

«مجادله» ـ چنان كه قبلاً هم اشاره كرده ايم ـ به معنى «مخاصمه و ستيزه جوئى در سخن و جر و بحثهاى بى منطق» است. هر چند گاهى در معنى وسيع، اعم از گفتگوى باطل و حق، نيز به كار مى رود، و تعبير «بِغَيْرِ سُلْطان أَتاهُمْ» تأكيدى است، بر آنچه معمولاً از معنى «مجادله»، استفاده مى شود، چرا كه «سلطان» به معنى دليل و برهانى است كه مايه سلطه انسان، بر طرف مقابل مى شود.

و تعبير «أَتاهُمْ»، اشاره به دلائلى است كه از طريق وحى، از سوى خدا نازل مى گردد، و چون وحى مطمئن ترين طريق، براى اثبات حقائق است در اينجا روى آن تكيه شده است.

منظور از «آياتِ اللّهِ» كه آنها در مورد آن مجادله مى كردند، «معجزات و آيات قرآن»، و بحثهاى مربوط به مبداء و معاد است كه گاه آن را «سحر»  مى خواندند، گاه «نشانه جنون» و گاه «اساطير الاولين» و افسانه هاى پيشينيان!

و به اين ترتيب، آيه گواه زنده اى بر اين حقيقت است كه، سرچشمه اصلى مجادله، كبر و غرور و خودمحورى است، چرا كه افراد متكبر و خود محور، به خاطر علاقه شديد به خويشتن، به ديگران اعتنا ندارند، افكار خود را حق، و نظرات ديگران را هر چه باشد، باطل مى پندارند، لذا روى سخنان باطل خود، ايستادگى به خرج مى دهند.

تعبير به «إِلّا و إِنّ» اشاره به اين است كه عاملِ منحصر، در اين گونه موارد، همان كبر و خود برتربينى است و الا چگونه ممكن است انسان، بدون دليل و مدرك، اين همه بر گفتار خود ايستادگى به خرج دهد.

«صدور» (سينه ها) در اين جا، اشاره به «قلبها» است و منظور از قلب، روح و جان است كه در آيات قرآن كراراً به اين معنى آمده است.

بعضى از مفسران «كبر» را در آيه فوق، به معنى «حسد» تفسير كرده اند، و عامل مجادله آنها را حسادتشان نسبت به پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مقام معنوى و ظاهرى او مى دانند، در حالى كه «كبر» در لغت، به اين معنى نيست، ولى ممكن است ملازم آن باشد، چرا كه افراد متكبر و خود محور، معمولاً حسود نيز هستند، همه مواهب را براى خود مى خواهند، و از اين كه ديگران از آن بهره گيرند ناراحت مى شوند.

سپس، مى افزايد: «آنها هرگز به منظور خود نخواهند رسيد» (ما هُمْ بِبالِغِيْهِ). هدف آنان اين است كه، خود را بزرگ ببينند، فخر بفروشند و بر جامعه حكومت كنند، اما جز ذلت و زيردست بودن، بهره اى نخواهند گرفت، نه به هدفى كه از كبر و غرور دارند، مى رسند، و نه به هدفى كه براى مجادله هاى باطل و بى اساس  دارند، كه حق را ابطال كنند و باطل را بر كرسى بنشانند.(1)

در پايان آيه، به پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور مى دهد كه از شرّ اين گونه افراد مغرور و خودخواه و بى منطق، به خدا پناه ببرد، مى فرمايد: «اكنون كه چنين است به خدا پناه ببر، كه او شنوا و بينا است» (فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ).

هم سخنان بى اساس آنها را مى شنود، و هم توطئه ها و اعمال زشتشان را مى بيند.

نه تنها پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، كه همه رهروان راه حق، بايد در طوفانهاى حوادث و در برابر ستيزه جويان بى منطق، خود را به خدا بسپارند.

لذا «يوسف»(عليه السلام)، پيامبر بزرگ خدا، هنگامى كه در برابر طوفان سخت هوس هاى «زليخا» قرار مى گيرد، مى گويد: مَعاذَ اللّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْواىَ: «به خدا پناه مى برم، عزيز مصر صاحب نعمت من است، مقام مرا گرامى داشته، چگونه ممكن است به او خيانت كنم»؟

و در آيات گذشته همين سوره نيز از زبان موسى، خوانديم: إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرً لايُؤْمِنُ بِيَوْمِ الْحِسابِ: «من به پروردگارم و پروردگار شما، پناه مى برم از هر متكبرى كه به روز حساب ايمان نمى آورد».(2)

* * *

و از آنجا كه يكى از موارد مهم «مجادله» كفار، در برابر پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)مسأله معاد و زنده شدن انسان ها، بعد از مرگ بود، در آيه بعد با يك بيان روشن، مسأله معاد را متذكر مى شود، مى فرمايد: «آفرينش آسمان ها و زمين از آفرينش انسان ها مهم تر و بالاتر است، ولى اكثر مردم نمى دانند» (لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لايَعْلَمُونَ).

كسى كه توانائى دارد اين كرات عظيم و كهكشان هاى وسيع و گسترده را با آن همه عظمت بيافريند، و اداره و تدبير كند، چگونه از احياى مردگان عاجز و ناتوان خواهد بود؟ اين جهل گروهى از مردم است كه به آنها اجازه درك اين حقايق را نمى دهد.

غالب مفسران، اين آيه را پاسخى به «مجادله مشركان» در مورد «معاد» دانسته اند(3)«كبر متكبران مغرور» كه خود و افكار كوتاهشان را بزرگ، مى پنداشتند، در حالى كه در مقايسه با عظمت عالم هستى، ذره ناچيزى بيش نبودند، اين معنى از مفهوم آيات، چندان دور نيست ولى با توجه با آيات بعد، معنى اول مناسب تر به نظر مى رسد.

به هر حال، در اين آيه، يكى ديگر از عوامل «مجادله» باطل را ذكر كرده، كه آن «جهل» است، در حالى كه در آيات قبل مسأله «كبر» مطرح شده بود، و اين هر دو رابطه نزديك با هم دارند، چرا كه سرچشمه «كبر» «جهل و نادانى» و عدم شناخت قدر خود، يا مقدار علم و دانائى خويشتن است.

* * *

در آيه بعد، در يك مقايسه روشن وضع حال اين متكبران جاهل را، در مقابل مؤمنان آگاه، روشن ساخته، مى گويد: «نابينا و بينا هرگز مساوى نيستند» (وَ ما يَسْتَوِى الْأَعْمى وَ الْبَصِيرُ).

«همچنين كسانى كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند، با بدكاران يكسان نخواهند بود» (وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ لاَالْمُسِيءُ).(4)

اما شما بر اثر خود خواهى و جهل «كمتر متذكر مى شويد» (قَلِيلاً ما تَتَذَكَّرُونَ).(5)

«نابينا»، همان آدم نادان و بى خبرى است كه پرده هاى كبر و غرور، بر چشمانش افتاده، و اجازه درك حقايق را به او نمى دهد، و «بينا»، كسى است كه در پرتو نور علم و استدلالات منطقى، حق را مشاهده مى كند، آيا اين دو با هم برابرند؟!

اين از نظر ايمان و اعتقاد، و اما از نظر عمل، چگونه «افراد مؤمن صالح العمل» با «آلودگان بدكار و مجرم»، يكسان خواهند بود؟ در حقيقت مقايسه اول از نظر شناخت و علم است، و مقايسه دوم از نظر بازتاب آن در اعمال آنها است.

آرى، «بينايان» هم كوچكى خود را مى بينند، و هم عظمت جهان اطراف خويش را، و به همين دليل به موقعيت و قدر خويش واقفند، اما «نابينا»، نه   موقعيت خود را در زمان و مكان مى داند، و نه جهان اطراف خويش را مى بيند، به همين جهت هميشه، در ارزيابى وجود خويشتن، خطا مى كند و گرفتار كبر و غرور مى گردد، و همين كبر و غرور، او را به زشت كارى وادار مى سازد.

اين نكته، نيز ممكن است از دو جمله آيه فوق در ارتباط با يكديگر، استفاده شود، كه «ايمان و عمل صالح»، چشم دل را «بينا» مى كند، «كفر و اعمال زشت» آدمى را «نابينا» مى سازد و حسّ تشخيص حق از باطل را از او مى گيرد.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، با قاطعيت و صراحت، خبر از وقوع قيامت مى دهد مى گويد: «ساعت (روز قيامت) به طور مسلم، خواهد آمد، و شك و ترديدى در آن نيست، ولى اكثر مردم ايمان نمى آورند» (إِنَّ السّاعَةَ لَآتِيَةٌ لارَيْبَ فِيها وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لايُؤْمِنُونَ).

كلمه «إِنَّ» و «لام» در «لَآتِيَةٌ» و جمله «لارَيْبَ فِيها» همه، تأكيدهاى مكررى است بر محتواى اين جمله، كه قيام قيامت است، و از آنجا كه در آيات قرآن دلائل بسيارى براى اين رستاخيز بزرگ، اقامه شده، در پاره اى از موارد بدون ذكر دليل، و به عنوان يك مسأله قطعى از آن بحث كرده و مى گذرد.

«ساعة» به گفته «راغب» در «مفردات» در اصل به معنى «جزئى از اجزاء زمان» است و از آنجا كه وقوع قيامت، و حساب انسان ها در آن روز، به سرعت انجام مى گيرد، از آن تعبير به «ساعة» شده است.

اين تعبير، دهها بار در قرآن مجيد، به همين معنى به كار رفته، منتها گاه در مورد خود قيامت است، و گاه در پايان جهان و مقدمات رستاخيز، و چون هر دو با يكديگر پيوند دارند، و هر دو به صورت ناگهانى رخ مى دهند، از هر دو تعبير  به «ساعة» شده است.(6)

اما اين كه مى گويد: «اكثر مردم ايمان نمى آورند»، نه به خاطر آن است كه مسأله قيام قيامت، مطلبى مخفى و مبهم است، بلكه يكى از علل عمده انكار قيامت، تمايل به آزادى در بهره گيرى بى قيد و شرط از دنيا، و هر گونه هوسرانى و هوس بازى است، از اين گذشته، آرزوهاى دور و دراز، مانع از آن مى شود كه انسان به فكر قيامت باشد و نسبت به آن اظهار ايمان كند.

* * *

1 ـ در اين كه مرجع ضمير «بالِغِيْهَ» چيست؟ مفسران دو احتمال داده اند:  نخست اين كه، به «كبر» برگردد، چرا كه جمله «ما هُمْ بِبالِغِيْهِ»، توصيفى است براى «كبر»، 2  و مفهوم جمله چنين مى شود كه، آنها به مقتضى و هدف تكبرشان نمى رسند (در حقيقت «مضاف» در اين جا حذف شده ـ «ما هُمْ بِبالِغِى مُقْتَضَى كِبْرِهِمْ»).  ديگر اين كه، ضمير به «جدال» بازگردد، كه از جمله «يُجادِلُون» استفاده مى شود، يعنى آنها به هدف «جدال باطل» خود كه ابطال حق است، نمى رسند اما در اين صورت، جمله نمى تواند صفت «كبر» بوده باشد، و بايد عطف بر جمله هاى قبل گردد، با حذف عاطف.

2 ـ مؤمن، آيه 27.

3 ـ مجمع البيان، تفسير كبير فخر رازى، تفسير كشاف، تفسير روح المعانى، تفسير صافى و تفسير روح البيان.

4 ـ طرز جمله بندى آيات، در بدو نظر ايجاد مى كند كه، «لا» در جمله «وَ لاَ الْمُسِيءُ» ذكر نشود، ولى تأكيد نفى از يكسو، و مقصود اصلى بودن اين جمله از سوى ديگر، ايجاب كرده كه، نفى تكرار شود، به خصوص اين كه طولانى بودن جمله، گاه سبب مى شود كه انسان نفى را كه در آغاز آن آمده فراموش كند.

5 ـ «ما» در جمله «قَلِيلاً ما تَتَذَكَّرُونَ» زائده است و براى تأكيد مى باشد.

6 ـ در مورد نامگذارى «قيامت» به «ساعة» بحث مشروح ترى در ذيل آيه 12 سوره «روم» (جلد 16،
صفحه 380) آورده ايم.

▲يهوديان مغرور!

بعضى از مفسران، شأن نزولى براى نخستين آيه از آيات فوق، ذكر كرده اند كه حاصلش اين است: يهوديان، مى گفتند: «به زودى «مسيح و دجّال» ظهور مى كنند، و ما او را يارى خواهيم كرد، تا «محمّد»(صلى الله عليه وآله) و يارانش را در هم بكوبد، و ما از دست آنان راحت خواهيم شد»!.(1)

اين عبارت، دو معنى مى تواند داشته باشد:

نخست اين كه: آنها مى خواستند ظهور «مسيح» و غلبه او را بر «دجّال» كه در انتظارش بودند بيان كنند، «مسيح» را از خود بدانند، و العياذ باللّه «دجّال» را بر پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) منطبق سازند.

ديگر اين كه: آنها به راستى در انتظار خود «دجّال» بودند و او را از خود مى دانستند.

 زيرا كلمه «مسيح» چنان كه «راغب» در «مفردات» و «ابن منظور» در «لسان العرب»، آورده است هم بر حضرت عيسى(عليه السلام) اطلاق شده به خاطر سير و سياحتش در زمين، يا به خاطر اين كه بيماران را با دست خود «مسح» مى كرد، و آنها را به فرمان خدا شفا مى داد، و هم بر «دجّال» اطلاق گرديده است، به خاطر اين كه يك چشم بيشتر ندارد، و جاى چشم ديگرش «ممسوح» و صاف است.

احتمال دارد، يهود از فرط عصبانيت به خاطر شكست هاى پى در پى بعد از ظهور پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، به راستى در انتظار «دجّال»، آن مرد دروغگو و فريبكار، بودند تا با او هم صدا شوند، و خود را از دست پيامبر(صلى الله عليه وآله) و يارانش خلاص كنند!

يا اين كه در انتظار مسيح(عليه السلام) بودند، چنان كه از «قاموس كتاب مقدس» استفاده مى شود كه، نه تنها مسيحيان كه يهوديان نيز در انتظار ظهور «مسيح»(عليه السلام)هستند، آنها معتقدند: «مسيح» با «دجّال» پيكار مى كند، و او را در هم مى كوبد و اين عقيده را مى خواستند بر ظهور اسلام منطبق سازند!

به هر حال، بعضى وجود اين شأن نزول را در مورد آيه فوق، دليل بر اين گرفته اند كه، آيه فوق و آيه ما بعد آن، در «مدينه» نازل شده، به خلاف ساير آيات اين سوره كه همه «مكّى» است، ولى از آنجا كه اصل شأن نزول ثابت نيست، به علاوه مفاد آن نيز مبهم است، اين نتيجه گيرى قابل قبول نيست.

* * *

60وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ

61أَللّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ اللّهَ لَذُو فَضْل عَلَى النّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لايَشْكُرُونَ

62ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ خالِقُ كُلِّ شَىْء لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَأَنّى تُؤْفَكُونَ

63كَذلِكَ يُؤْفَكُ الَّذِينَ كانُوا بِآياتِ اللّهِ يَجْحَدُونَ

ترجمه:

60 ـ پروردگار شما گفته است: «مرا بخوانيد تا (دعاى) شما را بپذيرم. كسانى كه از عبادت من تكبر مىورزند به زودى با ذلت وارد دوزخ مى شوند»!

61 ـ خداوند كسى است كه شب را براى شما آفريد تا در آن بياسائيد، و روز را روشنى بخش قرار داد; خداوند نسبت به مردم صاحب فضل و كرم است; ولى بيشتر مردم شكرگزارى نمى كنند.

62 ـ اين است خداوند، پروردگار شما كه آفريننده همه چيز است; هيچ معبودى جز او نيست; با اين حال چگونه از راه حق منحرف مى شويد؟!

63 ـ اين چنين كسانى كه آيات خدا را انكار مى كردند (از راه راست) منحرف مى شوند!

2 ـ «مجمع البيان»، جلد 8، صفحه 822، ذيل آيات مورد بحث.

▲مرا بخوانيد تا اجابت كنم!

از آنجا كه در آيات گذشته، تهديداتى نسبت به افراد بى ايمان و متكبر و مغرور، آمده بود، در اين آيات آن را با لطف و مهربانى، مى آميزد، و آغوش رحمتش را به روى توبه كنندگان مى گشايد، نخست مى گويد: «پروردگار شما گفته است: مرا بخوانيد! تا دعاى شما را اجابت كنم» (وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ).

بسيارى از مفسران، «دعا» و خواندن را در اينجا به همان معنى معروفش تفسير كرده اند، و جمله «أَسْتَجِبْ لَكُمْ»، و همچنين روايات متعددى كه در ذيل اين آيه، در زمينه دعا و ثوابهاى آن آمده است ـ و بعداً به آن اشاره خواهيم كرد ـ نيز شاهد همين معنى گفته اند.

در حالى كه بعضى ديگر، به پيروى از «ابن عباس» مفسّر معروف احتمال داده اند «دعا» در اين جا، به معنى «توحيد و عبادت» پروردگار است، يعنى «مرا بپرستيد و به وحدانيتم اقرار كنيد» ولى ظاهر همان تفسير اول است.

به هر حال از آيه فوق چند نكته استفاده مى شود:

1 ـ دعا كردن محبوب الهى و خواست خود او است.

2 ـ بعد از دعا وعده اجابت داده شده است، ولى مى دانيم اين وعده، وعده اى است مشروط، و نه مطلق، دعائى به هدف اجابت مى رسد، كه شرائط لازم در «دعا» و «دعاكننده» و «مطلبى كه مورد تقاضا» است، جمع باشد، ما اين موضوع را به ضميمه فلسفه «نيايش و دعا» و «مفهوم واقعى آن» در ذيل آيه  186 سوره «بقره» به طور مشروح، بيان كرده ايم و نياز به تكرار نيست.(1)

3 ـ دعا خود يك نوع عبادت است، چرا كه در ذيل آيه واژه عبادت بر آن اطلاق شده.

و در ذيل آيه، تهديد شديدى نسبت به كسانى كه از دعا كردن، ابا دارند كرده، مى گويد: «كسانى كه از عبادت من استكبار مىورزند، به زودى با ذلت و خوارى وارد دوزخ مى شوند» (إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ).(2)

* * *

1 ـ جلد اول تفسير نمونه، صفحه 638 تا صفحه 647 (چاپ جديد).

2 ـ «داخِر» از ماده «دخور»، به معنى «ذلت و خوارى» است، اين ذلت و خوارى كيفر آن تكبر و خود
برتربينى، مى باشد.

▲اهميت دعا و شرايط استجابت

روايات متعددى كه از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله)، و ساير پيشوايان بزرگ(عليهم السلام)، نقل شده، اهميت دعا را كاملاً روشن مى سازد:

1 ـ در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) آمده است: اَلْدُّعاءُ هُوَ الْعِبادَةُ: «دعا عبادت است».(1)

2 ـ در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: يكى از يارانش سؤال كرد: ما تَقُولُ فِى رَجُلَيْنِ دَخَلاَ الْمَسْجِدَ جَمِيْعاً كانَ أَحَدُهُما أَكْثَرَ صَلاةً، وَ الْآخَرُ دُعاءً فَأَيُّهُما أَفْضَلُ؟ قالَ كُلٌ حَسَنٌ: «چه ميفرمائى درباره دو نفر كه هر دو وارد مسجد شدند يكى نماز بيشترى به جا آورد، و ديگرى دعاى بيشترى، كدام يك از اين دو افضلند؟ فرمود: هر دو خوبند».

سؤال كننده مجدداً عرض كرد: قَدْ عَلِمْتُ، وَ لكِنْ أَيُّهُما أَفْضَلُ؟: «مى دانم  هر دو خوبند ولى كدام يك افضل است»؟

امام فرمود: أَكْثرَهُما دُعاءً، أَمّا تَسْمَعُ قَوْلَ اللّهِ تَعالى أُدْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِيْنَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عَبادَتِى سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِيْنَ: «آن كس كه بيشتر دعا مى كند افضل است، مگر سخن خداوند متعال را نشنيده اى كه مى فرمايد: أُدْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ...».

سپس افزود: هِىَ الْعِبادِةُ الْكُبْرى: «دعا عبادت بزرگ است».(2)

3 ـ در حديث ديگرى از امام باقر(عليه السلام) نقل شده است، در جواب اين سؤال كه كدام عبادت افضل است؟ فرمود: مْا مِنْ شَىْء أَفْضَلُ عِنْدَ اللّهِ مِنْ أَنْ يُسْئَلُ وَ يُطْلَبُ مِمّا عِنْدَهُ، وَ ما أَحَدٌ أَبْغَضُ إِلَى اللّهِ عَزَّوَجَلَّ مِمَّنْ يَسْتَكْبِرُ عَنْ عِبادَتِهِ، وَ لايُسْئَلُ ما عِنْدَهُ: «چيزى نزد خدا افضل از اين نيست كه از او تقاضا كنند و از آنچه نزد او است بخواهند، و هيچ كس مبغوض تر و منفورتر نزد خداوند از كسانى كه از عبادت او تكبر مىورزند و از مواهب او تقاضا نمى كنند، نيست»!.(3)

4 ـ در روايتى از امام صادق(عليه السلام) آمده است: مقامى نزد خداند است كه راه وصول به آن تنها دعاست، إِنَّ عِنْدَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ مَنْزِلَةً لاتُنالُ إِلاّ بِمَسْأَلَة، وَ لَو أَنَّ عَبْداً سَدَّ فاهُ وَ لَمْ يَسْئَلْ لَمْ يُعْطَ شَيْئاً، فَاسْئَلْ تُعْطَ، إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ باب يُقْرَعُ إِلاّ يُوشَكُ اَنْ يُفْتَحُ لِصاحِبِهِ!: «نزد خدا مقامى است كه جز با دعا و تقاضا نمى توان به آن رسيد، و اگر بنده اى دهان خود را از دعا فرو بندد، و چيزى تقاضا نكند، چيزى به او داده نخواهد شد، پس از خدا بخواه تا به تو عطا شود، چرا كه هر درى را كوبيده شود سرانجام گشوده خواهد شد».(4)

 5 ـ در بعضى از روايات، دعا كردن، حتى از تلاوت قرآن هم افضل شمرده شده، چنان كه از پيامبر(صلى الله عليه وآله) و امام باقر(عليه السلام) و امام صادق(عليه السلام) نقل شده كه فرمودند: «الدُّعاءُ أَفْضَلُ مِنْ قَرائَةِ الْقُرْآنِ».(5)

در يك تحليل كوتاه، مى توان به عمق مفاد اين احاديث رسيد، زيرا دعا، از يكسو، انسان را به شناخت پروردگار (معرفة اللّه) كه برترين سرمايه هر انسان است دعوت مى كند.

و از سوى ديگر، سبب مى شود كه خود را نيازمند او ببيند، و در برابرش خضوع كند، و از مركب غرور و كبر، كه سرچشمه انواع بدبختى ها و مجادله در آيات اللّه است فرود آيد، و براى خود در برابر ذات پاك او، موجوديتى قائل نشود.

از سوى سوم، نعمتها را از او ببيند، و به او عشق ورزد، و رابطه عاطفى او از اين طريق، با ساحت مقدسش، محكم گردد.

از سوى چهارم، چون خود را نيازمند و مرهون نعمتهاى خدا مى بيند موظف به اطاعت فرمانش، مى شمرد.

از سوى پنجم، چون مى داند استجابت اين دعا بى قيد و شرط نيست، بلكه خلوص نيت و صفاى دل و توبه از گناه و بر آوردن حاجات نيازمندان و دوستان از شرائط آن است، خودسازى مى كند و در طريق تربيت خويشتن گام بر مى دارد.

از سوى ششم، دعا به او اعتماد به نفس مى دهد، و از يأس و نوميدى باز مى دارد، و به تلاش و كوشش بيشتر، دعوت مى كند.(6)

«نكته مهمى» كه در پايان اين بحث فشرده، لازم است ياد آورى شود اين كه، دعا، طبق روايات اسلامى، مخصوص مواردى است كه تلاشها و كوششهاى انسان اثرى نبخشد، و يا به تعبير ديگر آنچه انسان در توان دارد انجام دهد، و بقيه را از خدا بخواهد.

