تفسیر نمونه جلد 18

اين تفسير نتيجه تلاش مستمر پانزده ساله معظم له با همكارى جمعى از نويسندگان حوزه علميه مى باشد. اين كتاب به زبان عربى و اردو نيز ترجمه و چاپ شده است.

تعداد جلد: 27 جلد

زبان: فارسى

تعداد صفحات:

قطع: وزيرى

نوع جلد: گالينگور

نوبت چاپ: سى و دوم

▲هدفهائى كه در اين تفسير تعقيب مى شود

امروز چشم ها از سراسر جهان به اسلام دوخته شده، مى خواهند اسلام را از نو بشناسند...حتى خود مسلمانان!. و اين به دلايل مختلفى است كه از جمله «انقلاب اسلامى كشور ما» و «جنبش هاى اسلامى در نقاط مختلف ديگر جهان» را مى توان نام برد، كه افكار همه، مخصوصاً نسل جوان را تشنه شناخت هر چه بيشتر اسلام ساخته است.

و براى شناخت اسلام هر كس مى داند نزديك ترين راه و مطمئن ترين وسيله، غور و بررسى بيشتر در متن قرآن مجيد كتاب بزرگ آسمانى ما است.

اما از سوى ديگر قرآن اين كتاب عظيم و پرمحتوا، همانند كتب عادى، داراى يك بعد نيست، و به اصطلاح «بطون» مختلفى دارد، و در درون هر بطنى، بطن ديگر نهفته است.

و به تعبير ديگر هر كس به مقدار عمق فكر خويش و به اندازه فهم و آگاهى و شايستگى اش از قرآن استفاده مى كند، بى آن كه عمق كرانه هاى آن بر كسى ـ جز ائمه معصومين(عليهم السلام) ـ آشكار باشد، ولى مسلماً هيچ كس از كنار چشمه قرآن محروم باز نمى گردد!

با توجه به آنچه گفته شد نياز به تفسيرهائى كه مركز پيوند افكار دانشمندان  و محققان اسلامى است، و مى تواند راه گشاى اسرار مختلف قرآن گردد، كاملاً روشن است.

اما كدام تفسير؟ و كدام مفسّر؟... آن تفسير كه آنچه قرآن مى گويد بازگو كند، نه آنچه خود مى خواهد و مى پسندد.

مفسّرى كه خود را در اختيار قرآن بگذارد، و از مكتبش درس فرا گيرد نه آن كس كه «نا آگاه» و يا «آگاهانه» با پيش داوريهايش مى كوشد در برابر قرآن «استاد» باشد و نه «شاگرد».

البته مفسران بزرگ و محققان عالى قدر اسلام از نخستين قرون اسلامى تا كنون تلاش ها و كوشش هاى بسيار ارزنده و شايان تقديرى در اين زمينه كرده اند و در عربى و فارسى و زبان هاى ديگر تفسيرهاى فراوانى نگاشته اند كه در پرتو آن به گوشه اى از شگفتى هاى اين كتاب بزرگ آسمانى مى توان راه يافت (شَكَرَ اللّهُ سَعْيَهُمْ).

ولى اين نكته نيز قابل ملاحظه است كه با گذشت زمان «مسائل تازه اى» براى مردم حق طلب و حقيقت جو مطرح مى شود، و «سؤالاتى» از برخورد و تضاد مكتب ها، و گاه از وسوسه هاى منافقان و مخالفان، و زمانى در چگونگى تطبيق تعليمات اين كتاب بزرگ و آسمانى بر نيازهاى زمان، پيش مى آيد كه بايد تفسيرهاى امروز پاسخ گوى آنها باشند.

و از سوى ديگر تفسيرها همه نبايد مجموعه اى از اقوال گوناگون و بحث هاى پيچيده و غيرقابل درك براى عموم باشد بلكه امروز تفسيرهائى لازم است كه همچون خود قرآن جنبه همگانى داشته باشد و تمام قشرها اعم از «فضلاء» و «توده مردم» بتوانند از آن استفاده كنند (بى آن كه از ارزش و عمق بحث ها كاسته شود).

* * *

توجه به اين امور سبب شد كه گروهى از ما بخواهند كه به نوبه خود دست به تأليف تفسيرى بزنيم به اين اميد كه اين نيازها را برطرف سازد، و چون اين كار سنگين بود جمعى از اهل فضل را كه همسفران خوبى در اين راه طولانى و پرفراز و نشيب بوده و هستند به كمك و همكارى دعوت شدند تا با تشريك مساعى اين مشكل حل شود، اين كار بحمد اللّه قرين موفقيت شد، و محصولى داد كه با استقبال فوق العاده همه قشرها مواجه گرديد، به طورى كه در اكثر نقاط مردم در سطوح مختلف به اين تفسير روى آوردند و مجلدات آن كه تا كنون به نوزده جلد رسيده (و اين هيجدهمين جلد آن است) كراراً چاپ و منتشر شده است «و خدا را بر اين موفقيت سپاس مى گوئيم».

* * *

در مقدمه اين جلد لازم است نظر خوانندگان عزيز را به چند نكته جلب كنم:

1 ـ كراراً سؤال مى كنند مجموع اين تفسير در چند جلد تمام خواهد شد؟ در جواب بايد بگويم: حدود بيست و پنج جلد.

2 ـ كراراً مى گويند چرا مجلدات تفسير با فاصله زياد زمانى منتشر مى شود؟

بايد توجه داشت ما نهايت كوشش رادر سرعت بخشيدن به كار داريم و حتى در سفر وحضر، گاهى در تبعيدگاه، و گاهى در بستر بيمارى، آن را ادامه داده ايم، اما از آنجا كه نمى توان نظم و عمق مباحث را فداى سرعت عمل نمود بايد كارى كرد كه ميان اين هر دو تا آنجا كه ممكن است جمع شود، و از سوى ديگر مشكلات فوق العاده چاپ و تهيه كاغذ و مانند آن را (مخصوصاً در زمان جنگ) نبايد از نظر دور داشت كه آن هم يك عامل مهم تأخير بوده است.

3 ـ گاهى مى پرسند اگر اين تفسير به قلم افراد مختلف تهيه گردد هماهنگ نمى تواند باشد.

در پاسخ مى گويم براى تأمين اين هدف بنابراين است كه قلم تفسير همه جا از اينجانب باشد، و دوستان در جمع آورى مطالب كمك كنند كه آنها نيز هر كدام كار خود را قبلاً به طور انفرادى انجام مى دهند و يادداشت هاى لازم را تهيه مى كنند ولى بعداً در جلسات دسته جمعى كه با هم داريم هماهنگى لازم ايجاد مى گردد تا هيچ گونه نوسانى در بحث ها و طرح مسائل گوناگون و سبك تفسير پيدا نشود و همه يك دست و يك پارچه و منسجم باشد.

اين تفسير در زمانى رو به گسترش مى رود كه حكومت جمهورى اسلامى بحمد اللّه به رهبرى امام خمينى(مدظله) بال و پر خود را بر اين كشور اسلامى گشوده، و جنب و جوشى در ساير كشورهاى اسلامى براى تشكيل حكومت الهى به وجود آورده، و منافع ابرقدرت هاى شرق و غرب را سخت به مخاطره افكنده، به همين دليل مردم جهان را جوياى توضيح بيشتر درباره اسلام و قرآن ساخته است و ما اميدواريم كه اين تفسير كمكى به اين خواسته عمومى كند، هم اكنون اين تفسير به همّت جمعى از دانشمندان به سه زبان معروف دنيا در دست ترجمه است:

1 ـ به زبان عربى كه از جلد اول تا سوم ان شاء اللّه به زودى به زير چاپ مى رود.

2 ـ به زبان اردو كه تا كنون بيش از 11 جلد آن ترجمه شده و جلد اول چاپ شده است.

3 ـ به زبان ساحلى (زبانى كه در ده كشور آفريقائى بيش از هشتاد ميليون نفر به آن تكلّم مى كنند).

از خدا مى خواهيم توفيق تكميل اين خدمت و هم چنين نشر آن را به زبان هاى ديگر و كمك به شناخت هر چه بيشتر اسلام در صف جهانى عنايت فرمايد.

* * *

خداوندا! چشم ما را بينا و گوشمان را شنوا و فكرمان را صائب و كارساز فرما، تا بتوانيم به عمق تعليمات كتابت راه يابيم و از آن چراغ پرفروغى براى خود و ديگران فراهم سازيم.

خداوندا! آتش هائى كه دشمنان انقلاب ما خصوصاً، و دشمنان اسلام عموماً پيرامون ما برافروخته اند و فكر ما را دائماً به خود مشغول داشته است، در پرتو مجاهدت هاى پيگير و سعى و تلاش بى امان اين امت اسلامى، خاموش بگردان تا يك جا دل را به تو بنديم و در راه تو و خدمت به بندگان مستضعف تو گام برداريم.

قم حوزه علميه ـ ناصر مكارم شيرازى

اسفند ماه 1363

▲سوره سبأ

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 54 آيه است

▲محتواى سوره سبأ

اين سوره كه به مناسبت، شرح سرگذشت قوم «سبأ» به نام «سبأ» ناميده شده از سوره هاى «مكّى» است، و مى دانيم محتواى سوره هاى مكى معمولاً بيان معارف اسلامى و ريشه هاى اعتقادى مخصوصاً «مبدأ» و «معاد» و «نبوت» است.

و بيشترين بحث اين سوره نيز، روى همين امور دور مى زند، چرا كه مسلمانان در دوران «مكّه» مى بايست از نظر عقائد ساخته مى شدند، و براى پرداختن به فروع، و تشكيل حكومت اسلامى، و پياده كردن تمام برنامه هاى اسلامى، آماده مى گرديدند.

به طور كلى بايد گفت: محتواى اين سوره ناظر به پنج مطلب است:

1 ـ مسأله «توحيد» و قسمتى از نشانه هاى خداوند در عالم هستى، و صفات پاك او از جمله «توحيد» «ربوبيت» و «الوهيت».

2 ـ مسأله «معاد» كه از همه مسائل در اين سوره بيشتر مطرح شده، از طرق مختلف درباره آن بحثهاى گوناگونى عنوان گرديده.

3 ـ مسأله «نبوت» انبياى پيشين، و مخصوصاً پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و پاسخ به بهانه جوئيهاى دشمنان درباره او، و بيان پاره اى از معجزات انبياء سلف.

4 ـ بيان بخشى از نعمتهاى بزرگ خدا، و سرنوشت شكرگزاران و كفران كنندگان، ضمن بيان گوشه اى از زندگى «سليمان»(عليه السلام) و قوم «سبأ».

5 ـ دعوت به تفكر و انديشه و ايمان و عمل صالح و تأثير اين عوامل در  سعادت و نيك بختى بشر.

و مجموعاً برنامه جامعى را براى تربيت جستجوگران حق تشكيل مى دهد.

* * *

▲فضيلت اين سوره

در روايات اسلامى درباره اهميت اين سوره، و تلاوت آن، تعبيرات جالبى ديده مى شود:

از جمله در حديثى از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) چنين مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ سَبَأ لَمْ يَبْقَ نَبِىٌّ وَ لارَسُولٌ إِلاّ كَانَ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ رَفِيقاً وَ مُصَافِحاً: «كسى كه سوره سبأ را بخواند، در قيامت تمام انبياء و رسولان رفيق و همنشين او خواهند بود، و همگى با او مصافحه مى كنند».(1)

در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) چنين نقل شده است: مَنْ قَرَأَ الْحَمْدَيْنِ جَمِيعاً، سَبَإ وَ فَاطِر، فِي لَيْلَة لَمْ يَزَل لَيْلَتُهُ فِى حِفْظِ اللَّهِ تَعالى وَ كِلَاءَتِهِ فَإِنْ قَرَأَهُمَا فِى نَهَارِهِ لَمْ يُصِبْهُ فِى نَهَارِهِ مَكْرُوهٌ وَ أُعْطِىَ مِنْ خَيْرِ الدُّنْيَا وَ خَيْرِ الآخِرَةِ مَا لَمْ يَخْطُرْ عَلَى قَلْبِهِ وَ لَمْ يَبْلُغْ مُنَاهُ: «كسى كه دو سوره اى را كه با حمد آغاز مى شود ـ سوره سبأ و فاطر ـ در يك شب بخواند، تمام آن شب را در حفظ و حراست الهى خواهد بود، و اگر آن دو را در روز بخواند، هيچ مكروهى به او نمى رسد، و آن قدر از خير دنيا و آخرت به او داده مى شود، كه هرگز به قلبش خطور نكرده، و فكر و آرزويش به آن نرسيده است»!.(2)

همان گونه كه در آغاز هر سوره اى يادآور شده ايم، مسلماً اين پاداشهاى عظيم، نصيب كسانى نمى شود كه تنها به خواندن و لقلقه زبان قناعت كنند، بلكه  خواندن، بايد مقدمه اى باشد براى انديشيدن، كه آن نيز انگيزه عمل است.

مثلاً، كسى كه اين سوره را مى خواند، از اين نكته با خبر مى شود كه: قوم «سبأ» بر اثر كفران نعمتهاى بى حساب الهى چنان زندگانيشان در هم كوبيده شد، كه عبرت همگان گشتند، و سرنوشت آنها ضرب المثلى براى جهانيان شد، چنين انسانى به شكر نعمت، شكرى آميخته با جنبه هاى عملى مى پردازد، و شاكران نعمت خداوند، در حفظ و امان او خواهند بود.

در اين زمينه شرح بيشترى در آغاز سوره «نور» داده ايم.

* * *

1الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى لَهُ ما فِى السَّماواتِ وَ ما فِى الأَرْضِ وَ لَهُ الْحَمْدُ فِى الآخِرَةِ وَ هُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ

2يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِى الأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها وَ هُوَ الرَّحِيمُ الْغَفُورُ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ حمد (و ستايش) مخصوص خداوندى است كه تمام آنچه در آسمانها و زمين است از آن او است; و (نيز) حمد (و سپاس) براى اوست در سراى آخرت; و او حكيم و آگاه است.

2 ـ آنچه در زمين فرو مى رود و آنچه را از آن بر مى آيد مى داند، و (همچنين) آنچه از آسمان نازل مى شود و آنچه بر آن بالا مى رود; و او مهربان و آمرزنده است.

1 و 2 ـ «مجمع البيان»، آغاز سوره «سبأ»، جلد 8، صفحه 375.

 

▲او مالك همه چيز و عالم به همه چيز است

پنج سوره از سوره هاى قرآن مجيد، با «حمد» پروردگار شروع مى شود، كه در سه سوره آن حمد و ستايش خداوند، به خاطر آفرينش آسمان و زمين و   موجودات ديگر است (سوره سبأ، سوره فاطر، و سوره انعام).

و در يك سوره، (سوره كهف) اين حمد و ستايش به خاطر نزول قرآن بر قلب پاك پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى باشد.

در حالى كه در سوره «حمد» تعبير جامعى شده، كه همه اين امور را در بر مى گيرد: «الحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ».

به هر حال، سخن در آغاز سوره «سبأ» از حمد و ستايش خدا است، به خاطر مالكيت و حاكميت او در دنيا و آخرت، مى فرمايد: «حمد مخصوص خداوندى است، كه تمام آنچه در آسمانها و زمين است از آن او است» (الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى لَهُ ما فِى السَّماواتِ وَ ما فِى الأَرْضِ).

«و نيز حمد و سپاس براى او در سراى آخرت است» (وَ لَهُ الْحَمْدُ فِى الآخِرَةِ) .

به اين ترتيب، حاكميت و مالكيت هر دو جهان، از آن او است، هر نعمتى، هر موهبتى، هر فايده و بركتى، و هر خلقت موزون، شگرف و عجيبى، همه تعلق به ذات پاك او دارد، و به همين دليل «حمد» كه حقيقتش، ستايش به خاطر «كارهاى نيك اختيارى» است، همه به او باز مى گردد، و اگر مخلوقاتى نيز شايسته حمد و ستايش اند، آنها نيز، پرتوى از وجود او، و شعاعى از افعال و صفات او هستند.

بنابراين، هر كس در اين عالم، مدح و ستايش از چيزى كند، اين حمد و ستايش، سرانجام به ذات پاك او بر مى گردد، و به گفته شاعر:

به جهان خرّم از آنم كه جهان خرّم از اوست *** عاشقم بر همه عالم، كه همه عالم از او است

و در پايان آيه مى افزايد: «او حكيم و خبير است» (وَ هُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ).

 بر اساس حكمت بالغه اوست كه، اين نظام عجيب، بر جهان حكومت مى كند، و بر اساس علم و آگاهى اوست كه، هر چيز به جاى خود قرار گرفته، و هر موجودى آنچه را كه نياز دارد، در اختيار دارد.

در اين كه: منظور از «حمد و ستايش» خداوند در آخرت چيست؟ مفسران گفتگو بسيار كرده اند:

بعضى گفته اند: گر چه سراى آخرت دار تكليف نيست، اما بندگان خدا عاشقانه در آنجا او را مى ستايند، و حمد مى كنند، و از حمد و ستايش او لذت مى برند!

بعضى ديگر گفته اند: بهشتيان او را به خاطر فضلش، حمد مى كنند و دوزخيان، به خاطر عدلش!

گاه گفته مى شود: انسانهائى كه در اين دنيا هستند به خاطر وجود حجابهاى مختلف بر قلب و فكرشان، غالباً حمد خالص ندارند، اما در قيامت كه همه حجابها بر چيده مى شود، و به مصداق: المُلْكُ يَوْمَئِذ لِلّهِ: «مالكيت خداوند بر پهنه هستى» بر همگان آشكار مى شود، همگى با خلوص نيت كامل، زبان به حمد و ستايش او مى گشايند.

و نيز در اين جهان ممكن است، انسانها غافل شوند، و موجوداتى را مستقل از ذات خداوند پندارند و آنها را ستايش كنند، اما در آنجا كه ارتباط همگى به ذات پاك او همچون شعاع آفتاب به قرص خورشيد، آشكار مى گردد، كسى جز او را ستايش نخواهد كرد.

از همه اينها كه بگذريم، در قرآن مجيد كراراً آمده است: «بهشتيان» در آنجا خدا را حمد مى گويند: وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ: «آخرين سخن بهشتيان اين است: مى گويند: حمد براى خدائى است كه پروردگار  جهانيان است».(1)

در جاى ديگر مى خوانيم: هنگامى كه مؤمنان وارد باغهاى بهشت جاويدان مى شوند، «مى گويند: شكر براى خداوندى است كه اندوه را از ما بر طرف ساخت» (وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ).(2)

اين حمد، نه تنها از زبان انسانها و فرشتگان است، كه از تمام ذرات جهان هستى نيز، زمزمه حمد و تسبيح او، به گوش هوش مى رسد، هيچ موجودى نيست جز اين كه: حمد و تسبيح او مى گويد.

* * *

آيه بعد، به شرح گوشه اى از علم بى پايان پروردگار ـ به تناسب توصيف خداوند به «حكيم» و «خبير» در آيه گذشته ـ پرداخته، چنين مى گويد: آنچه در زمين فرو مى رود و آنچه از آن خارج مى شود را مى داند» (يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِى الأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها).

آرى، او از تمام قطرات باران، و امواج سيلاب كه در اعماق زمين فرو مى روند، و به طبقه نفوذ ناپذير مى رسند، و در آنجا متمركز، و براى انسانها ذخيره مى شوند، آگاه است.

او از دانه هاى گياهان كه با كمك باد، يا حشرات در پهنه زمين پراكنده مى شوند، و در زمين فرو مى روند، و روزى به درخت سر سبز يا گياه پر طراوتى تبديل مى گردند، با خبر است.

از ريشه هاى درختان، به هنگامى كه در جستجوى آب و غذا به اعماق زمين پيشروى مى كنند.

 از امواج الكتريسته، از گازهاى مختلف و ذرات هوا كه به داخل زمين نفوذ مى كنند، از جاندارانى كه در زمين فرو مى روند، و به آن حيات مى بخشند، و نيز از گنجها و دفينه ها، اجساد مردگان، اعم از انسانها و غير انسانها كه در اين زمين گسترده، دفن مى شوند، آرى، از همه اينها با خبر است.

همچنين، از گياهانى كه از زمين خارج مى شوند، از انسانها كه از آن بر خاسته اند، از چشمه هائى كه از آن مى جوشد، از گازهائى كه از آن برمى خيزد، از آتشفشانهائى كه از آن زبانه مى كشد، و از حشراتى كه در درون زمين لانه دارند، و از آن سر بر مى دارند، و خلاصه، از تمام موجوداتى كه از اعماق زمين بيرون مى ريزند، اعم از آنچه ما مى دانيم و نمى دانيم، او از همه آنها مطلع و آگاه است. آن گاه مى افزايد: «او از آنچه از آسمان نازل مى شود و يا به آسمان بالا مى رود با خبر است» (وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها).

از دانه هاى باران، از اشعه حيات بخش خورشيد، از امواج نيرومند وحى و شرايع آسمانى، از فرشتگانى كه براى ابلاغ رسالت، يا انجام مأموريتهاى ديگر، به زمين نزول مى كنند، از اشعه كيهانى كه از ماوراء جو به زمين نازل مى شود، از شهابها و سنگريزه هاى سرگردان فضا، كه به سوى زمين جذب مى شوند، او از همه اينها مطلع است.

و نيز از اعمال عباد، كه به آسمان عروج مى كند، از فرشتگانى كه پس از اداى رسالت خود، به آسمان باز مى گردند، از شياطينى كه براى استراق سمع به آسمانها مى روند، از شاخه هاى درختان برومندى كه سر به آسمان بر مى كشد، از بخارهائى كه از دريا، برمى خيزد و بر فراز آسمان ابرها را تشكيل مى دهد، از آهى كه از دل مظلومى برمى خيزد و به آسمان صعود مى كند، آرى از همه اينها آگاه است.

آيا هيچ كس جز او از اين امور آگاهى دارد؟ آيا علم همه دانشمندان بشر به گوشه اى از اين معلومات، احاطه پيدا مى كند؟!

و در پايان مى افزايد: «او رحيم و غفور، مهربان و آمرزنده است» (وَ هُوَ الرَّحِيمُ الْغَفُورُ).

توصيف خداوند، بر اين دو وصف ـ در اينجا ـ يا به خاطر آنست كه در ميان امورى كه به آسمان عروج مى كند، اعمال بندگان و ارواح آنهاست، و اوست كه آنها را زير پوشش رحمت و مغفرتش قرار مى دهد.

يا به خاطر اين كه، نزول بركات و مواهب آسمانى، مولود رحمت اوست، و اعمال صالحى كه از بندگان به مقتضاى «وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ يَرْفَعُهُ»(3) بالا مى رود، مشمول غفران او مى باشد.

يا اين كه: آنها كه شكر اين نعمتها را به جا مى آورند، مشمول رحمتند، و آنها كه مقصرند، اگر از حدّ نگذرانند، مشمول مغفرت.

خلاصه اين كه: آيه فوق در تمام ابعادش، معنى وسيع و گسترده اى دارد، و نبايد آن را در يك جهت محدود كرد.

* * *

3وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لاتَأْتِينَا السّاعَةُ قُلْ بَلى وَ رَبِّى لَتَأْتِيَنَّكُمْ عالِمِ الْغَيْبِ لايَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّة فِى السَّماواتِ وَ لا فِى الأَرْضِ وَ لا أَصْغَرُ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْبَرُ إِلاّ فِى كِتاب مُبِين

4لِيَجْزِىَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ

5وَ الَّذِينَ سَعَوْا فِى آياتِنا مُعاجِزِينَ أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْز أَلِيمٌ

ترجمه:

3 ـ كافران گفتند: «قيامت هرگز به سراغ ما نخواهد آمد»! بگو: «آرى، به پروردگارم سوگند كه به سراغ شما خواهد آمد، خداوندى كه از غيب آگاه است و به اندازه سنگينى ذره اى در آسمانها و زمين از علم او دور نخواهد ماند، و نه كوچكتر از آن و نه بزرگتر، مگر اين كه در كتابى آشكار ثبت است!

4 ـ تا كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند پاداش دهد; براى آنان مغفرت و روزى پر ارزشى است!

5 ـ و كسانى كه سعى در (تكذيب) آيات ما داشتند و گمان كردند مى توانند از حوزه قدرت ما بگريزند، عذابى بد و دردناك خواهند داشت!

1 ـ يونس، آيه 10.

2 ـ فاطر، آيه 34.

3 ـ فاطر، 10.

▲به پروردگار سوگند، قيامت خواهد آمد!

آيات گذشته، در عين اين كه: از توحيد و صفات خدا سخن مى گفت، زمينه ساز مسأله «معاد» بود، زيرا چنانكه خواهيم ديد: مشكلات بحث معاد جز از طريق علم بى پايان حق، حل نمى شود.

لذا، در آيات مورد بحث، نخست مى گويد: «كافران گفتند: اين دروغ است كه قيامتى در پيش داريم، هرگز قيامت به سراغ ما نمى آيد» (وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لاتَأْتِينَا السّاعَةُ).

نه تنها ما، براى هيچ يك از انسانها قيامتى در كار نيست!

آنها مى خواستند از اين طريق، آزادى عمل پيدا كنند، و هر كارى از دستشان ساخته است، ـ به اين اميد كه حساب و كتاب و عدل و دادى در كار نيست ـ انجام دهند.

اما از آنجا كه دلائل قيامت، روشن است، قرآن با يك جمله قاطع و به صورت بيان نتيجه، به پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى گويد: «بگو، آرى، به پروردگارم سوگند، كه قيامت به سراغ همه شما خواهد آمد» (قُلْ بَلى وَ رَبِّى لَتَأْتِيَنَّكُمْ).