بنابراين، اگر انسان دعا را جانشين تلاش و كوشش كند، قطعاً مستجاب نخواهد شد.

لذا در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: أَرْبَعَةٌ لاتُسْتَجْابُ لَهُمْ دَعْوَةٌ: رَجُلٌ جالِسٌ فِي بَيْتِهِ يَقُولُ: أَللّهُمَّ ارْزُقْنِي، فَيُقالُ لَهُ أَلَمْ آمُرُكَ بِالطَّلَبِ؟ وَ رَجُلٌ كانَتْ لَهُ امْرَاَةٌ فَدَعا عَلَيْها، فَيُقالُ لَهُ: أَلَمْ أَجْعَلْ أَمْرَها إِلَيْكَ؟ وَ رَجُلٌ كانَ لَهُ مالٌ فَأَفْسَدَهُ، فَيَقُولُ: أَللّهُمَّ ارْزُقْنِى، فَيُقالُ لَهُ: أَلَمْ آمُرُكَ بِالاِقْتِصادِ؟ أَلَمْ آمُرُكَ بِالاِصْلاحِ؟ وَ رَجُلٌ كانَ لَهُ مالٌ فَأَدانَهُ بِغَيْرِ بَيِّنَة، فَيُقالُ لَهُ: أَلَمْ آمُرُكَ بِالشَّهادَةِ؟!: «چهار گروه اند كه دعاى آنها مستجاب نمى شود: كسى كه در خانه خود نشسته و مى گويد: خداوندا! مرا روزى ده، به او گفته مى شود: آيا به تو دستور تلاش و كوشش ندادم؟ و كسى كه همسرى دارد (كه دائماً او را ناراحت مى كند) و او دعا مى كند كه از دستش خلاص شود، به او گفته مى شود: مگر حق طلاق را به تو ندادم؟ و كسى كه اموالى داشته و آن را بيهوده تلف كرده، مى گويد: خداوندا! به من روزى مرحمت كن، به او گفته مى شود: مگر دستور اقتصاد و ميانه روى به تو ندادم؟ مگر دستور اصلاح مال به تو ندادم؟ و كسى كه مالى داشته و بدون شاهد و گواه، به ديگرى وام داده، (اما وام گيرنده منكر شده، او دعا مى كند خداوندا قلبش را نرم كن، و وادار به اداء دين فرما) به او گفته مى شود:  مگر به تو دستور ندادم، به هنگام وام دادن شاهد و گواه بگير»؟.(7)

روشن است، در تمام اين موارد، انسان تلاش و تدبير لازم را به خرج نداده و گرفتار پيامدهاى آن شده، و در برابر اين تقصير و كوتاهى و ترك تلاش، دعاى او مستجاب نخواهد شد.

و از اينجا يكى از علل عدم استجابت بسيارى از دعاها روشن مى شود، چرا كه گروهى از مردم، مى خواهند دست از تلاش لازم بردارند، و به دعا پناه برند، چنين دعاهائى، مستجاب نمى گردد، اين يك سنت الهى است.

البته عدم استجابت بعضى از دعاها، علل و عوامل ديگرى نيز دارد، از جمله، اين كه، بسيار مى شود: انسان در تشخيص مصالح و مفاسد خود به اشتباه مى افتد، گاه با تمام وجودش مطلبى را از خدا مى خواهد، كه به هيچ وجه صلاح او نيست، حتى ممكن است خود او بعداً واقف به چنين امرى بشود، اين درست به اين مى ماند كه گاهى بيمار، يا كودك غذاهاى رنگينى از پرستاران خود مى طلبد، كه اگر به خواسته او عمل كنند، بيماريش افزون مى شود، و يا حتى جان او را به خطر مى افكند، در اين گونه موارد، خداوند رحيم و مهربان، دعا را مستجاب نمى كند و براى آخرت او ذخيره مى سازد.

به علاوه، استجابت دعا شرائطى دارد كه، در آيات قرآن و روايات اسلامى آمده است، و در جلد اول همين تفسير، مشروحاً از آن بحث كرده ايم.(8)

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 8، صفحه 823.

2 ـ «مجمع البيان»، جلد 8، صفحه 823.

3 ـ «اصول كافى»، جلد 2 «باب فضل الدعاء و الحث عليه»، صفحه 466، حديث 2.

4 ـ «اصول كافى»، جلد 2 «باب فضل الدعاء و الحث عليه»، صفحه 466، حديث 3.

5 ـ «مكارم الاخلاق»، صفحه 389، طبق نقل «الميزان»، جلد 2، صفحه 35 (ذيل آيه 186 بقره).

6 ـ در مورد دعا و فلسفه و شرائط آن در مجلدات ديگر تفسير نمونه از جمله جلد 15، صفحه 172، ذيل آيه 77 سوره «فرقان»، و جلد 6، صفحه 209، و به طور مشروح تر در جلد اوّل، صفحه 638، بحث شده.

7 ـ «اصول كافى»، جلد دوم، صفحه 511، «باب من لايستجاب له دعوة»، حديث 2.

8 ـ بقره، آيه 186.

▲موانع استجابت دعا

در بعضى از روايات، گناهان متعددى به عنوان موانع استجابت دعا، ذكر  شده از جمله سوء نيت، نفاق، تأخير نماز از وقت، بد زبانى، غذاى حرام، و ترك صدقه و انفاق در راه خدا است.(1)

اين سخن را با حديثى پر معنى، از امام صادق(عليه السلام) پايان مى دهيم: مرحوم «طبرسى» در «احتجاج» از آن حضرت، چنين نقل مى كند: إِنَّهُ سُئِلَ أَ لَيْسَ يَقُولُ اللّهُ ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ؟ وَ قَدْ نَرَى الْمُضْطَرَّ يَدْعُوهُ وَ لايُجابُ لَهُ، وَ الْمَظْلُومَ يَسْتَنْصِرُهُ عَلى عَدُوِّهِ فَلايَنْصُرُهُ، قالَ وَيْحَكِ! ما يَدْعُوهُ أَحَدٌ إِلاَّ اسْتَجابَ لَهُ، أَمّا الظّالِمُ فَدُعائُهُ مَرْدُودٌ إِلى أَنْ يَتُوبَ، وَ أَمّا الْمُحِقُّ فَإِذا دَعَا اسْتَجابَ لَهُ وَ صَرَفَ عَنْهُ الْبَلاءَ مِنْ حَيْثُ لايَعْلَمُهُ، أَوِ ادَّخَرَ لَهُ ثَواباً جَزِيلاً لِيَومِ حاجَتِهِ إِلَيْهِ، وَ إِنْ لَمْ يَكُنِ الاَمْرُ الَّذِى سَئَلَ الْعَبْدُ خَيْراً لَهُ إِنْ أَعْطاهُ أَمْسَكَ عَنْهُ: «از آن حضرت سؤال كردند، آيا خداوند نمى فرمايد: دعا كنيد تا براى شما اجابت كنم؟ در حالى كه افراد مضطرى را مى بينيم كه دعا مى كنند، و به اجابت نمى رسد، و مظلومانى را مى بينيم كه از خدا پيروزى بر دشمن مى طلبند، ولى آنها را يارى نمى كند؟

امام فرمود: واى بر تو! هيچ كس او را نمى خواند مگر اين كه اجابت مى كند، اما ظالم دعاى او مردود است تا توبه كند، و اما صاحب حق، هنگامى كه دعا كند، اجابت مى فرمايد و بلا را از او برطرف مى سازد، به طورى كه گاه خود او نمى داند، و يا آن را به صورت ثواب فراوانى براى روز نيازش به آن (روز قيامت) ذخيره مى كند، و هرگاه چيزى را كه بندگان تقاضا كنند مصلحت آنها نباشد، خوددارى مى فرمايد».(2)

* * *

و از آنجا كه دعا و تقاضاى از خدا، فرع بر معرفت خداوند است، در آيه بعد از حقايقى سخن مى گويد كه، سطح معرفت آدمى را بالا مى برد، و يكى از شرائط دعا را كه اميد به اجابت است، افزايش مى دهد.

مى فرمايد: «خداوند كسى است كه شب را براى شما آفريد، تا در آن بياسائيد» (أَللّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ).

چرا كه تاريكى شب، از يكسو، موجب تعطيل قهرى برنامه هاى روزانه است، و از سوى ديگر، خود تاريكى آرام بخش و مايه استراحت تن و اعصاب و روح است، و نور مايه جنبش و حركت.

لذا به دنبال آن مى افزايد: «و روز را بينا و روشنى بخش» (وَ النَّهارَ مُبْصِراً).

تا محيط زندگى انسان ها را روشن سازد، و براى هر گونه فعاليت آماده كند.

قابل توجه اين كه: «مُبْصِر» به معنى «بينا» است، و توصيف روز به «بينا بودن»، در حقيقت يك نوع تأكيد و مبالغه، در بينا كردن مردم است.(3)

سپس اضافه مى كند: «خداوند، نسبت به مردم صاحب فضل و كرم است، هر چند، اكثر مردم شكرگزارى نمى كنند» (إِنَّ اللّهَ لَذُو فَضْل عَلَى النّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لايَشْكُرُونَ).

اين نظام دقيق شب و روز، و برنامه متناوب نور و ظلمت، يكى از نمونه هاى فضل و كرم پروردگار، بر بندگان است، و از عوامل مهم حيات انسان ها و موجودات زنده است.

اگر نور نبود، حيات و زندگى و حركت وجود نداشت، و اگر تاريكى متناوب نبود، شدت نور همه موجودات را خسته و ناتوان و فرسوده مى كرد، و  گياهان را مى سوزانيد و نابود مى ساخت، ولى اكثر مردم از كنار اين مواهب عظيم الهى بى توجه مى گذرند، و شكر او را به جا نمى آورند.

جالب اين كه، قاعدتاً بايد به جاى «النّاسِ» دوم، ضمير باشد، و بفرمايد «لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لايَشْكُرُونَ»، ولى ذكر كلمه «النّاسِ» به جاى ضمير، گويا اشاره به اين است كه طبع انسان (تربيت نايافته)، كفران نعمت است، چنان كه در آيه 34 سوره «ابراهيم» نيز مى خوانيم: إِنَّ الاِنْسانَ لَظَلُومٌ كَفّارٌ: «انسان بسيار ظالم و كفران كننده است».(4)

اما اگر انسان، چشمى بينا، و قلبى دانا داشته باشد، كه خوان نعمت بى دريغ الهى را كه همه جا گسترده است، ببيند، و باران رحمت بى حسابش را كه همه جا رسيده است، مشاهده كند، بى اختيار، زبان به شكر و ثناى او مى گشايد، و خود را در مقابل اين همه عظمت و رحمت، كوچك و مديون مى بيند.(5)

* * *

آيه بعد، از توحيد ربوبيت پروردگار، شروع كرده و به توحيد خالقيت و عبوديت ختم مى كند، مى فرمايد: «آن كس كه اين همه، نعمتها را بر شما ارزانى داشته خداوندى است كه مالك و مربى شما است» (ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ).

«همان خداوندى كه خالق همه چيز است» (خالِقُ كُلِّ شَىْء).

«معبودى جز او نيست» (لا إِلهَ إِلاّ هُوَ).

در حقيقت، وجود نعمت هاى فراوان الهى، دليل بر ربوبيت و مدبريت، او است.

 و خالق همه چيز بودن، دليل ديگرى بر يگانگى او در ربوبيت است، چرا كه خالق موجودات، مالك و مربى آنهاست، زيرا مى دانيم خالقيت خداوند، به اين معنى نيست كه موجودات را بيافريند و كنار رود، بلكه لحظه به لحظه فيض وجود از ناحيه او بر همه موجودات عالم هستى، افاضه مى شود، و چنين خالقيتى از ربوبيت جدا نخواهد بود.

بديهى است، تنها چنين كسى شايسته پرستش و الوهيت است، بنابراين جمله «خالِقُ كُلِّ شَىْء» به منزله دليل براى «ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ» مى باشد، و «لا إِلهَ إِلاّ هُو» به منزله نتيجه آن (دقت كنيد).

و در پايان آيه مى افزايد: «با اين حال چگونه از راه حق منحرف مى شويد»؟ (فَأَنّى تُؤْفَكُونَ).(6)

و چرا از پرستش خداوند يگانه يكتا، به سوى بت ها روى مى آوريد؟!

توجه داشته باشيد كه «تُؤْفَكُونَ» به صورت صيغه مجهول است، يعنى شما را از مسير حق منحرف مى سازند، گوئى بت پرستان چنان بى اراده اند كه در اين مسير از خود اختيارى ندارند.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، به عنوان توضيح و تأكيد مطالب گذشته مى فرمايد: «كسانى كه آيات خدا را انكار مى كردند، اين گونه از طريق حق بازگردانده مى شوند» (كَذلِكَ يُؤْفَكُ الَّذِينَ كانُوا بِآياتِ اللّهِ يَجْحَدُونَ).

«يَجْحَدُونَ» از ماده «جَحْد» در اصل به معنى «انكار كردن» چيزى است كه   در دل وجود دارد، يعنى انسان معتقد به چيزى باشد در عين حال آن را نفى كند، و يا معتقد به نفى آن باشد، ولى با زبان آن را اثبات كند، به افراد بخيل و كم خير كه غالباً اظهار فقر مى كنند «جحد» گفته مى شود و «أَرْضٌ جَحِدَة» به معنى زمين كم گياه است.(7)

بعضى ديگر، از ارباب لغت «جحد» و «جحود» را نيز چنين تفسير كرده اند: الجُحُودُ أَلاِنْكارُ مَعَ الْعِلْمِ: «جحود به معنى انكار توأم با علم است».(8)

بنابراين، در مفهوم «جحد» هميشه يك نوع لجاجت يا عناد، در برابر حق نهفته است بديهى است كسى كه با چنين صفتى با حقايق برخورد كند، سرنوشتى جز انحراف از طريق حق نخواهد داشت، چرا كه تا انسان، حق جو و حق طلب و تسليم در مقابل واقعيات نباشد، به آنها نخواهد رسيد.

به همين دليل، وصول به حق نياز به خودسازى قبلى دارد و اين همان تقواى قبل از ايمان است، كه قرآن در سوره «بقره» به آن اشاره كرده، مى گويد: ذلِكَ الْكِتابُ لارَيْبَ فِيْهِ هُدىً لِلْمُتَّقِيْنَ: «در اين كتاب آسمانى ترديدى نيست و مايه هدايت پرهيزگاران است».

* * *

64أَللّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الأَرْضَ قَراراً وَ السَّماءَ بِناءً وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَ رَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ فَتَبارَكَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ

65هُوَ الْحَىُّ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ

66قُلْ إِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ لَمّا جاءَنِي الْبَيِّناتُ مِنْ رَبِّي وَ أُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِينَ

ترجمه:

64 ـ خداوند كسى است كه زمين را براى شما جايگاه امن و آرامش قرار داد و آسمان را همچون سقفى (بالاى سرتان); و شما را صورتگرى كرد، و صورتتان را نيكو آفريد; و از چيزهائى پاكيزه به شما روزى داد; اين است خداوند پروردگار شما، جاويد و پربركت است خداوندى كه پروردگار عالميان است!

65 ـ زنده (واقعى) اوست; معبودى جز او نيست; پس او را بخوانيد در حالى كه دين خود را براى او خالص كرده ايد، ستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان است!

66 ـ بگو: «من نهى شده ام از اين كه معبودهائى را كه شما غير از خدا مى خوانيد بپرستم، چون دلايل روشن از جانب پروردگارم براى من آمده است; و مأمورم كه تنها در برابر پروردگار عالميان تسليم باشم»!

1 ـ «معانى الاخبار» (طبق نقل تفسير نور الثقلين، جلد 4، صفحه 534 و اصول كافى).

2 ـ تفسير «صافى»، ذيل آيات مورد بحث.

3 ـ درباره اسرار و فلسفه هاى نور و ظلمت، و شب و روز در جلد 16، صفحه 146 و جلد 15، صفحه 564 و جلد 8، صفحه 341، ذيل آيات 71 سوره قصص، و 86 نمل، و 87 يونس، بحث كرده ايم.

4 ـ تفسير «الميزان»، جلد 2، صفحه 33، و تفسير «روح المعانى»، ذيل آيات مورد بحث.

5 ـ درباره معنى «شكر» واقسام و انواع آن در جلد دهم، صفحه 278 به بعد (ذيل آيه 7 سوره ابراهيم مشروحاً بحث شده است).

6 ـ قبلاً نيز گفته ايم «تُؤفَكُونَ» از ماده «اِفْك» به معنى انحراف و بازگشت از مسير حق است، و اگر «بادهاى مخالف» را «مُؤتَكِفاتْ» مى گوييند، به همين جهت است و تعبير از «دروغ» به «افك» نيز به خاطر انحراف آن از بيان حق است.

7 ـ «راغب» در «مفردات» ماده «جحد».

8 ـ «لسان العرب» اين تعريف را از جوهرى نقل مى كند.

▲اين است پروردگار شما!

اين آيات، همچنان بحث از مواهب بزرگ الهى، و شمول آن نسبت به بندگان را، ادامه مى دهد، تا هم شناخت بيشترى به آنها عطا كند، و هم اميد افزون ترى، تا در پرتو آن، به مقام دعا بر آيند و از اجابت برخوردار شوند.

جالب اين كه، در آيات گذشته، سخن از «نعمت هاى زمانى»، يعنى شب و روز بود، و در اينجا سخن از «نعمت هاى مكانى»، يعنى قرارگاه زمين و سقف مرتفع آسمان است، مى فرمايد: «خداوند همان كسى است كه زمين را براى شما جايگاه مطمئن و آرامى قرار داد» (أَللّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ قَراراً).

آرى، او تمام شرائطى را كه براى يك قرارگاه مطمئن، و آرام لازم است، در كره زمين، آفريده، محلى است ثابت و خالى از هر گونه تزلزل، هماهنگ با ساختمان روح و جسم انسان، داراى منابع گوناگون، مشتمل بر همه وسائل مورد نياز انسان، بسيار گسترده و مباح و رايگان.

سپس مى افزايد: «و آسمان را همچون سقف و قبه اى بالاى سر شما، قرار داد» (وَ السَّماءَ بِناءً).

«بِناء»، چنان كه «ابن منظور» در «لسان العرب» مى گويد: به معنى خانه هائى است كه اعراب باديه نشين، از آن استفاده مى كردند، مانند خيمه ها و سايبان ها و نظائر آن.

چه تعبير جالبى است كه، آسمان را به خيمه اى تشبيه كرده كه اطراف زمين را گرفته، البته منظور از «آسمان»، در اينجا بيشتر همان «جو و هواى» فشرده اى است كه گرداگرد زمين را فرا گرفته، و همچون خيمه اى بر تمام كره زمين، كشيده شده است.

 اين خيمه بزرگ الهى، هم از شدت تابش نور آفتاب، مى كاهد كه اگر نبود اشعه آفتاب، و همچنين اشعه مرگبار كيهانى، موجود زنده اى را بر زمين نمى گذاشت، و به همين دليل مسافران فضائى، مجبورند دائماً در برابر اين پرتوها از لباسهاى مخصوص سنگين، و گران قيمتى استفاده كنند.

به علاوه، اين خيمه، جلو سقوط سنگهاى آسمانى را كه پيوسته، به كره زمين جذب مى شوند، مى گيرد، و آنها را در نخستين برخورد، به خاطر سرعت و فشارى كه دارند، آتش مى زند تا خاكستر آنها آرام بر زمين بنشيند.

و اين، همان چيزى است كه در آيه 32 سوره «انبياء» از آن تعبير به «سقف محفوظ» شده است: «وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً».(1)

سپس از «آيات آفاقى» به «آيات انفسى» پرداخته، مى گويد: «او كسى است كه شما را صورتگرى كرد، و صورتتان را نيكو آفريد» (وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ).

قامتى موزون و راست، با صورتى زيبا و دلپذير، در نهايت نظم و استحكام كه امتياز آن بر صورت موجودات زنده ديگر، و انواع حيوانات، در نخستين برخورد، روشن و آشكار است، و همين ساختمان ويژه، به او امكان مى دهد كه به انواع كارها و صنايع ظريف يا سنگين دست زند، و با داشتن اعضاى مختلف، به راحتى زندگى كند و از مواهب حيات بهره گيرد.

انسان، بر خلاف غالب حيوانات، كه با دهان آب و غذا مى خورند، با دست خود و با دقت و ظرافت، غذا و نوشيدنى را بر مى دارد و به دهان مى گذارد، و اين امر كمك فراوانى به انتخاب غذاهاى پاك، از غذاهاى آلوده به اجزاء خارجى و  اضافى، مى كند. ميوه ها را به راحتى پوست مى كند، و اجزاء غير قابل استفاده را دور مى ريزد.

بعضى از مفسران، صورت را در اينجا به معنى اعم از صورت ظاهر و باطن گرفته اند، و اشاره به انواع استعدادها و ذوقهائى مى دانند، كه خدا در آدمى آفريده، و او را بر ساير جانداران، برترى بخشيده است.

و سرانجام، در بيان چهارمين و آخرين نعمت از اين سلسله، موضوع روزى هاى پاكيزه را مطرح كرده، مى فرمايد: «او شما را از طيبات روزى داد» (وَ رَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ).

«طَيِّبات»، معنى بسيار گسترده اى دارد كه هر چيز پاكيزه، اعم از غذا، لباس، همسران، خانه ها، مَركب ها، حتى سخنان و گفتگوهاى پاكيزه را، شامل مى شود.

ممكن است، انسان بر اثر نادانى، اين مواهب پاك را بيالايد، ولى خداوند، در عالم آفرينش آنها را پاك آفريده است.

در پايان آيه، بعد از بيان اين چهار نعمت بزرگ، كه نيمى از آن به آسمان و زمين بر مى گردد، و نيمى از آن به انسان ها، مى فرمايد: «اين است خداوند پروردگار شما» (ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ).(2)

«و چون چنين است جاويد و پربركت است، خداوندى كه پروردگار عالميان است» (فَتَبارَكَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ).

آرى، كسى كه اين همه، مواهب را به انسان ها بخشيده، مدبر عالم هستى است، و هم او شايسته عبوديت و پرستش است.

آيه بعد مسأله «توحيد عبوديت» را از طريق ديگر، تعقيب مى كند، و آن  طريق، انحصار حيات به معنى واقعى به خداوند است، مى فرمايد: «او است زنده واقعى» (هُوَ الْحَىُّ).

چرا كه حياتش از ذات او است، و متكّى به غير نيست، حياتى است كه در آن مرگ راه ندارد، و جاودانه است، تنها خداوند چنين است، و همه موجودات زنده، غير از او، حياتى آميخته به مرگ دارند، و اين حيات محدود و موقت را از ذات پاك خداوند مى گيرند.

روشن است، كسى را بايد پرستش كرد كه زنده است و داراى حيات مطلق، لذا به دنبال آن مى افزايد: «هيچ معبودى جز او وجود ندارد» (لا إِلهَ إِلاّ هُوَ).

«و اكنون كه چنين است تنها او را بخوانيد، و دين خود را براى او خالص كنيد» (فَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ).

و هر چه غير او است كنار بگذاريد، كه همه، فانى مى شوند، و در حال حياتشان نيز دائماً در تغييرند، «آنچه تغيّر نپذيرد او است» و «آنچه نمرده است و نميرد او است»!

و آيه را با اين جمله پايان مى دهد: «حمد و ستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان است» (أَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ).

اين جمله، در حقيقت تعليمى است براى بندگان، كه خدا را به خاطر نعمت هائى كه در آيات قبل اشاره شد، نعمتهائى كه تمام وجود انسان را فراگرفته، مخصوصاً نعمت حيات و زندگى، حمد و ستايش كنند، و شكر و سپاس گويند.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، به عنوان يك نتيجه گيرى، از بحث هاى توحيدى گذشته، و براى مأيوس ساختن مشركان و بت پرستان، روى سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) كرده، مى فرمايد: «بگو: من نهى شده ام از اين كه معبودهائى كه شما غير از خدا مى خوانيد، پرستش كنم، چرا كه بيّنات و دلائل روشن از سوى پروردگارم براى من آمده است» (قُلْ إِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ لَمّا جاءَنِى الْبَيِّناتُ مِنْ رَبِّي).

نه تنها نهى شده ام كه غير او را نپرستم، بلكه «مأمورم تنها در برابر ربّ العالمين تسليم باشم» (وَ أُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِينَ).

از يكسو، نهى از پرستش بتها است، و به دنبال آن دليل منطقى و روشن و بينات و دلائل واضحى از عقل و نقل كه از طرف پروردگار آمده، و از سوى ديگر، امر به تسليم در برابر «رَبُّ الْعالَمِينَ» كه خود اين تعبير، نيز دليل ديگرى بر مقصود است، چرا كه پروردگار جهانيان بودن، دليلى است كافى براى تسليم بودن در مقابل ذات پاك او.

قابل توجه اين كه، در اين آيه مورد امر و نهى، جدا است، امر به تسليم در برابر خداوند، و نهى از پرستش بت، اين تفاوت، ممكن است به خاطر اين باشد كه در مورد بت، تنها چيزى كه تصور مى شود، همان پرستش است كه از آن نهى شده، و اما در مورد خداوند، علاوه بر پرستش و عبادت، بايد تسليم فرمان و دستورهاى او بود.

لذا در آيه 11 و 12 سوره «زمر» مى خوانيم: قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّيْنَ وَ أُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِيْنَ: «بگو من مأمور شده ام كه خدا را با اخلاص عبادت كنم، و نيز مأمورم كه اولين تسليم شونده در برابر او باشم».

به هر حال، تعبيرهاى آيه فوق كه نظائرى نيز در ساير سوره هاى قرآن دارد، تعبيرهائى است فوق العاده نرم و ملايم و مؤدبانه كه در برابر دشمنان لجوج و  سرسخت، گفته مى شود، تا اگر كمترين آمادگى براى پذيرش حق دارند، تحت تأثير قرار گيرند.

دقت كنيد! مى گويد: «من چنين مأموريت يافته ام و من چنين نهى شده ام»، يعنى، شما خودتان حساب خويش را برسيد، بى آن كه حسّ لجاجتشان را تحريك كند.

آخرين سخن درباره آيات فوق اين كه، در سه آيه پشت سر هم توصيف خداوند به «رَبُّ الْعالَمِينَ» تكرار شده است.

نخست مى گويد: «فَتَبارَكَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ».

بعد مى گويد: «أَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ».

و سپس مى فرمايد: «أُمِرْتُ أَنْ أَسْلِمَ لرَبِّ الْعالَمِينَ».

يك نوع ترتيب منطقى در ميان آنها مشاهده مى شود; زيرا نخست سخن از جاويدان و پربركت بودن خدا است، سپس از اختصاص هر گونه حمد و ستايش به ذات پاك او، و سرانجام انحصار عبوديت و پرستش در ذات مقدسش.

* * *

67هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ تُراب ثُمَّ مِنْ نُطْفَة ثُمَّ مِنْ عَلَقَة ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّى مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمّىً وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ

68هُوَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ فَإِذا قَضى أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ

ترجمه:

67 ـ او كسى است كه شما را از خاك آفريد، سپس از نطفه، سپس از علقه (خون بسته شده)، سپس شما را به صورت طفلى (از شكم مادر) بيرون مى فرستد، بعد به مرحله كمال قوّت خود مى رسيد، و بعد از آن پير مى شويد، و (در اين ميان) گروهى از شما پيش از رسيدن به اين مرحله مى ميرند و در نهايت به سرآمد عمر خود مى رسيد; و شايد تعقل كنيد!

68 ـ او كسى است كه زنده مى كند و مى ميراند، و هنگامى كه كارى را مقرّر كند، تنها به آن مى گويد: «موجود باش!» بى درنگ موجود مى شود!

1 ـ براى توضيح بيشتر به جلد 13، تفسير نمونه، صفحه 398 مراجعه فرمائيد.

2 ـ «ذلِكُم» در اصل، اشاره به دور است كه در اين گونه موارد، كنايه از علو مقام و عظمت مى باشد، ولى
چون در فارسى اين تعبير معمول نيست ما در ترجمه ها آن را به صورت اشاره به نزديك تفسير مى كنيم.

▲مراحل هفتگانه خلقت انسان

بار ديگر در ادامه «آيات توحيدى»، به بخشى از «آيات انفسى»، پرداخته، مراحل تطور خلقت انسان را از خاك، و دوران جنينى، و دوران حيات در دنيا تا هنگام مرگ، در هفت مرحله بيان مى كند، تا هم عظمت قدرت و ربوبيت او روشن شود، و هم مواهب و نعمتهايش، بر بندگان.

 مى فرمايد: «او كسى است كه شما را از خاك آفريد، سپس از نطفه، بعد از علقه (چيزى شبيه به خون منعقد)، بعد شما را به صورت طفلى از شكم مادر بيرون مى فرستد، سپس به مرحله كمال و قوت و توانائى مى رسيد، بعد از آن به مرحله پيرى، هر چند گروهى از شما پيش از رسيدن به اين مرحله ، مى ميرند و هدف آن است كه به سرآمد عمر خود برسيد، شايد تعقل كنيد» (هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ تُراب ثُمَّ مِنْ نُطْفَة ثُمَّ مِنْ عَلَقَة ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّى مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّى وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ).

به اين ترتيب، نخستين مرحله، مرحله «تراب و خاك» است كه اشاره به آفرينش آدم، جدّ نخستين ما از خاك مى باشد، و يا خلقت همه انسان ها از خاك، چرا كه مواد غذائى كه وجود انسان و حتى نطفه او را تشكيل مى دهد، اعم از مواد حيوانى و گياهى همه، از خاك مايه مى گيرد.

مرحله دوم، مرحله «نطفه» است كه، مربوط به همه انسان ها جز آدم و همسرش حوا است.

مرحله سوم، مرحله اى است كه «نطفه تكامل يافته»، و نمو قابل ملاحظه اى نموده، و به صورت يك قطعه خون بسته در آمده است.

بعد از اين، مرحله «مضغه» (چيزى شبيه به گوشت جويده)، مرحله ظهور اعضاء و مرحله حس و حركت است كه، قرآن در اينجا سخنى از اين سه مرحله به ميان نياورده، هر چند در آيات ديگر به آن اشاره كرده است.

در اينجا چهارمين مرحله را، مرحله «تولد جنين»، ذكر مى كند، و مرحله پنجم، را مرحله «تكامل قدرت و قوت جسمى»، كه بعضى آن را سن سى سالگى مى دانند كه، در آن حداكثر نمو قواى جسمانى، حاصل مى شود و بعضى آن را كمتر، يا بيشتر گفته اند، البته ممكن است در افراد متفاوت باشد، و  قرآن از آن تعبير به «بلوغ اَشُدّ» كرده است.

از آن به بعد، مرحله عقب گرد و از دست دادن نيروها آغاز مى شود، و تدريجاً دوران پيرى كه مرحله ششم است فرا مى رسد.

سرانجام، پايان عمر، كه «آخرين مرحله» است فرا مى رسد، و انتقال از اين سرا به سراى جاويدان، تحقق مى يابد.

آيا با اين همه تغييرات و تطورات منظم، و حساب شده، باز هم جاى ترديد در قدرت و عظمت مبدأ عالم هستى، و الطاف و مواهب او وجود دارد؟

قابل توجه اين كه، در چهار مرحله اول كه مربوط به آفرينش از خاك و نطفه و علقه و تولد طفل است، تعبير به «خَلَقَكُمْ» (شما را آفريد) شده، و هيچ نقشى براى خود انسان در آن قائل نيست، ولى در سه مرحله بعد از تولد، يعنى مرحله وصول به نهايت قوت جسمانى، و بعد از آن پيرى، و بعد پايان عمر، تعبير «لَتَبْلُغُوا» (تا برسيد) و «لِتَكُونُوا» (تا بوده باشيد) آمده است، كه هم اشاره اى است به استقلال وجودى انسان بعد از تولد، و هم ـ احتمالاً ـ اشاره اى است، به اين حقيقت، كه اين دورانهاى سه گانه، ممكن است با حسن تدبير، يا سوء تدبير خود انسان، جلوتر يا عقب تر شود، و گاه پيرى زودرس، يا مرگ زودرس، دامان انسان را بگيرد، و اين نشان مى دهد كه تعبيرات قرآن، تا چه حد دقيق و حساب شده است.

تعبير به «يُتَوَفّى»، در مورد مرگ ـ چنان كه قبلاً هم گفته ايم ـ اشاره به اين است كه «مرگ» در منطق قرآن، به معنى فنا و نابودى نيست، بلكه فرشتگانِ مرگ، روح انسان را دريافت مى دارند و به عالم پس از مرگ، منتقل مى سازند، اين تعبير كه بارها در قرآن تكرار شده، ديدگاه اسلام را در مورد مرگ، به خوبى نشان مى دهد، و مرگ را از مفهوم مادى آن كه فنا و نيستى است، به كلى، در مى آورد و  دريچه به عالم بقا، معرفى مى كند.

جمله «وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّى مِنْ قَبْلُ» (بعضى از شما پيش از اين مى ميرند)، ممكن است اشاره به قبل از رسيدن به مرحله پيرى باشد، يا اشاره به تمام مراحل قبلى، يعنى قبل از رسيدن به هر يك از مراحل، امكان مرگ وجود دارد.

اين نيز قابل توجه است كه تمام اين مراحل را با كلمه «ثُمَّ» به يكديگر عطف كرده، كه نشانه ترتيب توأم با فاصله است، جز مرحله اخير، يعنى رسيدن به پايان زندگى، كه به وسيله «واو» عطف شده، اين تفاوت تعبير، ممكن است به خاطر اين باشد كه رسيدن به پايان عمر، هميشه بعد از پيرى نخواهد بود چرا كه: «بسيار جوان مرد و يكى پير نشد»، و يا حتى افرادى قبل از رسيدن به دوران جوانى مى ميرند.

(درباره «اجل مسمّى» در جلد 5 تفسير نمونه صفحه 148 و جلد ششم صفحه 157 و جلد 11 صفحه 281 بحث كرده ايم).

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، سخن از مهم ترين مظاهر قدرت پروردگار، يعنى مسأله «حيات و مرگ» به ميان مى آورد، همان دو پديده اى كه با تمام پيشرفت علوم بشر، هنوز جزء معمّاهاى ناگشوده است، مى فرمايد: «او كسى است كه زنده مى كند و مى ميراند» (هُوَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ).

آرى، حيات و مرگ به معنى وسيع كلمه، چه در گياهان و چه انواع حيوانات و انسان ها، به دست خداوند است، حيات، در اشكال مختلف و انواع گوناگون، ظاهر مى شود.

جالب اين كه، از موجودات زنده تك سلولى گرفته، تا حيوانات غول پيكر، و از اعماق اقيانوسهاى تاريك و ظلمانى گرفته، تا پرندگانى كه بر اوج آسمان ها  پرواز مى كنند، از گياه ذره بينى بسيار كوچكى كه در لابلاى امواج اقيانوس شناور است، تا درختانى كه دهها متر، طول قامت دارند، هر يك داراى نوعى حيات و شرائطى مخصوص به خود مى باشند، و به همين نسبت مرگهاى آنها نيز متفاوت است، و بدون شك چهره هاى حيات متنوع ترين چهره هاى جهان خلقت، و اعجاب انگيزترين آنها است.

مخصوصاً انتقال از جهان بى جان، به جهان موجودات زنده، و انتقال از جهان حيات، به مرگ، داراى شگفتى هائى است كه اسرار آفرينش را بازگو مى كند، و هر كدام، آيتى است از آيات قدرت خدا.

اما قابل توجه اين كه، هيچ يك از اين مسائل مهم و پيچيده، در برابر قدرت او صعوبت و اشكالى ندارد، و به محض اراده و فرمانش، صورت مى گيرد.

لذا در پايان آيه، مى فرمايد: «هنگامى كه چيزى را اراده كند، تنها به او مى گويد موجود باش، او نيز بلافاصله موجود مى شود»! (فَإِذا قَضى أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ).

حتى تعبير به «كُنْ» (موجود باش) و به دنبال آن «فَيَكُونُ» (موجود مى شود)، نيز از عدم گنجايش الفاظ است، و الا حتى نياز به جمله «كُنْ» نيست، اراده خداوند، همان، و تحقق يافتن موجودات همان.(1)

* * *

69أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِ اللّهِ أَنّى يُصْرَفُونَ

70الَّذِينَ كَذَّبُوا بِالْكِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ

71إِذِ الأَغْلالُ فِي أَعْناقِهِمْ وَ السَّلاسِلُ يُسْحَبُونَ

72فِى الْحَمِيمِ ثُمَّ فِى النّارِ يُسْجَرُونَ

73ثُمَّ قِيلَ لَهُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ تُشْرِكُونَ

74مِنْ دُونِ اللّهِ قالُوا ضَلُّوا عَنّا بَلْ لَمْ نَكُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَيْئاً كَذلِكَ يُضِلُّ اللّهُ الْكافِرِينَ

75ذلِكُمْ بِما كُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِى الأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ بِما كُنْتُمْ تَمْرَحُونَ

76أُدْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ

ترجمه:

69 ـ آيا نديدى كسانى را كه در آيات خدا مجادله مى كنند، چگونه از راه حق منحرف مى شوند؟!

70 ـ همان كسانى كه كتاب (آسمانى) و آنچه رسولان خود را بدان فرستاده ايم تكذيب كردند; امّا به زودى (نتيجه كار خود را) مى دانند!

71 ـ در آن هنگام كه غل و زنجيرها بر گردن آنان قرار گرفته و آنها را مى كشند.

72 ـ و در آب جوشان وارد مى كنند; سپس در آتش دوزخ افروخته مى شوند!

73 ـ به آنها گفته مى شود: «كجايند آنچه را همتاى خدا قرارمى داديد،

74 ـ همان معبودهائى را كه جز خدا پرستش مى كرديد»؟! آنها مى گويند: «همه از نظر ما پنهان و گم شدند; بلكه ما اصلاً پيش از اين چيزى را پرستش نمى كرديم»! اين گونه خداوند كافران را گمراه مى سازد!

75 ـ اين (عذاب) به خاطر آن است كه به ناحق در زمين شادى مى كرديد و از روى غرور و مستى به خوشحالى مى پرداختيد!

76 ـ از درهاى جهنم وارد شويد، و جاودانه در آن بمانيد; و چه بد است جايگاه متكبران؟!

1 ـ در مورد تفسير جمله «كُنْ فَيَكُونُ» در جلد اول ذيل آيه 117 سوره بقره، صفحه 418 (چاپ جديد) مشروحاً بحث كرده ايم.

▲سرنوشت ستيزه جويان مغرور

باز هم در اين آيات، سخن از كسانى است كه در آيات الهى به مجادله برمى خيزند، و در برابر دلائل نبوت و محتواى دعوت انبياء، سر تسليم فرود نمى آورند، در اين آيات، سرنوشت چنين اشخاصى به طرز روشنى ترسيم شده است.

نخست مى گويد: «آيا نديدى كسانى را كه در آيات الهى مجادله مى كنند چگونه از راه حق منحرف مى گردند» (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِ اللّهِ أَنّى يُصْرَفُونَ).

اين مجادله و گفتگوهاى توأم با لجاجت و عناد، اين تقليدهاى كوركورانه و تعصبهاى بى پايه، سبب مى شود كه آنها از صراط مستقيم به بيراهه كشيده شوند، چرا كه حقايق، تنها در پرتو روح حق جوئى آشكار مى گردد.

در حقيقت، بيان اين مطلب به صورت يك استفهام تعجب آميز، از شخص پيامبر، بيانگر اين است كه، هر انسانِ بى طرفى، به وضع آنها نگاه كند، از انحراف آنها در شگفتى فرو مى رود، كه با اين همه آيات و نشانه هاى روشن، چگونه حق را نمى بينند؟!

* * *

سپس، به توضيح بيشتر درباره آنها پرداخته، مى افزايد: «همان كسانى كه كتاب آسمانى و آنچه را بر رسولان خود نازل كرديم، تكذيب كردند» (الَّذِينَ كَذَّبُوا بِالْكِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا).

قابل توجه اين كه، در اين سوره بارها از «مجادله كنندگان در آيات الهى» سخن به ميان آمده است كه در سه مورد به صورت «أَلَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِ اللّهِ» مطرح شده، (آيه 35 و 56 و آيه مورد بحث) و قرائن نشان مى دهد كه مقصود از «آيات اللّه»، بيشتر همان آيات نبوت، و محتواى كتب آسمانى است، البته از آنجا كه آيات توحيد و مسائل مربوط به معاد نيز، در كتب آسمانى مطرح بوده آنها نيز در قلمرو مجادله آنها قرار داشته است.

آيا اين تكرار، براى تأكيد اين مطلب مهم است؟ و يا در هر مورد مطلب جديدى منظور بوده؟

احتمال دوم، نزديك تر به نظر مى رسد، چرا كه هر يك از اين آيات سه گانه، مطلب خاصى را تعقيب مى كند.

در آيه 56 سخن از انگيزه اين گونه مجادله ها يعنى كبر و غرور و خود برتربينى است.

در حالى كه در آيه 35 از مجازات دنيوى آنها كه مسأله مهر نهادن خداوند بر دلهاى آنان است، بحث مى كند.

و در آيه مورد بحث گفتگو از مجازات اخروى آنها و انواع كيفرهاى دوزخى است.

 توجه به اين نكته نيز لازم است كه، «يُجادِلُونَ» به صورت فعل مضارع است، كه دلالت بر استمرار دارد، اشاره به اين كه اين گونه افراد كه آيات الهى را تكذيب كرده اند براى توجيه عقائد و اعمال زشت خود مرتباً به مجادله و گفتگوهاى بى اساس مى پردازند.

به هر حال، در پايان آيه، آنها را با اين سخن تهديد مى كند: «آنان به زودى نتيجه شوم كار خود را مى فهمند» (فَسَوفَ يَعْلَمُونَ).

* * *

«آن هنگام كه، غلها و زنجيرها بر گردن آنها قرار گرفته و با اين غل و زنجير، آنها را مى كشند» (إِذِ الْأَغْلالُ فِي أَعْناقِهِمْ وَ السَّلاسِلُ يُسْحَبُونَ).(1)

* * *

«به درون آب جوشان، و سپس در آتش دوزخ سوزانده مى شوند»! (فِى الْحَمِيمِ ثُمَّ فِى النّارِ يُسْجَرُونَ).

«يُسْجَرُونَ» از ماده «سجر» (بر وزن فجر) به گفته «راغب» در «مفردات» به معنى بر افروختن آتش، و شعلهور ساختن آن است، و به گفته جمعى ديگر از ارباب لغت و مفسران، به معنى پر كردن تنور از آتش است.(2)

به همين جهت، بعضى از آيه چنين فهميده اند كه: اين گروه از كافران، خود  آتشگيره هاى دوزخ مى شوند، همان گونه كه در آيه 24 سوره «بقره» مى خوانيم: فَاتَّقُوا النّارَ الَّتِي وُقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ: «از آتشى بپرهيزيد كه هيزم آن سنگ ها و انسان ها است» و جمعى از اين تعبير چنين فهميده اند كه، تمام وجود آنها پر از آتش مى شود (البته اين دو معنى با هم منافاتى ندارد).

اين نوع مجازات براى مجادله كنندگان و مستكبران لجوج، در حقيقت عكس العملى است مناسب، با اعمال آنها در اين جهان، آنها از روى كبر و غرور، به تكذيب آيات الهى پرداختند، و خود را در زنجيرهاى تقليدها و تعصبهاى كوركورانه، گرفتار ساختند، در آن روز با نهايت ذلت و خوارى، غل و زنجير بر گردن آنها مى نهند، و آنها را در آب سوزان مى كشند، و سپس به آتشگيره هاى دوزخ تبديل مى شوند.

* * *

علاوه بر اين عذاب هاى جسمانى، آنها را با يك سلسله عذاب هاى دردناك روحى مجازات مى كنند، از جمله، همان است كه در آيه بعد به آن اشاره كرده، مى فرمايد: «سپس به آنها گفته مى شود كجا هستند آنچه را شريك خداوند قرار مى داديد»؟! (ثُمَّ قِيلَ لَهُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ تُشْرِكُونَ).

* * *

«همان معبودهائى را كه جز خدا پرستش مى كرديد» (مِنْ دُونِ اللّهِ).

تا از شما شفاعت كنند، و از ميان اين عذابهاى دردناك و امواج متلاطم آتش دوزخ، رهائى بخشند، مگر بارها نگفتيد كه ما اينها را به خاطر آن پرستش مى كنيم كه، شفيعان ما باشند؟ پس كجا رفت شفاعتشان؟!

ولى آنها با سرافكندگى، و سرشكستگى در پاسخ مى گويند: «آنها از نظر ما پنهان شدند و نابود و هلاك گشتند، به طورى كه هيچ خبرى از آنها نيست»  (قالُوا ضَلُّوا عَنّا).(3)

بدون شك ـ همان گونه كه در ساير آيات قرآن نيز آمده ـ اين معبودان دروغين در جهنم هستند، و اى بسا در كنارشان باشند، اما از اين نظر كه هيچ نقش و تأثير و خاصيتى ندارند، گوئى گم و گور شده اند!

سپس، آنها مى بينند كه اصل اعتراف به عبوديت بتها، داغ ننگى بر پيشانيشان است، لذا در مقام انكار بر مى آيند و مى گويند: «ما اصلاً قبل از اين، چيزى پرستش نمى كرديم»! (بَلْ لَمْ نَكُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَيْئاً).

اينها اوهام و خيالاتى بيش نبودند كه ما آنها را واقعيتهائى مى پنداشتيم، سرابهائى بودند در بيابان زندگى ما، كه آنها را آب گمان مى كرديم، اما امروز براى ما روشن شده كه آنها اسمهائى بى مسمى و الفاظى بى معنى و مفهومند، كه پرستش آنها جز ضلالت و گمراهى و بيهودگى هيچ نبود، بنابر اين آنها يك واقعيت غير قابل انكار را بازگو مى كنند.

احتمال ديگرى در تفسير اين آيه نيز وجود دارد كه، آنها در مقام دروغگوئى بر مى آيند، به گمان اين كه، خود را با دروغ از رسوائى برهانند، چنان كه در آيه 23 و 24 سوره «انعام» مى خوانيم: ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلاّ أَنْ قالُوا وَ اللّهِ رَبِّنا ما كُنّا مُشْرِكِيْنَ انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ: «پاسخ عذر آنها جز اين نيست كه مى گويند: به خدائى كه پروردگار ما است سوگند كه ما مشرك نبوديم، ببين چگونه به خودشان نيز دروغ مى گويند، و آنچه را به دروغ شريك خدا مى پنداشتند، از انظارشان گم مى شود»!

در پايان آيه مى فرمايد: «اين گونه خداوند كافران را گمراه مى سازد» (كَذلِكَ  يُضِلُّ اللّهُ الْكافِرِينَ).

كفر و لجاجت آنها، پرده و حجابى بر قلب و فكر آنها مى شود، لذا راه مستقيم حق را گذارده، در بيراهه گام مى نهند، و در قيامت نيز از راه بهشت محروم شده به بيراهه دوزخ كشيده مى شوند، آرى اين چنين خداوند كافران را گمراه مى سازد.

* * *

آيه بعد، به علّت گرفتارى هاى اين گروه، در اين همه بلا و مصيبت و عذاب اشاره كرده، مى گويد: «اين عذاب ها به خاطر آن است كه به ناحق در زمين شادى مى كرديد و از روى غرور و مستى شهوات به خوشحالى مى پرداختيد»! (ذلِكُمْ بِما كُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِى الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ بِما كُنْتُمْ تَمْرَحُونَ).

از مخالفت با پيامبران و كشتن مؤمنان و در فشار گذاردن محرومان و مستضعفان، لذت مى برديد، و از ارتكاب گناهان و قانون شكنى ها در خود احساس غرور و سربلندى مى كرديد، اكنون، بايد كفاره آن همه شادى بى جا و غرور و غفلت و مستى شهوت را، در ميان اين غل و زنجيرها، و در لابلاى شعله هاى آتش بدهيد.

«تَفْرَحُونَ»، از ماده «فرح» به معنى شادى و خوشحالى است كه گاهى ممدوح است و شايسته، همان گونه كه در آيه 4 ـ 5 سوره «روم» آمده است: وَ يَومَئِذ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللّهِ: «در آن روز (كه روميان اهل كتاب بر مشركان مجوس پيروز گردند) مؤمنان شاد خواهند شد».