تكيه روى كلمه «ربّ»، به خاطر اين است كه: «قيامت» از شئون «ربوبيت» است، چگونه ممكن است، خداوند، مالك و مربى انسانها باشد، و آنها را در مسير تكامل پيش ببرد، اما نيمه كاره رها كند، و با مرگ، همه چيز پايان گيرد، و زندگى او بى هدف و آفرينش وى، هيچ و پوچ شود؟!

در سوره «تغابن» آيه 7 نيز، روى همين وصف، تكيه كرده، مى فرمايد: زَعَمَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ لَنْ يُبْعَثُوا قُلْ بَلى وَ رَبِّى لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِما عَمِلْتُمْ: «كافران چنين پنداشتند: هرگز برانگيخته نمى شوند، بگو: آرى به پروردگارم سوگند، همگى، در قيامت مبعوث مى شويد، سپس همه شما از اعمالتان و نتائج آن آگاه  خواهيد شد»!

و از آنجا كه يكى از اشكالات مخالفان معاد، اين بوده كه: به هنگام خاك شدن بدن انسان، و پراكنده شدن اجزاى آن در اطراف زمين، چه كسى مى تواند آنها را بشناسد و جمع كند، و به زندگى نوين باز گرداند؟

از سوى ديگر، چه كسى مى تواند حساب اين همه اعمال بندگان را در نهان و آشكار و درون و برون نگاه دارد، و به موقع به اين حسابها برسد؟

در دنباله آيه اضافه مى كند: «او از تمام امور پنهانى با خبر است، و به اندازه سنگينى ذره اى در تمام آسمانها و زمين از حوزه علم بى پايان او بيرون نخواهد بود» (عالِمِ الْغَيْبِ لايَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّة فِى السَّماواتِ وَ لا فِى الأَرْضِ).(1)

«و نه كوچكتر از ذره، و نه بزرگتر از آن، مگر اين كه، همه اينها در كتاب مبين ثبت و ضبط است» (وَ لا أَصْغَرُ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْبَرُ إِلاّ فِى كِتاب مُبِين).

به اين ترتيب، نه پراكنده گى ذرات بدن انسانها در زمين، و نه آميختن آن با موجودات ديگر، و نه حتى ورود اين اجزاء در بدن ساير انسانها از طريق مواد غذائى، هيچ يك مشكلى براى اعاده آنها ايجاد نمى كند.

اعمال آنها نيز، در اين جهان باقى مى ماند، هر چند تغيير شكل مى دهد، و او از تمام آنها به خوبى آگاه است.

نظير اين تعبير در سوره «ق» آيات 3 و 4 نيز آمده، آنجا كه مى گويد: أَ إِذا مِتْنا وَ كُنّا تُراباً ذلِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ * قَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ الأَرْضُ مِنْهُمْ وَ عِنْدَنا كِتابٌ حَفِيظ: «آيا هنگامى كه ما مرديم و خاك شديم باز مى گرديم؟ اين بسيار بعيد است، ولى آنها بايد بدانند كه ما، مى دانيم زمين چگونه اجزاء آنها را كم مى كند، و در خود فرو مى برد، و در نزد ما كتابى است كه همه اين امور در آن محفوظ است».

در اين كه منظور از «كتاب مبين» چيست؟ بسيارى از مفسران گفته اند: همان «لوح محفوظ» است، ولى اين سؤال مطرح مى شود كه، «لوح محفوظ» چيست؟

همان گونه كه قبلاً هم گفته ايم: نزديكترين تفسيرى كه براى «لوح محفوظ» مى توان بيان كرد، همان لوح «علم بى پايان پروردگار» است، آرى در اين «لوح» همه چيز ثبت و ضبط است، و هيچ گونه تغيير و دگرگونى در آن راه ندارد.

جهان پهناور هستى نيز، انعكاسى از اين «لوح محفوظ» است، چرا كه همه ذرات وجود ما، و همه گفته ها و اعمال ما در آن محفوظ مى ماند، هر چند ظاهراً چهره عوض مى كند، اما هرگز از ميان نمى رود.

* * *

آن گاه، ضمن دو آيه، هدف قيام قيامت را بيان مى كند، و يا به تعبير ديگر، دليل بر لزوم چنين عالمى را بعد از جهان كنونى، در برابر منكران شرح مى دهد، مى فرمايد: «هدف اين است: آنها كه ايمان آورده و عمل صالح انجام داده اند پاداش دهد» (لِيَجْزِىَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ).

آرى «براى آنها مغفرت و روزى پر ارزشى است» (أُولئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ).

آيا اگر مؤمنان صالح العمل، به پاداش خود نرسند، «اصل عدالت» كه از اساسى ترين اصول خلقت است تعطيل نمى گردد؟ آيا عدالت پروردگار بدون آن مفهومى مى تواند داشته باشد؟ در حالى كه در اين جهان، بسيارى از اين گونه  افراد را مى بينيم كه هرگز، به جزاى اعمال نيك خود نمى رسند، بنابراين، بايد جهان ديگرى باشد تا اين اصل در آنجا محقق شود.

مقدم داشتنِ «مغفرت» بر «رزق كريم» ممكن است، به خاطر اين باشد كه، بيشترين نگرانى مؤمنان از لغزشهائى است كه احتمالاً داشته اند، لذا قبل از هر چيز، از طريق بيان آمرزش به آنها آرامش خاطر مى بخشد، به علاوه، تا با آب مغفرت الهى شستشو نشوند، شايسته «رزق كريم» و «مقام كريم» نخواهند بود.

«رزق كريم» به معنى هر روزى ارزشمندى است، و گسترده گى مفهوم آن، به حدى است كه، همه مواهب الهى را شامل مى شود، حتى «نعمتهائى كه هيچ چشمى نديده، و هيچ گوشى نشنيده و از فكر كسى نگذشته است».

و به تعبير ديگر بهشت با تمام نعمتهاى معنوى و ماديش در اين كلمه جمع است.

گر چه بعضى از مفسران، «كريم» را، به عنوان چيز خوب و بى دردسر تفسير كرده اند(2) ولى به نظر مى رسد: مفهوم آن از اين هم گسترده تر باشد.

* * *

و از آنجا كه بخش ديگر عدالت، در مورد مجازات گنهكاران و مجرمان است، در آيه بعد، مى افزايد: «و كسانى كه سعى در تكذيب آيات ما و ابطال و انكار آن داشتند، و تصور مى كردند از حوزه قدرت ما مى توانند بگريزند، براى آنها عذابى از بدترين و دردناكترين عذابها خواهد بود» (وَ الَّذِينَ سَعَوْا فِى آياتِنا مُعاجِزِينَ أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْز أَلِيمٌ).

در آنجا سخن از «رزق كريم» بود، و در اينجا از «رجز أليم» است.  «رِجز» (بر وزن كذب) در اصل به معنى «اضطراب» و عدم قدرت بر حفظ تعادل است، لذا هنگامى كه شتر، بيمار و ناتوان مى شود، و مجبور است به هنگام حركت گامهاى خود را كوتاه بر دارد، تا بتواند تعادل خود را كمى حفظ كند، عرب به اين حالت «رجز» مى گويد، سپس به هر گونه «گناه» و پليدى اطلاق شده است.

اطلاق كلمه «رَجَز» (بر وزن مرض) به «اشعار مخصوص جنگى» نيز، به خاطر آن است كه مقطعهاى كوتاه و نزديك به هم دارد.

به هر حال، منظور از «رجز» در اينجا بدترين انواع عذاب است، كه با ذكر كلمه «أليم» نيز تأكيد شده است، و انواع مجازاتهاى دردناك جسمانى و روحانى را شامل مى شود.

بعضى به اين نكته توجه كرده اند كه: در اينجا قرآن به هنگام بيان نعمتهاى بهشتيان كلمه «مِن» را بيان نكرده، تا دليل بر وسعت آن باشد، ولى اين كلمه در مورد عذاب آمده، تا نشانه محدوديت نسبى و بيان رحمت او باشد.

«سَعَوا» از ماده «سعى» به معنى هر گونه تلاش و كوشش است، و در اينجا منظور، كوشش براى تكذيب، و انكار آيات حق، و باز داشتن مردم از گرايش به آئين پروردگار است.

«مُعاجِزِين» از ماده «معاجزه» به معنى عاجز كردن است، و در اين گونه موارد، به كسانى اطلاق مى شود كه از دست كسى بگريزند، به طورى كه او نتواند بر آنها سلطه يابد، بديهى است، اين توصيف براى مجرمان، به خاطر پندارى است كه آنها عملاً نشان مى دادند، كار آنها به كسانى شباهت داشت كه تصور مى كردند، مى توانند، هر جنايتى خواستند انجام دهند و سپس از حوزه قدرت خداوند فرار نمايند.

* * *

6وَ يَرَى الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِى أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ هُوَ الْحَقَّ وَ يَهْدِى إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ

7وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ نَدُلُّكُمْ عَلى رَجُل يُنَبِّئُكُمْ إِذا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّق إِنَّكُمْ لَفِى خَلْق جَدِيد

8أَفْتَرى عَلَى اللّهِ كَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِينَ لايُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ فِى الْعَذابِ وَ الضَّلالِ الْبَعِيدِ

9أَ فَلَمْ يَرَوْا إِلى ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الأَرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَيْهِمْ كِسَفاً مِنَ السَّماءِ إِنَّ فِى ذلِكَ لَآيَةً لِكُلِّ عَبْد مُنِيب

ترجمه:

6 ـ كسانى كه به ايشان علم داده شده، مى دانند آنچه از سوى پروردگارت بر تو نازل شده حق است و به راه خداوند عزيز و حميد هدايت مى كند.

7 ـ و كافران گفتند: «آيا مردى را به شما نشان دهيم كه به شما خبر مى دهد هنگامى كه (مرديد) و سخت از هم متلاشى شديد، (بار ديگر) آفرينش تازه اى خواهيد يافت؟!

 8 ـ آيا او بر خدا دروغ بسته يا به نوعى جنون گرفتار است؟! (چنين نيست)، بلكه كسانى كه به آخرت ايمان نمى آورند، در عذاب و گمراهى دورى هستند.

9 ـ آيا به آنچه پيش رو و پشت سر آنان از آسمان و زمين قرار دارد نگاه نكردند (تا به قدرت خدا بر همه چيز واقف شوند)؟! اگر ما بخواهيم آنها را (با يك زمين لرزه) در زمين فرو مى بريم، يا قطعه هائى از سنگهاى از آسمان را بر آنها فرو مى ريزيم; در اين نشانه اى است (بر قدرت خدا) براى هر بنده توبه كار.

1 ـ «يَعْزُبُ» از ماده «عزوب»، در اصل به معنى «دور شدن از خانواده» براى به دست آوردن مرتع است، سپس به هر نوع پنهان شدن و غائب گشتن، اطلاق شده است، و به همين مناسبت به مردان يا زنانى كه از همسر خود دور مانده اند «عزب» يا «عزبه» گفته مى شود.

2 ـ «آلوسى» در «روح المعانى»، ذيل آيات مورد بحث.

▲عالمان دعوت تو را حق مى دانند

در آيات گذشته، سخن از بى خبران كوردلى بود كه، قاطعانه معاد را با آن همه دلائل، انكار مى كردند، و سعى در تكذيب آيات الهى و گمراه ساختن دگران داشتند.

به همين مناسبت، در آيات مورد بحث، سخن از عالمان و انديشمندانى مى گويد كه به تصديق آيات الهى، و تشويق ديگران به پذيرش آن، مى پردازند، مى فرمايد: «كسانى كه به آنها علم داده شده، آنچه را كه از سوى پروردگارت بر تو نازل شده را حق مى بينند، كه به راه پروردگار عزيز و حميد هدايت مى كند» (وَ يَرَى الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِى أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ هُوَ الْحَقَّ وَ يَهْدِى إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ).

بعضى از مفسران «الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ» را در اين آيه، به آن دسته از علماى اهل كتاب تفسير كرده اند كه، با مشاهده آثار حقانيت قرآن مجيد، در پيشگاه آن خاضع مى شوند، و اعتراف به حق بودن آن مى كنند.

مانعى ندارد كه علماى اهل كتاب، يكى از مصاديق آيه فوق باشند، ولى  محدود كردن در آنها هيچ گونه دليلى ندارد، بلكه با توجه به جمله «يَرى» (مى بينند) ـ كه فعل مضارع است، ـ و با توجه به گسترش مفهوم «الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ»، همه دانشمندان و انديشمندان را در هر عصر و هر زمان و مكان در بر مى گيرد.

و اگر مى بينيم در تفسير «على بن ابراهيم» اين تعبير به امير مؤمنان على(عليه السلام)تفسير شده، در واقع بيان مصداق اتم و اكمل آن است.

آرى، هر عالم بى تعصبى در محتواى اين كتاب آسمانى بينديشد از معارف پر مغز، احكام متين، اندرزهاى حكيمانه و مواعظ تكان دهنده آن گرفته، تا تاريخهاى عبرت انگيز، بحثهاى علمى اعجاز آميزش، مى داند، همگى گواه بر حقانيت اين آيات است.

امروز كتابهاى مختلفى از سوى دانشمندان غربى و شرقى، درباره اسلام و قرآن تأليف يافته، كه در آنها اعترافات بسيار گويا و روشنى بر عظمت اسلام و صدق آيه فوق ديده مى شود.

تعبير به «هُوَ الْحَقَّ» تعبير جامعى است، كه بر تمام محتواى قرآن تطبيق مى كند، چرا كه «حق» همان واقعيت عينى و وجود خارجى است، يعنى محتواى قرآن، هماهنگ با قوانين آفرينش، واقعيتهاى عالم هستى، و جهان انسانيت است.

و چون چنين است، هدايتگر به سوى راه خداست، خداوندى كه هم «عزيز» است و هم «حميد»، يعنى در عين توانائى و شكست ناپذير بودن، شايسته هر گونه ستايش است، نه همچون قدرتمندان بشر، كه چون بر تخت قدرت نشينند راه زورگوئى و تجاوز و ستمگرى و انحصارطلبى را، پيش مى گيرند.

 نظير اين تعبير در آيه 1 سوره «ابراهيم» نيز آمده است آنجا كه مى گويد: كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ: «اين كتابى است كه بر تو نازل كرديم، تا مردم را از تاريكى ها، به سوى روشنائى (علم و ايمان) به فرمان پروردگارشان، در آورى، به سوى راه خداوند عزيز و حميد».

پيداست كسى كه هم قدرتمند است، و هم شايسته حمد و ستايش، هم عالم و آگاه است، و هم رحيم و مهربان، راه او مطمئن ترين راهها و مستقيم ترين طريقهاست، و آنها كه از راه او مى روند، خود را به سرچشمه قدرت، و هر گونه اوصاف حميده نزديك مى كنند.

* * *

در آيه بعد، بار ديگر به مسأله «قيامت» و رستاخيز باز مى گردد، و بحثهاى گذشته را به صورت ديگرى تكميل مى كند، مى فرمايد: «كافران گفتند: آيا مردى را به شما نشان دهيم كه خبر مى دهد، هنگامى كه همگى خاك شديد و ذرات بدن شما از يكديگر جدا شد، و هر يك در گوشه اى قرار گرفت (و يا شايد جزء بدن حيوان يا انسان ديگرى شد) بار ديگر به آفرينش تازه اى باز مى گرديد»؟! (وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ نَدُلُّكُمْ عَلى رَجُل يُنَبِّئُكُمْ إِذا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّق إِنَّكُمْ لَفِى خَلْق جَدِيد).

به نظر مى رسد، اصرار آنها بر مسأله «انكار معاد» از دو امر سرچشمه گرفته: نخست اين كه، چنين مى پنداشتند: معادى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) اسلام مطرح مى كرد (معاد جسمانى) مطلبى است آسيب پذير، كه مى توانستند توده مردم را نسبت به آن بدبين كنند، و آن را به آسانى نفى نمايند.

ديگر اين كه، اعتقاد به معاد، و يا حتى قبول احتمالى آن، به هر حال در  انسان ايجاد مسئوليت و تعهد مى كند، و او را به انديشه و جستجوگرى حق وادار مى سازد، و اين مطلبى بود، كه براى سردمداران كفر سخت خطرناك محسوب مى شد، لذا، اصرار داشتند به هر طريقى شده، فكر معاد و پاداش كيفر اعمال را، از مغز مردم بيرون كنند.

مى گفتند: مگر امكان دارد، اين استخوانهاى پوسيده، اين خاكهاى پراكنده، كه تندباد ذرات آن را به هر سو مى برد، روزى جمع شود و لباس حيات بر آن بپوشانند؟.

ولى آنها فراموش كرده بودند كه، ما در آغاز نيز اجزاء پراكنده اى بوديم هر قطره اى از آبهاى موجود در بدن ما، در گوشه اقيانوس يا چشمه اى بود، و هر ذره اى از ماده آلى و معدنى جسم ما، در گوشه اى از زمين افتاده بود، همان گونه كه در آغاز خداوند اينها را جمع كرد در پايان نيز قدرت بر اين امر دارد.

و اين كه: آنها از پيامبر(صلى الله عليه وآله) تعبير به «رجل» به صورت نكره مى كردند به منظور تحقير بود.

* * *

و عجب اين كه، آنها اين سخن را، دليل بر دروغگوئى و يا جنون گوينده اش گرفته، مى گفتند: «آيا او بر خدا دروغ بسته؟ يا نوعى جنون دارد»؟ (أَفْتَرى عَلَى اللّهِ كَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ).

و گرنه، آدم راستگو و عاقل، چگونه ممكن است لب به چنين سخنى بگشايد؟!

ولى، قرآن، به طرز قاطعى به آنها چنين پاسخ مى گويد: «چنين نيست، نه او ديوانه است و نه دروغگو، بلكه آنها كه ايمان به آخرت ندارند در عذاب و گمراهى دورى هستند» (بَلِ الَّذِينَ لايُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ فِى الْعَذابِ وَ الضَّلالِ  الْبَعِيدِ). چه گمراهى از اين آشكارتر، كه انسان، منكر معاد شود، معادى كه همه سال در برابر چشمان خود، نمونه آن را در عالم طبيعت و زنده شدن زمينهاى مرده مى بيند.

معادى كه اگر نباشد، زندگى اين جهان نا مفهوم و بى محتوا است.

و بالاخره، معادى كه انكار آن، مساوى است با انكار قدرت، عدل و حكمت پروردگار.

اما چرا مى گويد: آنها اكنون در عذاب و ضلالند؟

اين، به خاطر آنست كه در زندگى، مشكلات و حوادثى وجود دارد، كه بدون ايمان به آخرت، انسان نمى تواند آنها را تحمل كند.

به راستى اگر، زندگى محدود به همين چند روز عمر دنيا بود، تصور مرگ براى هر انسانى كابوس وحشتناكى مى شد، به همين دليل منكران معاد، هميشه در يك نوع نگرانى جانكاه و عذاب اليم، به سر مى برند، در حالى كه مؤمنان به معاد، مرگ را دريچه اى به سوى جهان بقا، و وسيله اى براى شكسته شدن قفس و آزادى از اين زندان، مى شمرند.

آرى، ايمان به معاد، به انسان آرامش مى بخشد، مشكلات را قابل تحمل مى كند، و ايثار، فداكارى و جانبازى را براى بشر آسان مى سازد.

اصولاً، آنها كه معاد را دليل بر دروغگوئى يا جنون مى شمردند، بر اثر كفر و جهلشان، گرفتار عذاب تاريك بينى و گمراهى دور و درازى بودند.

گر چه بعضى از مفسران، اين عذاب را اشاره به عذاب آخرت دانسته اند، ولى ظاهر آيه نشان مى دهد كه آنها، هم اكنون در اين جهان گرفتار عذاب و ضلال اند.

* * *

سپس، به دليل ديگرى پيرامون معاد، دليلى توأم با تهديد غافلان لجوج، پرداخته چنين مى گويد: «آيا به آنچه پيش رو و پشت سر آنان، از آسمان و زمين قرار گرفته، نگاه نكردند»؟ (أَ فَلَمْ يَرَوْا إِلى ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الأَرْضِ).

اين آسمان با عظمت، با اين همه عجائب، با اين همه اختران ثابت و سيّار، و نظاماتى كه حاكم بر آن است، و همچنين اين زمين با تمام شگفتيها و انواع موجودات زنده، و بركات و مواهبش، گوياترين دليل بر قدرت آفريدگار است.

آيا كسى كه قدرت بر اين همه امور دارد، از باز گرداندن انسان بعد از مرگ به عالم حيات و زندگى، عاجز است؟!

اين همان «برهان قدرت» است، كه در آيات ديگر قرآن در برابر منكران معاد به آن استدلال شده، از جمله در آخر سوره «يس» آيه 82 و آيه 99 سوره «اسراء» و آيات 6 و 7 سوره «ق».

در ضمن، اين جمله، مقدمه اى است براى تهديد اين گروه متعصب تيره دل، كه اصرار دارند چشم به روى همه حقايق ببندند، لذا به دنبال آن مى فرمايد: «اگر ما بخواهيم به زمين دستور مى دهيم پيكر آنها را در خود فرو برد زلزله اى ايجاد شود، زمين شكاف بردارد و در ميان آن دفن گردند»! (إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الأَرْضَ).

«و يا اگر بخواهيم، فرمان مى دهيم، قطعات سنگهاى آسمانى بر آنها فرو بارد» و خودشان و خانه و زندگيشان را در هم بكوبد (أَوْ نُسْقِطْ عَلَيْهِمْ كِسَفاً مِنَ السَّماءِ).

آرى «در اين موضوع، نشانه روشنى است بر قدرت خداوند، و توانائى او بر  همه چيز، اما براى هر بنده اى كه به سوى خدا باز گردد، و فكر و انديشه خود را به كار گيرد» (إِنَّ فِى ذلِكَ لَآيَةً لِكُلِّ عَبْد مُنِيب).

هر كسى در زندگانى خود، نمونه هائى از زلزله ها و خسف و فرو رفتن در زمين را ديده، يا شنيده است، و نيز سقوط سنگهاى آسمانى را از بالاى جو، يا بر اثر ريزش كوهها در اثر صاعقه ها يا آتشفشان ها، و مانند آن، ديده يا شنيده است، هر انسان عاقلى مى داند: وقوع اين امور، در هر لحظه و هر مكان، امكان پذير است، اگر زمين آرامشى دارد، و آسمان براى ما امن و امان است، به قدرت و فرمان ديگرى است، ما كه از هر سو در قبضه قدرت او قرار داريم، چگونه مى توانيم توانائيش را بر معاد انكار كنيم؟! و يا چگونه مى توانيم از حوزه حكومت او فرار نمائيم؟

* * *

▲در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد:

1 ـ با اين كه آسمان، بالاى سر، و زمين زير پاست، در آيه فوق تعبير به «ما بَيْنَ أَيْدِيهِم» (پيش روى آنها) «وَ ما خَلْفَهُم» (پشت سر آنها) شده است، و تنها موردى در قرآن است كه اين تعبير در آن ديده مى شود، اين تعبير ممكن است اشاره به اين معنى باشد كه، منظره آسمان به هنگام طلوع و غروب خورشيد و ماه و ستارگان اهميت بيشترى دارد، و قدرت و عظمت حق در آن لحظه آشكارتر است ، و مى دانيم هنگامى كه انسان رو به افق مى ايستد، اين منظره پيش روى اوست، و زمين كه در درجه بعد از اهميت قرار دارد، به عنوان پشت سر او معرفى شده است.

به علاوه، اگر اين مغروران غافل، حتى اينقدر، به خود اجازه نمى دهند كه بالاى سر خود را بنگرند; چرا لااقل آنچه را پيش روى آنها قرار دارد، و در كنار  افق ديده مى شود، نمى نگرند؟!

* * *

2 ـ مى دانيم درون كره زمين مذاب، سوزان و در حال فوران است، و در حقيقت زندگى همه انسانها بر روى مجموعه اى از آتشفشانهاى بالقوه قرار دارد، يك فرمان كوچك الهى كافى است كه يكى از اين آتشفشانها سر بر آورد، و منطقه عظيمى را بلرزاند، و سنگ و مواد مذاب و سوزان را بر آنجا فرو ريزد.

و نيز مى دانيم، هر شبانه روز، صدها هزار سنگهاى سرگردان كوچك و بزرگ، در حوزه جاذبه زمين قرار گرفته و به سوى آن جذب مى شوند، اگر برخورد آنها با قشر هواى محيط زمين، كه سبب داغ شدن و سوختن آنها مى شود نبود، ساكنان زمين به طور مرتب از ناحيه آسمان سنگ باران مى شدند، هم اكنون نيز قدرت و شدت آنها به قدرى است كه، گاهى اين مانع را پشت سر گذارده و بر زمين فرو مى ريزند، و اين يك اخطار الهى است.

بنابراين، اگر ما انسانها در ميان اين دو منبع خطر، به فرمان خدا در نهايت آرامش زندگى مى كنيم، همين كافى نيست كه به قدرت عظيم او پى ببريم و سر بر آستانش بگذاريم؟!

* * *

3 ـ قابل توجه اين كه، در پايان آخرين آيه آمده است كه، در اينها آيه و نشانه روشنى از عظمت و قدرت خدا است، اما براى هر «بنده انابه كننده».

اشاره به اين كه، گردنكشان ياغى كه طوق عبوديت خدا را از گردن بر داشته اند، و همچنين بندگان غافلى كه به مسير نادرست و گناه آلودشان ادامه مى دهند، و انابه و بازگشتى در كارشان نيست، آنها نيز از اين آيات روشن بهره نمى گيرند، چرا كه وجود خورشيد به تنهائى كافى نيست، چشم بينا و رفع  حجاب نيز لازم است.