و گاه مذموم است و بر اساس باطل، چنان كه در داستان «قارون» در آيه 76 سوره «قصص» مى خوانيم: اِذْ قالَ لَهُ قَومُهُ لاتَفْرَحْ إِنَّ اللّهَ لايُحِبُّ الْفَرِحِينَ: «به خاطر بياور، هنگامى را كه قومش به او گفتند: اين همه شادى مغرورانه مكن، كه  خداوند شادى كنندگان مغرور را دوست نمى دارد».

البته، اين تفاوت، بايد از قرائن، شناخته شود، و پيداست كه در آيه مورد بحث، «فرح» از نوع دوم منظور است.

«تَمْرَحُونَ» از ماده «مَرَح» (بر وزن فرح) به گفته جمعى از ارباب لغت و مفسران، به معنى «شدت فرح، و گستردگى» آن است.

و بعضى آن را به معنى «شادى، به خاطر مطالب بى اساس»، دانسته اند.

در حالى كه، بعضى ديگر آن را به معنى «شادى توأم با يك نوع طرب» و به كار گرفتن نعمتهاى الهى در مسير باطل، شمرده اند.

ظاهر اين است كه همه اين معانى به يك مطلب باز مى گردد، زيرا شدت شادى، و افراط در آن سر از همه اين مسائل در مى آورد، و با انواع گناهان و آلودگى ها و عياشى و هوسرانى توأم مى شود.(4)

آرى، اين گونه شادى هاى توأم با غرور و غفلت و بى خبرى، و همراه با هوسرانى و شهوت، انسان را به سرعت از خدا دور مى كند، و از درك حقايق باز مى دارد، واقعيت ها را شوخى، و حقايق را مجاز، جلوه مى دهد، و چنين كسانى سرنوشتى جز آنچه در آيات فوق گفته شد، ندارند.

* * *

اينجاست كه، به آنها خطاب مى شود: «وارد شويد از درهاى جهنم، و جاودانه در آن بمانيد» (أُدْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها).

«و چه بد جايگاهى است، جايگاه متكبران» (فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ).

اين جمله، تأكيد مجددى است بر اين كه، سرچشمه اصلى بدبختى هاى آنها،  همان، كبر و غرور بوده است، همان كبرى كه امّ الفساد، و حجاب، در برابر ديدگان حق بين انسان و عامل مقاومت در برابر انبياء، و اصرار در مسير باطل است.

در اين آيه باز به «أَبْوابِ جَهَنَّم» (درهاى دوزخ) برخورد مى كنيم.

آيا داخل شدن، از درهاى دوزخ، به اين معنى است كه هر گروهى از درى وارد مى شوند؟ يا يك گروه از درهاى متعدد مى گذرند؟ به اين معنى كه دوزخ، همانند بعضى از زندان هاى وحشتناك و تو در تو، از بندها يا طبقات گوناگون تشكيل شده، گروهى از گمراهان سرسخت بايد از همه اين طبقات بگذرند، و در «درك اسفل» و «قعر جهنم» جاى گيرند!

شاهد اين سخن، حديثى است كه از اميرمؤمنان على(عليه السلام) در تفسير آيه لَها سَبْعَةُ أَبْواب لِكُلِّ باب مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ»(5)إِنَّ جَهَنَّمَ لَها سَبْعَةُ أَبْواب، أَطْباقٌ بَعْضُها فَوقَ بَعْض، وَ وَضََعَ إِحْدى يَدَيْهِ عَلَى الاُخْرى، فَقالَ هكَذا!: «جهنم هفت در دارد، هفت طبقه بعضى بالاى بعضى قرار گرفته، سپس يكى از دستهاى خود را روى ديگرى قرار داد و فرمود اين چنين»!.(6)

در اينجا تفسير ديگرى نيز وجود دارد، كه خلاصه اش اين است: مراد از درهاى جهنم ـ همانند درهاى بهشت ـ اشاره به عوامل گوناگونى است كه انسان را به جهنم يا بهشت مى كشاند، هر نوع از گناهان، و هر نوع از اعمال خير، درى محسوب مى شود، در روايات اسلامى نيز به آن اشاره شده است، مطابق اين تفسير عدد 7 براى «تكثير» است نه «تعداد»، و اين كه گفته مى شود بهشت داراى  هشت در است اشاره به افزون بودن عوامل رحمت از عوامل عذاب و غضب (دقت كنيد).

اين دو تفسير با هم تضادى ندارند.(7)

* * *

77فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ فَإِمّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذِي نَعِدُهُمْ أَوْ  نَتَوَفَّيَنَّكَ فَإِلَيْنا يُرْجَعُونَ

78وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلاً مِنْ قَبْلِكَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَيْكَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَيْكَ وَ ما كانَ لِرَسُول أَنْ يَأْتِيَ بِآيَة إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللّهِ قُضِىَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْمُبْطِلُونَ

ترجمه:

77 ـ پس (اى پيامبر) صبر كن كه وعده خدا حق است; و هر گاه قسمتى از مجازات هائى را كه به آنها وعده داده ايم به تو ارائه دهيم، يا تو را از دنيا ببريم (مهم نيست); چرا كه آنان را به سوى ما باز مى گردانند!

78 ـ ما پيش از تو رسولانى فرستاديم; سرگذشت گروهى از آنان را براى تو بازگفته، و گروهى را براى تو بازگو نكرده ايم; و هيچ پيامبرى حق نداشت معجزه اى جز به فرمان خدا بياورد. و هنگامى كه فرمان خداوند (براى مجازات آنها) صادر شود، به حق داورى خواهد شد; و آنجا اهل باطل زيان خواهند كرد!

1 ـ «أَغْلال» جمع «غل» به معنى طوقى است كه بر گردن يا دست و پا مى نهند، و در اصل از ماده «غلل» (بر وزن اجل) به معنى آبى است كه در ميان درختان جارى مى شود و اگر به خيانت «غلول» و به حرارت ناشى از تشنگى «غليل» مى گويند به خاطر نفوذ تدريجى آنها در درون انسان است، و «سَلاسِل» جمع «سلسلة» به معنى زنجير است و «يُسْحَبُون» از ماده «سحب» (بر وزن سهو) به معنى كشيدن است.

2 ـ تفسير «صافى» و «روح المعانى» و «كشاف» ذيل آيات مورد بحث ـ در «لسان العرب» معنى اصل «سجر» را پر كردن، قرار داده است، و مى گويد «سَجَرَتْ النَّهْر» به معنى پر كردن نهر از آب است.

3 ـ مفسران براى «ضَلُّوا» در اينجا دو معنى گفته اند: بعضى آن را به معنى «ضاعوا» و «هلكوا»گرفته اند، و بعضى به معنى «غابوا» چنان كه مى گوئيم «ضلت الدابة» يعنى «غابت فلم يعرف مكانها».

4 ـ «راغب» در «مفردات» مى گويد: «اَلْفَرَحُ اِنْشِراحُ الصَّدْرِ بِلَذَّة عاجِلَة، وَ اَكْثَرُ ما يَكُونُ ذلِكَ فِى اللَّذّاتِ الْبَدَنِيَّةِ وَ الْمَرَحُ شِدَّةُ الْفَرَحِ وَ التَّوَسُّعِ فِيْهِ».

5 ـ حجر، آيه 44.

6 ـ «مجمع البيان»، جلد 6، صفحه 519، (ذيل آيه 44 سوره حجر) در اين زمينه روايات ديگرى نيز نقل شده كه مرحوم «علامه مجلسى» در جلد 8، «بحار الانوار»، صفحه 289 و 301 و 285 آورده است.

7 ـ در اين زمينه شرح بيشترى در جلد 11، صفحه 77 (ذيل آيه 44، سوره حجر) آورده ايم.

▲باز هم صبر كن

به دنبال بحث هاى گذشته در زمينه كارشكنى هاى كفار و كبر و غرور و تكذيب آنها نسبت به آيات الهى، در دو آيه مورد بحث پيامبر(صلى الله عليه وآله) را دلدارى داده، امر به صبر و استقامت در مقابل اين مشكلات مى كند.

نخست مى فرمايد: «اكنون كه چنين است صبر و شكيبائى پيشه كن! كه وعده خدا حق است» (فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ).

هم وعده پيروزى، كه به تو داده شده، و هم وعده مجازات دردناك مستكبران مغرور و تكذيب كننده، هر دو حق است و بدون شك تحقق مى يابد.

سپس براى اين كه دشمنان حق، چنين تصور نكنند كه اگر در مجازاتشان تأخيرى رخ دهد، مى توانند از چنگال كيفر و عذاب الهى بگريزند، اضافه مى كند: «هر گاه قسمتى از مجازات هائى را كه به آنها وعده داده ايم در حال حياتت به تو نشان دهيم، و يا پيش از آن كه آنها گرفتار عذاب شوند تو را از دنيا ببريم، مهم نيست، چرا كه در هر حال به سوى ما بازگشت مى كنند» و ما به وعده هاى خود درباره آنان عمل خواهيم كرد (فَإِمّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذِي نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَإِلَيْنا يُرْجَعُونَ).(1)

وظيفه تو تنها ابلاغ آشكار، و اتمام حجت بر همگان است، تا دلهاى بيدار در پرتو تبليغ تو، روشن گردد، و براى مخالفان نيز جاى عذر و بهانه اى باقى نماند، تو به هيچ چيزى جز به انجام اين وظيفه، دلبستگى نداشته باش، و حتى در بند اين نباش كه آتش سوزان دلت نسبت به اين گروه سركش با مجازات سريع الهى، تسكين يابد.

اين سخن، در ضمن، تهديد روشنى نسبت به آنها است، تا بدانند در هر حال در چنگال عذاب الهى گرفتار خواهند شد، همان گونه كه گروهى از آنان در همين دنيا در ميدان «بدر» و صحنه هاى مشابه آن، به كيفر خود رسيدند، گروه بيشترى در قيامت سزاى اعمال خود را خواهند ديد.

باز براى مزيد تسلى خاطر، و دلدارى پيامبر(صلى الله عليه وآله) اشاره به وضع مشابه پيامبران پيشين مى كند، كه آنها نيز گرفتار چنين مشكلاتى بودند، ولى همچنان به راه خود ادامه دادند، و پيروزى را در آغوش گرفتند، مى فرمايد: «ما پيش از تو رسولانى فرستاديم، سرگذشت گروهى از آنان را در قرآن، براى تو بازگو كرده ايم، هر چند سرگذشت گروهى ديگر را براى تو بيان ننموديم» (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلاً مِنْ قَبْلِكَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَيْكَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَيْكَ).

هر كدام، با صحنه هائى از اين قبيل، و مشكلاتى طاقت فرسا، دست به گريبان بودند، و در مقابل آنها اقوام لجوج و متكبر و مغرور، فراوان قرار داشتند، ولى سرانجام آئين حق پيروز گشت و ظالمان و مجرمان مغلوب شدند.

و از آنجا كه مشركان و كافران بهانه جو و لجوج، هر روز در برابر انبياى الهى، تقاضاى معجزه دلخواه خود را داشتند، و مشركان زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيز همين شيوه را تكرار مى كردند، قرآن در دنباله اين سخن، اضافه مى كند: «هيچ پيامبرى حق نداشت و نمى توانست، معجزه اى جز به فرمان خدا بياورد»! (وَ ما كانَ لِرَسُول أَنْ يَأْتِيَ بِآيَة إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ).

اصولاً همه معجزات در اختيار خدا است، و بازيچه دست كفار نمى تواند باشد، و پيامبر(صلى الله عليه وآله) در برابر «معجزات اقتراحى» آنان، هرگز نمى تواند سر تسليم فرود آورد، آنچه را براى هدايت مردم، و پيدا كردن حق ضرورى و لازم است بر دست پيامبرانش ظاهر مى سازد.

سپس با لحنى جدى و تهديدآميز، به كسانى كه مى گفتند اگر راست مى گوئى چرا عذاب الهى به سراغ ما نمى آيد؟ هشدار مى دهد: «هنگامى كه فرمان الهى براى مجازات اين منكران لجوج صادر شود، در ميان آنها به حق داورى خواهد شد، و پيروان باطل در آن هنگام زيان خواهند كرد» (فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللّهِ قُضِىَ  بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْمُبْطِلُونَ).

در آن روز، درهاى توبه بسته مى شود، راههاى بازگشت مسدود مى گردد، و ناله ها و فريادها و شيونها به جائى نخواهد رسيد، آن روز است كه رهروان راه باطل، به روشنى مى بينند كه تمام سرمايه هاى هستى خود را از كف داده و متاعى نخريدند، بلكه گرفتار خشم و غضب و كيفر دردناك الهى شده اند، پس چرا اين همه اصرار دارند كه، آن روز غير قابل برگشت فرا رسد؟!

مطابق اين تفسير، آيه فوق، اشاره به «عذاب استيصال» است.

ولى جمعى از مفسران، اين آيه را اشاره به فرمان عذاب در قيامت دانسته اند، در آنجاست كه داورى حق در ميان همگان مى شود، و پيروان باطل به خسران و زيانكار بودن خود، از هر جهت آگاه مى شوند.

تعبير آيه 27 سوره «جاثيه» نيز مؤيد اين تفسير است، آنجا كه مى فرمايد: وَ يَومَ تَقُومُ السّاعَةُ يَومَئِذ يَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ: «هنگامى كه قيامت برپا شود، در آن روز پيروان باطل خسارت مى بينند».

ولى تعبير به «اَمْرُ اللّهِ»، و مانند آن، در آيات متعددى در مورد عذاب دنيا به كار رفته است.(2)

اين احتمال نيز وجود دارد كه، آيه معنى گسترده اى داشته باشد كه هم عذاب دنيا را شامل شود، و هم مجازات آخرت را، و در هر دو صحنه زيانكارى مبطلين آشكار مى شود.

قابل توجه اين كه، در حديثى مى خوانيم: در شهر «مدينه» دلقكى بود كه مردم را مى خنداند، و گاه اظهار مى داشت: اين مرد (امام سجاد على بن  الحسين(عليه السلام)) مرا خسته كرده است، تا به حال نتوانسته ام او را بخندانم، لذا روزى امام(عليه السلام) عبور مى كرد، آن مرد آمد و عباى حضرت را از دوش مباركش برداشت و رفت، امام(عليه السلام) اعتنائى به او نكرد، همراهان به دنبال او رفتند و عبا را از وى گرفتند، و بر دوش حضرت افكندند، امام(عليه السلام) پرسيد اين شخص كه بود؟ عرض كردند: دلقكى است كه اهل «مدينه» را مى خنداند، فرمود به او بگوئيد: اِنَّ لِلّهِ يِوماً يَخْسَرُ فِيهِ الْمُبْطِلُونَ: «خداوند روزى دارد كه در آن روز اهل باطل زيان مى بينند»!.(3)

* * *

1 ـ نظير همين معنى در آيه 46، سوره يونس نيز آمده است.

2 ـ مانند سوره هود، آيات 43 و 76 و 101.

3 ـ «امالى صدوق»، صفحه 220، حديث 6، مطابق نقل نور الثقلين، جلد 4، صفحه 537.

▲عدد پيامبران الهى

بسيارى از مفسران، به تناسب آيات فوق، در اينجا بحثى درباره تعداد پيامبران الهى مطرح كرده اند، و روايات مختلفى در اين زمينه نقل شده است.

روايت مشهور در اين زمينه عدد «يكصد و بيست و چهار هزار» را نشان مى دهد، در حالى كه در بعضى از روايات، عدد پيامبران «هشت هزار» شمرده شده است، كه «چهار هزار» از بنى اسرائيل و «چهار هزار» از غير آنها بوده اند.(1)

در حديثى از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) چنين آمده است، كه پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) فرمود: خَلَقَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ مِأَةَ أَلْفِ نَبِىٍّ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِينَ أَلْفَ نَبِىٍّ أَنَا أَكْرَمُهُمْ عَلَى اللّهِ وَ لافَخْرَ، وَ خَلَقَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ مِأَةَ أَلْفِوَصِىٍّ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِيْنَ أَلْفَ وَصِىٍّ، فَعَلِىٌّ أَكْرَمُهُمْ عَلَى اللّهِ وَ أَفْضَلُهُمْ: «خداوند 124 هزار پيامبر آفريد كه من از همه آنها نزد خداوند گرامى ترم، در عين حال فخر و  مباهاتى نمى كنم (و غرورى به خود راه نمى دهم) و خداوند 124 هزار وصى آفريد كه على(عليه السلام) از همه آنها نزد خداوند گرامى تر و برتر است».(2)

در روايت ديگرى از «انس بن مالك» از پيامبر(صلى الله عليه وآله)، چنين نقل شده است: بُعِثْتُ عَلى أَثَرِ ثَمانِيَةِ آلافِ نَبِىٍّ، مِنْهُمْ أَرْبَعَةُ آلاف مِنْ بَنِى إِسْرائِيلَ: «من به دنبال 8 هزار پيامبر، مبعوث شده ام كه چهار هزار از آنها، از بنى اسرائيل بودند».(3)

اين دو حديث، با هم منافاتى ندارد، زيرا ممكن است حديث دوم اشاره به انبياى بزرگ باشد (همان گونه كه مرحوم «علامه مجلسى» در توضيح اين سخن بيان كرده است).

باز در حديث ديگرى، از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم كه در پاسخ سؤال «ابوذر» از تعداد پيامبران الهى، عدد 124 هزار را بيان فرمود، و به دنبال سؤال از تعداد رسولان از ميان آنها، عدد 313 نفر را ذكر نمود.(4)

و نيز در حديث ديگرى، از پيامبر(صلى الله عليه وآله) بعد از ذكر عدد 124 هزار مى خوانيم: 5 نفر از آنها «الو العزم» بودند: نوح و ابراهيم و موسى و عيسى و محمّد(صلى الله عليه وآله).(5)

روايات ديگرى نيز در اين زمينه، نقل شده كه، عدد بالا را تأييد مى كند.

به هر حال، از آنچه گفتيم، روشن مى شود كه، اين روايت خبر واحد نيست چنان كه «برسوئى»، از بعضى از علماء در تفسير «روح البيان»، نقل كرده است، بلكه اخبار متعدد و مستفيض، اين مطلب را تأييد مى كند كه پيامبران الهى 124 هزار نفر بودند، اخبارى كه در منابع مختلف اسلامى وارد شده است.

 قابل توجه اين كه، عدد پيامبرانى كه نام آنها صريحاً در قرآن آمده است فقط 26 نفر است و آنها عبارتند از:

آدم ـ نوح ـ ادريس ـ صالح ـ هود ـ ابراهيم ـ اسماعيل ـ اسحاق ـ يوسف ـ لوط ـ يعقوب ـ موسى ـ هارون ـ شعيب ـ زكريا ـ يحيى ـ عيسى ـ داود ـ سليمان ـ الياس ـ اليسع ـ ذوالكفل ـ ايوب ـ يونس ـ عزير و محمّد

ولى پيامبران ديگرى نيز هستند كه در قرآن اشاراتى به آنها شده، بى آن كه صريحاً نام آنها بيان شود، مانند «اشموئيل» كه در آيه 248 سوره «بقره» به عنوان «وَ قالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ» به او اشاره شده است.

و «اِرْمِيا» كه در آيه 259 سوره «بقره» به عنوان «أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلى قَرْيَة...».(6)

و «يُوشَعْ» كه در آيه 60 سوره «كهف» به عنوان «وَ إِذْ قالَ مُوسى لِفَتاهُ» به او اشاره شده است (بنابراين كه يوشع از پيامبران باشد).

و «خضر» كه در آيه 65 سوره «كهف» به عنوان «فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا» ذكر شده است.

و همچنين «اسباط بنى اسرائيل» كه بزرگان قبائل بودند، و در آيه 163 سوره «نساء» تصريح شده، كه بر آنها وحى الهى نازل گرديده است: «وَ أَوْحَيْنا إِلى إِبْراهيْمَ وَ إِسْماعِيْلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الاَسْباطَ...».

و اگر در ميان برادران «يوسف»، نيز پيامبرانى وجود داشته اند در سوره «يوسف» كراراً اشاره به وضع آنها شده است.

كوتاه سخن اين كه: عدد پيامبرانى كه خداوند اشاره به داستان و سرگذشت  آنها نموده از 26 نفر بسيار بيشتر است، اين عدد تنها مربوط به آنها است كه نام آنها صريحاً ذكر شده.

آخرين سخن در اينجا اين كه: از بعضى از روايات كه در كتب شيعه و اهل سنت آمده، استفاده مى شود كه خداوند از ميان سياه پوستان، نيز پيامبرى مبعوث كرد، چنان كه «طبرسى» در «مجمع البيان» مى گويد: رُوِىَ عَنْ عَلِىِّ أَنَّهُ قالَ: بَعَثَ اللّهُ نَبِيّاً أَسْوَدَ لَمْ يَقُصَّ عَلَيْنا قِصَّتَهُ: «خداوند پيامبرى سياه پوست مبعوث كرد، هر چند شرح سرگذشت او را در قرآن بيان نكرده است».(7)

* * *

79أَللّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الأَنْعامَ لِتَرْكَبُوا مِنْها وَ مِنْها تَأْكُلُونَ

80وَ لَكُمْ فِيها مَنافِعُ وَ لِتَبْلُغُوا عَلَيْها حاجَةً فِي صُدُورِكُمْ وَ عَلَيْها وَ عَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ

81وَ يُرِيكُمْ آياتِهِ فَأَىَّ آياتِ اللّهِ تُنْكِرُونَ

ترجمه:

79 ـ خداوند كسى است كه چهارپايان را براى شما آفريد تا بعضى را سوار شويد، و از بعضى تغذيه كنيد.

80 ـ و براى شما در آنها منافع بسيارى (جز اينها) است، تا به وسيله آنها به مقصدى كه در دل داريد برسيد; و بر آنها و بر كشتى ها سوار مى شويد.

81 ـ او آياتش را همواره به شما نشان مى دهد; پس كدام يك از آيات او =] خدا[ را انكار مى كنيد؟!

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 8، صفحه 830، ذيل آيات مورد بحث.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحه 30 (حديث 21).

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحه 31 (حديث 22).

4 ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحه 32 (حديث 24).

5 ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحه 41 (حديث 43).

6 ـ البته در ميان مفسران در اين زمينه گفتگو است بعضى او را «ارميا» و بعضى «خضر» و جمعى «عزيز» مى دانند.

7 ـ «مجمع البيان»، جلد 8، صفحه 830، ذيل آيات مورد بحث، ضمناً در حواشى تفسير «كشاف» نيز
روايات متعددى در اين زمينه نقل شده (جلد 4، صفحه 180، چاپ دار الكتاب العربى).

▲منافع گوناگون چهارپايان

بار ديگر در اين آيات، به نشانه هاى قدرت خداوند و مواهب گسترده اش نسبت به انسان ها، باز مى گردد، و گوشه ديگرى از آن را شرح مى دهد، تا هم به عظمت او آشناتر شوند، و هم حس شكرگزارى را كه وسيله اى براى معرفت اللّه است در آنها برانگيزد.

مى فرمايد: «خداوند همان كسى است كه چهارپايان را براى شما آفريد، تا بر  آنها سوار شويد، و از آنها تغذيه كنيد» (أَللّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَنْعامَ لِتَرْكَبُوا مِنْها وَ مِنْها تَأْكُلُونَ).

بعضى از آنها، تنها براى تغذيه مورد استفاده قرار مى گيرند همچون گوسفند، و بعضى، هم براى سوارى و هم براى تغذيه مانند شتر، كه هم كشتى بيابان هاى خشك و سوزان است، و هم وسيله اى براى تغذيه آدميان!

«أَنْعام» جمع «نعم» (بر وزن قلم) در اصل بر شتر، اطلاق مى شده، ولى بعداً توسعه يافته و به شتر و گاو و گوسفند، گفته مى شود، اين واژه از كلمه «نعمت» گرفته شده، به خاطر اين كه يكى از بزرگترين نعمت ها براى انسان ها، چهارپايان محسوب مى شود، حتى امروز كه آن همه وسايل نقليه سريع السير هوائى و زمينى اختراع شده است، باز در بعضى از موارد، منحصراً بايد از چهارپايان استفاده كرد، در بيابان هاى شنزار، كه عبور وسائل نقليه در آن بسيار مشكل است، و در بعضى از گذرگاه هاى باريك كوهستان ها، تنها وسيله اى كه با آن مى توان عبور كرد، هنوز هم چهارپايانند!

اصولاً آفرينش چهارپايان، با آن خلقت هاى متفاوت، و مخصوصاً با آن روح تسليم و قابليت براى رام شدن، در حالى كه در بسيارى از اوقات نيرومندتر از قوى ترين انسان ها هستند، خود نشانه اى از نشانه هاى بزرگ خدا است.

حيوانات كوچك و كم جثه اى را سراغ داريم، كه به خاطر توحش براى انسان ها سخت خطرناكند، در حالى كه گاهى افسار يك قطار بزرگ از شتران عظيم الجثه را به دست كودكى مى سپارند «و مى برد هر جا كه خاطر خواه اوست»!

* * *

از اين گذشته، استفاده هاى فراوان ديگرى نيز از آنها مى شود، همان گونه كه  در آيه بعد به آن اشاره كرده، مى فرمايد: «و براى شما در آنها منافع قابل ملاحظه اى غير از اينها است» (وَ لَكُمْ فِيها مَنافِعُ).

از شير و پشم و پوست و ساير اجزاى آنها، استفاده مى كنيد و حتى فضولات بدن آنها نيز، در كشاورزى و غيره قابل استفاده است، خلاصه، در تمام وجود اين چهارپايان، چيزى بى مصرف نيست، تمام مفيد و سودمند است، حتى بعضى از مواد داروئى را از بدن چهارپايان مى گيرند.

(توجه داشته باشيد نكره بودن «منافع» براى بيان اهميت آن است).

سپس مى افزايد: «منظور ديگر از آفرينش آنها اين بوده است كه بر آنها سوار شويد و به مقاصدى كه در دل داريد برسيد» (وَ لِتَبْلُغُوا عَلَيْها حاجَةً فِي صُدُورِكُمْ).

بعضى از مفسران، اين جمله را به معنى حمل و نقل «بارها» به وسيله چهارپايان دانسته اند، كه در جمله هاى قبل به آن اشاره نشده است، ولى اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور از «حاجَةً فِي صُدُورِكُمْ» (حاجتى كه در دل داريد) مقاصد شخصى، و غير عمومى باشد، مانند استفاده هاى تفريحى، هجرت و سياحت، مسابقه ها و گاه كسب ابهت و مانند آن.

و از آنجا كه اينها همه، وسيله مسافرت، در خشكى هستند، در پايان آيه مى افزايد: «و بر اين چهارپايان و بر كشتى ها سوار مى شويد» (وَ عَلَيْها وَ عَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ).(1)

تعبير به «عَلَيْها» (بر چهارپايان) با اين كه قبلاً از آنها سخن به ميان آمده، مقدمه اى است براى ذكر «فُلْك» (كشتى ها)، يعنى خداوند در صحرا و دريا وسيله مسافرت و حمل و نقل بارها را، در اختيار شما گذاشت، تا به سهولت بتوانيد به مقاصد خود برسيد.

در كشتى ها، خاصيتى آفريد كه با تمام ثقل و سنگينى، بر روى آب باقى بماند، و جريان بادها را آنچنان منظم قرار داده، كه مى توان از آنها در مسيرهاى معينى پيوسته استفاده كرد، و «با آن به ديدار آشنا رسيد».

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، براى تأكيد و گرفتن اقرار از همگان مى فرمايد: «خدا آياتش را همواره به شما نشان مى دهد، بگوئيد كدام يك از آيات خدا را مى توانيد انكار كنيد»؟! (وَ يُرِيكُمْ آياتِهِ فَأَيَّ آياتِ اللّهِ تُنْكِرُونَ).

آيا آيات و نشانه هاى او را در «آفاق» مى توانيد انكار كنيد؟ يا آيات او را در «انفس»؟ آيا آيات او را در آفرينش خود از خاك، و سپس پيمودن مراحل جنينى، و مراحل بعد از تولد را مى توانيد انكار كنيد، يا نشانه هاى او را در مسأله حيات و مرگ؟

و آيا آيات الهى را در آسمان و زمين، و آفرينش شب و روز، مى توان با ديده انكار نگريست؟ و يا آفرينش وسائلى براى ادامه حيات همچون انعام و چهارپايان؟

بر هر كجا كه بنگريد، آثار خدا نمايان است، «كور باد چشمى كه او را نبيند».

به راستى، با اين كه آيات و نشانه هاى او، براى همگان روشن است، چرا گروهى راه انكار را پيش مى گيرند؟

مفسر بزرگ مرحوم «طبرسى» در پاسخ اين سؤال مى گويد: اين انكار ممكن است از سه امر ناشى گردد:  1 ـ «هوا پرستى» كه سبب مى شود، انسان با شبهات بى اساس، چهره حق را بپوشاند (و به هوى و هوس خويش ادامه دهد، چرا كه قبول حق او را محدود مى سازد، از يكسو وظائفى براى او تعيين مى كند، و از سوى ديگر، محدوديت هائى. اما هواپرستانى كه نمى خواهند، نه آن وظائف را بپذيرند و نه اين محدوديت ها را، به انكار حق برمى خيزند، هر چند دلائل آن روشن و آشكار باشد).

2 ـ «تقليد و پيروى كوركورانه» (از ديگران، مخصوصاً از پيشينيان) كه آن نيز پرده بر چهره حق، مى افكند.

3 ـ «پيش داوريهاى غلط» و اعتقادهاى فاسد پيشين، كه در ذهن رسوخ يافته مانع از بررسى و مطالعه بى طرفانه در آيات حق مى گردد، لذا از درك آنها عاجز مى ماند.

* * *

82أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِى الأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا أَكْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةً وَ آثاراً فِى الأَرْضِ فَما أَغْنى عَنْهُمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ

83فَلَمّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ

84فَلَمّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنّا بِاللّهِ وَحْدَهُ وَ كَفَرْنا بِما كُنّا بِهِ مُشْرِكِينَ

85فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إِيمانُهُمْ لَمّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ فِي عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْكافِرُونَ

ترجمه:

82 ـ آيا روى زمين سير نكردند تا ببينند عاقبت كسانى كه پيش از آنها بودند چه شد؟! همانها كه نفراتشان از اينها بيشتر، و نيرو و آثارشان در زمين فزون تر بود; اما هرگز آنچه را به دست مى آوردند نتوانست آنها را بى نياز سازد!

83 ـ هنگامى كه رسولانشان دلائل روشن براى آنان آوردند، به دانشى كه خود داشتند خوشحال بودند (و غير آن را هيچ مى شمردند); ولى آنچه را (از عذاب)به تمسخر مى گرفتند آنان را فرا گرفت!

84 ـ هنگامى كه عذاب (شديد) ما را ديدند گفتند: «هم اكنون به خداوند يگانه ايمان آوريم و به معبودهائى كه همتاى او مى شمرديم كافر شديم»!

85 ـ اما هنگامى كه عذاب ما را مشاهده كردند، ايمانشان براى آنها سودى نداشت. اين سنت خداوند است كه همواره در ميان بندگانش اجراء شده و آنجا كافران زيانكار شدند!

1 ـ درباره «منافع حيوانات» در جلد 11، صفحه 158 به بعد (ذيل آيه 5، سوره نحل) مشروحاً بحث كرده ايم.

▲به هنگام نزول عذاب، ايمان بيهوده است

اين آيات، كه آخرين آيات سوره «مؤمن» را تشكيل مى دهد در حقيقت يك نوع نتيجه گيرى از بحثهاى گذشته است، زيرا بعد از بيان آن همه آيات الهى در آفاق و انفس، و آن همه مواعظ لطيف و دلنشين و گفتگو پيرامون معاد و دادگاه بزرگ رستاخيز، منكران لجوج و كافران مستكبر را، با تهديدهاى شديد و توأم با استدلال و منطق مواجه ساخته، و پايان كار آنها را به وضوح بيان مى كند.

نخست مى گويد: «آيا آنها بر روى زمين سير نكردند، تا ببينند عاقبت كسانى كه قبل از آنها مى زيستند چگونه شد»؟! (أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِى الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ).

اگر در اصالت تاريخ تدوين يافته، و آنچه بر صفحات اوراق ثبت شده، شك و ترديد دارند، در اصالت آثارى كه بر صفحه زمين از كاخهاى ويران شده شاهان، از استخوان هاى پوسيده در زير خاك، و از ويرانه هاى شهرهاى بلا زده، كه با بيانى رسا ماجراهاى خويش را شرح مى دهند، نمى توانند شك كنند.

«همان كسانى كه از نظر تعداد نفرات از آنها بيشتر، و قوت و آثارشان در زمين از آنها فزونتر بود» (كانُوا أَكْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةً وَ آثاراً فِى الْأَرْضِ).

كثرت نفرات آنها را از قبورشان مى توان شناخت، و قدرت و آثارشان را در زمين، از آنچه از آنها به يادگار مانده!

تعبير به «آثاراً فِى الاَرْضِ» ـ همان گونه كه در تفسير آيه 21 همين سوره كه شبيه آن است گفته ايم ـ ممكن است اشاره، به پيشرفت گسترده كشاورزى آنها باشد، (چنان كه در آيه 9 سوره «روم» آمده) و يا اشاره، به ساختمان هاى عظيم و بناهاى محكم اقوام پيشين در دل كوه ها و بر صحنه دشت ها (چنان كه در آيات  128 و 129 سوره «شعرا» بيان شده است).

ولى به هر حال، «نيروهائى را كه به دست مى آوردند هرگز به هنگام وزش طوفان بلا و عذاب الهى، نتوانست آنها را بى نياز سازد و نجات دهد» (فَما أَغْنى عَنْهُمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ).(1)

بلكه تمام اين قدرت ها در لحظاتى كوتاه، در هم كوبيده شدند، كاخ ها روى هم ريختند و ويران گشتند، و لشكريان عظيم و قدرتمند، همچون برگ خزان بر زمين افتادند، و يا در ميان امواج كوه پيكر، دفن شدند!

جائى كه آنها با آن همه قدرت چنين سرنوشتى پيدا كردند، اين مشركان ضعيف و ناتوان «مكّه» كه در برابر آنها چيزى به حساب نمى آيند، چه مى انديشند؟!

* * *

در آيه بعد، به چگونگى برخورد آنها با پيامبران و معجزات و دلائل روشن انبياء اشاره كرده مى گويد: «هنگامى كه رسولان آنها با معجزات و دلائل روشن به سراغ آنها آمدند، از آنان روى گرداندند ، و تنها به معلوماتى كه خود داشتند دل بستند و خوشحال بودند، و غير آن را هيچ شمردند» (فَلَمّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ).

و همين امر، سبب شد تا «آنچه را از عذاب و تهديدهاى الهى، به باد استهزاء مى گرفتند، بر سر آنان فرود آيد» (وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ).

در اين كه منظور از اين علم و دانشى كه آنها به آن مغرور بودند، و خود را با  داشتن آن بى نياز از تعليمات انبياء مى ديدند، چه بوده است؟ مفسران احتمالات مختلفى داده اند كه همه با هم قابل جمع است:

1 ـ شبهات واهى و سفسطه هاى بى اساسى را، علم مى پنداشتند و به آن تكيه مى كردند كه نمونه هاى متعددى از آن، در آيات قرآن منعكس است. گاه مى گفتند: مَنْ يُحْيِى الْعِظامَ وَ هِىَ رَمِيْمٌ: «چه كسى مى تواند اين استخوان هاى پوسيده را زنده كند»؟.(2)

و گاه مى گفتند: أَئِذا ضَلَلْنا فِى الاَرْضِ أَئِنّا لَفِي خَلْق جَدِيْد: «آيا هنگامى كه خاك شديم و در زمين گم شديم ممكن است بار ديگر آفرينش تازه اى بيابيم».(3)

گاه مى افزودند: ما هِىَ إِلاّ حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ مايُهْلِكُنا إِلاَّ الدَّهْرُ: «جز زندگى اين دنيا چيزى در كار نيست، گروهى مى ميرند و گروهى متولد مى شوند، و جز طبيعت ما را هلاك نمى كند»!.(4)

و امثال اين ادعاهاى واهى و بدون دليل، كه علمش مى پنداشتند.

2 ـ منظور، علوم مربوط به دنيا و تدبير زندگى است، همان گونه كه «قارون» مدعى آن بود، و مى گفت: إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْم عِنْدِى: «اين ثروت را به خاطر آگاهى خاصى كه نزد من بوده است به دست آورده ام»!.(5)

3 ـ منظور علوم و دانشهائى همچون دلائل عقلى و فلسفى، خواه در شكل رسميش، يا غير رسمى، كه گروهى با داشتن اين گونه علوم، خود را از پيامبران بى نياز مى بينند، چه در گذشته چه در حال!

و همان گونه كه گفتيم، اين تفسيرها منافات با يكديگر ندارد، هدف اين است كه با اتكاى به علوم محدود بشرى، خواه در معارف عقلى و اعتقادات يا در  دنيا و يا شبهات واهى كه آن را علم مى پنداشتند، علومى را كه از سرچشمه وحى صادر شده بود، نفى مى كردند و به باد استهزاء مى گرفتند، و به علوم اندك خود خوشحال بودند، و خويشتن را به كلى از انبياء بى نياز مى ديدند.(6)

* * *

اما قرآن، نتيجه اين خودخواهى و غرور را، در آيات بعد چنين بيان كرده: «هنگامى كه شدت عذاب ما را ديدند، عذابى كه براى ريشه كن كردن آنها نازل شده بود، و فرمان قطعى پروردگار را در زمينه نابوديشان به همراه داشت، از كرده خود پشيمان شدند، خود را موجودى ضعيف و ناتوان ديدند، و رو به درگاه حق آوردند و فريادشان بلند شد، گفتند: اكنون به خداوند يگانه ايمان آورديم، و نسبت به معبودهائى كه شريك او مى شمرديم كافر شديم»! (فَلَمّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنّا بِاللّهِ وَحْدَهُ وَ كَفَرْنا بِما كُنّا بِهِ مُشْرِكِينَ).

* * *

«اما هنگامى كه عذاب ما را مشاهده كردند، ايمان آنها به حالشان سودى نداشت» (فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إِيمانُهُمْ لَمّا رَأَوْا بَأْسَنا).

چرا كه به هنگام نزول «عذاب استيصال»، درهاى توبه بسته مى شود، و اصولاً اين گونه ايمان اضطرارى، فايده ايمان اختيارى را نمى تواند داشته باشد، و زائيده آن شرائط فوق العاده است، به همين دليل، هر گاه طوفان بلا فرو بنشيند راه گذشته خود را از سر مى گيرند.

و نيز به همين دليل، ايمان فرعون به هنگامى كه در ميان امواج «نيل» افتاد،  پذيرفته نشد.

اين حكم، مخصوص افراد، يا اقوام معينى، نيست، بلكه چنان كه قرآن در دنبال همين سخن مى گويد: «اين سنت الهى است كه در مورد بندگان گذشته، نيز اجرا شده است» (سُنَّتَ اللّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ فِي عِبادِهِ).

سپس، آخرين آيه مورد بحث را با اين جمله پايان مى دهد: «و در آن هنگام كه عذاب الهى دامانشان را فرو گرفت، خسران و زيان كافران آشكار شد» (وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْكافِرُونَ).

آن روز فهميدند كه سرمايه اى، جز مشتى غرور و پندار، نداشتند، و آنچه را آب حيات خيال مى كردند، سرابى بيش نبود، سرمايه هاى وجود خود را همه، در اين بيراهه زندگى، به هدر داده، و محصولى جز گناه و عذاب اليم الهى، فراهم نساخته بودند، چه زيان و خسرانى از اين برتر؟!

و به اين ترتيب، سوره «مؤمن» كه با توصيف حال كافران مغرور آغاز شده بود، با پايان زندگى دردناك آنها خاتمه مى يابد!

* * *

1 ـ در اين كه «ما» در جمله «ما اَغْنى» نافيه است يا استفهاميه است، دو احتمال ذكر كرده اند، ولى ظاهر،  همان اول است، و در اين كه «ما» در «ما كانُوا يَكْسِبُونَ» موصوله اسميه يا مصدريه است، باز دو احتمال ذكر كرده اند، ولى معنى اول مسلماً ترجيح دارد.

2 ـ يس، آيه 78.

3 ـ سجده، آيه 10.

4 ـ جاثيه، آيه 24.

5 ـ قصص، آيه 78.

6 ـ بعضى از مفسران احتمال داده اند كه ضمير «جائَهُمْ» به پيامبران بر گردد، بنابراين منظور از علوم،  علوم پيامبران است، و مراد از «فَرِحُوا» خنده و استهزاى كفار به علوم انبياء است، ولى اين تفسير بسيار بعيد به نظر مى رسد (دقت كنيد).

▲مغروران به علم

در آيات مختلف اين سوره ـ چنان كه شرح داده شد ـ سرچشمه اصلى انحراف و بدبختى گروه كثيرى از مردم را، كبر و غرور معرفى مى كند.

تكبرى كه گاه از داشتن امكانات مالى، و يا كثرت نفرات و نيروى نظامى، سرچشمه مى گيرد، و گاه از داشتن مختصر معلوماتى كه آن را فراوان مى پندارد.

نمونه زنده آن را در عصر و زمان خود، و بعد از پيروزى هاى علمى و صنعتى در جوامع پيشرفته مادى با چشم مى بينيم، زيرا مى دانيم، يكى از عوامل  مؤثر نفى مذهب و روى آوردن به مكتب هاى الحادى، همان غرور علمى است كه در قرون اخير، براى جمعى از دانشمندان علوم طبيعى پيدا شده، آنها با كشف اسرارى از طبيعت و دست يافتن به روزنه هائى از علم، آنچنان مست و مغرور شدند كه تصور كردند چيزى در اين عالم جز آنچه آنها مى دانند، وجود ندارد، و چون خدا را در آزمايشگاه هاى خود، حاضر نديدند راه انكار را پيش گرفتند!

اين غرور علمى به قدرى گسترش پيدا كرد، كه اصلاً مذهب و وحى انبياء را زائيده جهل يا ترس بشر پنداشتند و گفتند: با فرا رسيدن دوران شكوفائى علم ديگر نيازى به اين مسائل نيست!

حتى گاه پا را از اين فراتر نهادند، و دوران زندگى بشر را از نظر فكرى به چهار دوران تقسيم كردند:

1 ـ دوران افسانه ها 2 ـ دوران مذهب! 3 ـ دوران فلسفه 4 ـ و دوران علم، كه منظورشان علوم طبيعى و تجربى بود!

البته آكنده بودن مذاهبى كه در محيط فعاليت اين گروه از دانشمندان وجود داشت، از خرافات، به اين هدف باطل نيز كمك كرد، (منظور عمدتاً خرافات ارباب كليسا است) و به اين ترتيب به گمان خود براى هميشه مذهب و تعليمات انبياء را از صحنه زندگى بشر بيرون ساختند.

ولى خوشبختانه، اين مستى و غرور ديرى نپاييد، و عوامل ديگرى دست به دست هم داد و بر اين پندارهاى بى اساس خط بطلان كشيد، و به مصداق آيات فوق هنگامى كه به علوم خود مغرور شدند بأس الهى دامانشان را گرفت، و فريادهايشان به جائى نرسيد.

از يكسو جنگهاى جهانى اول و دوم، نشان داد كه پيشرفت هاى علمى و صنعتى بشر، نه تنها او را خوشبخت نكرده، بلكه او را از هر زمان به لبه پرتگاه  نزديكتر ساخته است.

از سوى ديگر، بروز انواع مفاسد اخلاقى و اجتماعى، و بروز انواع نابسامانى ها، قتل ها و كشتارها و بيمارى هاى روانى و انواع تجاوزهاى مالى و ناموسى، نشان داد كه علوم انسانى، هرگز نتوانسته است به تنهائى جلو نابسامانى ها را بگيرد، بلكه بد آموزى هائى كه معمولاً از آن جدا نيست، گاهى بر دامنه آن افزوده است.

از سوى سوم، معمّاهاى فراوانى كه در علوم پيدا شد، و انسان خود را از حل آن عاجز ديد، و دنياهاى وسيعى كه در برابر ديدگان او خودنمائى كرد (چه عوالم بسيار بزرگ و چه فوق العاده كوچك) و خود را از شناخت آن ناتوان مشاهده كرد، سبب شد كه بار ديگر دست به دامان تعليمات انبياء بزند، و گروه عظيمى دوباره به سايه وحى باز گردند، و درمان اين بيمارى هاى جانكاه را در دستورات انبياء جستجو كنند; كليساها رونق گرفت تعليمات مذهبى جزء برنامه زندگى بسيارى شد.

در اين ميان «اسلام» با تعليمات ويژه و مترقى و جامع خود، بروز و ظهور تازه اى يافت، و حركت ها به سوى شناخت اسلام اصيل، شروع شد.

اميد است پيش از آن كه بأس الهى، بار ديگر دامان گروهى از مردم اين جهان را بگيرد، اين بيدارى همگانى شود، و آثار آن غرور، محو و نابود گردد تا به خسران و زيان منتهى نگردد.

* * *

پروردگارا! ما را از مركب غرور، فرود آور! و از كبر و لجاجت و خود خواهى ـ كه مايه هلاكت و بدبختى و شرمسارى است ـ حفظ فرما!

خداوندا! دنياى ما را نيز بيدار كن، و پيش از آن كه بأس شديدت دامان مردم عصر ما را فرو گيرد، به سايه پر مهر تعليمات پيامبرانت باز گردان!

بار الها! ما را از آن گروه قرار ده، كه از سرگذشت ديگران پند مى گيرند، تا سرگذشت ما پندى براى ديگران نشود.

آمِيْنَ يا رَبَّ العالَمِيْنَ

پايان سوره مؤمن

▲سوره حم سجده «فصّلت»

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 54 آيه است

▲محتواى سوره فصّلت

اين سوره، به حكم اين كه: از سوره هاى «مكّى» است، ويژگيهاى سوره هاى مكّى را كه تأكيد بر معارف اسلامى و مسائل اعتقادى و انذار و بشارت است در بردارد، و در عين حال مسائلى در آن مطرح است كه در سوره هاى ديگر قرآن مطرح نشده، و از مختصات اين سوره است.

روى هم رفته محتواى اين سوره را مى توان در هفت بخش خلاصه كرد:

1 ـ توجه به قرآن و بحثهاى فراوانى پيرامون آن كه در آيات مختلف اين سوره آمده است، و از جمله، «بقاء حاكميت قرآن و تسلط منطقى آن در تمام ادوار و اعصار» كه در آيه 41 و 42 اين سوره به آن اشاره شده است، و صريحاً مى گويد: «اين كتابى است شكست ناپذير كه باطل هرگز بر آن غلبه نخواهد كرد» و در عين حال دليلى است بر عدم تحريف قرآن در طول تاريخ، و همچنين موضعگيرى هاى سرسختانه دشمنان در مقابل اين كتاب آسمانى تا آنجا كه مردم را از شنيدن آيات قرآن نهى مى كردند.

2 ـ توجه به آفرينش آسمان و زمين، مخصوصاً آغاز آفرينش جهان از ماده گازى شكل (دخان) و مراحل پيدايش كره زمين و كوه ها و گياهان و حيوانات.

3 ـ اشاراتى به سرگذشت اقوام مغرور و سركش پيشين، از جمله قوم عاد و ثمود، و سرنوشت دردناك آنها و اشاره كوتاهى به داستان موسى(عليه السلام).

4 ـ انذار و تهديد مشركان و كافران، مخصوصاً با ذكر آيات تكان دهنده اى درباره قيامت و گواهى اعضاى بدن، حتى پوست تن انسان، و توبيخ شديد پروردگار نسبت به آنها به هنگامى كه در برابر عذاب الهى قرار مى گيرند.

 5 ـ پاره اى از دلائل رستاخيز و قيامت و خصوصيات و ويژگيهاى آن.

6 ـ مواعظ و اندرزهاى گوناگون كه در لابلاى مباحث فوق آمده و به آنها روح و حيات بيشترى مى بخشد، مخصوصاً دعوت به استقامت در راه حق، و طريقه برخورد منطقى با دشمنان، و طرز راهنمائى آنها به آئين خداوند.