* * *

10وَ لَقَدْ آتَيْنا داوُدَ مِنّا فَضْلاً يا جِبالُ أَوِّبِي مَعَهُ وَ الطَّيْرَ وَ أَلَنّا لَهُ الْحَدِيدَ

11أَنِ اعْمَلْ سابِغات وَ قَدِّرْ فِي السَّرْدِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّي بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

ترجمه:

10 ـ و ما به داود از سوى خود فضيلتى بزرگ بخشيديم; (به كوهها و پرندگان گفتيم:) اى كوهها و پرندگان! با او هم آواز شويد و همراه او تسبيح خدا گوئيد! و آهن را براى او نرم كرديم.

11 ـ (و به او گفتيم:) زره هاى كامل و فراخ بساز، و حلقه ها را به اندازه و متناسب كن! و عمل صالح به جا آوريد كه من به آنچه انجام مى دهيد بينا هستم!

▲مواهب بزرگ خدا بر داود(عليه السلام)

از آنجا كه در آخرين آيه بحث گذشته، سخن از «عبد منيب» و بنده توبه كار بود، و مى دانيم اين توصيف در بعضى از آيات قرآن (24 سوره «ص») براى  «داود» پيامبر ـ به شرحى كه به خواست خدا خواهد آمد ـ ذكر شده است، در اينجا گوشه اى از حال اين پيامبر بزرگ و فرزندش «سليمان»(عليه السلام) به عنوان الگو بازگو مى شود، و بحث گذشته تكميل مى گردد.

ضمناً، هشدارى است براى همه كسانى كه نعمتهاى خدا را به دست فراموشى مى سپرند، و به هنگامى كه بر اريكه قدرت مى نشينند خدا را بنده نيستند.

در نخستين آيه، مى گويد: «ما به داود از فضل خود نعمتى بزرگ بخشيديم» (وَ لَقَدْ آتَيْنا داوُدَ مِنّا فَضْلاً).

واژه «فضل» مفهوم وسيعى دارد، و تمام مواهبى را كه خدا به «داود» ارزانى داشته، شامل مى شود، و ذكر آن به صورت «نكره» دليل بر عظمت آن است.

«داود» پيامبر(عليه السلام) مشمول مواهب بسيارى، ـ چه در جنبه معنوى و چه در جنبه مادى ـ از سوى پروردگار شده بود، كه آيات قرآن گوياى آن است:

در يك جا مى گويد: «ما به او و فرزندش علم وافرى داديم، و آنها گفتند: خدا را سپاس، كه ما را بر بسيارى از بندگان مؤمنش فضل و برترى بخشيده است»

(وَ لَقَدْ آتَيْنا داوُدَ وَ سُلَيْمانَ عِلْماً وَ قالاَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي فَضَّلَنا عَلى كَثِير مِنْ عِبادِهِ الْمُؤْمِنِينَ).(1)

در جائى ديگر، مخصوصاً روى آگاهى از سخن گفتن حيوانات تكيه شده، و به عنوان يك فضيلت بزرگ، مطرح گرديده: يا أَيُّهَا النّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَ أُوتِينا مِنْ كُلِّ شَيْء إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ: «اى مردم سخن گفتن پرندگان به ما تعليم داده شده، و از همه چيز به ما بهره داده، اين فضيلت آشكارى» (از سوى  پروردگار است).(2)

معجزات مختلفى كه در ذيل آيه مورد بحث، از آن سخن به ميان خواهد آمد، بخشى از آن فضائل است، و نيز صوت و آهنگ بسيار زيبا، و قدرت بر قضاوت عادلانه كه در سوره «ص» به آن اشاره شده، بخشى ديگر از اين فضل الهى محسوب مى شود، و از همه مهمتر فضيلت نبوت و رسالت بود كه خدا در اختيار «داود» گذاشت.

به هر حال، بعد از اين اشاره سر بسته، به شرح آن مى پردازد، و قسمتى از فضائل معنوى، و بخشى از فضيلتهاى مادى «داود» را بدين گونه شرح مى دهد: «ما به كوهها گفتيم: با داود همصدا شويد، و همچنين شما اى پرندگان با او هم آواز گرديد» و هر گاه او ذكر و تسبيح خدا مى گويد زمزمه را سر دهيد (يا جِبالُ أَوِّبِي مَعَهُ وَ الطَّيْرَ).

كلمه «أَوِّبى» در اصل از «تأويب» به معنى «ترجيع و گرداندن صدا در گلو» است، اين ماده گاهى به معنى «توبه» نيز استعمال مى شود، به خاطر اين كه حقيقت آن بازگشت به سوى خداست.

گر چه، همه ذرات جهان ذكر، تسبيح و حمد خدا مى گويند، خواه داودى با آنها همصدا بشود، يا نشود، ولى امتياز «داود» اين بود كه: به هنگام بلند كردن صدا و سردادن نغمه تسبيح، آنچه در كمون و درون اين موجودات بود، آشكار مى گشت، و زمزمه درونى، به نغمه برونى تبديل مى شد، همان گونه كه در مورد تسبيح «سنگريزه» در دست پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نيز در روايات آمده است.

در روايتى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: إِنَّهُ خَرَجَ يَقْرَأُ الزَّبُورَ وَ كانَ إِذا قَرَأَ  الزَّبُورَ لايَبْقى جَبَلٌ وَ لا حَجَرٌ وَ لا طائِرٌ إِلاّ أَجابَهُ!: «داود، به سوى دشت و بيابان خارج گرديد، در حالى كه زبور قرائت مى كرد و هنگامى كه زبور را تلاوت مى كرد، هيچ كوه و سنگ و پرنده اى نبود، مگر اين كه با او همصدا مى شد».(3)

بعد از ذكر اين فضيلت معنوى، به ذكر يك فضيلت مادى پرداخته، مى گويد: «و ما آهن را براى او نرم كرديم» (وَ أَلَنّا لَهُ الْحَدِيدَ).

ممكن است گفته شود: خداوند به صورت اعجاز مانندى، روش نرم كردن آهن را به داود تعليم داد، آن چنان كه بتواند از آن مفتول هاى نازك و محكمى براى بافتن زره بسازد، و يا گفته شود: قبل از «داود» براى دفاع در جنگها از صفحات آهن استفاده مى شد، كه هم سنگين بود و هم اگر آن را به خود مى بستند چنان خشك و انعطاف ناپذير بود، كه جنگجويان را سخت ناراحت مى كرد، هيچ كس تا آن روز نتوانسته بود، از مفتول هاى باريك و محكم آهن، چيزى همچون زره ببافد، كه همچون لباس به راحتى در تن برود، و با حركات بدن نرم و روان باشد.

ولى ظاهر آيه اين است كه: نرم شدن آهن در دست «داود»، به فرمان الهى و به صورت اعجاز انجام مى گرفت، چه مانعى دارد، همان كسى كه به كوره داغ خاصيت نرم كردن آهن را داده، همين خاصيت را به شكل ديگر در پنجه هاى «داود»(عليه السلام) قرار دهد؟ در بعضى از روايات اسلامى نيز به اين معنى اشاره شده است.(4)

در حديثى آمده است: خداوند به «داود» وحى فرستاد: نِعْمَ الْعَبْدُ أَنْتَ إِلاّ أَنَّكَ تَأْكُلُ مِنْ بَيْتِ المالِ فَبَكى داوُدُ أَرْبَعِيْنَ صَباحاً فَاَلانَ اللّهُ لَهُ الْحَدِيدَ وَ  كانَ يَعْمَلُ كُلَّ يَوْم دِرْعاً... فَاسْتَغْنى عَنْ بَيْتِ الْمالِ: «تو بنده خوبى هستى، جز اين كه از بيت المال ارتزاق مى كنى، داود 40 روز گريه كرد (و از خدا راه حلى خواست) خداوند، آهن را براى او نرم كرد، او هر روز يك زره مى ساخت... و به اين وسيله از بيت المال بى نياز شد».(5)

درست است كه بيت المال، مصرف كسانى است كه خدمت بدون عوض، به جامعه مى كنند، و بارهاى زمين مانده مهم را بر مى دارند، ولى، چه بهتر كه انسان بتواند، هم اين خدمت را بكند، و هم از كدّ يمين ـ در صورت توانائى ـ امرار معاش نمايد، و «داود» مى خواست چنين بنده ممتازى باشد.

به هر حال داود از اين توانائى كه خدا به او داده بود، در بهترين طريق يعنى ساختن «وسيله جهاد»، آن هم وسيله حفاظت در برابر دشمن، استفاده مى كرد، و هرگز از آن در وسائل عادى زندگى بهره گيرى ننمود، و تازه از در آمد آن ـ طبق بعضى از روايات ـ علاوه بر اين كه زندگى ساده خود را اداره مى كرد، چيزى هم به نيازمندان انفاق مى نمود،(6) اضافه بر اينها فايده ديگر اين كار، آن بود كه معجزه اى گويا براى او محسوب مى شد.

بعضى از مفسران، چنين نقل كرده اند: «لقمان» به هنگامى كه «داود»(عليه السلام)نخستين زره را مى بافت، به حضور او آمد، ديد آهن را به صورت مفتول ها و حلقه هاى متعددى در مى آورد، و در هم فرو مى كند، اين منظره، سخت نظر «لقمان» را به خود جلب كرد، در فكر فرو رفت، ولى همچنان نگاه مى كرد، و هيچ سؤالى ننمود، تا اين كه «داود» بافتن زره را به پايان رسانيد، برخاست و بر تن كرد گفت: «چه وسيله دفاعى خوبى براى جنگ است»؟! «لقمان» كه هدف  نهائى را در يافته بود، چنين گفت: الصَّمْتُ حِكْمَةٌ وَ قَلِيلٌ فاعِلُهُ!: «خاموشى حكمت است، اما كمتر كسى آن را انجام مى دهد»!.(7)

* * *

آيه بعد، شرحى براى زره ساختن «داود»(عليه السلام) و فرمان بسيار پر معنى پروردگار در اين زمينه است، مى گويد: «ما به او گفتيم: زره هاى كامل بساز، و حلقه هاى آنها را به اندازه و متناسب كن» (أَنِ اعْمَلْ سابِغات وَ قَدِّرْ فِي السَّرْدِ).

«سابِغات» جمع «سابغ» به معنى «زره كامل و فراخ» است، و «اسباغ نعمت» نيز، به معنى فراخى نعمت است.

«سَرد» در اصل به معنى بافتن اشياء خشن، همانند زره است، جمله «وَ قَدِّرْ فِي السَّرْدِ» مفهومش، همان رعايت كردن اندازه هاى متناسب، در حلقه هاى زره و طرز بافتن آن است.

در واقع، خداوند به «داود» دستورى مى دهد كه، بايد سرمشقى براى همه صنعتگران و كارگران با ايمان جهان باشد، دستور محكم كارى و رعايت دقت در كيفيت و كميت در مصنوعات، آن چنان كه مصرف كنندگان به خوبى و راحتى بتوانند از آن استفاده كنند، و از استحكام كامل برخوردار باشد.

به «داود» مى گويد: زره را گشاد و راحت درست كن، تا جنگجو به هنگام پوشيدن، در زندان زره گرفتار نشود، نه حلقه ها را بيش از اندازه كوچك و باريك كن كه حالت انعطاف خود را از دست بدهد، و نه زياد درشت و بى قواره كه گاه نوك شمشير و خنجر و نيزه و تير، از آن بگذرد، همه چيزش به اندازه و متناسب باشد.

 خلاصه اين كه: خداوند، هم «ماده» اصلى را به مقتضاى «أَلَنّا لَهُ الْحَدِيدَ» در اختيار «داود» گذاشت، و هم طرز صورت بخشيدن و ساختن زره را به او آموزش داد، تا محصولى كامل از اين «ماده» و «صورت» فراهم گردد.

و در پايان آيه، «داود» و خاندانش را مخاطب ساخته مى گويد: «عمل صالح به جا آوريد كه من نسبت به آنچه انجام مى دهيد، بصير و بينا هستم» (وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّي بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ).

مخاطب در آغاز آيه تنها داود است، و در پايان، او و خاندانش يا او و قومش مى باشد، چرا كه همه اين مسائل، مقدمه براى عمل صالح است، هدف، ساختن زره و كسب در آمد نيست، هدف، عمل صالح است، و اينها وسيله اى است در آن مسير، كه هم داود از آن بهره مى گرفت، و هم خاندانش.

و يكى از شئون عمل صالح آن است كه: در صنايع دقت كافى را از هر جهت رعايت كنند، و محصول كامل و مفيدى ارائه دهند، و از هر گونه بد كارى و كم كارى، بپرهيزند.

اين احتمال، نيز وجود دارد كه: مخاطب به اين خطاب داود(عليه السلام) و تمام كسانى كه از دست رنج و دستباف او استفاده مى كردند، بوده باشد، اشاره به اين كه: اين وسيله دفاعى را در راه عمل صالح به كار گيرند، نه در طريق ظلم و جور و گناه.

* * *

12وَ لِسُلَيْمانَ الرِّيحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ وَ أَسَلْنا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ مَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعِيرِ

13يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحارِيبَ وَ تَماثِيلَ وَ جِفان كَالْجَوابِ وَ قُدُور راسِيات اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ

14فَلَمّا قَضَيْنا عَلَيْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلى مَوْتِهِ إِلاّ دَابَّةُ الأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ فَلَمّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ ما لَبِثُوا فِى الْعَذابِ الْمُهِينِ

ترجمه:

12 ـ و براى سليمان باد را مسخر ساختيم كه صبحگاهان مسير يك ماه را مى پيمود و عصرگاهان مسير يك ماه را; و چشمه مس (مذاب) را براى او روان ساختيم; و گروهى از جنّ پيش روى او به اذن پروردگارش كار مى كردند; و هر كدام از آنها كه از فرمان ما سرپيچى مى كرد، او را از عذاب آتش سوزان مى چشانديم!

13 ـ آنها هر چه سليمان مى خواست برايش درست مى كردند; معبدها، تمثالها، ظروف بزرگ غذا همانند حوضها، و ديگهاى ثابت (كه از بزرگى قابل حمل و نقل نبود; و به آنان گفتيم:) اى آل داود! شكر (اين همه نعمت را) به جا آوريد; ولى عده كمى از بندگان من شكرگذارند!

14 ـ پس هنگامى كه مرگ را بر او مقرّر داشتيم، كسى آنها را از مرگ وى آگاه نساخت مگر جنبنده زمين =]موريانه[ كه عصاى او را مى خورد (تا شكست و پيكر سليمان فرو افتاد); هنگامى كه بر زمين افتاد جنّيان فهميدند كه اگر از غيب آگاه بودند در عذاب خواركننده باقى نمى ماندند!

1 ـ نمل، آيه 15.

2 ـ نمل، آيه 16.

3 ـ «كمال الدين صدوق»، (طبق نقل «الميزان»، جلد 16، صفحه 390).

4 ـ تفسير «برهان»، جلد 3، صفحه 343، و تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 315.

5 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث.

6 ـ تفسير «ابوالفتوح رازى»، جلد 9، صفحه 192.

7 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.

▲حشمت سليمان و مرگ عبرت انگيز او

به دنبال بحث از مواهبى كه خدا به «داود»(عليه السلام) داده بود، سخن را به فرزندش سليمان(عليه السلام) مى كشاند، و در حالى كه در مورد داود از دو موهبت، سخن به ميان آمد، در مورد فرزندش سليمان از سه موهبت بزرگ بحث مى كند، مى فرمايد: «ما باد را مسخر سليمان قرار داديم، كه صبحگاهان مسير يك ماه را مى پيمود، و عصرگاهان مسير يك ماه»! (وَ لِسُلَيْمانَ الرِّيحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ).(1) جالب اين كه: براى پدر جسم خشن و فوق العاده محكمى، يعنى، آهن را مسخر مى كند، و براى فرزند، موجود بسيار لطيف، ولى هر دو كار ساز، و اعجاز آميزند و مفيد، جسم سخت را براى داود نرم مى كند، و امواج لطيف باد را براى سليمان(عليه السلام) فعال و محكم!

لطافت باد، هرگز مانع از آن نيست كه اعمال مهمى را انجام دهد، بادها هستند كه كشتيهاى عظيم را بر سطح اقيانوسها به حركت در مى آورند، سنگهاى سنگين آسيا را مى چرخانند، و بالن ها را بر فراز آسمان به شكل هواپيما به حركت در مى آورند.

آرى، خداوند، اين جسم لطيف را با اين قدرت خيره كننده، در اختيار سليمان قرار داد.

در اين كه: باد چگونه دستگاه سليمان(عليه السلام) را (كرسى يا فرش او را) به حركت در مى آورد، بر ما روشن نيست، همين قدر مى دانيم، هيچ چيز در برابر قدرت خدا مشكل و پيچيده نمى باشد، جائى كه انسان بتواند با قدرت ناچيزش بالن ها (محفظه هائى كه گازهاى سبك در آن مى كردند و به آسمان پرواز مى كرد، و گاه انسانهائى را نيز با خود مى برد) و امروز هواپيماهاى عظيم غول پيكر را، با صدها مسافر و وسائل زياد، در اوج آسمانها به حركت در آورد، چگونه حركت دادن بساط سليمان(عليه السلام) به وسيله باد براى خداوند مشكل است؟

چه عاملى سليمان و دستگاه او را از سقوط و يا فشار هوا، و مشكلات ديگر ناشى از حركت آسمانى حفظ مى كرد؟! اين نيز، از مسائلى است كه جزئياتش براى ما روشن نيست، ولى مى دانيم، اين گونه خارق عادتها در تاريخ انبياء، فراوان بوده است، هر چند متأسفانه افراد نادان، يا دشمنان دانا، آنها را آميخته با خرافاتى كرده اند، كه چهره اصلى اين مسائل را دگرگون و بد نما  ساخته، و ما در اين زمينه به همان مقدار كه قرآن اشاره كرده، قناعت مى كنيم.(2)

«غُدُوّ» (بر وزن عُلُوّ) به معنى طرف صبح است، در مقابل «رَواح» كه طرف غروب را مى گويند، كه حيوانات براى استراحت به جايگاه خود باز مى گردند، ولى، از قرائن بر مى آيد كه در آيه مورد بحث، «غُدُوّ» به معنى نيم اول روز است، و «رَواح» نيم دوم، و مفهوم آيه اين است كه سليمان(عليه السلام) از صبح تا به ظهر، با اين مركب راهوار، به اندازه يك ماه مسافران آن زمان راه مى رفت و نيم دوم روز، نيز به همين مقدار راه مى پيمود.

آن گاه به دومين موهبت الهى، نسبت به «سليمان»(عليه السلام) اشاره كرده، مى گويد: «و براى او چشمه مس (مذاب) را روان ساختيم»! (وَ أَسَلْنا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ).

«أَسَلْنا» از ماده «سيلان» به معنى جارى ساختن است، و «قِطْر» به معنى «مس» مى باشد، و منظور اين است كه: ما اين فلز را براى او ذوب كرديم و همچون چشمه آب روان گرديد!

بعضى «قِطْر» را به معنى انواع مختلف فلزات، يا به معنى «روى» دانسته اند، و به اين ترتيب، براى پدر آهن نرم شد، و براى پسر فلزات ذوب گرديد (ولى معروف همان معنى اول است).

چگونه چشمه اى از مس مذاب، يا فلزات ديگر، در اختيار سليمان(عليه السلام) قرار گرفت ؟ آيا خداوند، طريقه ذوب كردن اين فلزات را در مقياس بسيار وسيع و گسترده، از طريق اعجاز و الهام، به اين پيامبر آموخت؟

و يا چشمه اى از اين فلز مايع، شبيه همان چشمه هائى كه به هنگام فعاليت كوههاى آتشفشانى از دامنه آنها سرازير مى شود، به صورت اعجازآميز، در  اختيار او قرار گرفت؟

و يا به نحوى ديگر؟ دقيقاً بر ما روشن نيست، همين اندازه مى دانيم، اين نيز از الطاف الهى درباره اين پيامبر بزرگ بود.

و بالاخره، به بيان سومين موهبت پروردگار، نسبت به سليمان(عليه السلام)، يعنى تسخير گروه عظيمى از «جنّ» پرداخته، چنين مى گويد: «و گروهى از جنّ پيش روى او به اذن پروردگار، برايش كار مى كردند». (وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ).

«و هر گاه كسى از آنها از فرمان ما سرپيچى مى كرد، او را با آتش سوزان مجازات مى كرديم» (وَ مَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعِيرِ).

«جنّ» چنان كه از نامش نيز پيداست، موجودى است مستور از حس، داراى عقل و قدرت، و چنان كه از آيات قرآن استفاده مى شود، مكلف به تكاليف الهى است.

درباره «جنّ» افسانه ها، و داستانهاى خرافى بسيار ساخته اند، ولى اگر اين خرافات را حذف كنيم، اصل وجود آن، و صفات ويژه اى كه در قرآن براى جنّ آمده، مطلبى است كه هرگز با علم و عقل، مخالف نيست، و ما شرح بيشتر اين موضوع را در تفسير سوره «جنّ» به خواست خدا خواهيم داد.

به هر حال، از تعبير آيه فوق، استفاده مى شود كه، تسخير اين نيروى عظيم نيز به فرمان پروردگار بوده، و هر گاه، از انجام وظائفشان سر باز مى زدند مجازات مى شدند.

جمعى از مفسران گفته اند: منظور از «عَذابِ السَّعِيرِ» در اينجا، مجازات روز قيامت است، در حالى كه ظاهر آيه، نظر به مجازات متخلفين در دنيا داشته، از آيات سوره «ص» نيز به خوبى استفاده مى شود كه: خداوند گروهى از شياطين  را در اختيار او قرار داده بود، كه براى او كارهاى عمرانى مهمى انجام مى دادند، و هر گاه تخلف مى كردند، آنها را به زنجير مى افكند «وَ الشَّياطِينَ كُلَّ بَنّاء وَ غَوّاص * وَ آخَرِينَ مُقَرَّنِينَ فِي الأَصْفادِ».(3)

قابل توجه اين كه: براى اداره يك حكومت وسيع، و كشور پهناورى همچون كشور سليمان(عليه السلام) عوامل زيادى لازم است، ولى از همه مهمتر، سه عامل است كه در آيه فوق به آنها اشاره شده:

نخست، يك وسيله نقليه سريع و مستمر و فراگير، كه رئيس حكومت بتواند با آن از تمام جوانب كشورش آگاه گردد.

دوم، مواد اوليه اى كه براى تهيه ابزار لازم براى زندگى مردم و صنايع مختلف، مورد استفاده قرار گيرد.

و سوم، نيروى فعال كار، كه بتواند از آن مواد بهره گيرى كافى كند، و كيفيت لازم را به آنها بدهد، و نيازهاى مختلف كشور را از اين نظر بر طرف سازد.

و مى بينيم: خداوند هر سه عامل را، در اختيار «سليمان»(عليه السلام) قرار داده بود، و او نيز به نحو احسن، براى رفاه مردم و عمران و آبادانى و امنيت از آنها بهره مى گرفت.

اين موضوع، اختصاص به عصر «سليمان»(عليه السلام) و حكومت او ندارد، و توجه به آن، امروز و فردا و اينجا و همه جا، براى اداره صحيح كشورها ضرورت دارد.

* * *

 در آيه بعد، به بخشى از كارهاى مهم توليدى گروه «جنّ» كه به فرمان سليمان انجام مى دادند، اشاره كرده، چنين مى گويد:

«سليمان هر چه مى خواست از معبدها، و تمثالها، و ظرفهاى بزرگ غذا كه همچون حوض هاى بزرگ بود، و ديگهاى عظيم ثابت، براى او تهيه مى كردند» (يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحارِيبَ وَ تَماثِيلَ وَ جِفان كَالْجَوابِ وَ قُدُور راسِيات).

كه بخشى از آنها مربوط به مسائل معنوى و عبادى بود، و بخشى با نيازهاى جسمانى انسانها، و جمعيت عظيم لشكريان و كارگزارانش، تناسب داشت.

«مَحارِيب» جمع «محراب» در لغت به معنى «عبادتگاه» يا «قصر و ساختمان بزرگى» است، كه به منظور معبد ساخته مى شود.

گاهى، نيز به قسمت صدر مجلس، يا صدر مسجد، و معبد، نيز اطلاق مى شود، آنچه امروز به آن محراب مى گويند: همان محل امام جماعت است، و در حقيقت تعبير و معنى تازه اى است كه از ريشه اصلى گرفته شده است.

به هر حال، از آنجا كه اين واژه از ماده «حرب» به معنى جنگ است، علت نام گذارى معابد را به «محراب» اين دانسته اند كه: محل محاربه و جنگ با شيطان و هواى نفس است.(4)

و يا از «حرب» به معنى مالى است كه در ميدان جنگ از تن دشمن گرفته مى شود، چرا كه انسان در معبد بايد پوشش افكار دنيوى و پراكندگى خاطر را از خود بر گيرد.(5)

به هر حال، اين كاركنان فعال و چابك سليمان(عليه السلام)، معابد بزرگ و باشكوهى كه درخور حكومت الهى و مذهبى او بود، براى او ترتيب مى دادند، تا مردم بتوانند به راحتى به وظائف عبادى خود قيام كنند.

«تماثيل» جمع «تمثال» هم به معنى «نقش و عكس» آمده، و هم «مجسمه»،  در اين كه: اين مجسمه ها يا نقش ها صورتهاى چه موجوداتى بودند، و به چه منظور سليمان(عليه السلام) دستور تهيه آنها را مى داد، تفسيرهاى مختلفى شده است:

ممكن است اينها جنبه تزيينى داشته، همان گونه كه در بناهاى مهم قديم بلكه جديد ما، نيز ديده مى شود.