7 ـ سرانجام سوره را با بحث جالب و كوتاهى پيرامون «آيات آفاقى و انفسى پروردگار» و بازگشتى بر مسأله معاد پايان مى بخشد.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ حم السَّجْدَةَ أُعْطِىَ بِعَدَدِ كُلِّ حَرْف مِنْها عَشْرَ حَسَنات: «هر كس «حم سجده» را بخواند به تعداد هر حرفى از آن ده حسنه به او عطا مى شود».(1)

در حديث ديگرى از امام صادق (عليه السلام) آمده است: مَنْ قَرَأَ حم السَّجْدَةَ كانَتْ لَهُ نُوراً يَومَ الْقِيامَةِ مَدَّ بَصَرِهِ، وَ سُرُوراً، وَ عاشَ فِي هذِهِ الدُّنْيا مَغْبُوطاً مَحْمُوداً: «كسى كه «حم سجده» را تلاوت كند اين سوره در قيامت نورى در برابر او مى شود تا آنجا كه چشمش كار مى كند، و مايه سرور و خوشحالى او خواهد بود، و در اين دنيا نيز مقامى شايسته پيدا مى كند كه مايه غبطه ديگران مى شود».(2)

در حديث ديگرى از «بيهقى» نقل شده، كه «خليل بن مره» مى گويد: پيامبر(صلى الله عليه وآله) هيچ شب به خواب نمى رفت، مگر اين كه سوره «تبارك» و «حم سجده» را مى خواند.(3)

مسلم است آيات بيداركننده اين سوره با آن همه مواعظ روشنى بخش، و آن  معارف غنى و پرمايه، در صورتى كه با تلاوت، جذب روح انسان گردد، و راهنماى زندگى او شود، نورى براى قيامت، و وسيله مؤثرى براى پيروزى او در اين جهان، خواهد بود، چرا كه تلاوت، مقدمه فكر است، و فكر مقدمه عمل.

نام گذارى اين سوره به «فصّلت» از آيه سوم آن گرفته شده، و به «حم سجده» از اين جهت است كه با «حم» آغاز مى شود و آيه 37 آن آيه سجده است.

* * *

1حم

2تَنْزِيلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

3كِتابٌ فُصِّلَتْ آياتُهُ قُرْآناً عَرَبِيّاً لِقَوْم يَعْلَمُونَ

4بَشِيراً وَ نَذِيراً فَأَعْرَضَ أَكْثَرُهُمْ فَهُمْ لايَسْمَعُونَ

5وَ قالُوا قُلُوبُنا فِي أَكِنَّة مِمّا تَدْعُونا إِلَيْهِ وَ فِي آذانِنا وَقْرٌ وَ مِنْ بَيْنِنا وَ بَيْنِكَ حِجابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنا عامِلُونَ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ حم.

2 ـ اين كتابى است كه از سوى خداوند رحمان و رحيم نازل شده است.

3 ـ كتابى كه آياتش هر مطلبى را در جاى خود بازگو كرده، در حالى كه فصيح و گوياست براى جمعيتى كه آگاهند!

4 ـ قرآنى كه بشارت دهنده و بيم دهنده است; ولى بيشتر آنان روى گردان شدند; از اين رو چيزى نمى شنوند!

5 ـ آنها گفتند: «قلب هاى ما نسبت به آنچه ما را به آن دعوت مى كنى در پوشش هائى قرار گرفته و در گوش هاى ما سنگينى است، و ميان ما و تو حجابى وجود دارد; پس تو كار خود را بكن و ما هم كار خود را مى كنيم»!

1 و 2 ـ «مجمع البيان»، آغاز سوره حم سجده (جلد 9، صفحه 2).

 

3 ـ «روح المعانى»، جلد 24، صفحه 84.

▲باز هم عظمت قرآن

در روايات اسلامى آمده است كه، رسول خدا(صلى الله عليه وآله) پيوسته بت هاى مشركان را مذمت مى كرد، و قرآن را بر آنها مى خواند، تا به راه توحيد بازگردند، اما آنها مى گفتند: اين «شعر» محمّد(صلى الله عليه وآله) است، و بعضى مى گفتند: اين «كهانت» است (كهانت، غيب گوئى هائى بود كه گروهى به ادعاى ارتباط با جنّيان داشتند) و بعضى مى گفتند: اينها خطبه هاى زيبائى است كه او مى خواند (و نامش را «قرآن» گذاشته است).

روزى «ابو جهل» به «وليد بن مغيره» كه از رجال معروف آنها بود، و عرب در اختلافات خود و در مشكلات، از او داورى و نظرخواهى مى كرد، گفت: اى «ابا عبد شمس» (ابا عبد شمس كنيه «وليد» بود)! اينهائى كه محمّد(صلى الله عليه وآله)مى گويد: چيست؟ سحر است؟ يا كهانت است؟ يا خطبه؟

گفت: بگذاريد، سخنانش را بشنوم، نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمد در حالى كه در «حجر اسماعيل» نشسته بود، گفت: «اى محمّد! چيزى از اشعارت را براى من بخوان»! فرمود: «شعر نيست، بلكه كلام خدا است كه پيامبران و رسولانش را با آن مى فرستاده».

گفت: «هر چه هست بخوان»!

رسول خدا(صلى الله عليه وآله) قرائت سوره «حم سجده» را آغاز كرد، هنگامى كه «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيْمِ» را شنيد مسخره كرد گفت: «مردى در «يمامه» داريم نامش «رحمن» است، مثل اين كه او را مى خوانى»!

فرمود: «نه، خدا را مى خوانم كه «رحمن» و «رحيم» است».

سپس ادامه داد، هنگامى كه به آيه «فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُكُمْ صاعِقَةً مِثْلَ  صاعِقَةِ عاد وَ ثَمُودَ»(1)«وليد» از شنيدن آن لرزيد، و مو بر تنش راست شد، از جا برخاست و به سوى خانه خود رفت و به سراغ «قريش» نيامد!

«قريش» گفتند: اى «ابو جهل»! مثل اين كه «وليد بن مغيره»، متمايل به دين «محمّد»(صلى الله عليه وآله) شده است، آيا نمى بينى به سراغ ما نيامد، و سخنان او را پذيرفت، و به منزلش رفت؟ به همين جهت «قريش» سخت غمگين شدند.

روز ديگر «ابو جهل» به سراغ او آمده گفت: «اى عمو! (وليد عموى ابو جهل بود) ما را سر به زير و رسوا كردى»!

«وليد» گفت: «مگر چه شده، فرزند برادر»؟!

گفت: «تو دلباخته آئين محمّد شدى»؟

«وليد» گفت: «من به هيچ وجه دلبستگى پيدا نكردم، و من بر همان دين قبيله و نياكانم هستم، ولى من سخن سخت و پيچيده اى از او شنيدم كه از شنيدنش مو بر تن انسان راست مى شود»!

«ابو جهل» گفت: «شعر» است؟

گفت: ابداً، شعر نيست.

گفت: خطبه هاى موزون است؟

گفت: نه، خطبه كلامى است به هم پيوسته و يكنواخت، و اين سخنانى است متفاوت كه هم وزن يكديگر نمى باشد، اما درخشندگى خاصى دارد!

گفت: «كهانت» است؟!

گفت: نه.

گفت: پس چيست؟

گفت: بگذار در آن بينديشم!

روز بعد گفتند: اى «وليد»! فكرت به كجا رسيد؟

گفت: بگوئيد «سحر» است چون دل ها را مى گيرد و با خود مى برد!!

اينجا بود كه قسمتى از آيات سوره «مدّثر» (آيات 11ـ30) درباره او نازل شد.(2)

اين روايت به خوبى نشان مى دهد كه تا چه حد، آيات اين سوره پرجاذبه و تكان دهنده است، تا آنجا كه در انديشمند متعصب عرب، چنين عكس العملى را به جا مى گذارد.

* * *

تفسير:

باز در آغاز اين سوره به «حروف مقطعه» برخورد مى كنيم (حم) كه براى دوّمين بار، در آغاز سوره هاى قرآن خودنمائى مى كند، بارها پيرامون تفسير «حروف مقطعه»، بحث كرده ايم و نياز به تكرار نمى بينيم، جز اين كه بعضى «حم» را نام سوره و يا «ح» را اشاره به «حميد» و «م» را اشاره به «مجيد» كه دو نام از نام هاى بزرگ خداوند است دانسته اند.

* * *

سپس اشاره به عظمت قرآن كرده، مى گويد: «اين كتابى است كه از سوى خداوند رحمن و رحيم نازل شده است» (تَنْزِيلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ).

«رحمت عامه» خداوند و «رحمت خاصه» او دست به دست هم داده اند و نزول اين آيات را سبب شده است، آياتى كه براى دوست و دشمن مايه رحمت  است، و براى اولياى خدا، بركات و رحمتهاى ويژه اى در بردارد.

در حقيقت صفت بارز اين كتاب آسمانى كه در لابلاى تمام آياتش همچون عطر در ذرات برگ گل قرار گرفته همان «رحمت» است، رحمت براى كسانى كه راه آن را بپويند و از تعليماتش الهام گيرند.

* * *

بعد از بيان اجمالى فوق درباره قرآن، به بيان تفصيلى پرداخته، و اوصاف پنجگانه اى براى اين كتاب آسمانى بيان مى كند، اوصافى كه ترسيم روشن و گويائى از چهره اصلى قرآن در بردارد.

نخست مى گويد: «اين كتابى است كه آياتش مبين، و هر مطلبى را در جاى خود بيان كرده، و شرح و تفصيل تمام نيازمندى هاى انسان را در تمام زمينه ها ذكر نموده است» (كِتابٌ فُصِّلَتْ آياتُهُ).(3)

«كتابى است فصيح و گويا» (قُرْآناً عَرَبِيّاً).

«براى جمعيتى كه آگاهند و جوياى حقيقت اند» (لِقَوْم يَعْلَمُونَ).

* * *

«قرآنى كه بشير و نذير است، و اميدبخش و بيم آفرين، نيكان را بشارت مى دهد و مجرمان را تهديد مى كند» (بَشِيراً وَ نَذِيراً).

«اما اكثر آنها روى گردان شدند لذا چيزى نمى شنوند» (فَأَعْرَضَ أَكْثَرُهُمْ فَهُمْ لايَسْمَعُونَ).(4)

به اين ترتيب نخستين امتياز اين كتاب بزرگ آسمانى، اين است كه مسائل  مختلف مورد نياز بشر در آن تبيين و تشريح شده است به گونه اى كه هر كس در هر سطحى از فكر و انديشه باشد و در هر مرحله اى از نياز روحى، به مقدار فكر و نياز خويش از آن بهره مى گيرد.

وصف ديگرش اين است كه مجموعه اى كامل است، زيرا «قرآن» از ماده «قرائت» در اصل به معنى جمع كردن اجزاى سخن است.

در توصيف سوم، فصاحت و بلاغت مخصوصِ آن را بيان مى كند، كه حقايق را صريح و دقيق، بى كم و كاست و گويا و رسا، و در عين حال زيبا و جذاب منعكس مى سازد.

توصيف چهارم و پنجم، بيانگر تأثير عميقِ تربيتى آن است، از طريق بشارت و انذار، گاه چنان آياتش در تشويقِ نيكان و پاكان اوج مى گيرد، كه تمام وجود انسان را به وجد مى آورد، و گاه در تهديد و انذارِ فاسدان و مجرمان چنان تكان دهنده است، كه مو بر تن انسان راست مى شود، و اين دو اصل تربيتى را دوش به دوش يكديگر در آياتش پيش مى برد.

ولى افسوس، كه متعصبان لجوج، گوشِ شنوا، ندارند، گوئى كَرند و هيچ نمى شنوند، گوش ظاهرشان سالم است، ولى روح شنوائى و درك حقايق را از محتواى كلام از دست داده اند.

* * *

اما عكس العملِ منفى اين كوردلان، به همين جا ختم نمى شد، بلكه تلاش و كوشش داشته كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) را از دعوت خود مأيوس سازند، و به او ثابت كنند كه در مقابل دعوت تو گوش شنوائى در اين ديار نيست ، و بيهوده تلاش مكن! چنان كه در آيه بعد مى گويد: «آنها گفتند: قلب هاى ما در برابر دعوت تو در پوشش هائى قرار گرفته، و گوش هاى ما سنگين است، و ميان ما و تو حجابى  وجود دارد)! (وَ قالُوا قُلُوبُنا فِي أَكِنَّة مِمّا تَدْعُونا إِلَيْهِ وَ فِي آذانِنا وَقْرٌ وَ مِنْ بَيْنِنا وَ بَيْنِكَ حِجابٌ).

«حالا كه چنين است كار به كار ما نداشته باش، توبه سراغ عمل و برنامه هاى خود باش، و ما به عقائد و مذهب خود عمل مى كنيم» (فَاعْمَلْ إِنَّنا عامِلُونَ).

درست همانند بيمار نادان و ابلهى، كه از دست طبيب مسيحا نفسى فرار مى كند و سعى دارد از همه وسائل براى جدا ساختن خود از او كمك گيرد.

نخست مى گفتند: عقل و فكر ما گوئى در محفظه هائى قرار گرفته كه چيزى در آن وارد نمى شود!

توجه داشته باشيد «أَكِنَّه» جمع «كِنان» به معنى پوشش است، نه يك پوشش كه در حقيقت پوشش هاى جهل و تعصب، پوشش لجاجت و عناد، پوشش تقليد كوركورانه، و مانند آن قلب هاى آنها را فرا گرفته بود.

آنها مى گفتند: علاوه بر اين كه «عقل» ما چيزى درك نمى كند «گوش» ما هم سنگين است، و سخنان تو را نمى شنويم يعنى هم مركز اصلى از كار افتاده و هم ابزار و وسيله ها!.

از همه اينها گذشته، گوئى در ميان ما و تو پرده ضخيمى كشيده شده كه اگر گوش سالمى هم مى داشتيم صدايت به گوش ما نمى رسيد، پس چرا اين همه خود را خسته مى كنى؟، فرياد مى زنى؟، دل مى سوزانى؟، شب و روز تبليغ مى كنى؟، ما را به حال خود بگذار، كه در اينجا كالاى تو مشترى ندارد! تو بر دين خود و ما هم بر آئين خود!!

اين نهايت وقاحت و بى شرمى و نادانى است كه انسان با تمام وجودش اين

چنين از حق گريزان باشد:  در چشم اين سياه دلان، صبح كاذب است *** در روشنى اگر يد بيضا كند كسى!

قابل توجه اين كه: نمى گفتند: وَ بَيْنَنا وَ بَيْنَكَ حِجابٌ: «ميان ما و تو حجابى است» بلكه كلمه «مِن» را به آن مى افزودند و مى گفتند: «وَ مِنْ بَيْنَنا وَ بَيْنَكَ حِجابٌ» تا تأكيد بيشترى را بيان كنند، زيرا با افزودن اين كلمه، مفهوم جمله چنين مى شود: تمام فاصله ميان ما و تو را حجابى پر كرده، بديهى است، حجابى كه تمام اين فاصله را در بر گيرد، بايد بسيار ضخيم باشد، و طبيعى است سخن گفتن از پشت چنين حجابى كمترين اثرى نخواهد داشت.

جمله «فَاعْمَلْ إِنَّنا عامِلُونَ»، ممكن است براى مأيوس ساختن پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) از ناحيه كافران گفته شده باشد، كه تو مشغول برنامه خويش باش و ما مشغول برنامه آئين خويش هستيم.

و نيز ممكن است، يك نوع تهديد نسبت به پيامبر(صلى الله عليه وآله) باشد كه تو هر كار از دستت ساخته است انجام ده، ما هم آنچه در توان داريم بر ضد شخص تو و آئين تو انجام خواهيم داد، و اين نهايت لجاجت آنها را بيان مى كند.

* * *

6قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحى إِلَىَّ أَنَّما إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ وَ وَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ

7الَّذِينَ لايُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ

8إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُون

ترجمه:

6 ـ بگو «من فقط انسانى مثل شما هستم; اين حقيقت بر من وحى مى شود كه معبود شما معبودى يگانه است; پس تمام توجه خويش را به او كنيد و از وى آمرزش طلبيد; و واى بر مشركان!

7 ـ همانها كه زكات را نمى پردازند، و آخرت را منكرند!

8 ـ اما كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند، پاداشى دائمى دارند»!

1 ـ آيه 13 همين سوره.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 7، صفحه 211 ـاين حديث با مختصر تفاوتى در كتب ديگر از جمله تفسير «قرطبى» در آغاز همين سوره (جلد 8،صفحه 5782) نيز آمده است.

3 ـ «كتاب» خبر بعد از خبر است، به اين ترتيب كه «تنزيل» خبر مبتداى محذوفى است، و «كتاب» خبر بعد از آن.

4 ـ «لِقَوْم يَعْلَمُونَ» ممكن است متعلق به «فُصِّلَتْ» باشد يا متعلق به «تَنْزِيْل».

▲مشركان چه كسانى هستند؟

اين آيات همچنان سخن از مشركان و كافران مى گويد، و در حقيقت پاسخى است به گفتارى كه از آنها در آيات قبل، نقل شده، و دفع هر گونه توهّم و اشتباه در زمينه دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله).

مى فرمايد: «بگو من تنها انسانى مثل شما هستم و اين حقيقت پيوسته بر من وحى مى شود كه معبود شما معبودى يگانه است» (قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحى  إِلَىَّ أَنَّما إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ).

نه مدعى ام فرشته بوده ام، نه خداوند و نه فرزند خدا هستم، بلكه انسانى همچون شما هستم با اين تفاوت كه پيوسته فرمان توحيد به من وحى مى شود، من هرگز نمى خواهم شما را مجبور به پذيرش اين آئين كنم، تا آن گونه كه گفتيد، سرسختانه در برابر من بايستيد و مقاومت يا تهديد كنيد، راهى است روشن پيش پاى شما مى گذارم، و بيش از اين وظيفه اى ندارم، تصميم گيرى نهائى با خود شما است.

سپس ادامه مى دهد «اكنون كه چنين است، تمام توجه خويش را به اين معبود يكتا كنيد، و از شرك و گناه توبه و استغفار نمائيد» (فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ).(1)

سپس به عنوان هشدار و اعلام خطر مى افزايد: «واى بر مشركان» (وَ وَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ).

* * *

آيه بعد، به معرفى مشركان پرداخته، و جمله اى را در اين زمينه بازگو مى كند كه منحصر به اين آيه است مى فرمايد: «همان كسانى كه زكات را اداء نمى كنند و نسبت به آخرت كافرند» (الَّذِينَ لايُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ).

در حقيقت معرفت آنها دو چيز است: ترك زكات، و انكار معاد.

اين آيه در ميان مفسران گفتگوهاى زيادى برانگيخته است، و در تفسير آن احتمالات فراوانى داده اند، علت اصلى آن اين است كه، زكات يكى از فروع اسلام است، چگونه ترك آن دليل بر كفر و شرك مى شود؟

بعضى ظاهر آيه را حفظ كرده و گفته اند: ترك زكات، هر چند توأم با انكار وجوب آن نباشد، باز نشانه كفر است.  بعضى ديگر تركِ توأم با انكار را، دليل بر كفر دانسته اند، چرا كه زكات از ضروريات اسلام است و منكر آن كافر مى باشد.

جمعى گفته اند: «زكات» در اينجا به معنى «تطهير و پاكيزگى» است، و منظور از ترك زكات ترك پاك سازى صفحه دل از لوث شرك است، همان گونه كه در آيه 81 سوره «كهف» نيز آمده است «خَيْراً مِنْهُ زَكاةً» (فرزندى كه از او پاك تر باشد).

ولى اشكال مطلب در اينجا است كه تعبير به «لايُؤتُونَ» (نمى پردازند و اداء نمى كنند) هيچگونه تناسبى با اين معنى ندارد.

بنابراين راهى جز اين نيست كه منظور همان اداء زكات باشد.

مشكل ديگر اينجا است كه زكات در سال دوم هجرت در مدينه تشريع شد، و اين آيات مكّى است، حتى به گفته بعضى از مفسران بزرگ، سوره «فصلت» از نخستين سوره هائى است كه در «مكّه» نازل شده، لذا ناچار شده اند كه «زكات» را در اينجا به معنى هر گونه «انفاق در راه خدا» تفسير كنند، يا بگويند: اصل وجوب زكات در «مكّه» نازل شده بود، اما حد و حدود و نصاب و مقدار آن در سال دوم هجرت نازل گرديد.

به هر حال آنچه در اينجا نزديكتر به مفهوم آيه است اين است كه، منظور از «زكات» همان مفهوم عام انفاق بوده باشد، و ذكر آن در نشانه هاى شرك، به خاطر اين است كه، انفاق هاى مالى در راه خداوند، يكى از روشن ترين نشانه هاى ايثار و گذشت و عشق به اللّه است، چرا كه مال از محبوب ترين امور، نزد انسان مى باشد، و انفاق و ترك انفاق مى تواند شاخصى براى شرك و ايمان  در بسيارى از موارد گردد تا آنجا كه بعضى اموال خويش را از جان خود نيز محبوب تر دارند، و نمونه هاى آن را در طول زندگى ديده ايم.

و به عبارت ديگر، منظور ترك انفاقى است كه نشانه عدم ايمان آنها به خدا است، و به همين دليل در رديف عدم ايمان به معاد ذكر شده، و يا ترك زكات توأم با انكار وجوب آن است.

نكته ديگرى كه مى تواند به روشن شدن تفسير آيه كمك كند، اين است كه: «زكات» در ميان دستورات اسلام، وضع خاصى دارد، و پرداختن آن نشانه به رسميت شناختن حكومت اسلامى بوده است، و ترك آن غالباً نوعى طغيان و سركشى و قيام بر ضد حكومت اسلامى محسوب مى شده، و مى دانيم قيام بر ضد حكومت اسلامى موجب كفر است.

گواه اين سخن، مطلبى است كه در تاريخ اسلام درباره «اصحاب رَدّه» (گروهى كه بعد از وفات پيامبر(صلى الله عليه وآله) مرتد شدند) آمده است، آنها جمعى از طوايف «بنى طىّ» و «غطفان» و «بنى اسد» بودند كه، از دادن زكات به مأموران حكومت اسلامى سر باز زدند، و به اين طريق پرچم مخالفت را برافراشتند، مسلمانان نيز با آنها پيكار كردند و آنان را در هم كوبيدند.

درست است كه موقع نزول اين آيه، هنوز حكومت اسلامى تشكيل نشده بود، ولى اين آيه مى تواند در عين حال، اشاره سربسته اى به مطلب فوق باشد.

در تواريخ آمده است: «اهل ردّه» بعد از وفات پيامبر(صلى الله عليه وآله) گفتند: أَمَّا الصَّلاةُ فَنُصَلِّي، وَ أَمَّا الزَّكاةُ فَلايُغْصَبُ أَمْوالُنا!: «نماز را مى خوانيم، اما زكات نه، ما اجازه نخواهيم داد، اموال ما غصب گردد»! به دنبال اين ماجرا مسلمانان تصميم  گرفتند با اين گروه به پيكار برخيزند و آن را دليل بر ارتدادشان مى دانستند.(2)

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، به معرفى گروهى كه در نقطه مقابل اين مشركان بخيل و بى ايمان قرار دارند، و جزاى آنها، پرداخته مى گويد: «كسانى كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، اجر و پاداشى جاودانى و قطع ناشدنى دارند» (إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُون).

«مَمْنُون» از ماده «منّ» در اينجا به معنى قطع، يا نقص است، بنابراين «غَيْرُ مَمْنُون» يعنى «غير مقطوع» و بدون نقص، بعضى واژه «مَنُون» (بر وزن زبون) به معنى مرگ را، نيز از همين ماده دانسته اند و همچنين «منّت گذاردن با زبان» را، چرا كه اولى قطع و پايان عمر است، و دومى نعمت و شكر را قطع مى كند.(3)

بعضى از مفسران، نيز گفته اند: منظور از «غَيْرُ مَمْنُون» در اينجا اين است كه، هيچگونه منتى بر مؤمنان در اين اجر و پاداش گذارده نمى شود (ولى معنى اول مناسب تر به نظر مى رسد).

* * *

1 ـ جمله «فَاسْتَقِيْمُوا» از ماده «استقامت» در اينجا به معنى مستقيم رو به چيزى بودن است و لذا با «إِلى» متعدى شده چرا كه مفهوم «استواء» را در بر دارد.

2 ـ تفسير «ابو الفتوح»، جلد 10، صفحه 6، ذيل آيات مورد بحث.

3 ـ «راغب» در «مفردات» ماده «منّ».

▲اهميت فوق العاده زكات در اسلام:

آيه فوق با تعبير تكان دهنده اش، تأكيد مجددى است بر اهميت اين فريضه اسلامى، خواه به معنى زكات واجب گرفته شود، يا به مفهوم وسيع و گسترده تر، و بايد چنين باشد زيرا:

«زكات» يكى از عوامل مهم عدالت اجتماعى، و مبارزه با فقر و محروميت،  و پر كردن فاصله هاى طبقاتى، و تقويت بنيه مالى حكومت اسلامى، و پاك سازى روح و جان از حب دنيا و مال پرستى، و خلاصه وسيله بسيار مؤثرى براى قرب الهى است.

در بسيارى از روايات اسلامى تعبيراتى آمده است كه نشان مى دهد «ترك زكات»، در سر حد كفر است و شبيه تعبيرى است كه در آيات فوق آمده، به عنوان نمونه :

1 ـ در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم از جمله وصاياى پيامبر(صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام) اين بود: يا عَلِىُّ كَفَرَ بِاللّهِ العَظِيمِ مِنْ هذِهِ الاُمَّةِ عَشَرَةٌ، وَ عَدَّ مُِنْهُمْ، مانِعُ الزَّكاةِ... ثُمَّ قالَ يا عَلِىُّ! مَنْ مَنَعَ قِيراطاً مِنْ زَكاتِ مالِهَ فَلَيْسَ بِمُؤْمِن وَ لامُسْلِم وَ لاكَرامَةَ، يا عَلِىُّ! تارِكُ الزَّكاتِ يَسْئَلُ اللّهَ الرِّجْعَةَ إِلَى الدُّنْيا، وَ ذلِكَ قَولُهُ عَزَّوَجَلَّ حَتّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ...: «اى على! ده طايفه از اين امت، به خداوند بزرگ كافر شده اند، و يكى از اين ده گروه را مانع الزكات شمرد... سپس فرمود: اى على! هر كس قيراطى از زكاتِ مالش را نپردازد، نه مؤمن است و نه مسلمان و ارزشى در پيشگاه خدا ندارد، اى على! تارك الزكات، به هنگام مرگ تقاضاى بازگشت به اين دنيا (براى جبران گناه عظيم خود مى كند اما پذيرفته نمى شود) و اين همان است كه خداوند در قرآن به آن اشاره فرموده: «زمانى كه مرگ يكى از آنها فرا رسد مى گويد پروردگارا! مرا بازگردانيد» (اما پاسخ منفى مى شنود)....».(1)

 2 ـ در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) آمده است: إِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ فَرَضَ لِلْفُقَراءِ فِي أَمْوالِ الاَغْنِياءِ فَرِيْضَةً لايُحْمَدُوَن إِلاّ بِأَداِئها وَ هِىَ الزَّكاةُ، بِها حَقَنُوا دِمائَهُمْ وَ بِها سَمُّوا مُسْلِمِيْنَ: «خداوند بزرگ براى فقيران در اموال اغنيا فريضه اى قرار داده كه جز با اداء آن شايسته ستايش نيستند، و آن زكات است كه به وسيله آن خون خود را حفظ مى كنند و نام مسلمان بر آنها مى گذارند».(2)

3 ـ بالاخره در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: مَنْ مَنَعَ قِيراطاً مِنَ الزّكاةِ فَلْيَمُتْ إِنْ شاءَ يَهُودِيّاً أَو نَصْرانِيّاً: «كسى كه قيراطى از زكات را منع كند يا بايد يهودى از دنيا برود يا نصرانى».(3)

در زمينه اهميت زكات در اسلام، و فلسفه آن، و همچنين تاريخ وجوب زكات در اسلام، و ساير خصوصيات مربوط به آن در جلد 8 از صفحه 6 به بعد (ذيل آيه 60 سوره توبه) مشروحاً بحث كرده ايم.

* * *

9قُلْ أَ إِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذِي خَلَقَ الأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْداداً ذلِكَ رَبُّ الْعالَمِينَ

10وَ جَعَلَ فِيها رَواسِىَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَكَ فِيها وَ قَدَّرَ فِيها أَقْواتَها فِي أَرْبَعَةِ أَيّام سَواءً لِلسّائِلِينَ

11ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ وَ هِىَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَيْنا طائِعِينَ

12فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماوات فِي يَوْمَيْنِ وَ أَوْحى فِي كُلِّ سَماء أَمْرَها وَ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابِيحَ وَ حِفْظاً ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ

ترجمه:

9 ـ بگو: «آيا شما به آن كس كه زمين را در دو روز آفريد كافر هستيد و براى او همانندهائى قرار مى دهيد؟! او پروردگار جهانيان است!

10 ـ او در زمين، كوه هاى استوارى قرار داد و بركاتى در آن آفريد و مواد غذائى آن را مقدّر فرمود ـ اينها همه در چهار روز بود ـ درست به اندازه نياز تقاضاكنندگان»!

11 ـ سپس به آفرينش آسمان پرداخت، در حالى كه به صورت دود بود; به آن و به زمين دستور داد: «به وجود آئيد، خواه از روى اطاعت و خواه اكراه»! آنها گفتند: «ما از روى طاعت مى آئيم»!

12 ـ در اين هنگام آنها را به صورت هفت آسمان در دو روز آفريد، در هر آسمانى كار آن (آسمان) را وحى (و مقرّر) فرمود، و آسمان پائين را با چراغهائى =] ستارگان [زينت بخشيديم، و (با شهاب ها از رخنه شياطين) حفظ كرديم; اين است تقدير خداوند توانا دانا!

1 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 6، صفحه 18 و 19 (باب ثُبُوتِ الْكُفْرِ وَ الاِرْتِدادِ وَ الْقَتْلِ بِمَنْعِ الزَّكاةِ  اِسْتِحْلالاً وَ جُحُوداً) جمعى از فقها و محدثين همانند صاحب «وسائل» روايات فوق را حمل بر مورد انكار زكات كرده اند. «وسائل الشيعه»، جلد 9، صفحه 34، حديث 11455 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 9، صفحه 32، حديث 11450 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 9، صفحه 33، حديث 11453.

2 و 3 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 6، صفحه 18 و 19 (باب ثُبُوتِ الْكُفْرِ وَ الاِرْتِدادِ وَ الْقَتْلِ بِمَنْعِ الزَّكاةِ اِسْتِحْلالاً وَ جُحُوداً) جمعى از فقها و محدثين همانند صاحب «وسائل» روايات فوق را حمل بر مورد انكار زكات كرده اند. «وسائل الشيعه»، جلد 9، صفحه 34، حديث 11455 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 9، صفحه 32، حديث 11450 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 9، صفحه 33، حديث 11453.

 

▲دوران هاى آفرينش آسمان ها و زمين

آيات فوق، نمونه اى از آيات آفاقى و نشانه هاى عظمت و علم و قدرت خدا در آفرينش زمين و آسمان و آغاز خلقت موجودات است كه به پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)دستور مى دهد كافران و مشركان را مخاطب ساخته و از آنها سؤال كند آيا خداوندى را كه مبدأ اين عوالم پهناور و گسترده است هرگز مى توانند انكار كنند؟ تا از اين طريق وجدان و عقل و هوش آنها را بيدار كند و به داورى طلبد.

مى فرمايد: «بگو: آيا شما به آن كسى كه زمين را در دو روز آفريد، كافر هستيد»؟! (قُلْ أَ إِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذِي خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ).

«و براى او شبيه و نظيرهائى قائل مى شويد»؟ (وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْداداً).

چه اشتباه بزرگ، و چه سخن بى پايه اى؟

«او پروردگار جهانيان است» (ذلِكَ رَبُّ الْعالَمِينَ).

آيا كسى كه اين جهان را هم اكنون، تدبير مى كند، او خالق اين آسمان و زمين نيست؟ اگر او خالق و مدبر است پس اين بت ها و معبودهاى ساختگى را چگونه در كنار او قرار مى دهيد؟ شايستگى پرستش، تنها براى كسى است كه خلقت و تدبير و مالكيت و حكومت جهان از آن او است.

* * *

در آيه بعد، به آفرينش كوه ها، و معادن و بركات زمين، و مواد غذائى پرداخته مى فرمايد: «او در زمين كوه هائى قرار داد، و بركات و منافعى در آن آفريد، و مواد غذائى مختلف آن را مقدّر فرمود، اينها همه، در چهار روز بود» (وَ جَعَلَ فِيها رَواسِىَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَكَ فِيها وَ قَدَّرَ فِيها أَقْواتَها فِي أَرْبَعَةِ أَيّام).

«اين مواد غذائى درست به اندازه نياز نيازمندان و تقاضاكنندگان است»  (سَواءً لِلسّائِلِينَ).(1)

به اين ترتيب، خداوند، نيازمندى هاى همه نيازمندان را پيش بينى كرده، و براى همه آنها آنچه لازم بوده است آفريده، و هيچ كم و كاستى در آن وجود ندارد، همان گونه كه در آيه 50 سوره «طه» مى گويد: رَبُّنَا الَّذِى أَعْطى كُلَّ شَىْء خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى: «پروردگار ما كسى است كه به هر موجودى آنچه آفرينش او اقتضا داشت عطا كرد، و سپس او را در مسيرش هدايت نمود».

منظور از «سائِلِين» در اينجا ممكن است انسان ها بوده باشند، يا اعم از انسان ها و حيوانات و گياهان، (و اگر به صورت جمع عاقل ذكر شده به اصطلاح از باب «تغليب» است).

مطابق اين تفسير، نه تنها نياز انسان ها بلكه نياز حيوانات و گياهان را از آغاز در زمين پيش بينى كرده، و آنچه براى ادامه حياتِ آنها لازم بوده، آفريده است.

در اينجا سؤال مهمى مطرح است، و آن اين كه:

چگونه، در آيات فوق آفرينش زمين را در دو روز، و كوهها و بركات و غذاها در چهار روز، و در دنباله اين آيات، آفرينش آسمان ها را نيز در دو روز ذكر كرده، كه مجموعاً هشت روز مى شود؟ در حالى كه در آيات فراوانى از قرآن مجيد، آفرينشآسمان ها و زمين مجموعاً در شش روز، يا به تعبير ديگر، در  شش دوران، بيان شده است.(2)

مفسران، در پاسخ اين سؤال، دو راه را انتخاب كردند:

راه اول، كه مشهور و معروف است اين كه: آنجا كه مى گويد «أَرْبَعَةِ أَيّام» (چهار روز) منظور، تتمه چهار روز است، به اين ترتيب در دو روز اول از اين چهار روز زمين آفريده شد، و در دو روز بعد، ساير خصوصيات زمين، به اضافه خلقت آسمان ها در دو روز، مجموعاً شش روز (شش دوران) مى شود.

نظير اين تعبير در زبان عرب و تعبيرات فارسى نيز وجود دارد كه فى المثل گفته مى شود: از اينجا تا مكّه ده روز طول مى كشد، و تا مدينه پانزده روز، يعنى پنج روز فاصله مكّه و مدينه است و ده روز فاصله اينجا تا مكّه.(3)

البته اگر آيات متعدد آفرينش در شش روز، نبود چنين تفسيرى پذيرفته نمى شد، ولى از آنجا كه آيات قرآن يكديگر را تفسير مى كنند، و قرينه يكديگر مى شوند، تفسير بالا به خوبى قابل قبول است.

راه ديگرى كه تعداد كمى از مفسران آن را انتخاب كرده اند اين است كه:

«أَرْبَعَةِ أَيّام» (چهار روز) مربوط به آغاز خلقت نيست بلكه اشاره به فصول چهارگانه سال است كه مبدأ پيدايش ارزاق و پرورش مواد غذائى انسان ها و حيوانات است.(4)

ولى طبق اين تفسير علاوه بر اين كه، هماهنگى را در ميان جمله هاى آيات فوق، تأمين نمى كند ـ چرا كه در موردِ خلقت زمين و آسمان، «يوم» به معنى   دوران آغاز پيدايش است ـ «يوم» در مورد خصوصيات زمين و مواد غذائى به معنى فصول سال گرفته شده، كه پيوسته تكرار مى گردد.

اضافه بر اين نتيجه آن اين است: از شش روز آفرينش، دو روز مربوط به خلقت زمين، و دو روز مربوط به خلقت آسمان ها، اما از دو روز باقيمانده كه مربوط به خلقت موجوداتى است ميان زمين و آسمان «ما بَيْنَهُما» سخنى به ميان نيامده است.

به هر حال تفسير اول، از جهاتى مناسب تر به نظر مى رسد.

شايد نياز به تذكر نداشته باشد كه «روز» در آيات فوق، هرگز به معنى روز معمولى نيست، چرا كه قبل از آفرينش زمين و آسمان، اصلاً روز به اين معنى وجود نداشته، بلكه منظور از آن دوران هاى آفرينش است كه گاه ميليون ها يا ميلياردها سال به طول انجاميده.

توضيح اين معنى را به طور كامل در «جلد ششم» (ذيل آيه 54 سوره اعراف) صفحه 200 به بعد آورده ايم.

در اينجا دو نكته ديگر، باقى مى ماند كه بايد به آن توجه كرد:

نخست اين كه: منظور از «بارَكَ فِيْها» چيست؟ ظاهر اين است كه اشاره به معادن و منابع زيرزمينى و روى زمينى و درختان و نهرها و منابع آب است كه مايه بركت و استفاده همه موجودات زنده زمين مى باشد.

در اين كه تعبير به «فِى أَرْبَعَةِ أَيّام» (در چهار روز) مربوط به آفرينش كدام يك از موضوعاتى است كه در آيه ذكر شده، بعضى از مفسران چنين تصور كرده اند كه: تنها به مسأله «اقوات» (مواد غذائى) مربوط است، در حالى كه چنين نيست، بلكه مربوط به هر سه قسمت مذكور در آيه است (آفرينش كوه ها، آفرينش منابع و بركات زمين، و آفرينش مواد غذائى) زيرا در غير اين صورت،  بعضى از اين امور داخل در ايامى كه در آيات فوق آمده است نخواهد بود و اين با نظام آيات تناسب ندارد.

* * *

بعد از پايان سخنان مربوط به آفرينش زمين و مراحل تكاملى آن، به بحث از آفرينش آسمان ها، پرداخته مى فرمايد: «سپس اراده آفرينش آسمان نمود، در حالى كه به صورت دود بود، به آسمان و زمين فرمود: به وجود آئيد و شكل گيريد، چه از روى طاعت و چه اكراه» (ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ وَ هِىَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً).

«آنها گفتند ما از روى طاعت و امتثالِ فرمان مى آئيم» (قالَتا أَتَيْنا طائِعِينَ).

* * *

«در اين هنگام، خداوند آنها را به صورت هفت آسمان، در دو روز آفريد و كامل كرد» (فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماوات فِي يَوْمَيْنِ).

«و در هر آسمان، آنچه را مى خواست امر و فرمان داد» و موجودات و مخلوقات مختلف را در آنها آفريد، و به آنها نظام بخشيد (وَ أَوْحى فِي كُلِّ سَماء أَمْرَها).

«و آسمان پائين را با چراغ هاى ستارگان زينت بخشيديم، و با شهاب ها از استراق سمع شياطين حفظ كرديم» (وَ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابِيحَ وَ حِفْظاً).

آرى «اين است، تقدير خداوند قادر و دانا» (ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ).

* * *

در اين دو آيه نكات مهمى است كه بايد مورد توجه قرار گيرد:

1 ـ تعبير به «ثُمَّ» (سپس) معمولاً براى تأخير در زمان مى آيد، ولى گاه به معنى تأخير در بيان مى باشد.   اگر به معنى اول باشد، مفهومش اين است كه آفرينش آسمان ها، بعد از خلقت زمين و آفرينش كوه ها و معادن و مواد غذائى، صورت گرفته است، ولى اگر به معنى دوم باشد، هيچ مانعى ندارد كه آفرينش آسمان ها قبلاً صورت گرفته، و زمين بعد از آن، ولى به هنگام بيان نخست، از زمين و ارزاق و منابع آن كه مورد توجه و نياز انسان هاست، شروع كرده، سپس به شرح آفرينش آسمان پرداخته است.

معنى دوم، گذشته از اين كه با اكتشافات علمى هماهنگ تر است، با آيات ديگر قرآن نيز موافقت دارد; چرا كه در سوره «نازعات» چنين مى فرمايد: أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ بَناها رَفَعَ سَمْكَها فَسَوّاها وَ أَغْطَشَ لَيْلَها وَ أَخْرَجَ ضُحاها وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِكَ دَحاها أَخْرَجَ مِنْها مائَها وَ مَرْعاها وَ الْجِبالَ أَرْساها مَتاعاً لَكُمْ وَ لِأَنْعامِكُمْ: «آيا زنده شدن شما بعد از مرگ مشكل تر است، يا آفرينش آسمان؟ خداوند آن را بنا كرد، برافراشت و منظم ساخت، شب آن را تاريك، و روز آن را آشكار ساخت، و زمين را بعد از آن گسترد، آب هاى درونى آن و گياهان و چراگاه هاى آن را خارج نمود، و كوه ها را بعد از آن پا بر جا ساخت، تا وسيله زندگى براى شما و چهارپايانتان فراهم گردد».(5)

اين آيات، به خوبى روشن مى سازد كه گسترش زمين، و جوشيدن چشمه ها، و پيدايش درختان و مواد غذائى، همه، بعد از آفرينش آسمان ها صورت گرفته است ، در حالى كه اگر «ثُمَّ» را به تأخير زمانى تفسير  كنيم بايد بگوئيم همه اينها قبل از آفرينش آسمان صورت گرفته، و از آنجا كه «بَعْدَ ذلِكَ» به روشنى همه اينها را بعد از آن مى شمرد، تفسير «ثُمَّ» به تأخير بيانى، روشن به نظر مى رسد.(6)

2 ـ «اِسْتَوى» از ماده «استواء» در اصل، به معنى «اعتدال يا مساوات» دو چيز با يكديگر است، ولى به طورى كه بعضى از ارباب لغت و مفسران گفته اند، اين ماده هنگامى كه با «عَلى» متعدى شود، به معنى «استيلاء و سلطه بر چيزى» است، مانند الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى: «خداوند بر عرش استيلا دارد».(7)

و هنگامى كه با «إِلى» متعدى شود، به معنى «قصد» مى آيد، مانند آيه مورد بحث كه مى فرمايد: ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ: «سپس اراده آفرينش آسمان كرد».

3 ـ جمله «هِىَ دُخان» (آسمان ها در آغاز به صورت دود بود)، نشان مى دهد كه آغاز آفرينش آسمان ها از توده گازهاى گسترده و عظيمى بوده است، و اين با آخرين تحقيقات علمى در مورد آغاز آفرينش كاملاً هماهنگ است.

هم اكنون نيز بسيارى از ستارگان آسمان، به صورت توده فشرده اى از گازها و دخان هستند.

4 ـ جمله فَقالَ لَها وَ لِلأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً: «خداوند به آسمان و زمين فرمود: به شكل خود در آييد، از روى اطاعت يا اكراه» به اين معنى نيست كه واقعاً سخنى با لفظ گفته شده باشد، بلكه، گفته خداوند همان فرمان تكوينى، و اراده او بر امر آفرينش است، و تعبير به «طَوْعاً أَوْ كَرْهاً» اشاره به اين است كه، اراده قطعى خداوند، به شكل گرفتن آسمان ها و زمين تعلق يافته بود، و در هر صورت مى بايست آن مواد، به چنين صورت مطلوبى در آيند بخواهند، يا نخواهند.

5 ـ جمله «أَتَيْنا طائِعِيْنَ» (ما از روى اطاعت شكل نهائى به خود گرفتيم) اشاره به اين است كه، مواد تشكيل دهنده آسمان و زمين، از نظر تكوين و آفرينش كاملاً تسليم اراده و فرمان خدا بود، اشكال لازم را به خود پذيرفت، و هيچگونه مقاومتى در برابر اين فرمان الهى، از خود نشان نداد.

به هر حال، روشن است كه آن «امر» و اين «امتثال» جنبه تكليفى و تشريعى نداشته، بلكه، صرفاً از نظر تكوين صورت گرفته است.

6 ـ جمله فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماوات فِي يَوْمَيْنِ: «آنها را به صورت هفت آسمان در دو روز آفريد»، اشاره به وجود دو دوران در آفرينش آسمان ها است كه هر دورانى از آن ميليون ها، يا ميلياردها سال به طول انجاميده، و هر دوران به نوبه خود، به ادوار ديگرى تقسيم مى شود، اين دو دوران ممكن است دوران تبديل گازهاى فشرده به مايع و مواد مذاب، و دوران تبديل مواد مذاب به جامد بوده باشد.

قبلاً نيز گفته ايم: استعمال «يَوْم» و معادل آن در فارسى (روز) و در لغات ديگر، به معنى «دوران» بسيار رائج و متداول است، و حتى در كلمات روزمره ما، فراوان ديده مى شود، فى المثل، مى گوئيم: انسان در زندگى يك روز گرفتار ناكامى مى شود، و روز ديگر پيروز مى گردد، اشاره به تركيب زندگى از دوران هاى مختلف شكست و پيروزى است.

شرح مبسوطى در اين زمينه، در جلد 6 صفحه 200 (ذيل آيه 54 سوره اعراف) ذكر شده است.

7 ـ عدد «سَبْع» (هفت) ممكن است در اينجا «عدد تكثير» باشد، يعنى آسمان هاى فراوان و كُرات بى شمارى آفريديم، و نيز ممكن است «عدد تعداد» باشد، يعنى عدد آسمان ها درست هفت است، با اين قيد كه تمام آنچه از كواكب و ستارگان ثوابت و سيارات را مى بينيم، طبق گواهى جمله بعد، در اين آيه، جزء  آسمان اول است، به اين ترتيب عالم آفرينش از هفت مجموعه بزرگ تشكيل يافته، كه تنها يك مجموعه آن در برابر ديدگان انسان ها قرار گرفته، و هنوز دستگاه هاى علمى و تحقيقاتى انسان به ماوراء اين منطقه، يعنى غير از آسمان اول نفوذ نكرده است.

اما شش عالم ديگر چگونه است؟ و از چه تشكيل يافته؟ جز خدا نمى داند.

اين تفسير صحيح تر به نظر مى رسد (شرح بيشتر اين موضوع را در جلد اول، در تفسير آيه 29 بقره، تحت عنوان «آسمان هاى هفتگانه» مطالعه فرمائيد).(8)

8 ـ جمله وَ أَوْحى فِي كُلِّ سَماء أَمْرَها: «در هر آسمانى فرمان خود را وحى كرد و نظام لازم را به آنها بخشيد» اشاره به اين است كه تنها با آفرينش آسمان ها، مسأله تمام نشد، بلكه در هر كدام آنها موجودات و مخلوقات و نظام و تدبير خاصى مقرر فرمود، كه هر يك به تنهائى نشانه اى از عظمت و علم و قدرت او است.

9 ـ جمله وَ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابِيحَ وَ حِفْظاً: «آسمان پائين را به چراغ هاى روشن ستارگان زينت بخشيديم و در آن شهاب هائى كه پهنه آسمان را از شياطين حفظ مى كنند آفريديم» دليل بر اين است كه همه ستارگان زينت بخش آسمان اول مى باشند، و در نظر انسان ها همانند چراغ هائى هستند كه از سقف اين آسمان نيلگون آويزان شده است، و نه تنها زينت آسمانند و با تلألؤ خاص و چشمك زدن هاى پر معنى و پى در پى، قلب عاشقان اسرار آفرينش را به سوى خود جذب مى كنند، و ترانه توحيد سر مى دهند، بلكه در شب هاى تاريك، براى  گمشدگان بيابان ها چراغ هائى هستند كه، هم با روشنائى خود راهنمائى مى كنند، و هم سمت و جهت حركت را معين مى سازند.

«شهب» كه در حس ما به صورت ستارگان سريع السيرى در آسمان ظاهر مى شوند، تيرهائى هستند كه بر قلب شياطين مى نشينند، و پهنه آسمان را از نفوذ آنها حفظ مى كنند (شرح اين موضوع را در جلد 11 صفحه 40 به بعد، ذيل آيه 17 سوره حجر، و شرح تكميلى آن را در جلد 19 ذيل آيه 7 سوره صافات مطالعه فرمائيد).