و يا براى افزودن ابهّت به تشكيلات او بوده است; چرا كه نقش پاره اى از حيوانات چون شير، در افكار بسيارى از مردم ابهّت آفرين است.

آيا مجسمه سازى موجودات ذى روح، در شريعت سليمان(عليه السلام) مجاز بوده، هر چند در اسلام ممنوع است؟ يا اين كه مجسمه هائى كه براى سليمان(عليه السلام)مى ساختند، از جنس غير ذى روح بوده، مانند تمثالهاى درختان و كوهها و خورشيد و ماه و ستارگان؟

و يا فقط براى او نقش و نگار بر ديوارها مى زدند، كه در ظريف كاريهاى آثار باستانى بسيار ديده مى شود، و مى دانيم نقش و نگار هر چه باشد، بر خلاف مجسمه، حرام نيست.

همه اينها محتمل است; چرا كه ممكن است تحريم «مجسمه سازى» در اسلام به منظور مبارزه شديد، با مسأله بت پرستى و ريشه كن كردن آن بوده، و اين ضرورت در زمان سليمان(عليه السلام) تا اين اندازه وجود نداشته، و اين حكم در شريعت او نبوده است.

ولى در روايتى كه از امام صادق(عليه السلام) در تفسير اين آيه نقل شده، چنين مى خوانيم: وَ اللّهِ ما هِيَ تَماثِيلُ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ لكِنَّها الشَّجَرُ وَ شِبْهُهُ: «به خدا سوگند، تمثالهاى مورد در خواست سليمان، مجسمه مردان و زنان نبوده،  بلكه تمثال درخت و مانند آن بوده است».(6)

مطابق اين روايت، مجسمه سازى ذى روح در شريعت وى نيز حرام بوده.

«جِفان» جمع «جفنه» (بر وزن وزنه) به معنى ظرفهاى غذاخورى است.

و «جَواب» جمع «جابيه» به معنى حوض آب است، و از اين تعبير استفاده مى شود كه: ظرفهاى بسيار عظيم غذاخورى، كه هر كدام همچون حوضى بود براى سليمان، تهيه مى ديدند، تا گروه كثيرى بتوانند اطراف آن بنشينند و از آن غذا بخورند، و اگر فراموش نكرده باشيم، در زمانهاى كمى قديم نيز، بر سر سفره ها از مجمع هاى بزرگ براى خوردن غذا به صورت دسته جمعى استفاده مى شد، و در حقيقت سفره آنها، همان ظرف بزرگ بود، و مثل امروز ظرفهاى مستقل و جداى از يكديگر معمول نبود.

«قُدُور» جمع «قدر» (بر وزن قشر) به معنى ظرفى است كه غذا در آن طبخ مى شود و «راسِيات» جمع «راسيه» به معنى «پا بر جا و ثابت» است، و در اينجا منظور ديگهائى است كه به خاطر بزرگى، آن را از جا تكان نمى دادند.

در پايان آيه، بعد از ذكر اين مواهب خداوند، خطاب به دودمان حضرت «داود»(عليه السلام) كرده، مى فرمايد: «اى آل داود شكرگزارى كنيد» (اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً). «اما عده كمى از بندگان من شكرگزارند»! (وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ).

بديهى است، اگر منظور از شكرگزارى تنها شكر با زبان باشد، مسأله مشكلى نيست، تا عاملان به آن قليل بوده باشند، بلكه منظور «شكر در عمل» است، يعنى استفاده از مواهب، در مسير همان اهدافى كه به خاطر آن آفريده و اعطا شده اند، و مسلم است كسانى كه مواهب الهى را عموماً در جاى خود به كار  گيرند، اندكى بيش نيستند.

بعضى از بزرگان، براى «شكر»، سه مرحله قائل شده اند:

شكر با قلب، كه همان تصور نعمت و رضايت و خشنودى نسبت به آن است.

و شكر با زبان، كه ثنا گفتن نعمت دهنده است.

و شكر ساير اعضاء و جوارح، و آن هماهنگ ساختن اعمال با آن نعمت است.

«شَكُور» صيغه مبالغه است و فزونى شكرگزارى را مى رساند، كه همان تكرار شكر و تداوم آن با قلب و لسان و اعضاء است.

البته گاهى اين صفت، براى خداوند نيز آورده شده است، مانند آنچه در آيه 17 سوره «تغابن» آمده «وَ اللّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ» و منظور از شكرگزارى خداوند آن است كه، به مقدارى كه بندگان در مسير طاعت او گام برمى دارند، آنها را مشمول مواهب و الطاف خويش مى سازد، و از آنها تشكر و سپاسگزارى مى كند، و از فضل خود بيش از آنچه استحقاق دارند، بر آنها مى افزايد.

به هر حال، اين تعبير، كه افراد كمى از بندگان من شكرگزارند، ممكن است براى بيان عظمت مقام اين گروه باشد، كه افراد نمونه اى هستند، و يا به اين منظور، كه شما كوشش كنيد و در زمره آنان در آئيد، تا بر جمع شاكران افزوده شود.

* * *

آخرين آيه مورد بحث، كه در عين حال آخرين سخن، پيرامون سليمان(عليه السلام)است، از مرگ عجيب و عبرت انگيز اين پيامبر بزرگ خدا، سخن مى گويد، و اين واقعيت را روشن مى سازد كه: پيامبر با آن عظمت، و حكمرانى با آن قدرت و  ابهت، چگونه به آسانى جان به جان آفرين سپرد، و حتى پيش از آن كه تن او در بستر آرام گيرد، چنگال اجل گريبانش را گرفت!

مى فرمايد: «هنگامى كه مرگ را براى سليمان مقرر كرديم، كسى مردم را از مرگ او آگاه نساخت، مگر جنبنده اى از زمين، كه عصاى او را مى خورد تا عصا شكست و پيكر سليمان فرو افتاد» (فَلَمّا قَضَيْنا عَلَيْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلى مَوْتِهِ إِلاّ دابَّةُ الأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ).(7)

از تعبير آيه فوق و همچنين روايات متعدد، استفاده مى شود، هنگامى كه: مرگ سليمان(عليه السلام) فرا رسيد، (ايستاده يا نشسته) و بر عصاى خود تكيه كرده بود، ناگهان مرگ گريبانش را گرفت و روح از بدنش پرواز كرد، او در همان حال، مدتى سر پا ماند، تا اين كه: موريانه كه قرآن از آن به «دابَّةُ الأَرْضِ» (جنبنده زمين) تعبير كرده، عصاى او را خورد، و تعادل خود را از دست داد و روى زمين افتاد، و مردم از مرگ او آگاه شدند!

لذا، بعد از آن مى افزايد: «هنگامى كه سليمان فرو افتاد، جنّيان فهميدند كه اگر از غيب آگاه بودند در عذاب خواركننده باقى نمى ماندند» (فَلَمّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ ما لَبِثُوا فِى الْعَذابِ الْمُهِينِ).

جمله «تَبَيَّنَت» از ماده «تبين» معمولاً به معنى آشكار شدن است (فعل لازم)  و گاهى نيز به معنى دانستن و آگاه شدن از چيزى آمده است (فعل متعدى) و اينجا متناسب با معنى دوم است، يعنى تا آن زمان گروه «جنّ» از مرگ «سليمان» آگاه نبودند، و فهميدند كه اگر از اسرار غيب آگاه بودند، در اين مدت در زحمت و رنج كارهاى سنگين، باقى نمى ماندند.

جمعى از مفسران، اين جمله را به معنى اول، گرفته اند و گفته اند: مفهوم آيه چنين است كه: بعد از افتادن سليمان وضع جنّيان براى انسانها آشكار شد، كه آنها از اسرار غيب آگاه نيستند، و بى جهت عده اى چنين عقيده اى را درباره آنها داشتند(8) تعبير به «عذاب مُهين» ممكن است اشاره به كارهاى سنگين و سختى بوده باشد، كه سليمان گاهى به عنوان جريمه و مجازات، بر عهده گروهى از جنّ مى گذارد، و گرنه، پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله) هرگز، كسى را بى جهت در فشار و عذاب، آن هم «عذاب خواركننده» قرار نمى دهد.

* * *

1 ـ «لِسُلَيمان» جار و مجرور متعلق به فعل مقدرى است، يعنى «سخرنا»، كه به قرينه آيات قبل مفهوم مى شود، و در آيه 36 سوره «ص» به آن تصريح شده است، آنجا كه مى گويد: «فَسَخَّرْنا لَهُ الرِّيحَ».

بعضى از مفسران معتقدند «لام» در «لسليمان» براى اختصاص است، اشاره به اين كه اين معجزه مخصوص اين پيامبر بود، و هيچ پيامبر ديگرى با او در اين امر شركت نداشت.

2 ـ در اين باره در جلد 13، صفحه 472 به بعد، ذيل آيه 81 سوره «انبياء» نيز بحث كرده ايم.

3 ـ ص، آيات 37 و 38.

4 و 5 ـ «مفردات راغب»، ماده «حرب».

6 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 12، باب 94، ابواب «ما يكتسب به»، حديث 1.

7 ـ «مِنْسَأَتَهُ» از ماده «نسأ» (بر وزن نسخ) و «نسىء» (بر وزن نصيب) به معنى تأخير است و از آنجا كه به وسيله عصا اشيائى را به عقب مى رانند و دور مى كنند كلمه «مِنْسَأَة» به آن اطلاق شده است (يعنى وسيله عقب رانى).

بعضى از مفسران گفته اند: اين واژه از واژه هاى اهل «يمن» بوده و از آنجا كه سليمان بر اين منطقه حكومت داشت، قرآن در مورد او به كار برده است (به «مفردات راغب» و تفسير «قرطبى» و «روح البيان» مراجعه شود).

8 ـ در صورت اول، تركيب آيه چنين مى شود: «تَبَيَّنَت» فعل، «جنّ» فاعل (در اينجا معنى جمعى دارد) «وَ أَن لَوْ كانُوا...» مفعول آن است و در صورت دوم «تَبَيَّنَت» فعل، و «امر الجنّ» فاعل، سپس مضاف حذف شده و مضاف اليه جانشين آن گرديده و «أَنْ لَوْ كانُوا...» بيان و توضيح آن است.

▲1 ـ دورنمائى از زندگانى عبرت انگيز سليمان(عليه السلام)

قرآن مجيد ـ بر خلاف «تورات» كنونى كه سليمان(عليه السلام) را يك پادشاه جبار و بتخانه ساز، و تسليم هوسهاى زنان معرفى كرده،(1) سليمان(عليه السلام) را پيغمبر بزرگ خدا مى شمرد، و او را به عنوان سمبل قدرت و حكومت بى نظير، مطرح كرده، و در لابلاى بحثهاى مربوط به سليمان درسهاى بزرگى به انسانها داده، كه هدف  اصلى از ذكر اين داستانها همانها بوده است.

در آيات فوق خوانديم، خداوند مواهب عظيمى به اين پيامبر بزرگ داد، مركبى بسيار سريع و تندرو، ـ كه با آن مى توانست در مدتى كوتاه سراسر كشور پهناورش را سير كند ـ.

مواد معدنى فراوان براى انواع صنايع.

نيروى فعال كافى براى شكل دادن به اين مواد معدنى.

او با بهره گيرى از اين وسائل، معابد بزرگى ساخت، و مردم را به عبادت ترغيب نمود، و نيز براى پذيرائى از لشكريان و كارمندان حكومت و توده هاى مستضعف مردم، برنامه وسيع و گسترده اى تنظيم كرد، كه از نمونه ظروفش ـ كه در آيات بالا آمده ـ مى توان بقيه را حدس زد.

در برابر همه اين مواهب، به او دستور شكرگزارى داد، با تأكيد بر اين مطلب كه، حق شكر نعمتهاى خدا را كمتر كسى مى تواند به جا آورد!

سپس روشن ساخت: مردى، با اين قدرت و عظمت، چقدر در برابر مرگ آسيب پذير و ناتوان بود، كه در يك لحظه، به مرگ ناگهانى از دنيا رفت، آن چنان كه اجل حتى مجال نشستن و يا خوابيدن در بستر را به او نداد، تا مغروران سركش گمان نكنند، اگر به جائى رسيدند و قدرتى كسب كردند، در واقع توانا شده اند، كه جنّ و انس، شيطان و پرى خدمتكار او بودند و زمين و آسمان جولانگاه او بود، و در حشمت او هر كس كه شك نمايد «بر عقل و فكرت او خندند مرغ و ماهى»! در يك لحظه كوتاه، همچون حبابى بر امواج دريا محو و نابود شد!

و نيز روشن سازد، چگونه يك عصاى ناچيز او را مدتى سر پا داشت، و با ملاحظه قامت نشسته يا ايستاده او، جنّيان گرما گرم مشغول كار بودند؟

و نيز چگونه موريانه اى او را بر زمين افكند، و تمام رشته هاى كشور او را به  هم ريخت، آرى «يك عصا» نيروى فعال كشورى پهناور را به حركت در آورده بود، و «يك موريانه» آن را از حركت باز داشت!.

جالب اين كه در بعضى از روايات، آمده است: در آن روز، سليمان(عليه السلام) ديد جوانى خوشرو، و خوش لباس، از يكى از زواياى قصر بيرون آمد، و به سوى او حركت نمود، سليمان تعجب كرد، گفت: تو كيستى؟ و به اذن چه كسى اينجا آمدى؟! من گفته بودم: هيچ كس امروز اينجا نيايد!

در پاسخ گفت: من كسى هستم كه نه از شاهان مى ترسم! نه رشوه مى گيرم! ـ سليمان بيشتر تعجب كرد ـ اما او مجالى نداد افزود: من فرشته مرگم، آمده ام تا قبض روح تو كنم! اين را گفت و فوراً او را قبض روح كرد!.(2)

اين را نيز بايد يادآورى كنيم كه، داستان سليمان مانند بسيارى از داستانهاى انبياء، با روايات مجعولى متأسفانه آميخته شده، و خرافاتى به آن بسته اند كه چهره اين پيامبر بزرگ را، دگرگون ساخته، و بسيارى از اين خرافات از «تورات» كنونى گرفته شده است، و اگر ما به آنچه قرآن گفته، قناعت كنيم، هيچ مشكلى پيش نخواهد آمد.

* * *

1 ـ «تورات»، كتاب اول «ملوك و پادشاهان».

2 ـ تفسير «برهان»، جلد 3، صفحه 345، «علل الشرايع»، طبق نقل تفسير «الميزان»، جلد 16، صفحه 391.

▲2 ـ چرا مرگ سليمان مدتى مكتوم ماند؟

در اين كه: چه مدت مرگ حضرت سليمان بر كاركنان حكومتش مخفى ماند؟ دقيقاً روشن نيست، يك سال؟ يك ماه؟ يا چند روز؟

مفسران در اين باره نظر واحدى ندارند.

آيا اين كتمان از ناحيه اطرافيان او صورت گرفت، كه آگاهانه براى اين كه:  رشته امور كشور، موقتاً از هم متلاشى نشود، مرگ او را مكتوم داشتند؟ و يا اين كه: اطرافيان نيز از اين امر آگاهى نداشتند؟!

بسيار بعيد به نظر مى رسد كه براى يك مدت طولانى، حتى بيش از يك روز، اطرافيان او آگاه نشوند، چرا كه مسلماً افرادى مأمور بودند كه براى او غذا و ساير احتياجات ببرند، آنها از اين ماجرا آگاه مى شدند.

بنابراين بعيد نيست ـ همان گونه كه بعضى از مفسران گفته اند ـ آنها از اين امر آگاهى يافتند، ولى آن را به خاطر مصالحى مخفى كردند، لذا در بعضى از روايات آمده است: در اين مدت، «آصف بن برخيا» وزير مخصوص او، امور كشور را تدبير مى كرد.

آيا سليمان در حال ايستاده تكيه بر عصا كرده بود، يا نشسته دستها را بر عصا نهاده، و سر را به روى دست تكيه داده بود، و به همين حال قبض روح شد و مدتى باقى ماند؟ احتمالات مختلفى وجود دارد، هر چند احتمال اخير نزديك تر به نظر مى رسد.

آيا اگر اين مدت طولانى بوده، نخوردن غذا و ننوشيدن آب، مسأله اى براى بينندگان مطرح نمى كرده؟

از آنجا كه همه كار سليمان(عليه السلام) عجيب بوده، شايد اين مسأله را نيز از عجائب او مى شمردند، حتى در روايتى مى خوانيم: كم كم اين زمزمه در ميان گروهى پيدا شد كه: بايد سليمان را پرستش كرد، مگر نه اين است كه او مدتى بر جاى خود ثابت مانده، نه مى خوابد، و نه غذا مى خورد و نه آب مى نوشد.(1)

اما به هنگامى كه عصا در هم شكست و فرو افتاد، همه اين رشته ها از هم  گسست، و خيالات آنها نقش بر آب شد.

به هر حال، هر چه بود، اين تأخير در اعلام مرگ سليمان بسيار چيزها را فاش ساخت:

1 ـ بر همگان روشن شد، كه انسان اگر هم به اوج قدرت برسد، باز موجودى است ضعيف، در برابر حوادث، و همچون پر كاهى است در مسير طوفان، به هر سو پرتاب مى شود.

امير مؤمنان على(عليه السلام) در يكى از خطب «نهج البلاغه» مى فرمايد: فَلَوْ أَنَّ أَحَداً يَجِدُ إِلَى الْبَقَاءِ سُلَّماً أَوْ لِدَفْعِ الْمَوْتِ سَبِيلاً لَكانَ ذلِكَ سُلَيْمانَ بْنَ داوُدَ(عليه السلام)الَّذِي سُخِّرَ لَهُ مُلْكُ الْجِنِّ وَ الإِنْسِ مَعَ النُّبُوَّةِ وَ عَظِيمِ الزُّلْفَةِ: «اگر كسى در اين جهان نردبانى به عالم بقا مى يافت، و يا مى توانست مرگ را از خود دور كند، سليمان بن داود بود، كه حكومت بر جن و انس، توأم با نبوت و مقام والا، براى او فراهم شده بود».(2)

2 ـ بر همه روشن شد، كه گروه جنّ از غيب آگاه نيستند، و انسانهاى نادان و بى خبرى كه آنها را پرستش مى كردند، سخت در اشتباه و خطا بودند.

3 ـ براى همه مردم اين حقيقت فاش گشت كه: چگونه ممكن است نظام و شيرازه كشورى بستگى به موضوع كوچكى پيدا كند، با وجود آن بر پا باشد، و با فرو ريختنش فرو ريزد، و در ماوراى اين امور، قدرت بى انتهاى پروردگار تجلّى نمايد.

* * *

1 ـ تفسير «برهان»، جلد 3، صفحه 345.

2 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 182.

▲3 ـ چهره سليمان در قرآن و تورات كنونى؟

در حالى كه قرآن، سليمان(عليه السلام) را پيامبرى بزرگ مى خواند، با علم سرشار و تقواى بسيار، پيامبرى كه با داشتن حكومت عظيم، هرگز اسير مقام و مال نشد، و به آنها كه از سوى ملكه «سبأ» براى فريفتنش هداياى بسيار گرانبهائى آورده بودند، گفت: أَ تُمِدُّونَنِ بِمال فَما آتانِيَ اللّهُ خَيْرٌ مِمّا آتاكُمْ: «آيا مرا به وسيله مال مى خواهيد كمك كنيد؟ در حالى كه آنچه خدا به من داده است، از آنچه به شما داده برتر است».(1)

پيامبرى كه، تمام آرزويش اين بود، بتواند شكر نعمتهاى پروردگار را به جا آورد: وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى والِدَيَّ: «گفت پروردگارا ! مرا يارى و الهام كن، تا بتوانم شكر نعمتهائى را كه بر من و پدر و مادرم ارزانى داشته اى به جاى آورم».(2)

رهبرى كه، حتى اجازه نمى داد، كسى آگاهانه به مورچه اى ستم كند، لذا در وادى «نمل»، مورچه اى صدا زد: يا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساكِنَكُمْ لايَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لايَشْعُرُونَ: «اى مورچگان به لانه ها برويد، مبادا سليمان و لشكريانش نا آگاهانه شما را پايمال كنند»!.(3)

عبادتكارى بود كه، هر گاه لحظه اى به دنيا مشغول و از ذكر خدا غافل مى شد در مقام جبران بر مى آمد و مى گفت: إِنِّي أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَنْ ذِكْرِ رَبِّي: «افسوس كه علاقه به نيكى ها (اسب هاى سوارى آماده جهاد) مرا لحظه اى از ياد خدايم به خود مشغول داشت».(4)

حكيمى بود كه، در عين قدرت، جز با منطق، سخن نمى گفت، و حتى در گفتگو با پرنده اى همچون «هدهد»، حق و عدالت را از دست نمى داد.

 حاكمى بود كه، معاونش آن چنان از «علم كتاب» سرشار بود، كه در يك لحظه مى توانست تخت «بلقيس» را حاضر كند.

و قرآن او را با اوصافى همچون «أَوّاب» (بسيار بازگشت كننده به سوى خدا) و «نِعْمَ العَبْدُ» (بنده بسيار خوب) خوانده.

كسى كه، خداوند «حكومت» و «علم» را در اختيار او قرار داده بود، و كسى كه، او را مشمول هدايت خويش فرموده بود، و كسى كه، يك لحظه در عمرش به خدا شرك نورزيد.

با اين حال، ببينيم تورات تحريف يافته كنونى، چگونه دامان پاك اين پيامبر بزرگ را آلوده به شرك و غير آن مى كند.

تورات، بدترين نسبت ها را در زمينه بنا كردن بتكده و ترويج از بت پرستى، و عشق بى حساب به زنان و تعبيرات بسيار زننده از توصيفهاى عاشقانه او بيان كرده، كه نقل همه آن، شرم آور است، تنها به يك قسمت كه ملايمتر به نظر مى رسد قناعت مى كنيم.

در كتاب اول «ملوك و پادشاهان» چنين مى خوانيم:

و سليمان ملك، سواى دختر فرعون، زنان بيگانه بسيارى را از «موآبيان» و «عمونيان» و «ادوميان» و «صيدونيان» و «حتيان» دوست مى داشت، از امتهائى كه خداوند بنى اسرائيل را فرموده بود: شما به ايشان در نيائيد، (و ازدواج نكنيد) و ايشان به شما در نيايند، كه ايشان قلب شما را به خدايان خودشان مايل خواهند گردانيد، و سليمان از راه محبت به ايشان ملصق شد!

و او را هفتصد زن «بانويه» (عقدى) و سيصد «متعه» (موقت) بود! و ايشان قلبش را برگردانيدند! و واقع شد، وقت پيرى سليمان كه زنهايش قلبش را به سمت خدايان غريب برگردانيدند، و قلبش مثل قلب پدرش داود(عليه السلام) با خدايش  كامل نبود! و سليمان در عقب «عشترون» خداى «صيدونيان» و «ملكوم» مكروه «عمونيان» (بت عمونيان) رفت، و سليمان در نظر خداوند بدى كرد، و مثل پدرش «داود» راه خداوند را تماماً نرفت!!

آن گاه سليمان مقام بلندى را به كوهى كه روبروى «اورشليم» است به خصوص «كموش» مكروه پسران «عمون» بنا كرد، پس خداوند به سليمان غضبناك شد، به سبب اين كه قلبش از خداوند خداى اسرائيل كه وى را دو مرتبه مرئى شد، برگردانيد... و خداوند به سليمان گفت: چون كه اين عمل از تو صادر شد، و عهد مرا و فرائضى كه به تو امر فرموده، نگاه نداشتى، البته مملكت تو را از دست تو خواهم گرفت! و به بنده ات خواهم داد! نهايت، به ايام تو اين را نخواهم كرد، به سبب پدرت داود، و از دست پسرت آن را خواهم گرفت ... نهايت، تمامى مملكت را از دست او (سليمان) نخواهم گرفت، بلكه به پاس خاطر بنده من داود كه برگزيدم به جهت اين كه اوامر و فرائض مرا نگاه داشته بود! او را در تمامى روزهاى عمرش سلطان خواهم نمود... .(5)

از مجموع اين داستان دروغين «تورات» چنين بر مى آيد:

1 ـ سليمان علاقه زيادى به زنان طوايف بت پرست داشت، و بر خلاف دستور خدا، عده زيادى از آنان را گرفت، و كم كم به مذهب آنها تمايل پيدا كرد! و با اين كه «شخص زن نديده اى» هم نبود، بلكه 700 زن عقدى و 300 زن متعه داشت! علاقه شديد او به زنها او را از راه خدا بيرون برد! (نعوذ باللّه).

2 ـ سليمان صريحاً دستور ساختن بتخانه داد، و روى كوهى كه در برابر «اورشليم» آن مركز مقدس اسرائيل، قرار داشت، بتكده اى براى بت «كموش»،  بت معروف طايفه «موآبيان» و بت «مولك» ـ بت مخصوص طايفه «بنى عمون» بنا كرد و به بت «عشترون» بت «صيدونيان» نيز علاقه خاصى پيدا كرد و همه اينها در سر پيرى واقع شد!