10 ـ جمله ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ: «اين آفرينش و اندازه گيرى خداوند قادر دانا است»، در حقيقت مكمّلى است براى 9 جمله قبل و مجموعاً «عشره كامله اى» را تشكيل مى دهد و مى گويد: تمام آنچه در آسمان و زمين از آغاز آفرينش، سپس دوران شكل گيرى و نظم دقيق رخ داده، همه برنامه حساب شده اى داشته كه از ناحيه آن مبدأ بى پايان علم و قدرت، تنظيم گرديده، و انديشه و تفكر در هر كدام راهى به سوى آن مبدأ بزرگ مى گشايد.

* * *

13فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُكُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عاد وَ ثَمُودَ

14إِذْ جاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللّهَ قالُوا لَوْ شاءَ رَبُّنا لَأَنْزَلَ مَلائِكَةً فَإِنّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ

15فَأَمّا عادٌ فَاسْتَكْبَرُوا فِى الأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ قالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنّا قُوَّةً أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّ اللّهَ الَّذِي خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ كانُوا بِآياتِنا يَجْحَدُونَ

16فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً صَرْصَراً فِي أَيّام نَحِسات لِنُذِيقَهُمْ عَذابَ الْخِزْىِ فِى الْحَياةِ الدُّنْيا وَ لَعَذابُ الآخِرَةِ أَخْزى وَ هُمْ لايُنْصَرُونَ

ترجمه:

13 ـ اگر آنها رويگردان شوند، بگو: «من شما را از صاعقه اى همانند صاعقه عاد و ثمود مى ترسانم»!

14 ـ در آن هنگام كه رسولان از پيش رو و پشت سر (و از هر سو) به سراغشان آمدند و (آنان را دعودت كردند) كه جز خدا را نپرستيد! آنها گفتند: «اگر پروردگار ما مى خواست فرشتگانى نازل مى كرد; از اين رو ما به آنچه شما مبعوث به آن هستيد كافريم»!

15 ـ اما قوم عاد، به ناحق در زمين تكبر ورزيدند و گفتند: «چه كسى از ما نيرومندتر است»؟! آيا نمى دانستند خداوندى كه آنان را آفريده از آنها قوى تر است؟! و (به خاطر

اين پندار) پيوسته آيات ما را انكار مى كردند.

16 ـ سرانجام تندبادى شديد و هول انگيز و سرد و سخت، در روزهائى شوم و پر  غبار بر آنها فرستاديم، تا عذاب خواركننده را در زندگى دنيا به آنها بچشانيم; و عذاب آخرت از آن هم خواركننده تر است، و (از هيچ طرف) يارى نمى شوند!

1 ـ در مورد «سَواءً» و همچنين «لِلْسّائِلِيْنَ» احتمالات متعددى داده شده است:  نخست اين كه، «سَواءً» حال باشد براى «اَقْوات» و «لِلْسّائِلِيْنَ» متعلق به «سَواءً» و نتيجه آن همان تفسيرى مى شود كه در بالا آورديم. احتمال ديگر اين كه، «سَواءً» صفت براى «اَيّام» بوده باشد، يعنى اين چهار دوران مساوى با يكديگر بوده، و اما «لِلْسّائِلِيْنَ» يامتعلق به «قَدَّرَ» و يا به محذوفى، و در تقدير چنين است: «كائِنَةٌ لِلْسّائِلِيْنَ» يعنى اين چهار روز پاسخى است براى سؤال كنندگان (ولى تفسير اول از همه روشن تر است).

2 ـ به آيات 54 سوره اعراف، 3 يونس، 7 هود، 59 فرقان، 4 سجده، 38 ق، 4 حديد مراجعه شود.

3 ـ طبق اين تفسير آيه تقديرى دارد به اين صورت «وَ قَدَّرَ فِيها اَقْواتَها فِى تَتِمَّةِ اَرْبَعَةِ اَيّام» و يا به تعبيرى كه در تفسير «كشاف» آمده «كُلُّ ذلِكَ فِى اَرْبَعَةِ اَيّام».

4 ـ حديثى به اين مضمون در تفسير «على بن ابراهيم»، نيز آمده است (جلد 2، صفحه 262).

5 ـ نازعات، آيه 27 ـ 33.

6 ـ اين كه از «ابن عباس» نقل شده كه، مى گويد: «آفرينش زمين قبلاً بوده اما «دَحْوُ الْاَرْضِ» بعداً بوده، هيچ مشكلى را حل نمى كند، گوئى «ابن عباس» به دنباله آيه كه از آفرينش كوهها و مواد غذائى سخن مى گويد عنايت نكرده است (دقت كنيد».

7 ـ طه، آيه 5.

8 ـ چاپ جديد، صفحه 165.

▲از صاعقه اى همچون صاعقه عاد و ثمود بترسيد!

به دنبال گفتار مؤثرى كه در زمينه توحيد و شناسائى خداوند در آيات گذشته آمد، در آيات مورد بحث، مخالفان لجوج را كه اين همه نشانه هاى روشن و آيات بينات را ناديده مى گيرند، شديداً انذار كرده و به آنان هشدار مى دهد و مى گويد: «اگر با اين همه دلائل روى گردان شوند، به آنها بگو: من شما را به صاعقه اى همچون صاعقه قوم عاد و ثمود تهديد مى كنم» (فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُكُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عاد وَ ثَمُودَ).

از آن بترسيد كه همان صاعقه هاى مرگبار و آتش زا و در هم كوبنده، به سراغ شما بيايد و به زندگى ننگين شما خاتمه دهد.(1)

در آغاز اين سوره خوانديم بعضى از سران مشركان مكّه، مانند «وليد بن مغيره» (و به روايتى عتبة بن ربيعه)، براى تحقيق پيرامون قرآن و دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله)، خدمتش آمدند و سؤالاتى كردند و پيامبر(صلى الله عليه وآله) ضمن پاسخ، آيات آغاز اين سوره را براى آنها تلاوت كرد، هنگامى كه به آيات فوق رسيد، و آنان را به صاعقه اى همچون صاعقه عاد و ثمود تهديد نمود، چنان تكان خوردند و در وحشت فرو رفتند كه ديگر قادر به ادامه سخن نبودند، برخاستند، به سوى گروه خود بازگشتند، و تأثر شديد خود را از اين كلمات اضطراب انگيز، بيان كردند.

 «صاعقه» به گفته «راغب» در «مفردات» صداى مهيبى است كه در جو ايجاد مى شود، و آتش يا مرگ، يا عذاب همراه دارد (و به همين جهت است كه گاهى صاعقه را به مرگ، و گاه به آتش اطلاق مى كنند).

«صاعقه» طبق تحقيقات دانشمندان امروز، جرقه عظيم الكتريسته است كه در ميان قطعه ابرى كه بار مثبت دارد، با زمين كه بار منفى دارد، ايجاد مى شود و معمولاً به نوك كوه ها، درختان و هر شىء مرتفع، و در بيابان هاى مسطح به انسان ها و چارپايان مى خورد، حرارت آن به قدرى زياد است كه هر چيزى در مسير آن قرار گيرد، تبديل به خاكستر مى شود، و صداى مهيب و زمين لرزه شديدى را در همان نقطه به همراه دارد، و مى دانيم، خداوند گروهى از اقوام سركش پيشين را به وسيله آن مجازات كرد و عجيب اين كه باتمام پيشرفت هاى علمى كه نصيب بشر شده هيچ وسيله اى براى دفع آن وجود ندارد وانسان از مبارزه با آن عاجز است. اما چرا از ميان همه اقوام در اين جا، انگشت روى قوم عاد و ثمود گذاشته شده است؟.

اين به خاطر آن است كه، عرب از وضع آنها اطلاع داشته، و آثار ويرانه هاى شهرهاى آنها را با چشم خود ديده بودند، به علاوه به حكم آن كه يك قوم بيابان گرد بودند، از خطرات صاعقه به خوبى آگاهى داشتند.

* * *

سپس مى افزايد: «به خاطر بياوريد هنگامى را كه پيامبران الهى از هر سو، از پيش رو، و پشت سر، به سراغشان آمدند و آنها را به پرستش خداى يگانه دعوت كردند» (إِذْ جاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللّهَ).

تعبير «مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ» ممكن است اشاره به همان باشد كه در بالا گفتيم، يعنى پيامبران الهى از تمام وسائل هدايت و تبليغ استفاده كردند، و از  هر درى ممكن بود، وارد شدند تا در دل اين سياه دلان نفوذ كنند.

و نيز ممكن است اشاره به پيامبرانى باشد كه در زمان هاى مختلف در ميان اين اقوام آمدند و نداى توحيد، سر دادند.

اما ببينيم آنها در برابر تلاش عظيم و گسترده اين رسولان الهى، چه پاسخى گفتند؟!

مى فرمايد: «آنها گفتند: اگر پروردگار ما مى خواست، فرشتگانى نازل مى كرد تا دعوت او را به ما ابلاغ كنند، نه انسان هائى همانند خود ما» (قالُوا لَوْ شاءَ رَبُّنا لَأَنْزَلَ مَلائِكَةً).

اكنون كه چنين است، «ما به طور مسلم به آنچه شما به آن فرستاده شده ايد كافريم، و اصلاً اينها را از سوى خداوند نمى دانيم» (فَإِنّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ).

مفهوم اين سخن آن نيست كه، شما رسولان خدائيد و ما به رسالت شما ايمان نمى آوريم، بلكه منظور اين است، شما اصلاً رسالتى نداريد فقط ادعائى بى اساس مى كنيد، و به همين دليل ما تسليم سخنان شما نخواهيم شد (بنابراين منظور از جمله «ما أُرْسِلْتُمْ بِهِ» يا استهزاء و سخريه است و يا مقصود اين است كه: شما ادعاى چنين را رسالتى داريد).

اين همان بهانه اى است كه، قرآن كراراً از منكران دعوت انبياء(عليهم السلام) نقل مى كند، كه انتظار داشتند پيامبر الهى، هميشه فرشته باشد، گوئى بشر هرگز شايستگى اين مقام را ندارد، چنان كه در آيه 7 سوره «فرقان» نيز آمده است، وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعامَ وَ يَمْشِي فِى الاَسْواقِ لَولا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيراً: «آنها گفتند: چرا اين پيامبر غذا مى خورد، و در بازارها راه مى رود؟ چرا لااقل فرشته اى بر او نازل نشده، تا همراه وى مردم را انذار كند»؟! بى خبر از آن كه رهبر انسان بايد از نوع انسان باشد، تا به دردها و نيازها و  مشكلات و مسائل مختلف زندگى او آشنائى داشته باشد، تا بتواند قدوه و اسوه او گردد، لذا قرآن در آيه 8 سوره «انعام» تصريح مى كند: «اگر او را فرشته قرار مى داديم، حتماً وى را به صورت انسانى در مى آوريم!» (وَ لَو جَعَلْناهُ مَلَكاً لَجَعَلْناهُ رَجُلاً).

* * *

در آيات بعد، چنان كه روش قرآن است، بعد از ذكر اجمال، به تفصيل درباره عاد و ثمود پرداخته، مى گويد: «اما قوم عاد، در زمين بدون حق تكبر كردند. (و هر كبرى ناحق است) تا آنجا كه گفتند: چه كسى از ما نيرومندتر است»؟! (فَأَمّا عادٌ فَاسْتَكْبَرُوا فِى الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ قالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنّا قُوَّةً).

مى دانيم آنها جمعيتى بودند كه در سرزمين «احقاف» در ناحيه «حضرموت» در جنوب «جزيره عربستان»، زندگى داشتند، و از نظر قدرت جسمانى، و تمكن مالى، و تمدن مادى، كم نظير بودند، قصرهاى زيبا و قلعه هاى محكم مى ساختند، مخصوصاً بر مكان هاى مرتفع، بناهائى كه نشانه قدرت و وسيله خودنمائى بود بر پا مى كردند، مردمانى خشن و جنگجو بودند، و اين قدرت ظاهرى آنها را سخت مغرور كرده بود، چنان كه خود را جمعيتى شكست ناپذير و برتر از همه، مى پنداشتند، و به همين دليل در برابر خدا و پيامبرشان «هود» به طغيان و سركشى و تكذيب و انكار، برخاستند.

اما قرآن در پاسخ اين ادعا مى گويد: «آيا آنها نمى دانستند خداوندى كه آنان را آفريده از آنها قويتر است»؟! (أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللّهَ الَّذِي خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً).(2)

 نه تنها خالق آنها كه خالق تمام آسمان ها و زمين است، اصلاً اين دو قدرت قابل مقايسه نيست، قدرت ناچيز وابسته فانى كجا، و قدرت بى انتهاى جاودانى و ذاتى حق كجا؟ و خاك را، با آفريننده افلاك چه نسبت؟ «ما لِلْتُّرابِ وَ رَبَّ الْأَرْبابِ»؟

در پايان آيه مى افزايد: «آنها بر اثر اين پندار بى اساس، پيوسته آيات ما را انكار مى كردند» (وَ كانُوا بِآياتِنا يَجْحَدُونَ).

* * *

آرى انسان بى مايه و كم ظرفيت، هنگامى كه مختصر قدرتى در خود احساس كند، سر به طغيان بر مى دارد، و حتى گاه از بى خردى به مبارزه با قدرت خدا برمى خيزد، و خداوند بزرگ، چقدر ساده و آسان با يك اشاره عوامل حياتشان را به عامل مرگشان تبديل مى كند، چنان كه در همين ماجراى «عاد» در آيه بعد اضافه مى كند: «سرانجام تندبادى شديد و پر صدا و هول انگيز و سرد و سخت، در روزهائى شوم و پرغبار، بر آنها فرستاديم، تا عذاب خواركننده را در زندگى دنيا به آنها بچشانيم» (فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً صَرْصَراً فِي أَيّام نَحِسات لِنُذِيقَهُمْ عَذابَ الْخِزْيِ فِى الْحَياةِ الدُّنْيا).

اين تندباد عجيب، چنان كه در آيات ديگر قرآن آمده، چنان آنها را از زمين بلند مى كرد و بر زمين مى كوبيد، همچون تنه هاى درخت خرما كه از ريشه كنده شده باشد.(3)

اين تندباد، هفت شب و هشت روز، مىوزيد، و تمام زندگى اين قوم جبّار، خودخواهِ مغرور را در هم مى كوبيد، و جز ويرانه اى از آن قصرهاى پرشكوه و  زندگى مرفه و اموال سرشار، باقى نماند.

در پايان آيه مى گويد: تازه اين عذاب دنيا است، «و عذاب آخرت از آن هم خواركننده تر است» (وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَخْزى).

به گونه اى كه تمام اين مجازات هاى دردناك، در مقابل آن، جرقه اى است در برابر درياى آتش!

و از همه سخت تر، اين كه: «هيچ كس به يارى آنها نمى شتابد، و از هيچ سو يارى نمى شوند» (وَ هُمْ لايُنْصَرُونَ).

آرى آنها يك عمر تلاش كردند كه خود را بزرگ نشان دهند، خداوند هم به هنگام عذاب، مجازاتى خواركننده در اين دنيا و جهان ديگر، براى آنان قائل شده است، تا بينى اين متكبران مغرور را بر خاك بمالد.

«صَرْصَرْ» (بر وزن دفتر) در اصل از ماده «صَرّ» (بر وزن شرّ) به معنى محكم بستن است، و به همين جهت كيسه اى را كه در آن پول مى گذاردند و در آن را محكم مى بستند «صُرّه» (بر وزن طره) مى ناميدند، سپس به بادهاى بسيار سرد يا پر سر و صدا، و يا مسموم و كشنده، اطلاق شده است، و شايد تندباد عجيبى كه قوم عاد را در هم كوبيد داراى همه اين صفات سه گانه بوده است.

«ايام نحسات»، به معنى روزهاى نحس و شوم است، و بعضى آن را به معنى روزهاى پر گرد و غبار، يا روزهاى بسيار سرد، دانسته اند، جمع اين سه معنى نيز در آيات مورد بحث ممكن است.

اميرمؤمنان على(عليه السلام) به عنوان يك درس بيداركننده اخلاقى، در يكى از خطبه هاى «نهج البلاغه» انگشت روى همين داستان «قوم عاد» گذارده چنين مى فرمايد: وَ اتَّعِظُوا فِيها بِالَّذِينَ قالُوا: مَنْ أَشَدُّ مِنّا قُوَّةً؟ حُمِلُوا إِلى قُبُورِهِمْ، فَلايُدْعُونَ رُكْباناً، وَ أُنْزِلُوا الْأَجْداثَ فَلايُدْعَونَ ضِيفاناً، وَ جُعِلَ لَهُمْ مِنَ  الصَّفِيْحِ أَجْنانٌ، وَ مِنَ التُّرابِ أَكْفانٌ، وَ مِنَ الرُّفاتِ جِيْرانٌ: «در اين دنيا از كسانى پند گيريد كه مى گفتند: چه كسى از ما نيرومندتر است؟ اما همان ها را به سوى قبرهايشان حمل كردند، در حالى كه اختيارى از خود نداشتند، و درون قبرها واردشان ساختند، در حالى كه ميهمان ناخوانده اى بودند، در دل سنگ ها خانه هاى قبر براى آنان ساخته شد، و از خاك، كفن ها، و از استخوان هاى پوسيده همسايگان»!.(4)

* * *

 1 ـ «فاء» در «فَإِنْ أَعْرَضُوا» بنابر آنچه گفته شد «فاء تفريع» است، و اين انذار كوبنده را فرع بر اعراض از آيات توحيدى پيشين قرار مى دهد.

2 ـ در واقع اين تعبير شبيه جمله «اللّه اكبر» است كه خدا را برتر و بالاتر از همه موجودات معرفى مى كند در حالى كه اصلاً اين دو قابل مقايسه نيستند ولى چون خداوند با زبان ما با ما سخن مى گويد 2 اين تعبيرات در كلام او ديده مى شود.

3 ـ قمر، آيه 19 ـ 20، الحاقّه، آيه 6 به بعد.

4 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 111.

▲1 ـ عامل نابودى قوم عاد چه بود؟

مطابق آيه 13 همين سوره، قوم «عاد» و «ثمود» هر دو با «صاعقه» نابود شدند، در حالى كه آيات ديگر مورد بحث مى گويد: آنها با تندباد سرد و شديد (صَرْصَرْ) از ميان رفتند، آيا اين دو منافاتى با يكديگر ندارد؟

در پاسخ بايد گفت: مفسران و ارباب لغت براى «صاعقه» دو معنى ذكر كرده اند: معنى عام، و خاص.

«صاعقه» عام به معنى هر چيزى است كه انسان را هلاك مى كند و به گفته «مجمع البيان»: «أَلْمُهْلِكَةُ مِنْ كُلِّ شَىْء».

و معنى خاص، جرقه عظيم آتشينى است كه از آسمان فرود مى آيد، و هر چيزى را كه در مسير آن قرار گيرد مى سوزاند كه شرح آن را در تفسير همين آيات بيان كرديم (اين جرقه بزرگ از مبادله الكتريسته ميان ابر و زمين حاصل مى شود). بنابر اين اگر «صاعقه» به معنى اول باشد، هيچ منافاتى با تندباد ندارد.

«راغب» در «مفردات» مى گويد: بعضى گفته اند: «صاعقه» سه گونه است: صاعقه به معنى مرگ، و به معنى عذاب، و به معنى آتش، مخصوصاً در آيه «أَنْذَرْتُكُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عاد وَ ثَمُودَ» به معنى عذاب، تفسير شده است، سپس «راغب» مى افزايد: «همه اينها در يك معنى جمع مى شود: صاعقه، صداى شديدى است كه از جوّ برمى خيزد كه گاه تنها از آن آتش برمى خيزيد، گاه عذاب ديگر، و گاه مرگ، صاعقه يك چيز است و اينها اثرات آن است».(1)

اين احتمال نيز وجود دارد كه، قوم عاد گرفتار دو گونه عذاب شدند، نخست تندبادى كوبنده كه همه چيز آنها را در يك مدت طولانى در هم كوبيد و بر ديار آنها مسلط شد، سپس صاعقه آتشين مرگبار به فرمان خدا آنها را فرو گرفت.

ولى پاسخ اول با در نظر گرفتن آيات ديگر قرآن كه از مجازات قوم عاد سخن مى گويد مناسب تر است.(2)

* * *

1 ـ «مفردات راغب»، ماده «صعق».

2 ـ به سوره «ذاريات»، آيه 41 ـ «حاقه»، آيه 6 ـ «قمر»، آيه 18 و 19 مراجعه شود.

▲2 ـ روزهاى نحس قوم عاد

گروهى معتقدند روزهاى سال، بر دو گونه است: روزهاى نحس و شوم، و روزهاى سعد و بركت، و به آيات فوق استدلال كرده اند، آنها مى گويند: تأثير مرموز و ناشناخته اى در روزها و شب ها وجود دارد كه آثار آن را احساس مى كنيم، اما علل آن براى ما مبهم است.

در حالى كه بعضى ديگر «ايام نحسات» را در آيات مورد بحث، به معنى روزهاى پر گرد و غبار تفسير كرده اند. و قوم عاد گرفتار چنين تندبادى شدند، به گونه اى كه يكديگر را با چشم نمى ديدند، چنان كه از آيه 24 سوره «احقاف» نيز استفاده مى شود، مى فرمايد: «هنگامى كه تندباد به سوى آنها حركت كرد آنچنان تاريك و پر غبار بود كه آنها گمان كردند ابرى پر باران به سوى آنها مى آيد، ولى به آنها گفته شد اين همان عذابى است كه درباره آن عجله داشتيد، اين تندبادى است كه در آن عذاب دردناكى نهفته است».

به خواست خداوند درباره «ايام سعد و نحس» بحث مشروح ترى در ذيل آيه 19 سوره «قمر» خواهد آمد.

* * *

17وَ أَمّا ثَمُودُ فَهَدَيْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى عَلَى الْهُدى فَأَخَذَتْهُمْ صاعِقَةُ الْعَذابِ الْهُونِ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ

18وَ نَجَّيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ

ترجمه:

17 ـ اما ثمود را هدايت كرديم، ولى آنها نابينائى را بر هدايت ترجيح دادند; به همين جهت صاعقه ـ آن عذاب خواركننده ـ به خاطر اعمالى كه انجام مى دادند آنها را فرو گرفت!

18 ـ و كسانى را كه ايمان آوردند و پرهيزگار بودند نجات بخشيديم!

▲سرنوشت قوم سركش ثمود

بعد از توضيحى كه در آيات گذشته پيرامون «قوم عاد» آمد در دو آيه مورد بحث، از «قوم ثمود» سخن به ميان آورده مى گويد: «اما ثمود را هدايت كرديم (پيامبران صالح را با دلائل روشن به سوى آنها فرستاديم) ولى آنها نابينائى و گمراهى را بر هدايت ترجيح دادند»! (وَ أَمّا ثَمُودُ فَهَدَيْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى عَلَى الْهُدى).

«لذا صاعقه، عذاب خواركننده، به خاطر اعمالى كه انجام مى دادند دامان آنها را فرو گرفت» (فَأَخَذَتْهُمْ صاعِقَةُ الْعَذابِ الْهُونِ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ).

آنها گروهى بودند كه در سرزمين «وادِى اْلقُرى» (منطقه اى ميان مدينه و شام) زندگى داشتند، خداوند زمين هائى آباد و خرم و سرسبز و باغ هائى پر  نعمت به آنها داده بود، در كشاورزى ابتكار و قدرت فراوان به خرج مى دادند، عمرهائى طولانى، اندام هائى قوى و نيرومند داشتند، در ساختن بناهاى محكم و پيشرفته، چنان ماهر بودند كه قرآن در آيه 82 سوره «حجر» مى گويد: «در دل كوه ها خانه هاى امن و امان مى ساختند».

پيامبر بزرگشان با منطق نيرومند و توأم با محبت فراوان، و همراه با معجزه الهى، به سراغ آنان آمد، اما اين قومِ مغرور، و از خود راضى نه تنها دعوت او را نپذيرفتند بلكه براى او و ياران اندكش، ناراحتى هاى فراوان به وجود آوردند نتيجه آن اين شد كه خداوند اين مغروران را به عذابى سخت و خواركننده گرفتار ساخت.

در سوره «اعراف» آيه 78 مى خوانيم: «زمين لرزه اى شديد آنها را فرو گرفت، و صبحگاهان، جسم هاى بى جانشان در خانه هاشان باقى مانده بود» (فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دارِهِمْ جاثِمِيْنَ).