3 ـ خداوند به خاطر اين انحراف و گناه بزرگ مجازاتى براى او قائل شد، و آن مجازات اين بود كه كشور او را از دستش بگيرد، ولى نه از دست خودش بلكه از دست فرزندش «رحبعام»! و به او مهلت خواهد داد، هر چه مى خواهد سلطنت كند ، اين هم به خاطر بنده خاص خدا داود(عليه السلام) پدر سليمان بود، همان بنده خاص خدا كه طبق تصريح تورات ـ العياذ باللّه ـ مرتكب قتل نفس و زناى محصنه، و تصاحب زن افسر رشيد و خدمتگزار خود گرديده بود!! آيا اين تهمتهاى ناروا را كسى مى تواند، به ساحت مقدس مردى، مانند سليمان نسبت دهد؟!

اگر ما سليمان(عليه السلام) را ـ همانطور كه قرآن مى گويد ـ پيامبر بدانيم، كه وضع روشن است، و اگر هم او را در رديف پادشاهان بنى اسرائيل بدانيم، باز چنين نسبتهائى ممكن نيست درباره او صادق باشد.

چه اين كه، اگر او را پيامبر ندانيم، مسلماً تالى تلو پيامبر بوده، زيرا دو كتاب از كتب «عهد قديم» يكى به نام «مواعظ سليمان ـ يا ـ حكمتهاى سليمان» و ديگرى به نام «سرود سليمان» از گفته هاى اين مرد بزرگ الهى است.

به راستى يهوديان و مسيحيان كه به تورات كنونى معتقدند، چه جوابى براى اين سؤالات دارند؟ و اين رسوائى ها را چگونه مى پذيرند؟!

* * *

1 ـ نمل، آيه 36.

2 ـ نمل، آيه 19.

3 ـ نمل، آيه 18.

4 ـ ص، آيه 32.

5 ـ «تورات»، كتاب اول «ملوك و پادشاهان»، فصل يازدهم، جمله هاى 1 تا 34.

▲4 ـ شكرگزاران واقعى اندك اند

قبل از هر چيز، در اين زمينه توجه به ريشه اصلى لغت «شكر» لازم است:

«راغب» در «مفردات» مى گويد: «شكر» همان تصور نعمت و اظهار آن  است، بعضى گفته اند: در اصل «كشر» به معنى «كشف» (بر وزن آن) بوده است، سپس مقلوب گشته و «شكر» شده است، و نقطه مقابل آن «كفر» است كه فراموشى نعمت و پوشاندن آن مى باشد.

سپس، به تقسيم «شكر» به شعب سه گانه: «شكر قلب» يعنى انديشه درباره نعمت، و «شكر زبان» يعنى ثنا گفتن بر منعم، و «شكر ساير اعضا» يعنى قدردانى و پاسخگوئى در برابر نعمت، پرداخته است.

تعبير قرآن در آيات فوق، به جمله «اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً» نشان مى دهد كه: شكر، بيشتر از مقوله «عمل» است، و بايد آن را در لابلاى اعمال انسان ارائه داد، و شايد به همين دليل، قرآن تعداد «شكرگزاران» واقعى را اندك شمرده است، و علاوه بر آيات فوق، در آيه 23 سوره «ملك» بعد از آن كه نعمتهاى بزرگى، همچون آفرينش گوش و چشم و دل را بر مى شمرد، اضافه مى كند: قَلِيلاً ما تَشْكُرُونَ: «كمتر شكر او را به جا مى آوريد» و در آيه 73 «نمل» نيز آمده: وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لايَشْكُرُونَ: «بيشتر آنها شكرگزارى نمى كنند» اين از يكسو.

از سوى ديگر، با توجه به اين نكته كه: نعمتهاى خداوند ـ كه سر تا پاى وجود انسان را احاطه كرده ـ آن قدر زياد است كه: قابل شماره و احصا نيست، چنان كه قرآن مى گويد:«وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّهِ لاتُحْصُوها»(1) روشن مى شود: چرا شكر، به مفهوم واقعيش در برابر تمام نعمتها، به گونه اى كه، همه را بدون استثناء در طريق بندگى خدا، كه نعمتها براى آن آفريده شده است، به كار گيرد، كمتر يافت مى شود.

به تعبير ديگر، و به گفته بعضى از مفسران بزرگ: «شكر مطلق» اين است كه انسان همواره به ياد خدا باشد، بى هيچ گونه فراموشى، و در راه او گام بردارد بدون هيچ گونه معصيت، و اطاعت فرمان او كند، خالى از هر گونه سر پيچى، و مسلم است كه اين اوصاف در كمتر كسى جمع مى شود، و اين كه: بعضى اصولاً آن را محال پنداشته اند، بى اساس است، و دليل بر عدم آشنائى آنها به اين مفاهيم و اين مراحل از عبوديت است.(2)

گاه گفته مى شود: اداى حق شكر پروردگار، از يك نظر بسيار مشكل است، زيرا همين كه انسان در مقام شكر بر مى آيد، و اين توفيق نصيبش مى گردد، و وسائل شكرگزارى در اختيارش قرار مى گيرد، خود نعمت تازه اى است كه نياز به شكر مجددى دارد، و اين موضوع به صورت تسلسل ادامه مى يابد، و هر چه انسان تلاش بيشتر در طريق شكر او مى كند، مشمول نعمت افزونترى مى گردد كه قادر بر شكر آن نيست!

ولى با توجه به اين كه: يكى از طرق اداى حق شكر الهى همان اظهار عجز از اداى شكر اوست روشن مى شود: كه قليلى از بندگان پروردگار ـ همان گونه كه قرآن بيان فرموده ـ به راستى در اين مسير قرار مى گيرند.

توجه به احاديث زير، مى تواند در اين بحث به قدر كافى روشنگر باشد:

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: كسى پرسيد: آيا شكر پروردگار حدى دارد كه اگر انسان، به آن حد برسد، شاكر محسوب شود؟ فرمود: آرى سؤال كرد: چگونه؟ فرمود: يَحْمَدُ اللّهَ عَلى كُلِّ نِعْمَة عَلَيْهِ فِي أَهْل وَ مال، وَ إِنْ كانَ فِيما أَنْعَمَ عَلَيْهِ فِي مالِهِ حَقٌّ أَدّاهُ: «خدا را بر تمام نعمتهايش چه در خانواده و چه در اموال، حمد و ستايش كند، و اگر در اموالى كه به او داده، حقى باشد ادا نمايد».(3)

در حديث ديگرى از همان امام(عليه السلام) مى خوانيم: شُكْرُ النِّعْمَةِ اجْتِنابُ  الْمَحارِمِ: «شكر نعمت پرهيز از گناه است».(4)

و نيز در حديثى ديگر از همان حضرت(عليه السلام) آمده است كه فرمود : فِيمَا أَوْحَى اللّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلى مُوسى(عليه السلام) يا مُوسَى! اشْكُرْنِي حَقَّ شُكْرِي، فَقالَ يا رَبِّ! وَ كَيْفَ أَشْكُرُكَ حَقَّ شُكْرِكَ وَ لَيْسَ مِنْ شُكْر أَشْكُرُكَ بِهِ إِلاّ وَ أَنْتَ أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَيَّ؟ قالَ يا مُوسى! الآنَ شَكَرْتَنِي حِينَ عَلِمْتَ أَنَّ ذلِكَ مِنِّي!: «خداوند متعال به موسى وحى كرد: اى موسى! حق شكر مرا به جاى آور، عرض كرد: چگونه حق شكر تو را به جا آورم در حالى كه هر شكرى به جا آورم به خاطر آن نعمت تازه اى به من داده اى ؟ فرمود: اى موسى الان شكر مرا به جاى آوردى، چون مى دانى همين توفيق نيز از من است»!.(5)

توجه به اين نكته نيز لازم است كه: تشكر و قدردانى از كسانى كه وسيله نعمتى براى انسان هستند نيز، شعبه اى از شكر خداست، چنان كه امام سجاد على بن الحسين(عليهما السلام) مى فرمايد: «روز قيامت كه مى شود، خداوند متعال به بعضى از بندگانش مى گويد: آيا شكر فلان كس را به جاى آوردى؟ عرض مى كند: پروردگارا! من شكر تو را به جاى آوردم، خداوند مى فرمايد: چون شكر او را به جا نياوردى شكر مرا به جا نياورده اى»!.

سپس افزود: أَشْكَرُكُمْ لِلّهِ أَشْكَرُكُمْ لِلنّاسِ: «از همه شما شكرگزارتر در پيشگاه خدا، كسى است كه، بيشتر از نعمتها و زحمات مردم قدردانى و شكرگزارى كند».(6)

درباره حقيقت «شكر»، و اين كه: چگونه مايه فزونى نعمت، و «كفر» مايه فناى آن است، بحث مشروحى در جلد «دهم» ذيل آيه 7 سوره «ابراهيم» آورده ايم.(7)

* * *

15لَقَدْ كانَ لِسَبَإ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتانِ عَنْ يَمِين وَ شِمال كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَ اشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ

16فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَواتَيْ أُكُل خَمْط وَ أَثْل وَ شَيْء مِنْ سِدْر قَلِيل

17ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِما كَفَرُوا وَ هَلْ نُجازِي إِلاَّ الْكَفُورَ

ترجمه:

15 ـ براى قوم «سبا» در محل سكونتشان نشانه اى (از قدرت الهى) بود: دو باغ (بزرگ و گسترده) از راست و چپ (رودخانه عظيم; و به آنها گفتيم:) از روزى پروردگارتان بخوريد و شكر او را به جا آوريد; شهرى است پاك و پاكيزه و پروردگارى آمرزنده (و مهربان)!

16 ـ اما آنها (از خدا) روى گردان شدند، و ما سيل ويرانگر را بر آنان فرستاديم، و دو باغ (پر بركت) شان را به دو باغ (بى ارزش) با ميوه هاى تلخ و درختان شوره گز و اندكى درخت سدر مبدّل ساختيم.

17 ـ اين كيفر را به خاطر كفرانشان به آنها داديم; و آيا جز كفران كننده را كيفر مى دهيم؟!

1 ـ ابراهيم، آيه 34.

2 ـ تفسير «الميزان»، جلد 4، صفحه 38.

3 و 4 ـ «اصول كافى»، جلد 2، باب الشكر، حديث 12 و 10.

5 ـ «اصول كافى»، جلد 2، صفحه 94، باب الشكر، حديث 27.

6 ـ «اصول كافى»، باب الشكر، حديث 30.

7 ـ صفحه 278.

▲تمدن درخشانى كه بر اثر كفران بر باد رفت!

بعد از بيان نعمتهاى مهمى كه خداوند به داود(عليه السلام) و سليمان(عليه السلام) ارزانى داشت، و قيام اين دو پيامبر به وظيفه شكرگزارى، سخن از قوم ديگرى به ميان مى آورد، كه در نقطه مقابل آنها قرار داشتند، و شايد در همان زمان و يا كمى بعد از آن مى زيستند، قومى كه خدا انواع نعمتها را به آنها بخشيده بود، ولى راه كفران را در پيش گرفتند، خدا نعمتهاى خود را از آنها سلب كرد، و چنان پراكنده و در به در، شدند كه، ماجراى زندگى آنها درس عبرتى براى جهانيان شد، آنها قوم «سبأ» بودند.

قرآن مجيد، سرگذشت عبرت انگيز آنها را ضمن پنج آيه بيان كرده، و به قسمت مهمى از جزئيات و خصوصيات زندگى آنها، در همين پنج آيه مختصر اشاره كرده است:

نخست مى گويد: «براى قوم سبأ در محل سكونتشان نشانه اى از قدرت الهى بود» (لَقَدْ كانَ لِسَبَإ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ).

به طورى كه خواهيم ديد، اين آيت بزرگ الهى، از اينجا سرچشمه مى گرفت، كه قوم سبأ با استفاده از شرائط خاص مكانى، و چگونگى كوههاى اطراف آن منطقه، و هوش سرشار خدا داد، توانستند سيلابهايى را كه جز ويرانى، نتيجه اى نداشت، در پشت سدى نيرومند، متمركز كنند، و به وسيله آن كشورى بسيار آباد بسازند، چه آيت بزرگى كه عامل ويرانى، تبديل به مهمترين عامل عمران گردد؟

در اين كه: «سبأ» (بر وزن سبد) نام كيست؟ و چيست؟ در ميان مورخان گفتگوست، ولى معروف اين است: «سبأ» نام پدر اعراب «يمن» است، و طبق روايتى كه از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل شده: مردى بود به نام «سبأ» كه ده فرزند از او متولد شد، و از هر كدام از آنها قبيله اى از قبائل عرب در آن سامان به وجود  آمدند.(1)

بعضى «سبأ» را نام سرزمين «يمن»، يا منطقه اى از آن دانسته اند، ظاهر قرآن مجيد در داستان «سليمان» و «هدهد» در سوره «نمل» نيز نشان مى دهد كه «سبأ» نام مكانى بوده است، آنجا كه مى گويد: وَ جِئْتُكَ مِنْ سَبَأ بِنَبَأ يَقِين: «من از سرزمين سبأ خبر قاطعى براى تو آوردم».(2)

در حالى كه ظاهر آيه مورد بحث، اين است كه، «سبأ» قومى بوده اند، كه در آن منطقه مى زيسته اند، زيرا ضمير جمع مذكر (هم) به آنها باز گشته است.

ولى منافاتى ميان اين دو تفسير نيست; زيرا ممكن است «سبأ» در ابتدا نام كسى بوده، سپس تمام فرزندان و قوم او به آن نام ناميده شده اند، و بعد اين اسم به سرزمين آنها نيز اطلاق گرديده.

پس از آن قرآن به شرح اين آيت الهى كه در اختيار قوم سبأ قرار داشت، پرداخته چنين مى گويد: «دو باغ (بزرگ) بود از طرف راست و چپ» (جَنَّتانِ عَنْ يَمِين وَ شِمال).

ماجرا چنين بود كه: قوم سبأ توانستند، با سد عظيمى كه در ميان كوههاى مهم آن ناحيه بر پا سازند، سيلابهاى فراوانى را كه موجب ويرانى مى گشت، يا لااقل در بيابانها بيهوده تلف مى شد، در پشت آن سد عظيم ذخيره كنند، و با ايجاد دريچه هائى در سد، استفاده از آن مخزن عظيم آب را تحت كنترل خود قرار دهند، و به اين ترتيب، سرزمينهاى وسيع و گسترده اى را زير كشت در آورند.

اشكالى را كه «فخر رازى» در اينجا نقل كرده، كه: وجود دو باغ چيز مهمى نيست كه به عنوان آيه از آن ياد شود، و سپس به پاسخ آن پرداخته، به نظر ما  اساساً قابل طرح نيست; چرا كه آنها دو باغ ساده معمولى نبودند، بلكه يك رشته باغهاى به هم پيوسته در دو طرف نهر عظيمى بود كه از آن سد بزرگ آبيارى مى شد، و به قدرى پر بركت بود كه در تواريخ آمده: اگر كسى سبدى بر روى سر مى گذاشت، و در فصل ميوه از زير درختان عبور مى كرد، آن قدر ميوه در آن مى ريخت كه، بعد از مدت كوتاهى سبد پر مى شد!

آيا سيلابى كه مايه خرابى است، اين چنين مايه آبادانى شود، عجيب نيست؟ آيا اين آيت بزرگ خداى محسوب نمى شود؟

علاوه بر همه اينها، امنيت فوق العاده اى بر آن سرزمين سايه افكن بود، كه آن خود نيز از آيات حق محسوب مى شد، چنان كه قرآن بعداً به آن اشاره خواهد كرد.

آن گاه مى افزايد: ما به آنها گفتيم: «از اين روزى فراوان پروردگارتان بخوريد و شكر او را به جا آوريد» (كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَ اشْكُرُوا لَهُ).

«شهرى است پاكيزه و پروردگارى آمرزنده مهربان» (بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ).(3)-(4)

اين جمله كوتاه، مجموعه نعمتهاى مادى و معنوى را به زيباترين وجه منعكس ساخته، از نظر نعمتهاى مادى سرزمين پاك و پاكيزه داشتند، پاك از آلودگى هاى گوناگون، از دزدان و ظالمان، از آفات و بلاها، از خشكسالى و قحطى ، از ناامنى و وحشت، و حتى گفته مى شود از حشرات موذى نيز پاك  بود.

هوائى پاك و نسيمى فرح افزا داشت، و سرزمينى حاصلخيز و درختانى پر بار و اما از نظر نعمت معنوى، غفران خداوند شامل حال آنها بود، از تقصير و كوتاهى آنها صرفنظر مى كرد، و آنها را مشمول عذاب و سرزمينشان را گرفتار بلا نمى ساخت.

* * *

اما اين ناسپاس مردم، قدر اين همه نعمت را ندانستند، از بوته آزمايش سالم بيرون نيامدند، راه كفران و اعراض را پيش گرفتند، و خداوند نيز آنها را سخت گوشمالى داد.

لذا، در آيه بعد مى فرمايد: «آنها از خدا روى گردان شدند» (فَأَعْرَضُوا).

نعمتهاى خدا را ناچيز شمردند، عمران و آبادى و امنيت را ساده انگاشتند، از ياد حق غافل شدند، و مست نعمت گشتند، اغنياء بر تهيدستان فخرفروشى كردند، و آنها را مزاحم حال خويش، پنداشتند كه شرح آن در آيات بعد خواهد آمد.

اينجا بود كه شلاق مجازات بر پيكر آنها نواخته شد، چنان كه قرآن مى گويد: «ما سيل وحشتناك و بنيان كن را بر آنها فرستاديم» و سرزمين آباد آنها به ويرانه اى مبدل شد (فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ).

«عَرِم» در اصل از «عَرّامة» (بر وزن علاّمه) به معنى خشونت، كج خلقى و سختگيرى است، و توصيف سيلاب به آن، اشاره به شدت خشونت و ويرانگرى آن است، و تعبير به «سَيْلَ الْعَرِم» به اصطلاح از قبيل اضافه موصوف به صفت است.

بعضى «عَرِم» را به معنى موشهاى صحرائى گرفته اند، كه بر اثر رخنه در اين  سدّ، مايه ويرانى آن شدند (مسأله نفوذ موشها در سدّ، گر چه قابل قبول است به طورى كه بعداً شرح خواهيم داد، اما تعبير آيه، تناسب چندانى با اين معنى ندارد).

در «لسان العرب» براى ماده «عَرِم» معانى مختلفى ديده مى شود: از جمله: «سيلاب طاقت فرسا»، «موانعى كه در ميان دره ها براى مهار كردن آب» مى سازند، و همچنين موش بزرگ صحرائى.(5)

ولى، از همه مناسبتر همان معنى اول است، و در تفسير «على بن ابراهيم» نيز روى آن تكيه شده است.

سپس قرآن وضع بازپسين اين سرزمين را چنين توصيف مى كند: «ما دو باغ وسيع و پر نعمت آنها را به دو باغ بى ارزش، با ميوه هاى تلخ و درختان بى مصرف شوره گز، و اندكى از درخت سدر مبدل ساختيم» (وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَواتَيْ أُكُل خَمْط وَ أَثْل وَ شَيْء مِنْ سِدْر قَلِيل).

«أُكُل» به معنى هر گونه ماده خوراكى است.

«خَمْط» (بر وزن عمد) به معنى گياه تلخ است.

«أَثْل» (بر وزن اصل) به معنى درخت «شوره گز» است.

و به اين ترتيب، به جاى آن همه درختان خرم و سرسبز، مشتى درخت بيابانى وحشى، و بسيار كم ارزش، كه شايد مهمترين آنها همان درخت «سدر» بود، كه آن هم به مقدار كم در ميان آنها وجود داشت، باقى ماند (تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل، كه چه بر سر آنها و سرزمين آبادشان آمد!).

ممكن است بيان اين سه نوع درخت، كه در آن سرزمينِ ويران باقى ماند،   اشاره، به سه گروه مختلف بوده باشد، كه بخشى از اين درختان، زيانبخش، و بعضى بى مصرف، و بعضى بسيار كم منفعت بود.

* * *

در آيه بعد، به عنوان يك نتيجه گيرى، با صراحت مى گويد: «اين مجازاتى بود كه ما به خاطر كفرانشان قائل شديم» (ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِما كَفَرُوا).

اما براى اين كه: تصور نشود، اين سرنوشت، مخصوص اين گروه بود، بلكه عموميت آن، نسبت به همه كسانى كه داراى اعمال مشابهى هستند، مسلم است، چنين مى افزايد: «آيا جز كفران كنندگان را به چنين مجازاتى گرفتار مى سازيم»؟ (وَ هَلْ نُجازِي إِلاَّ الْكَفُورَ).

اين بود، فشرده اى از سرگذشت قوم «سبأ» كه در آيات بعد به طور مشروحتر مطرح خواهد شد.

* * *

18وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بارَكْنا فِيها قُرىً ظاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيها لَيالِيَ وَ أَيّاماً آمِنِينَ

19فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَيْنَ أَسْفارِنا وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْناهُمْ أَحادِيثَ وَ مَزَّقْناهُمْ كُلَّ مُمَزَّق إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيات لِكُلِّ صَبّار شَكُور

ترجمه:

18 ـ و ميان آنها و شهرهائى كه بركت داده بوديم، آباديهاى آشكارى قرار داديم; و سفر در ميان آنها را به طور متناسب (با فاصله نزديك) مقرّر داشتيم (و به آنان گفتيم:) شبها و روزها در اين آباديها با ايمنى سفر كنيد.

19 ـ ولى گفتند: «پروردگارا! ميان سفرهاى ما دورى بيفكن» آنها به خويشتن ستم كردند; و ما آنان را داستانهائى (براى عبرت ديگران) قرار داديم و جمعيتشان را متلاشى ساختيم; در اين ماجرا، نشانه هاى عبرتى براى هر صابر شكرگزار است.

1 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث.

2 ـ نمل، آيه 22.

3 ـ «بَلْدَة» خبر مبتداى محذوفى است، و در تقدير چنين است «هذِهِ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ هذا رَبٌّ غَفُورٌ».

4 ـ آيا اين پيام الهى به وسيله پيامبرانى كه در ميان آنها مبعوث شدند، ابلاغ شد، چنان كه بعضى از مفسران گفته اند، يا اين شرايط و احوال، يا زبان حال و درك عقل چنين پيامى را به آنها مى داد؟ هر دو ممكن است.

5 ـ «لسان العرب»، ماده «عرم».

▲چنان آنها را متلاشى كرديم كه ضرب المثل شدند!

در اين آيات، به شرح و تفصيل بيشترى پيرامون قوم «سبأ» مى پردازد، و مجازات آنها را نيز مشروح تر بيان مى كند، به گونه اى كه براى هر شنونده درسى  است بسيار مهم و آموزنده.

مى فرمايد: سرزمين آنها را تا آن حد آباد كرديم، كه نه تنها شهرهايشان را غرق نعمت ساختيم، بلكه: «ميان آنها و شهرهائى كه بركت داده بوديم، آبادى هائى آشكار، قرار داديم» (وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بارَكْنا فِيها قُرىً ظاهِرَةً).

در حقيقت، در ميان آنها و سرزمين مبارك، آباديهاى متصل و زنجيره اى وجود داشت، و فاصله اين آباديها به اندازه اى كم بود، كه از هر يك ديگرى را مى ديدند (و اين است معنى «قُرىً ظاهِرَة» ـ آبادى هاى آشكار).

بعضى از مفسران، «قُرىً ظاهِرَة» را طور ديگرى تفسير كرده، گفته اند: اشاره به آبادى هائى است كه درست در مسير راه، به طور آشكار قرار داشته، و مسافران به خوبى مى توانستند در آنها توقف كنند.

و يا اين كه: اين آبادى ها بر بالاى بلندى قرار داشته و براى عابرين ظاهر و آشكار بوده است.

اما در اين كه: منظور از «سرزمين هاى مبارك» كدام منطقه است؟ غالب مفسران آن را به سرزمين «شامات» (شام و فلسطين و اردن) تفسير كرده اند، چرا كه اين تعبير، درباره همين سرزمين، در آيه اول سوره «اسراء» و 81 «انبياء» آمده است.

ولى بعضى از مفسران، احتمال داده اند: منظور آبادى هاى «صنعاء» يا «مأرب» بوده باشد، كه هر دو در منطقه «يمن» واقع شده است، و اين تفسير بعيد نيست، زيرا فاصله بين «يمن» كه در جنوبى ترين نقطه جزيره «عربستان» است و با «شامات» كه در شمالى ترين نقطه قرار دارد، به قدرى زياد و از بيابانهاى خشك و سوزان پوشيده بوده، كه تفسير آيه به آن، بسيار بعيد به نظر مى رسد، و در تواريخ نيز نقل نشده است.

 بعضى نيز احتمال داده اند: منظور از سرزمين هاى مبارك، سرزمين «مكّه» باشد، كه آن هم بعيد است.

اين از نظر آبادى، ولى از آنجا كه تنها عمران كافى نيست، و شرط مهم و اساسى آن «امنيت» است اضافه مى كند: «و سفر در ميان آنها را با فاصله هاى مناسب و نزديك مقرر داشتيم» (وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ).

و به آنها گفتيم: «شب ها و روزها، در اين آباديها در امنيت كامل مسافرت كنيد» (سِيرُوا فِيها لَيالِيَ وَ أَيّاماً آمِنِينَ).

به اين ترتيب، آباديها فواصل متناسب و حساب شده اى داشت، و از نظر حمله وحوش و درندگان بيابان، يا سارقين و قطاع الطريق، نيز در نهايت امنيت بود، به گونه اى كه مردم مى توانستند، بدون زاد و توشه و مركب، بى آن كه احتياج به حركت دسته جمعى و استفاده از افراد مسلح، داشته باشند، بدون هيچ خوف و ترس از جهت ناامنى راه، يا كمبود آب و آذوقه، به مسير خود ادامه دهند.

در اين كه: جمله «سِيرُوا فِيها...» (در اين آباديها سير كنيد...) به وسيله چه كسى، به آنها ابلاغ شد، دو احتمال وجود دارد: يكى اين كه: به وسيله پيامبران آنها به آنها ابلاغ شد.

و ديگر اين كه: زبان حال آن سرزمين آباد و جاده هاى امن و امان، همين بود.

مقدم داشتن «لَيالِى» (شبها) بر «أَيّام» (روزها) ممكن است از اين جهت باشد كه: امنيت در شب ها مهم است، هم امنيت از نظر دزدان راه، و هم وحوش بيابان; چرا كه تأمين امنيت در روز آسانتر است.

* * *

اما اين مردم ناسپاس، در برابر آن همه نعمتهاى بزرگ الهى، كه سرتاسر  زندگانى آنها را فراگرفته بود ـ مانند بسيارى ديگر از اقوام متنعم ـ گرفتار غرور و غفلت شدند، مستى نعمت و كمى ظرفيت، آنها را بر آن داشت كه راه ناسپاسى پيش گيرند، از مسير حق منحرف شوند، و به دستورات الهى بى اعتنا گردند.

از جمله تقاضاهاى جنون آميز آنها اين كه: از خداوند تقاضا كردند: در ميان سفرهاى آنها فاصله افكند، «گفتند: پروردگارا! ميان سفرهاى ما دورى بيفكن» تا بينوايان نتوانند دوش به دوش اغنياء سفر كنند! (فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَيْنَ أَسْفارِنا).

منظورشان اين بود كه: در ميان اين قريه هاى آباد، فاصله اى بيفتد و بيابانهاى خشكى پيدا شود، به اين جهت كه اغنياء، و ثروتمندان مايل نبودند، افراد كم در آمد همانند آنها سفر كنند، و به هر جا مى خواهند، بى زاد و توشه و مركب بروند! گوئى سفر از افتخارات آنها و نشانه قدرت و ثروت بود، و مى بايست اين امتياز و برترى، هميشه براى آنان ثبت شود!

و يا اين كه، راحتى و رفاه، آنها را ناراحت كرده بود، همان گونه كه بنى اسرائيل از «منّ» و «سلوى» (دو غذاى آسمانى) خسته شدند، و تقاضاى پياز و سير و عدس از خدا كردند!

بعضى نيز احتمال داده اند: جمله «باعِدْ بَيْنَ أَسْفارِنا» اشاره به اين است: به قدرى راحت طلب شده بودند كه ديگر حاضر به مسافرت براى استفاده از مراتع به منظور دامدارى، يا تجارت و زراعت نبودند، و از خدا تقاضا كردند: هميشه در وطن بمانند و فاصله هاى زمانى سفرهايشان زياد شود!

ولى تفسير اول از همه بهتر به نظر مى رسد.

به هر حال، «آنها با اين عملشان به خودشان ستم كردند» (وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ).

آرى، اگر فكر مى كردند، به ديگران ستم مى كنند در اشتباه بودند، خنجرى  برداشته بودند، و سينه خود را مى شكافتند، دود همه اين آتشها، در چشم خودشان رفت.

قرآن به دنبال اين جمله، ـ كه درباره سرنوشت دردناك آنها بيان مى كند ـ مى گويد: چنان آنها را مجازات كرديم، و زندگانيشان را در هم پيچيديم، كه «آنها را سرگذشت، داستان و اخبارى براى (عبرت) ديگران قرار داديم»! (فَجَعَلْناهُمْ أَحادِيثَ).

آرى، از آن همه زندگانى با رونق، و تمدن درخشان و گسترده، چيزى جز اخبارى بر سر زبانها، و يادى در خاطره ها، و سطورى بر صفحات تاريخ ها باقى نماند، «و آنها را سخت متلاشى و پراكنده ساختيم» (وَ مَزَّقْناهُمْ كُلَّ مُمَزَّق).

چنان سرزمين آنها ويران گشت، كه توانائى اقامت از آنان سلب شد، و براى ادامه زندگى مجبور شدند، هر گروهى به سوئى روى آورند، و مانند برگ هاى خزان كه بر سينه تند باد قرار گرفته، هر كدام به گوشه اى پرتاب شدند، آن چنان كه پراكندگى آنها به صورت «ضرب المثل» در آمد، كه هر گاه مى خواستند بگويند: فلان جمعيت سخت متلاشى شدند، مى گفتند: «تَفَرَّقُوا أَياِدى سَبَأ»! (همانند قوم سبأ و نعمتهاى آنها پراكنده شده اند!).(1)

به گفته بعضى از مفسران، قبيله «غسان» به «شام» رفتند، «اسد» به «عمان»، «خزاعه» به سوى «تهامه» و طايفه «انمار» به «يثرب».(2)

و در پايان آيه مى فرمايد: «قطعاً در اين سر گذشت، آيات و نشانه هاى عبرتى  است، براى صبركنندگان و شكرگزاران» (إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيات لِكُلِّ صَبّار شَكُور). چرا «صابران» و «شكرگزاران» مى توانند از اين ماجراها درس عبرت گيرند؟ (مخصوصاً با توجه به اين كه «صبّار و شكور» هر دو صيغه مبالغه است، و تكرار و تأكيد را بيان مى كند).

اين به خاطر آنست كه، آنها به واسطه صبر و استقامتشان، مركب سركش هوا و هوس را مهار مى كنند، و در برابر معاصى پرقدرتند، و به خاطر شكرگزاريشان در طريق اطاعت خدا آماده و بيدارند، به همين دليل، به خوبى عبرت مى گيرند، اما آنها كه بر مركب هوا و هوس سوارند، و به مواهب الهى بى اعتنا، چگونه مى توانند از اين ماجراها عبرت گيرند؟!

* * *

1 ـ اين ضرب المثل به دو صورت نقل شده: «تَفَرَّقُوا أَيادِى سَبَأ» و «أَيادِى سَبَأ»، در صورت اول اشاره به پراكندگى لشكر و نفرات آنها است، و در صورت دوم ناظر به پراكندگى اموال و امكانات و مواهب آنها است، زيرا «أَيادِى» معمولاً به معنى نعمتها استعمال مى شود.

2 ـ تفسير «قرطبى» و تفسير «ابوالفتوح رازى»، ذيل آيات مورد بحث.

▲1 ـ ماجراى عجيب قوم سبأ

به طورى كه از قرآن و روايات اسلامى و همچنين تواريخ استفاده مى شود، آنها جمعيتى بودند، در جنوب جزيره «عربستان»، داراى حكومتى عالى، و تمدنى درخشان!

خاك «يمن» گسترده و حاصلخيز بود، اما على رغم اين آمادگى، چون رودخانه مهمى نداشت از آن بهره بردارى نمى شد، باران هاى سيلابى در كوهستان ها مى باريد، و آب هاى آن در دشت ها به هدر مى رفت، مردم با هوش اين سرزمين به فكر استفاده از اين آبها افتادند، و سدهاى زيادى در نقاط حساس ساختند، كه از همه مهمتر و پر آب تر، سد «مأرب» بود.

«مأرب» (بر وزن مغرب) شهرى بود كه در انتهاى يكى از اين دره ها قرار داشت، و سيلهاى عظيم كوههاى «صراة» از كنار آن مى گذشت، در دهانه اين  دره، و دامنه دو كوه «بلق»، سد عظيم و نيرومندى بنا، و مجارى مختلف آب در آن ايجاد كرده بودند، به قدرى ذخيره آب پشت سد زياد شد كه، با استفاده از آن توانستند باغ هاى بسيار زيبا، و كشتزارهاى پر بركت، در دو طرف مسير رودخانه اى كه به سد منتهى مى شد ايجاد كنند.

همان گونه كه گفتيم، قريه هاى آباد اين سرزمين، تقريباً به هم متصل بود، و سايه هاى گسترده درختان دست به دست هم داده بود، ميوه هاى فراوان بر شاخسار آنها ظاهر شده بود، كه مى گويند: هر گاه كسى سبدى روى سر مى گذاشت و از زير آنها مى گذشت، پشت سر هم ميوه در آن مى افتاد، و در مدت كوتاهى پر مى شد.

وفور نعمت، آميخته با امنيت، محيطى بسيار مرفه براى زندگى پاك، آماده ساخته بود، محيطى مهيا براى اطاعت پروردگار، و تكامل در جنبه هاى معنوى.

اما آنها قدر اين همه نعمت را ندانستند، خدا را به دست فراموشى سپردند، به كفران نعمت مشغول شدند، به فخرفروشى پرداختند و به اختلافات طبقاتى دامن زدند.

در بعضى از تواريخ، آمده، موشهاى صحرائى دور از چشم مردم مغرور، و مست، به ديواره اين سد خاكى روى آوردند، و آن را از درون، سست كردند، ناگهان باران شديدى باريد، و سيلاب عظيمى حركت كرد، ديواره هاى سد كه قادر به تحمل فشار سيلاب نبود، يك مرتبه در هم شكست، و آبهاى بسيار زيادى كه پشت سد متراكم بود، ناگهان بيرون ريخت، و تمام آباديها، باغها، كشتزارها، زراعتها، و چهار پايان را تباه كرد، قصرها و خانه هاى مجلل و زيبا را يك باره ويران نمود، و آن سرزمين آباد را به صحرائى خشك و بى آب و علف مبدل ساخت، و از آن همه باغهاى خرم و اشجار بارور، تنها چند درخت تلخ «اراك» و «شور گز» و اندكى درختان «سدر» به جاى ماند، مرغان غزلخوان از  آنجا كوچ كردند، و بوم ها و زاغان جاى آنها را گرفتند.(1)

آرى، هنگامى كه خداوند مى خواهد قدرت نمائى كند، تمدنى عظيم را با چند موش! بر باد مى دهد، تا بندگان به ضعف خود آشنا گردند، و به هنگام قدرت مغرور نشوند!

* * *

1 ـ اقتباس از تفسير «مجمع البيان»، «قصص قرآن» و تفاسير ديگر.

▲2 ـ يك اعجاز تاريخى قرآن

قرآن مجيد داستان قوم «سبأ» را در آيات فوق آورده است، و مدتها بود كه مورخان جهان از وجود چنين قوم و چنان تمدنى، اظهار بى اطلاعى مى كردند.

جالب اين كه، مورخان قبل از اكتشافات جديد، نامى از سلسله ملوك «سبأ» و تمدن عظيم آنها نمى بردند، و «سبأ» را فقط شخص فرضى مى دانستند كه پدر مؤسس دولت «حمير» بود، در حالى كه در قرآن يك سوره به نام اين قوم است و به يكى از مظاهر تمدن آنها، كه بناى سد تاريخى «مأرب» است اشاره مى كند، اما پس از كشف آثار تاريخى اين قوم در «يمن»، عقيده دانشمندان دگرگون شد.

علت اين كه: آثار تمدن «سبأ» تا اين اواخر استخراج نشده بود، دو چيز بود: يكى، صعوبت راه و گرماى شديد هوا، و ديگر، بدبينى سكنه اين نواحى نسبت به بيگانگان، كه اروپائيان نا آگاه و بى خبر، گاهى از آن تعبير به توحش مى كردند، تا اين كه: عده معدودى از باستان شناسان به خاطر علاقه شديدى كه نسبت به كشف اسرار آثار «سبأ» داشتند، توانستند به قلب شهر «مأرب» و نواحى آن وارد شوند، و از آثار و خطوط و نقوش فراوانى كه بر روى سنگها ثبت شده بود، نمونه بردارى كنند، و از آن پس گروه هائى پشت سر هم در قرن 19  ميلادى به آنجا راه يافتند، و آثار گران بهائى از آنجا با خود به اروپا بردند، و از مجموعه اين نقوش و خطوط و آثار ديگر، كه به هزار نقش بالغ مى شد، به جزئيات تمدن اين قوم و حتى تاريخ بناى سد «مأرب» و خصوصيات ديگر پى بردند، و براى غربيان ثابت شد كه آنچه را قرآن در اين زمينه بيان كرده، يك افسانه نيست، بلكه يك واقعيت تاريخى است، كه آنها از آن بى خبر بودند، به طورى كه الآن نقشه هائى را توانسته اند از اين سد عظيم و محل عبور آب، و مجارى باغستان هاى سمت چپ و راست، و ساير خصوصيات آن تنظيم كنند.(1)

* * *

1 ـ «فرهنگ قصص قرآن»، ماده «سبأ» (با تلخيص).

▲3 ـ نكات مهم عبرت در يك داستان كوتاه

قرار گرفتن داستان قوم «سبأ» بعد از سرگذشت «سليمان»(عليه السلام) در قرآن مجيد مفهوم خاصى دارد:

1 ـ داود و سليمان پيامبران بزرگى بودند كه حكومت عظيمى تشكيل دادند ، و تمدن درخشانى به وجود آوردند، اما با وفات داود(عليه السلام) و سليمان(عليه السلام) اين تمدن رو به افول نهاد، قوم «سبأ» نيز تمدن عظيمى بر پا كردند، كه با در هم شكستن سد «مأرب» متلاشى شد.

جالب اين كه، طبق روايات، عصاى سليمان(عليه السلام) را «موريانه اى» خورد ، و سد عظيم «مأرب» را «موش صحرائى» سوراخ كرد، تا اين انسان مغرور بداند مواهب مادى هر چند عظيم باشد و خيره كننده، گاه با يك نسيم در هم مى ريزد و به وسيله يك حشره يا يك حيوان كوچك زير و رو مى شود، تا آگاهان به آن دل نبندند، مؤمنان اسير آن نشوند، و مغروران از مستى غرور به هوش آيند، و راه  استكبار و ظلم و ستم پيش نگيرند.

2 ـ از اين كه بگذريم، در اينجا دو چهره تمدن باشكوه ديده مى شود، كه يكى رحمانى بود و ديگرى سرانجام شيطانى شد، اما نه آن ماند و نه اين! و هر دو رو به فنا رفتند.

3 ـ اين نكته نيز قابل توجه است كه: مغروران قوم «سبأ» كه نمى توانستند توده هاى جمعيت را در كنار خود ببينند، و خيال مى كردند بايد ميان اقليت اشرافى، و اكثريت كم در آمد، سدى بزرگ و مرزى عظيم باشد، تا هرگز به هم آميخته نشوند، از خداوند تقاضاى دورى آباديها و بعد سفر كردند، خداوند هم اين دعايشان را مستجاب كرد، و آن چنان متلاشى شدند كه هر گروهى به سوئى رفتند، و به گونه اى از هم دور شدند، كه اگر مى خواستند يكديگر را پيدا كنند، يك عمر بايد در سفر باشند!

4 ـ هر گاه كسى به وضع آن سرزمين، قبل از هجوم سيل عرم و بعد از آن نگاه مى كرد، باورش نمى شد كه اين، همان سرزمينى است كه روزى مملو از درختان سر سبز، خرم و پر ميوه بوده، كه امروز به شكل بيابانى وحشتناك كه تك تك درختان «شوره گز» و «اراك» و «سدر» همچون مسافرانى كه راه را گم كرده و پراكنده شده اند، در آن به چشم مى خورد.

اين صحنه با زبان حال، مى گويد: سرزمين وجود «انسان» نيز اين چنين است، اگر نيروهاى خلاق او مهار شود، و استعدادهاى او به صورت صحيحى مصرف گردد ، باغهائى پر طراوت از علم و عمل و فضائل اخلاقى ببار مى آورد، اما اگر سد تقوا بشكند، و غرائز به صورت سيلى ويرانگر سرزمين زندگى انسان را زير پوشش خود قرار دهند، جز ويرانه اى بى ارزش، باقى نخواهد ماند، و گاه يك عامل به ظاهر كوچك، ريشه را تدريجاً مى زند، و همه چيز  را در هم مى ريزد، بايد حتى از اين مسائل كوچك ترسيد، و بر حذر بود.

5 ـ آخرين سخن، كه اشاره به آن را در اينجا لازم مى دانيم، اين است: اين ماجراى عجيب، بار ديگر اين حقيقت را ثابت مى كند كه مرگ انسان، در دل زندگى او نهفته شده، و همان چيزى كه يك روز، مايه حيات و آبادانى او است، روز ديگر ممكن است عامل مرگ و ويرانى گردد.

* * *

20وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلاّ فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ

21وَ ما كانَ لَهُ عَلَيْهِمْ مِنْ سُلْطان إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ يُؤْمِنُ بِالآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْها فِي شَكّ وَ رَبُّكَ عَلى كُلِّ شَيْء حَفِيظٌ

ترجمه:

20 ـ (آرى) به يقين، ابليس گمان خود را درباره آنها محقق يافت كه همگى از او پيروى كردند جز گروه اندكى از مؤمنان!

21 ـ او سلطه بر آنان نداشت جز براى اين كه مؤمنان به آخرت را از آنها كه در شك هستند باز شناسيم; و پروردگار تو، نگاهبان همه چيز است.

▲هيچ كس مجبور به پيروى وسوسه هاى شيطان نيست!

اين آيات، در حقيقت يك نوع نتيجه گيرى كلى از داستان قوم «سبأ» است كه در آيات گذشته آمده بود، و ديديم: چگونه آنها بر اثر تسليم در برابر هواى نفس، و وسوسه هاى شيطان، گرفتار آن همه بدبختى و ناكامى شدند.

در نخستين آيه مى فرمايد: «به يقين ابليس گمان خود را درباره آنها (و هر جمعيتى كه از ابليس پيروى كنند) محقق يافت»! (وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ).

«آنان همگى از او پيروى كردند، جز گروه اندكى از مؤمنان» (فَاتَّبَعُوهُ إِلاّ فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ).

يا به تعبير ديگر، پيش بينى «ابليس» كه بعد از سرپيچى از سجده، براى «آدم» و طرد شدن از درگاه كبريائى خداوند، گفت: فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * إِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ: «به عزتت سوگند، كه همه آنها را جز بندگان مخلصت گمراه خواهم كرد»(1) درباره اين گروه درست از آب در آمد.

گر چه او اين سخن را از روى گمان و تخمين گفت، ولى همين گمان و تخمين، سرانجام به واقعيت پيوست، و اين سست اراده ها و ضعيف الايمانها، گروه، گروه به دنبال او حركت كردند، تنها گروه اندكى از مؤمنين بودند كه زنجيرهاى وسوسه هاى شيطان را در هم شكستند، و فريب دام هاى او را نخوردند، آزاد آمدند، آزاد زيستند و آزاد رفتند، «گر چه آنها از نظر عدد كم بودند، ولى از نظر ارزش هر كدام با جهانى برابرى داشتند» (أُولئِكَ وَ اللّهِ هُمُ الأَقَلُّونَ عَدَداً وَ الأَعْظَمُونَ عِنْدَ اللّهِ قَدْراً).(2)

* * *

در آيه بعد، در رابطه با وسوسه هاى ابليس، و كسانى كه در حوزه نفوذ او قرار مى گيرند، و آنها كه بيرون از اين حوزه اند، به دو مطلب اشاره مى كند: نخست، مى گويد: «شيطان، سلطه اى بر آنها نداشت» و كسى را به پيروى خود  مجبور نمى كند (وَ ما كانَ لَهُ عَلَيْهِمْ مِنْ سُلْطان).

اين ما هستيم كه اجازه ورود به او مى دهيم، و پروانه عبورش را از مرزهاى كشور تن، به درون قلب خود صادر مى كنيم!

اين همان است كه قرآن در جاى ديگر از گفتار خود شيطان نقل مى كند: وَ ما كانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطان إِلاّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي: «من سلطه اى بر شما نداشتم، جز اين كه شما را دعوت كردم، و شما هم دعوت مرا اجابت نموديد»(3).

ولى پيدا است، بعد از اجابت دعوت او، از ناحيه افراد بى ايمان و هواپرست، او آرام نمى نشيند، و پايه هاى سلطه خود را بر وجود آنان مستحكم مى كند.

لذا، در دنباله آيه مى افزايد: «هدف از آزادى ابليس در وسوسه هايش اين بود كه مؤمنان به آخرت، از افراد بى ايمان و كسانى كه در شكّ اند شناخته شوند» (إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ يُؤْمِنُ بِالآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْها فِي شَكّ).(4)

بديهى است، خداوند از ازل، به همه چيز كه در اين جهان تا ابد واقع مى شود آگاه است، بنابراين جمله «لِنَعْلَمَ» مفهومش اين نيست كه: ما مؤمنان را به آخرت را از آنها كه در شك و ترديدند، نمى شناسيم، بايد وسوسه هاى شيطان به ميان آيد تا شناخته شوند، بلكه، منظور از اين جمله، تحقق عينى علم خداوند است; چرا كه خداوند، هرگز به علمش از باطن اشخاص، و اعمال بالقوه آنها كسى را مجازات نمى كند، بلكه بايد ميدان امتحان فراهم گردد، وسوسه هاى  شياطين و هواى نفس شروع شود، تا هر كس آنچه در درون دارد با كمال آزادى اراده و اختيار، بيرون ريزد، و علم خدا تحقق عينى يابد، زيرا تا در خارج عملى انجام نشود، استحقاق ثواب و عقاب حاصل نمى شود.

به تعبير ديگر: تا آنچه بالقوه است، فعليت نيابد، تنها به حسن باطن يا سوء باطن، كسى را پاداش نمى دهند و مجازات نمى كنند.

و در پايان آيه، به عنوان يك هشدار به همه بندگان مى گويد: «و پروردگار تو، حافظ همه چيز، و نگاهبان آن است» (وَ رَبُّكَ عَلى كُلِّ شَيْء حَفِيظٌ).

تا پيروان شيطان تصور نكنند، چيزى از اعمال و گفتار آنها، در اين جهان از بين مى رود، يا خداوند آن را فراموش مى كند، نه، هرگز، بلكه خداوند همه را براى روز جزا نگهدارى و حفظ مى نمايد.

* * *

22قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ لايَمْلِكُونَ مِثْقالَ ذَرَّة فِى السَّماواتِ وَ لا فِى الأَرْضِ وَ ما لَهُمْ فِيهِما مِنْ شِرْك وَ ما لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهِير

23وَ لاتَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلاّ لِمَنْ أَذِنَ لَهُ حَتّى إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ قالُوا ما ذا قالَ رَبُّكُمْ قالُوا الْحَقَّ وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ

24قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ قُلِ اللّهُ وَ إِنّا أَوْ إِيّاكُمْ لَعَلى هُدىً أَوْ فِي ضَلال مُبِين

25قُلْ لاتُسْئَلُونَ عَمّا أَجْرَمْنا وَ لانُسْئَلُ عَمّا تَعْمَلُونَ

26قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنا رَبُّنا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنا بِالْحَقِّ وَ هُوَ الْفَتّاحُ الْعَلِيمُ

27قُلْ أَرُونِيَ الَّذِينَ أَلْحَقْتُمْ بِهِ شُرَكاءَ كَلاّ بَلْ هُوَ اللّهُ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

ترجمه:

22 ـ بگو: «كسانى را كه غير از خدا (معبود خود) مى پنداريد بخوانيد! (آنها هرگز گرهى از كار شما نمى گشايند، چرا كه) آنها به اندازه ذره اى در آسمانها و زمين مالك نيستند، و نه در (خلقت و مالكيت) آنها شريكند، و نه ياور او (در آفرينش) بودند.

23 ـ هيچ شفاعتى نزد او، جز براى كسانى كه اذن داده، سودى ندارد! تا زمانى كه اضطراب از دلهاى آنان زائل گردد (و فرمان از ناحيه او صادر شود; مجرمان به شفيعان) مى گويند: «پروردگارتان چه دستورى داده»؟ مى گويند: «حق را (بيان كرد و اجازه شفاعت درباره مستحقان داد); و او است بلند مقام و بزرگ مرتبه»!

24 ـ بگو: «چه كسى شما را از آسمانها و زمين روزى مى دهد»؟ بگو: «اللّه! و ما يا شما بر (طريق) هدايت يا در ضلالت آشكارى هستيم»!

25 ـ بگو: «شما از گناهى كه ما كرده ايم سؤال نخواهيد شد، (همان گونه كه) ما در برابر اعمال شما مسئول نيستيم»!

26 ـ بگو: «پروردگار ما همه ما را جمع مى كند، سپس در ميان ما به حق داورى مى نمايد (و مجرمان را از نيكوكاران جدا مى سازد)، و اوست داور آگاه».

27 ـ بگو: «كسانى را كه به عنوان شريك به او ملحق ساخته ايد به من نشان دهيد! هرگز چنين نيست! (او شريك و شبيهى ندارد) بلكه او خداوند عزيز و حكيم است»!

1 ـ ص، آيات 82 و 83.

2 ـ «نهج البلاغه»، كلمات قصار، كلمه 147.

3 ـ ابراهيم، آيه 22.

4 ـ بنا بر اين معنى كه در تفسير آيه گفتيم، استثناء در اينجا استثناى متصل است به قرينه چيزى كه در آيه 42 سوره «حجر» آمده: «إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِينَ» زيرا ظاهر اين آيه آن است كه شيطان بر غاوين سلطه پيدا مى كند، البته بعضى از مفسران احتمال استثناى منقطع نيز داده اند.

▲به من بگوئيد چرا...؟

در آغاز سوره گفتيم، بخش قابل ملاحظه اى از آيات اين سوره، پيرامون مبدأ و معاد و اعتقادات حق، سخن مى گويد، و از پيوند آنها مجموعه اى از معارف راستين حاصل مى شود.

در اين بخش از آيات، در واقع مشركان را به محاكمه مى كشد، با ضربات  كوبنده، و سؤالات منطقى، آنها را به زانو در مى آورد، و بى پايه بودن منطق پوسيده آنها را در زمينه شفاعت بتها آشكار مى سازد.

در اين سلسله آيات، پنج بار پيامبر(صلى الله عليه وآله) را مخاطب مى سازد و مى گويد: به آنها بگو... و در هر بار مطلب تازه اى را در ارتباط با سرنوشت بت و بت پرستى مطرح مى كند، به گونه اى كه انسان در پايان، به خوبى احساس مى كند: مكتبى تو خالى تر از مكتب بت پرستان نيست، بلكه نمى توان نام مكتب و مذهب بر آن گذاشت.

در نخستين آيه مى فرمايد: «به آنها بگو: كسانى را كه غير از خدا (معبود خود) مى پنداريد بخوانيد، اما بدانيد آنها هرگز دعاى شما را اجابت نمى كنند، و گرهى از كارتان نمى گشايند» (قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ).(1)

آن گاه به دليل اين سخن پرداخته، مى گويد: «اين به خاطر آن است كه اين معبودهاى ساختگى نه مالك ذره اى در آسمانها و زمين اند، و نه شركت و نصيبى در خلقت و مالكيت آنها دارند، و نه هيچ يك از آنها ياور خداوند در آفرينش بوده اند»! (لايَمْلِكُونَ مِثْقالَ ذَرَّة فِى السَّماواتِ وَ لا فِى الأَرْضِ وَ ما لَهُمْ فِيهِما مِنْ شِرْك وَ ما لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهِير).

اگر آنها قادر بر حل مشكلى باشند، بايد يكى از اين سه وصف را دارا باشند: يا مالكيت مستقل چيزى در آسمانها و زمين، و يا لااقل شركت با خداوند در امر خلقت، و يا دست آخر معاونت پروردگار در چيزى از اين امور.

در حالى كه روشن است «واجب الوجود» يكى است، و بقيه همه «ممكن  الوجود» و وابسته به اويند، كه اگر لحظه اى نظر لطفش از آنها برداشته شود، راهى ديار عدم مى شوند: «اگر نازى كند يك دم، فرو ريزند قالبها»!.

جالب اين كه، مى گويد: «مِثْقالَ ذَرَّة فِى السَّماواتِ وَ لا فِى الأَرْضِ» يعنى موجوداتى كه به اندازه سنگينى يك ذره بى مقدار، مالك چيزى در اين آسمان بيكران و زمين پهناور نيستند، چه مشكلى را از خود مى توانند حل كنند، تا از شما؟!

* * *

در اينجا فوراً اين سؤال، به ذهن مى آيد كه: اگر چنين است، پس مسأله «شفاعت» شفيعان چه مى شود؟

در آيه بعد، به پاسخ اين سؤال پرداخته، چنين مى گويد: اگر شفيعانى در درگاه خدا وجود دارند آن هم به اذن و فرمان او است، زيرا: «هيچ شفاعتى نزد او، جز براى كسانى كه اذن داده، فايده ندارد» (وَ لاتَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلاّ لِمَنْ أَذِنَ لَهُ).

بنابراين، بهانه بت پرستان براى پرستش بتها كه مى گفتند: هوُلاءِ شُفَعائُنا عِنْدَ اللّهِ: «اينها شفيعان ما نزد خدايند»!(2) به اين وسيله قطع مى شود، چرا كه خدا، هرگز اجازه شفاعتى به آنها نداده است.

در اين كه: جمله «إِلاّ لِمَنْ أَذِنَ لَهُ» (مگر كسى كه براى او اذن دهد) اشاره به «شفيعان» است يا «شفاعت شدگان»؟ مفسران دو احتمال داده اند، اما به تناسب اين كه: در آيه قبل، سخن از بتها مطرح بود، و آنها بتها را شفيعان خود مى پنداشتند، مناسب اين است كه: اشاره به «شافعان» باشد.

 آيا منظور از «شفاعت» در اينجا، شفاعت در دنياست يا آخرت؟ هر دو محتمل است، ولى جمله هاى بعد، نشان مى دهد كه نظر به شفاعت آخرت مى باشد.

لذا، بعد از اين جمله، چنين مى گويد: در آن روز اضطراب و وحشتى بر دلها چيره مى شود (هم شفاعت كنندگان، و هم شفاعت شوندگان، غرق در اضطراب مى شوند، و در انتظار اين هستند: ببينند خداوند به چه كسانى اجازه شفاعت مى دهد؟ و درباره چه كسانى؟ و اين حالت اضطراب و نگرانى همچنان ادامه مى يابد) «تا زمانى كه فزع و اضطراب از دلهاى آنها زايل گردد، و فرمان از ناحيه خدا صادر شود» (حَتّى إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ).(3)

به هر حال، آن روز غوغائى برپاست، چشم شفاعت شوندگان، به شافعان دوخته شده، و با زبان حال، يا به زبان قال، ملتمسانه از آنها تقاضاى شفاعت مى كنند.

اما شفاعت كنندگان، نيز چشم به فرمان خدا دوخته اند، تا چگونه، و درباره چه كسى اجازه شفاعت دهد؟ اين وحشت و اضطراب عمومى و همگانى ادامه مى يابد، تا فرمان شفاعت درباره كسانى كه لايق آن هستند، از طرف خداوند حكيم صادر شود.

اينجاست كه هر دو گروه، رو به يكديگر مى كنند و از هم «مى پرسند (يا مجرمان از شافعان مى پرسند) پروردگار شما، چه دستورى داده»؟ (قالُوا ما ذا قالَ رَبُّكُمْ).

 «در پاسخ مى گويند: خداوند حق را بيان كرد» (قالُوا الْحَقَّ).

و حق، چيزى جز اجازه شفاعت درباره آنها، كه رابطه خود را به كلى از درگاه خدا قطع نكرده اند نمى باشد، نه آلودگانى كه تمام حلقه هاى ارتباطى را در هم شكستند، و به كلى از خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله) و دوستان او بيگانه شدند.

و در پايان آيه اضافه مى كند: «او است خداوند بلند مقام و بزرگ مرتبه» (وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ).

اين جمله، دنباله سخن شافعان و مكمل آن است، در حقيقت آنها مى گويند: چون خداوند «على و كبير» است، هر دستورى مى دهد، عين واقعيت، و هر واقعيتى منطبق بر دستور اوست.

آنچه در بالا گفتيم، نزديكترين تفسيرى است كه با جمله هاى آيه هماهنگ و منسجم است، در اينجا مفسران تفسيرهاى ديگرى نيز ذكر كرده اند و عجب اين كه: در بعضى از آنها ارتباط و پيوند صدر و ذيل آيه و قبل و بعد آن، به هيچ وجه در نظر گرفته نشده است.

* * *

در آيه بعد، از طريق ديگرى براى ابطال عقائد مشركان وارد مى شود، و مسأله «رازقيت» را بعد از مسأله «خالقيت» كه در آيات گذشته مطرح بود، عنوان مى كند، اين دليل، نيز به صورت سؤال و جواب است تا وجدان خفته آنها را از اين طريق بيدار سازد، و از پاسخى كه از درونشان مى جوشد، به اشتباه خود پى ببرند.

مى گويد: «بگو چه كسى شما را از آسمانها و زمين روزى مى دهد و بركات آن را در اختيارتان مى گذارد»؟! (قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ).

بديهى است، هيچ كس از آنها نمى توانستند بگويند: اين بتهاى سنگى و  چوبى باران را از آسمان نازل مى كنند، گياهان را از زمين مى رويانند، و منابع ارضى و سماوى را در اختيار ما مى گذارند.

جالب اين كه: بدون آن كه در انتظار پاسخ آنها باشد، بلافاصله مى فرمايد: «بگو الله» (قُلِ اللّهُ).

بگو: خداست كه منبع همه اين بركات است، يعنى مطلب به قدرى واضح و روشن است كه نياز به پاسخ طرف ندارد، بلكه سؤال كننده و شنونده با يكديگر همصدا هستند، چرا كه، حتى مشركان، خداوند را خالق و معطى ارزاق مى دانستند، و براى بتها تنها مقام شفاعت قائل بودند.

اين نكته نيز قابل توجه است كه، روزيهاى پروردگار كه از ناحيه آسمان به انسانها مى رسد منحصر به باران نيست، «نور و حرارت آفتاب» و «هوا» كه در جو زمين وجود دارد، از قطرات حيات بخش باران نيز مهمتر است.

همان گونه كه بركات زمين نيز منحصر به گياهان نيست، بلكه انواع منابع آبهاى زيرزمينى، معادن گوناگون كه بعضى در آن زمان كشف شده بود، و بعضى با گذشت زمان آشكار گشت، همه، در اين عنوان جمع اند.

در پايان آيه اشاره به مطلبى مى كند كه خود، مى تواند پايه دليلى را تشكيل دهد، دليلى واقع بينانه و توأم با نهايت انصاف و ادب، به گونه اى كه طرف از مركب لجاج و غرور پائين آيد، و به انديشه و فكر بپردازد، مى گويد: «مسلماً ما يا شما، بر هدايت، يا ضلالت آشكارى هستيم»! (وَ إِنّا أَوْ إِيّاكُمْ لَعَلى هُدىً أَوْ فِي ضَلال مُبِين).(4)

اشاره به اين كه: عقيده ما و شما با هم تضاد روشنى دارد، بنابراين ممكن  نيست هر دو حق باشد; چرا كه جمع بين نقيضين و ضدين امكان ندارد، پس حتماً يك گروه اهل هدايت است و گروه دوم گرفتار ضلالت.

اكنون بينديشيد: كدام يك هدايت يافته و كداميك گمراه است؟ نشانه ها را در هر دو گروه بنگريد، كه با كدامين گروه نشانه هاى هدايت و با ديگرى ضلالت است؟!.

و اين، يكى از بهترين روشهاى مناظره و بحث است، كه طرف را به انديشه و خودجوشى وا دارند، و اين كه: بعضى آن را يك نوع تقيه پنداشته اند، نهايت اشتباه است.

جالب اين كه، «هدايت» را با كلمه «على» ذكر كرده، و «ضلالت» را با «فى»، اشاره به اين كه: هدايت يافتگان گوئى بر مركب را هوارى نشسته، و يا بر فراز بلندى قرار گرفته و كاملاً بر همه چيز مسلطند، در حالى كه گمراهان در گمراهى و ظلمت جهلشان، فرو رفته اند.

اين نيز قابل توجه است كه، نخست از «هدايت» سخن گفته، سپس از «ضلالت»; چرا كه در آغاز جمله، نخست مى گويد: «ما» و بعد مى گويد «شما» تا اشاره لطيف و كم رنگى به هدايت گروه اول، و عدم هدايت گروه دوم باشد!.

گر چه توصيف «مبين» را جمعى از مفسران، تنها مربوط به «ضلال» مى دانند; چرا كه ضلالت انواعى دارد، و ضلالت شرك، از همه آشكارتر است.

ولى، اين احتمال نيز وجود دارد كه: اين توصيف براى «هدايت» و «ضلالت» هر دو باشد، زيرا در اين گونه موارد، در كلمات فصحا «وصف» تكرار نمى شود، بنابراين، هم «هدايت» توصيف به «مبين» شده است، و هم «ضلالت»، همان گونه كه در ساير آيات قرآن اين توصيف، در هر دو قسمت  ديده مى شود.(5)

* * *

آيه بعد، باز همان استدلال را به شكل ديگرى ـ با همان لحن منصفانه اى كه خصم را از مركب لجاجت و غرور فرود آورد ـ ادامه مى دهد، مى گويد: «بگو شما مسئول گناهان ما نيستيد، و ما نيز در برابر اعمال شما مسئول نخواهيم بود» (قُلْ لاتُسْئَلُونَ عَمّا أَجْرَمْنا وَ لانُسْئَلُ عَمّا تَعْمَلُونَ).

عجب اين كه، در اينجا پيامبر(صلى الله عليه وآله) مأمور است در مورد خودش، تعبير «جرم» كند، و در مورد مخالفان تعبير به كارهائى كه انجام مى دهند! و به اين ترتيب، اين حقيقت را روشن مى سازد كه هر كس، بايد پاسخگوى اعمال و كردار خويش باشد; چرا كه نتائج اعمال هر انسانى، چه زشت و چه زيبا به خود او مى رسد.

ضمناً اشاره لطيفى به اين نكته نيز دارد كه، اگر ما اصرار به راهنمائى شما داريم نه به خاطر اين است كه گناه شما را پاى ما مى نويسند، و يا شرك شما ضررى به ما مى زند، ما روى دلسوزى و حق جوئى و حق طلبى بر اين كار اصرار مىورزيم.

* * *

آيه بعد، در حقيقت بيان نتيجه دو آيه قبل است; زيرا هنگامى كه به آنها اخطار كرد كه: يكى از ما دو گروه بر حق و ديگرى بر باطليم، و نيز اخطار كرد كه: هر كدام از ما مسئول اعمال خويشتن هستيم، به بيان اين حقيقت مى پردازد كه: چگونه به وضع همگى رسيدگى مى شود، و حق و باطل از هم جدا مى گردد، و  هر كدام بر طبق مسئوليت هايشان پاداش و كيفر مى بينند، مى فرمايد: «به آنها بگو: پروردگارِ ما، همه ما را در روز رستاخيز جمع مى كند، سپس در ميان ما به حق داورى مى كند» و ما را از يكديگر جدا مى سازد، تا هدايت شدگان از گمراهان، باز شناخته شوند، و هر كدام به نتيجه اعمالشان برسند (قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنا رَبُّنا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنا بِالْحَقِّ).

اگر مى بينيد امروز، همه با هم آميخته اند، و هر كسى ادعا مى كند: من بر حقم و اهل نجاتم، اين وضع، براى هميشه ادامه پيدا نخواهد كرد، و سرانجام روز جدائى صفوف فرا خواهد رسيد، چرا كه «ربوبيت» پروردگار، چنين اقتضاء مى كند كه «سره» از «ناسره» و «خالص» از «ناخالص» و «حق» از «باطل» جدا شوند، و هر كدام در بستر خويش قرار گيرند.

اكنون، بينديشيد در آن روز، چه خواهيد كرد؟ و در كدامين صف قرار خواهيد گرفت؟ و آيا پاسخى براى سؤالات پروردگار در آن روز آماده كرده ايد؟

در پايان آيه، براى اين كه روشن سازد اين كار قطعاً شدنى است مى افزايد: «اوست داور و جدا كننده آگاه» (وَ هُوَ الْفَتّاحُ الْعَلِيمُ).

اين دو نام كه از اسماء الحسنى الهى است، يكى اشاره به قدرت او بر مسأله جداسازى صفوف مى كند، و ديگرى به علم بى پايان او، چرا كه جدا ساختن صفوف حق و باطل از يكديگر بدون اين دو، ممكن نيست.

تكيه كردن در آيه فوق بر روى عنوان «رّب» (پروردگار) اشاره به اين است كه: خداوند «مالك و مربى» همه ماست، و اين مقام، ايجاب مى كند: برنامه چنين روزى را فراهم سازد، و در حقيقت اشاره لطيفى است به يكى از دلائل «معاد».

واژه «فتح» به طورى كه «راغب» در «مفردات» مى گويد: در اصل به معنى از بين بردن پيچيدگى و اشكال است، و آن بر دو گونه است: گاهى، با چشم ديده  مى شود، مانند گشودن قفل، و گاه، با انديشه درك مى شود، مانند گشودن پيچيدگى اندوهها و غصه ها، و يا گشودن رازهاى علوم، و همچنين داورى كردن ميان دو كس و گشودن مشكل نزاع و مخاصمه آنها.

بنابراين، اگر در مورد جداسازى صفوف، مخصوصاً در آنجا كه همه با هم آميخته اند، اين واژه به كار رفته، به خاطر همين است، چرا كه علاوه بر جداسازى ميان آنها، قضاوت و داورى كه يكى از معانى فتح است نيز انجام مى گيرد، و هر كدام را به آنچه استحقاق دارد، جزا مى دهد.

قابل توجه اين كه، در بعضى از روايات روى ذكر «يا فَتّاح» براى حل مشكلات تكيه شده است; چرا كه اين اسم بزرگ الهى كه به صورت صيغه مبالغه از «فتح» آمده، بيانگر قدرت پروردگار، بر گشودن هر مشكل و از ميان بردن هر اندوه و غم، و فراهم ساختن اسباب هر فتح و پيروزى است، در واقع هيچ كس جز او «فتّاح» نيست، و «مفتاح» و كليد همه درهاى بسته در دست قدرت اوست.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، كه پنجمين فرمان به پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى باشد، بار ديگر به مسأله «توحيد» كه سخن را از آن آغاز كرده بود، باز مى گردد و با اين مسأله بحث را خاتمه مى دهد:

مى فرمايد: «بگو: كسانى را كه به عنوان شريك به خداوند ملحق ساخته ايد، به من ارائه دهيد» (قُلْ أَرُونِيَ الَّذِينَ أَلْحَقْتُمْ بِهِ شُرَكاءَ).

آنها چه ارزشى و لياقتى دارند؟ اگر منظورتان اين يك مشت سنگ و چوب بى جان و خاموش است، زهى بدبختى و شرمسارى كه ساخته ها و پرداخته هاى دست خود را از عالم جمادات، كه پائين ترين موجوداتند، برگيريد و همسان  خداوند بزرگ پنداريد.

و اگر اينها را سمبل ارواح و فرشتگان مى دانيد، باز مصيبت است و گمراهى; چرا كه آنها نيز مخلوق او هستند و سر بر فرمان او.

لذا، به دنبال اين جمله با يك كلمه، خط بطلان بر همه اين اوهام كشيده، مى گويد «نه، هرگز چنين نيست»! (كَلاّ).

اينها هرگز ارزش معبود بودن را ندارند، و در اين پندارهاى شما چيزى از واقعيت نيست، بس است، بيدار شويد، تا كى اين راه نادرست را ادامه مى دهيد؟!

در حقيقت «كَلاّ» كلمه كوچكى است كه همه اين معانى را در بر گرفته.

و سرانجام، براى تأكيد و تحكيم اين سخن، مى گويد: «بلكه تنها اوست خداوند عزيز و حكيم» (بَلْ هُوَ اللّهُ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ).

عزت و شكست ناپذيريش ايجاب مى كند، كه در حريم ربوبيتش كسى راه نيابد، و حكمتش اقتضاء مى كند كه اين قدرت را به جا صرف كند.

آرى، داشتن اين صفات، نشانه واجب الوجود بودن اوست، و واجب الوجود، هستى بى انتهاست، هرگز قابل تعدد نيست و شريك و شبيهى ندارد; چرا كه هر تعددى او را محدود و ممكن مى سازد، در حالى كه وجود بى پايان هميشه يكى است (دقت كنيد).

* * *

1 ـ در اين جمله، در حقيقت دو تقدير است: نخست بعد از «زَعَمْتُم» جمله «أَنَّهُمْ آلِهَةٌ» مقدر است و بعد از «مِنْ دُونِ اللّه» جمله «لايَسْتَجِيبُونَ دُعائكم» و مجموعاً چنين مى شود: «قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ آلِهَةٌ مِنْ دُونِ اللّهِ لايَسْتَجِيبُونَ دُعائكُمْ».

2 ـ يونس، آيه 18.

3 ـ «فُزِّعَ» از ماده «فزع» هر گاه به وسيله «عَن» متعدى شود، به معنى «ازاله فزع» و برطرف ساختن وحشت و اضطراب است، اين ماده حتى در صورتى كه در شكل ثلاثى مجرد باشد و با «عَن» متعدى شود، نيز همين معنى را دارد.

4 ـ اين جمله، در حقيقت بازگشت به دو جمله مى كند به اين ترتيب: «وَ إِنّا لَعَلى هُدىً أَوْ فِي ضَلال مُبِين وَ إِنَّكُمْ لَعَلى هُدىً أَوْ فِي ضَلال مُبِين»، (تفسير «مجمع البيان»، جلد 7، صفحه 388).

5 ـ به آيات 1 ـ سوره نمل، 12 ـ نور، 6 ـ هود، 2 ـ قصص و 79 ـ نمل مراجعه شود.

▲راه تسخير دلها!

بسيار ديده شده است، افراد با فضيلت و دانشمندى، بر اثر عدم آشنائى به فنون بحث و استدلال، و عدم رعايت جنبه هاى روانى، هرگز نمى توانند در افكار ديگران نفوذ كنند.

 به عكس، افرادى را سراغ داريم كه به آن حد از نظر علمى نيستند ولى در جذب قلوب، و تسخير دلها، و نفوذ در افكار ديگران، پيروز و موفقند.

علت اصلى آن است كه، نحوه طرح بحثها، و طرز برخورد با طرف مقابل، بايد با اصولى از نظر اخلاق و روان توأم باشد، تا جنبه هاى منفى را در طرف مقابل تحريك نكند، و او را به لجاج و عناد وادار نسازد، بلكه به عكس وجدان او را بيدار كرده و روح حق طلبى و حق جوئى را در او زنده كند.

در اينجا مهم اين است كه: بدانيم، انسان تنها انديشه و خرد نيست تا فقط در برابر قدرت استدلال تسليم گردد، بلكه، علاوه بر آن، مجموعه اى از «عواطف» و «احساسات» گوناگون ـ كه بخش مهمى از روح او را تشكيل مى دهد ـ در وجود او نهفته است كه بايد آنها را به طرز صحيح و معقولى اشباع كرد.

قرآن، اين راه و روش را به ما آموخته، كه چگونه در برابر مخالفان در عين طرح بحثهاى منطقى، چنان آن را با اصول اخلاقى بياميزيم، كه در اعماق روح آنها نفوذ كند.

شرط نفوذ اين است كه: طرف مقابل احساس كند، گوينده واجد اوصاف زير است:

1 ـ به گفته هاى خود ايمان دارد، و آنچه را كه مى گويد از اعماق جانش برمى خيزد.

2 ـ هدفش از بحث، حق جوئى و حق طلبى است، نه برترى جوئى و تفوق طلبى.

3 ـ او هرگز نمى خواهد طرف را تحقير كند و خود را بزرگ نمايد.

4 ـ او آنچه مى گويد از طريق دلسوزى مى گويد، و منافع شخصى و خصوصى در اين كار ندارد.

 5 ـ او براى طرف مقابل احترام قائل است، و به همين دليل در تعبيرات خود نزاكت در بحث را فراموش نمى كند.

6 ـ او نمى خواهد حس لجاجت طرف را بى جهت برانگيزد، و اگر درباره موضوعى به اندازه كافى بحث شده، به همان قناعت مى كند، و از اصرار در بحث و به كرسى نشاندن حرف خويش، پرهيز دارد.

7 ـ او منصف است و جانب انصاف را هرگز از دست نمى دهد، هر چند طرف مقابل، اين اصول را رعايت نكند.

8 ـ او نمى خواهد افكار خود را بر ديگران تحميل كند، بلكه علاقه دارد جوششى در ديگران ايجاد كند، تا در عين آزادى، اين خود جوشى آنها را به حقيقت برساند.

دقت در آيات فوق و طرز بر خورد پيامبر(صلى الله عليه وآله) ـ به فرمان خدا ـ با مخالفان كه توأم با ريزه كاريهاى جالبى بود، گواه بسيار زنده اى بر بحثهاى بالاست.

او گاه، تا اينجا پيش مى رود كه حتى دقيقاً تعيين نمى كند: ما در طريق هدايتيم و شما در طريق گمراهى، بلكه مى گويد: «ما يا شما در طريق هدايتيم يا در ضلالت»، تا در فكر فرو روند كه نشانه هاى هدايت و ضلالت در كدامين گروه است؟

و يا اين كه مى گويد: «روز قيامت خداوند در ميان همه ما داورى مى كند و هر كس را به آنچه لايق است جزا مى دهد».

البته انكار نمى توان كرد كه اينها، همه در مورد كسانى است كه اميد هدايت آنها باشد، و الا با دشمنان لجوج و ستمگر و بى رحم كه اميدى به پذيرش آنها  نيست، قرآن طور ديگرى برخورد مى كند.(1)

بررسى طرز بحثهاى پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و امامان(عليهم السلام) با مخالفانشان الگوى بسيار زنده اى براى اين مبحث است، به عنوان نمونه به آنچه از امام صادق(عليه السلام) در اين زمينه در كتب حديث ثبت است توجه كنيد:

در مقدمه حديث معروف «توحيد مفضل بن عمر» چنين مى خوانيم: «او مى گويد من در كنار قبر پيغمبر(صلى الله عليه وآله) بودم و در عظمت مقام پيامبر(صلى الله عليه وآله) انديشه مى كردم، ناگهان ديدم «ابن ابى العوجاء» (مرد مادى معروف) وارد شد و در گوشه اى نشست، به طورى كه سخنش را مى شنيدم، هنگامى كه دوستانش اطراف او جمع شدند، شروع به سخنان كفرآميزى كرد، كه نتيجه آن انكار نبوت محمّد(صلى الله عليه وآله) و از آن بالاتر، انكار خداوند تبارك و تعالى بود، بسيار شيطنت آميز و حساب شده بيان كرد.

من از شنيدن سخنان او سخت خشمگين و ناراحت شدم، برخاستم و فرياد زدم: اى دشمن خدا! راه الحاد پيش گرفتى؟ و خداوندى كه تو را در بهترين صورت آفريد انكار كردى؟...

«ابن ابى العوجاء» رو به من كرده گفت: تو كيستى؟ اگر از دانشمندان علم كلامى دليل بياور تا از تو پيروى كنيم، و اگر نيستى سخن مگو، و اگر از پيروان «جعفر بن محمد صادق»(عليه السلام) هستى، او اين چنين با ما سخن نمى گويد، و مانند برخورد تو، برخورد نمى كند.

او از اين بالاتر از ما شنيده است، هرگز به ما فحش و ناسزا نگفته، و در پاسخ ما راه خشونت و تعدى نپيموده، او مرد بردبار، عاقل، هوشيار، و متينى است، كه  هرگز سبك سرى دامن گيرش نمى شود، او به خوبى به سخنان ما گوش فرا مى دهد، حرفهاى ما را مى شنود، و از دلائل ما آگاه مى شود، هنگامى كه تمام حرف خود را زديم و گمان كرديم كه ما بر او پيروز شديم، با متانت شروع به سخن مى كند، با جمله هاى كوتاه و سخنانى فشرده، تمام دلائل ما را پاسخ مى گويد، و بهانه هاى ما را قطع مى كند، آن چنان كه قدرت بر پاسخ گفتن نداريم، تو اگر از ياران او هستى، اين چنين با ما سخن بگو».(2)

* * *

28وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاّ كافَّةً لِلنّاسِ بَشِيراً وَ نَذِيراً وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لايَعْلَمُونَ

29وَ يَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ

30قُلْ لَكُمْ مِيعادُ يَوْم لاتَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ ساعَةً وَ لاتَسْتَقْدِمُونَ

ترجمه:

28 ـ ما تو را جز براى همه مردم نفرستاديم تا (آنها را به پاداشهاى الهى) بشارت دهى و (از عذاب او) بترسانى; ولى بيشتر مردم نمى دانند!

29 ـ مى گويند: «اگر راست مى گوئيد، اين وعده (رستاخيز) كى خواهد بود»؟!

30 ـ بگو: «وعده شما روزى خواهد بود كه نه ساعتى از آن تأخير مى كنيد و نه (بر آن) پيشى خواهيد گرفت»!

1 ـ در جلد شانزدهم تفسير «نمونه»، در ذيل آيه 46 سوره «عنكبوت» نيز بحث مشروحى در اين زمينه داشتيم.

2 ـ «توحيد مفضّل» (اوائل كتاب).

▲تو مبعوث براى همه جهانيان هستى!

نخستين آيه مورد بحث، سخن از «نبوّت پيامبر اسلام»(صلى الله عليه وآله) مى گويد، و آيات بعد از آن، پيرامون «معاد» بحث مى كند، و با توجه به اين كه در آيات گذشته نيز سخن از «توحيد» بود، يك مجموعه كامل را از عقائد دينى تشكيل مى دهد كه متناسب با سوره هاى مكّى، همچون سوره «سبأ» است.

نخست، به وسعت دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله) و عموميت نبوت او به همه انسانها اشاره كرده مى گويد: «ما تو را نفرستاديم، مگر براى همه مردم جهان، در حالى كه همگان را به پاداشهاى بزرگ الهى بشارت مى دهى، و از عذاب الهى انذار مى كنى، ولى اكثر مردم از اين معنى بى خبرند» (وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاّ كَافَّةً لِلنّاسِ بَشِيراً وَ نَذِيراً وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لايَعْلَمُونَ).

«كافَّة» از ماده «كف» به همان معنى «كف دست» است، و از آنجا كه انسان با دست خود، اشياء را مى گيرد، يا از خود دور مى كند، اين كلمه گاهى به معنى «جمع كردن» و گاهى به معنى «منع كردن» آمده است.

در آيه مورد بحث نيز، هر دو معنى را مفسران احتمال داده اند، نخست اين كه: به معنى «جمع كردن» باشد و در اين صورت مفهوم آيه، همانست كه در بالا گفتيم، كه: «ما تو را جز براى مجموع مردم جهان نفرستاديم»، يعنى جهانى بودن دعوت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را شرح مى دهد.

روايات متعددى كه در تفسير آيه از طرق شيعه و اهل سنت، نقل شده، نيز همين تفسير را تقويت مى كند.

بنابراين، محتواى آيه، همچون آيه 1 سوره «فرقان» است كه مى گويد: تَبارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعالَمِينَ نَذِيراً: «جاويد و پر بركت است خداوندى كه قرآن را بر بنده اش نازل كرد، تا همه جهانيان را انذار كند».

و همچون آيه 19 سوره «انعام» كه مى گويد: وَ أُوحِىَ إِلَيَّ هذَا الْقُرْآنُ لاُِنْذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ: «اين قرآن بر من وحى شده، تا شما و همه كسانى كه اين سخن به آنها مى رسد، را انذار كنم».

در حديثى كه بعضى از مفسران به تناسب آيه فوق ذكر كردند، عموميت دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله) به عنوان يكى از افتخارات بزرگش منعكس است، آنجا كه مى گويد: أُعْطِيْتُ خَمْساً ـ وَ لاأَقُولُ فَخْراً ـ بُعِثْتُ إِلَى الأَحْمَرِ وَ الأَسْوَدِ، وَ جُعِلَتْ لِىَ الأَرْضُ طَهُوراً وَ مَسْجَداً، وَ أُحِلَّ لِىَ الْمَغْنَمُ وَ لايَحِلُّ لاَِحَد قَبْلِى، نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ فَهُوَ يَسِيْرُ أَمامِى مَسِيْرَةَ شَهْر، وَ أُعْطِيْتُ الشَّفاعَةَ فَادَّخَرْتُها لاُِمَّتِى يَوْمَ الْقِيامَةِ: «پنج چيز خداوند به من مرحمت فرموده ـ و اين را از روى فخر و مباهات نمى گويم (بلكه به عنوان شكر نعمت مى گويم) ـ من به تمام انسانها از سفيد و سياه مبعوث شدام، و زمين براى من پاك و پاك كننده، و همه جاى آن مسجد و معبد قرار داده شده، غنيمت جنگى براى من حلال است، ـ در حالى كه براى هيچ كس قبل از من حلال نشده بود، ـ من به وسيله رعب و وحشت در دل دشمنان، يارى شده ام (و خداوند رعب ما را در دل خصم ما افكنده) به طورى كه در پيشاپيش من به اندازه يك ماه راه طى طريق مى كند، و  مقام شفاعت، به من داده شده و من آن را براى امتم در قيامت ذخيره كرده ام».(1)

گر چه در حديث فوق، تصريحى به تفسير آيه نشده، ولى احاديث ديگرى در اين زمينه داريم كه، يا در آن تصريح به تفسير آيه شده، و يا تعبير «للناس كافة» كه همان تعبير آيه فوق است،(2) آمده و همگى نشان مى دهد: آيه فوق ناظر به جهانى بودن دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى باشد.

تفسير ديگرى كه براى آيه ذكر شده از معنى دوم «كف» به معنى «منع» گرفته شده است، طبق اين تفسير «كافه» صفت پيامبر مى شود(3) و منظور اين است: خداوند پيامبر را به عنوان يك «بازدارنده» براى انسانها از كفر و معصيت و گناه فرستاده است، ولى تفسير اول، نزديكتر به نظر مى رسد.

به هر حال، از آنجا كه انسانها همه داراى غريزه جلب نفع و دفع ضرر هستند، پيامبران نيز داراى مقام «بشارت» و «انذار» بوده اند، تا اين هر دو غريزه را بسيج كنند، و به حركت در آورند، ولى اكثريت غافل و بى خبر، بى آن كه توجه به سرنوشت خويش داشته باشد، به مقابله با آنها برمى خاستند و اين مواهب عظيم الهى را انكار مى كردند.

* * *

از آنجا كه در آيات قبل، به اين معنى اشاره شده بود كه: خداوند همه مردم را در روز رستاخيز جمع كرده، و ميان آنها داورى مى كند، در آيه بعد، سؤالى از ناحيه منكران معاد، به اين صورت نقل مى كند: «آنها مى گويند: اگر راست  مى گوئيد، اين وعده رستاخيز در چه زمانى است»؟! (وَ يَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ).

اين سؤال را بارها «منكران معاد»، از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) يا سائر پيامبران مى كردند كه: گاه براى درك مطلب بود، و شايد غالباً از روى استهزاء، كه: آخر اين قيامتى كه شما مرتباً روى آن تكيه مى كنيد ـ اگر راست مى گوئيد ـ كى خواهد آمد؟

اشاره به اين كه: آدم راستگو بايد تمام جزئيات مطلبى را كه خبر مى دهد بداند، از كم و كيف و زمان و مكان آن آگاه باشد.

* * *

ولى قرآن، همواره از پاسخ صريح به اين مطلب، و تعيين زمان وقوع رستاخيز خوددارى مى كند، و تأكيد مى كند: اين از امورى است كه علم آن مخصوص خدا است، واحدى جز او از آن آگاه نيست.

لذا در آيه بعد، همين معنى را با عبارت ديگرى بازگو كرده مى فرمايد: «بگو وعده شما روزى خواهد بود كه: نه ساعتى از آن تأخير خواهيد كرد، و نه ساعتى بر آن پيشى خواهيد گرفت» (قُلْ لَكُمْ مِيعادُ يَوْم لاتَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ ساعَةً وَ لاتَسْتَقْدِمُونَ).

اين مخفى ماندن تاريخ قيام قيامت ـ حتى بر شخص پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) ـ چنان كه قبلاً هم اشاره كرده ايم، به خاطر آن است كه: خداوند مى خواهد، مردم يك نوع آزادى عمل توأم با حالت آماده باش دائمى، داشته باشند، چرا كه اگر تاريخ قيامت تعيين مى شد، هر گاه زمانش دور بود، همه در غفلت و غرور و بى خبرى فرو مى رفتند، و هر گاه زمانش نزديك بود، ممكن بود آزادى عمل را از دست بدهند و اعمالشان جنبه اضطرارى پيدا كند، و در هر دو صورت، هدفهاى تربيتى انسان عقيم مى ماند، به همين دليل، تاريخ قيامت از همه مكتوم است، همان گونه  كه تاريخ شب قدر، ـ همان شبى كه فضيلت هزار ماه دارد، ـ و يا تاريخ قيام حضرت مهدى (عليه السلام).

تعبيرى كه در آيه 15 سوره «طه» آمده: إِنَّ السّاعَةَ آتِيَةٌ أَكادُ أُخْفِيها لِتُجْزى كُلُّ نَفْس بِما تَسْعى: «رستاخيز به طور يقين خواهد آمد، من مى خواهم آن را مخفى دارم، تا هر كس در برابر سعى و كوشش خود، جزا داده شود» اشاره لطيفى به همين معنى دارد.

در ضمن اين كه: آنها تصور مى كردند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه از رستاخيز خبر مى دهد، اگر راست مى گويد، بايد تاريخ دقيق آن را نيز بداند، اين نهايت اشتباه است، و دليل عدم آگاهى آنها از وظيفه نبوت، او تنها مأمور ابلاغ، بشارت و انذار بود، اما مسأله قيامت، مربوط به خدا است، و او است كه از تمام جزئيات آن آگاه است، و آن قسمتى را كه براى مسائل تربيتى لازم ديده، در اختيار پيامبرش گذارده است.

در اينجا سؤالى مطرح است، و آن اين كه: قرآن در مقام تهديد مخالفان مى گويد: «لحظه اى از موعد مقرر قيامت تأخير نخواهيد كرد» (لاتَسْتَأْخِرُونَ) اما چرا مى گويد: لحظه اى نيز مقدم نمى شود؟ اين چه تأثيرى در هدف قرآن دارد؟

در پاسخ بايد به دو نكته توجه داشت:

نخست اين كه: ذكر اين دو با هم، هميشه اشاره به قطعى بودن و دقيق بودن تاريخ چيزى است، درست همان گونه كه مى گوئيم فلان مطلب دير و زود ندارد، و موعدش قطعى است.

ديگر اين كه: جمعى از كفار لجوج، پيوسته به پيامبران فشار مى آوردند كه: چرا اين قيامت نمى آيد؟ و به تعبير ديگر، براى آن عجله داشتند، خواه به عنوان استهزاء، يا غير استهزاء، قرآن به آنها مى گويد: عجله نكنيد تاريخش همان است  كه خدا مقرّر داشته.

* * *

31وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ نُؤْمِنَ بِهذَا الْقُرْآنِ وَ لا بِالَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَ لَوْ تَرى إِذِ الظّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ يَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلى بَعْض الْقَوْلَ يَقُولُ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لَوْ لا أَنْتُمْ لَكُنّا مُؤْمِنِينَ

32قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا أَ نَحْنُ صَدَدْناكُمْ عَنِ الْهُدى  بَعْدَ إِذْ جاءَكُمْ بَلْ كُنْتُمْ مُجْرِمِينَ

33وَ قالَ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا بَلْ مَكْرُ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ إِذْ تَأْمُرُونَنا أَنْ نَكْفُرَ بِاللّهِ وَ نَجْعَلَ لَهُ أَنْداداً وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمّا رَأَوُا الْعَذابَ وَ جَعَلْنَا الأَغْلالَ فِي أَعْناقِ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ يُجْزَوْنَ إِلاّ ما كانُوا يَعْمَلُونَ

ترجمه:

31 ـ كافران گفتند: «ما هرگز به اين قرآن و كتابهاى ديگرى كه پيش از آن بوده ايمان نخواهيم آورد»! اگر ببينى هنگامى كه اين ستمگران در پيشگاه پروردگارشان (براى حساب) نگه داشته شده اند در حالى كه هر كدام گناه خود را به گردن ديگرى مى اندازد (تعجب مى كنى)! مستضعفان به مستكبران مى گويند: «اگر شما نبوديد ما مؤمن بوديم»!

32 ـ (امّا) مستكبران به مستضعفان پاسخ مى دهند: «آيا ما شما را از هدايت بازداشتيم بعد از آن كه به سراغ شما آمد (و آن را به خوبى در يافتيد)؟! بلكه شما خود مجرم بوديد»!

33 ـ و مستضعفان به مستكبران مى گويند: «وسوسه هاى فريبكارانه شما در شب و روز (مايه گمراهى ما شد)، هنگامى كه به ما دستور مى داديد كه به خداوند كافر شويم و همتايانى براى او قرار دهيم»! آنان هنگامى كه عذاب (الهى) را مى بينند پشيمانى خود را پنهان مى كنند (تا بيشتر رسوا نشوند)! و ما غل و زنجيرها در گردن كافران مى نهيم; آيا جز آنچه عمل مى كردند به آنها جزا داده مى شود؟!

1 ـ تفسير «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث، اين حديث در «درّ المنثور» نيز از «ابن عباس» نقل شده است.

2 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحات 255 و 226.

3 ـ گاهى «تاء» به اسم فاعل ملحق مى شود، و معنى مبالغه را مى رساند نه تأنيث مانند: «راوية».

▲گفتگوى مستضعفان و مستكبران

به تناسب بحثى كه در آيات گذشته، پيرامون موضعگيرى مشركان در برابر مسأله «معاد» بود، در آيات مورد بحث، بعضى از صحنه هاى دردناك معاد را براى آنها مجسم مى سازد، تا به سرانجام كار خويش واقف گردند.

نخست مى گويد: «كافران گفتند: ما هرگز به اين قرآن و كتب آسمانى ديگر كه قبل از آن بوده ايمان نخواهيم آورد» (وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ نُؤْمِنَ بِهذَا الْقُرْآنِ وَ لا بِالَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَ).

معروف است كلمه «لَن» براى نفى ابد است، بنابر اين آنها مى خواهند بگويند: اگر تا ابد هم تبليغ كنيد ما ايمان نخواهيم آورد، و اين دليل بر لجاجت آنهاست، كه تصميم خود را براى ابد گرفته بودند، در حالى كه يك فرد حق طلب، اگر به دليلى قانع نشد، نمى تواند دلائل احتمالى آينده را نشنيده، انكار كند، و بگويد: دلائل ديگر را نيز در بست رد مى كنم!

در اين كه: منظور از «الَّذِينَ كَفَرُوا» كيست؟ جمعى از مفسران آن را به «مشركان» تفسير كرده اند، و بعضى به «يهود» و اهل كتاب، ولى قرائن آيات بعد كه سخن از شرك مى گويد، دليل بر اين است كه منظور مشركان، است.

منظور از «الَّذِى بَيْنَ يَدَيْهِ» همان كتب آسمانى است، كه قبل از قرآن بر پيامبران ديگر نازل شده است; چرا كه اين تعبير در بسيارى از آيات قرآن، به همين معنى ـ مخصوصاً بعد از ذكر قرآن ـ به كار رفته، و اين كه: بعضى احتمال داده اند منظور «معاد» و يا «محتواى قرآن» بوده، بسيار بعيد به نظر مى رسد.

به هر حال، انكار ايمان نسبت به كتب انبياى پيشين، شايد به اين منظور بوده، كه قرآن روى اين مطلب، تكيه مى كند كه نشانه هاى پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) در «تورات» و «انجيل» به وضوح آمده است، آنها براى نفى نبوت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كتب آسمانى ديگر را نيز نفى مى كنند، و مى گويند: نه به اين كتاب ايمان مى آوريم نه به كتب پيش از آن!

آن گاه به وضع آنها در قيامت پرداخته، روى سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) كرده، مى گويد: «اگر ببينى هنگامى كه اين ستمگران در پيشگاه پروردگارشان براى حساب و دادرسى بازداشت شده اند (از وضع آنها در حيرت فرو خواهى رفت) در حالى كه هر يك از آنها گناه خود را به گردن ديگرى مى اندازد، و با يكديگر مشغول به جدال و مخاصمه اند»؟! (لَوْ تَرى إِذِ الظّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ يَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلى بَعْض الْقَوْلَ).(1)

بار ديگر از آيه فوق استفاده مى شود كه: يكى از مهمترين مصداقهاى «ظلم» همان «شرك و كفر» است.

تعبير به «عِنْدَ رَبِّهِم»، اشاره به اين است كه، آنها در پيشگاه كسى حاضر مى شوند كه مالك و پروردگار آنها بوده، و چه شرمسارى از اين برتر و بالاتر، كه انسان نزد كسى احضار گردد كه هرگز به او و فرمانهايش ايمان نياورده، در حالى كه تمام وجودش غرق نعمتهاى او بوده است.

در اين حال «مستضعفين» ـ همان افراد بى خبرى كه چشم و گوش بسته دنباله رو ديگران بوده اند ـ به «مستكبرين» ـ يعنى همانها كه راه كبر و غرور و سلطه جوئى بر ديگران و دادن خط فكرى شيطانى به آنها را مى پيمودند ـ چنين مى گويند: «اگر شما نبوديد، اگر وسوسه هاى فريبنده شيطنت آميز شما نبود، ما در صف مؤمنان بوديم» (يَقُولُ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لَوْ لا أَنْتُمْ لَكُنّا  مُؤْمِنِينَ).

آنها مى خواهند به اين وسيله، تمام گناهان خويش را بر گردن اين «مستكبران» بى رحم بيندازند، هر چند در دنيا حاضر نبودند چنين برخورد قاطعى با آنها داشته باشند; چرا كه ضعف و زبونى بر وجودشان چيره شده بود، و حريت خويش را از دست داده بودند، اما اكنون كه آن مفاهيم كاذب كه مستكبران را از آنها جدا مى كرد، بر باد رفته، و نتائج اعمال همه آشكار گشته، رو در روى آنها مى ايستند و با صراحت سخن مى گويند و پرخاش مى كنند.

* * *

ولى مستكبران، خاموش نمى مانند، «در پاسخ به مستضعفين مى گويند: آيا ما شما را از طريق هدايت باز داشتيم، بعد از آن كه هدايت به سراغ شما آمد و به قدر كافى اتمام حجت شد و پيامبران گفتنى ها را گفتند»؟ (قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا أَ نَحْنُ صَدَدْناكُمْ عَنِ الْهُدى بَعْدَ إِذْ جاءَكُمْ).

نه، ما مسئول نيستيم، «بلكه خود شما گنهكار بوديد» كه با داشتن آزادى اراده، تسليم سخنان بى اساس ما شديد، به كفر و الحاد روى آورديد و سخنان منطقى انبياء را به دست فراموشى سپرديد (بَلْ كُنْتُمْ مُجْرِمِينَ).

درست است كه مستكبران با وسوسه هاى خود، مرتكب گناه بزرگى شده بودند، ولى اين سخن آنها، نيز واقعيت دارد كه، اين دنباله روان نبايد چشم و گوش بسته، به دنبال آنها مى افتادند، و از اين نظر گناهشان به گردن خودشان است.

* * *

اما «مستضعفين» به اين پاسخ قانع نمى شوند، و بار ديگر براى اثبات مجرم بودن مستكبران، به سخن مى آيند «و به مستكبرين چنين مى گويند: بلكه  وسوسه ها، توطئه ها و تبليغات مكّارانه شما در شب و روز، سبب شد كه ما از هدايت بازمانيم، در آن هنگام كه شما به ما دستور مى داديد: به خداوند كافر شويم و براى او شريك و شبيه قرار دهيم» (وَ قالَ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا بَلْ مَكْرُ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ إِذْ تَأْمُرُونَنا أَنْ نَكْفُرَ بِاللّهِ وَ نَجْعَلَ لَهُ أَنْداداً).

آرى، شما بوديد كه: دست از تبليغات سوئتان بر نمى داشتيد، و هيچ فرصتى را از شب و روز، براى پيشبرد اهداف شومتان از دست نمى داديد، درست است كه ما در پذيرش، آزاد بوديم و مقصر و گنه كار، ولى شما هم به عنوان عامل فساد مسئوليد و گنهكار، بلكه، سنگ اول به دست ناپاك شما گذاشته شد، به خصوص اين كه: همواره از موضع قدرت، با ما سخن مى گفتيد (تعبير «تَأْمُرُونَنا» گواه بر اين مطلب است).

بديهى است، مستكبران نمى توانند، پاسخى از اين سخن داشته باشند، و شركت خود را در اين جرم بزرگ انكار كنند.

لذا هر دو گروه، از كرده خود پشيمان مى شوند، مستكبران از گمراه ساختن ديگران، و مستضعفان از پذيرش بى قيد و شرط اين وسوسه هاى شوم، «اما هنگامى كه عذاب الهى را مى بينند، ندامت خود را كتمان مى كنند، مبادا بيشتر رسوا شوند، و ما، غل و زنجير بر گردن كافران مى نهيم» (وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمّا رَأَوُا الْعَذابَ وَ جَعَلْنَا الأَغْلالَ فِي أَعْناقِ الَّذِينَ كَفَرُوا).

گر چه كتمان كردن در آن جهان كه «يوم البروز» است و چيزى قابل مخفى كردن نيست، فائده اى ندارد، اما آنها طبق عادت ديرينه اى كه در دنيا داشتند، به پندار اين كه: مى توانند حال خود را مكتوم دارند، به پنهان كارى دست مى زنند.

آرى، آنها هر وقت در دنيا به اشتباه خود پى مى بردند و نادم مى شدند، شجاعت اظهار ندامت كه مقدمه اى براى بازگشت و تجديد نظر بود، نداشتند،  و همين خصيصه اخلاقى خود را در قيامت نيز، به كار مى گيرند و اما چه سود؟

بعضى از مفسران، احتمال داده اند: اين پنهان داشتن ندامت، به خاطر شدت وحشتى است كه از مشاهده عذاب الهى، و گذاردن غل و زنجير بر گردن آنها دست مى دهد، نفس هايشان در سينه ها حبس مى شود، و زبانشان از سخن باز مى ماند.

هر چند، همانها در مواقف ديگر قيامت فرياد: يا وَيْلَنا إِنّا كُنّا ظالِمِينَ: «اى واى ما ستمگر بوديم» را سر مى دهند.(2)

بعضى نيز «اسرار» را در اينجا به معنى «اظهار» كرده، و گفته اند: اين واژه، در لغت عرب در دو معنى متضاد استعمال مى شود، و نظير آن نيز كم نيست، ولى، با توجه به موارد استعمالات آن (اسرار) در قرآن و غير قرآن، اين معنى بعيد به نظر مى رسد، چرا كه «سر» معمولاً در مقابل «علن» قرار مى گيرد، و «راغب» نيز در «مفردات» به ضعيف بودن اين قول، تصريح كرده است، هر چند بعضى از علماى لغت، به هر دو معنى اشاره كرده اند.(3)

به هر حال، اينها نتيجه اعمال خودشان است كه از پيش فراهم ساخته اند «آيا آنها جزائى جز اعمالى كه انجام مى دادند، دارند»؟! (هَلْ يُجْزَوْنَ إِلاّ ما كانُوا يَعْمَلُونَ).

آرى، اين اعمال و كردار كفار و مجرمين است، كه به صورت زنجيرهاى اسارت، بر گردن و دست و پاى آنها گذارده مى شود، آنها در اين جهان نيز اسير هواى نفس، و زر و زور و پست و مقام بودند، و در قيامت كه تجسم اعمال  صورت مى گيرد، همان اسارتها به شكل ديگرى ظاهر مى شود.

آيه فوق، بار ديگر مسأله «تجسم اعمال» را كه بارها به آن اشاره كرده ايم روشن مى سازد، زيرا سخن از اين مى گويد كه: «جزاى آنها خود اعمال آنها است» و چه تعبيرى از اين زنده تر و روشنتر، براى تجسم اعمال؟!

تعبير به «الَّذِينَ كَفَرُوا» دليل بر اين است كه: هم اغواگران مستكبر به اين سرنوشت گرفتار مى شوند، و هم اغوا شوندگان مستضعف و همه كافران، و اصولاً ذكر اين وصف اشاره به اين است كه علت مجازات آنها همان كفر آنها است.

* * *

34وَ ما أَرْسَلْنا فِي قَرْيَة مِنْ نَذِير إِلاّ قالَ مُتْرَفُوها إِنّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ

35وَ قالُوا نَحْنُ أَكْثَرُ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ

36قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لايَعْلَمُونَ

37وَ ما أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ بِالَّتِي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنا زُلْفى إِلاّ مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِكَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِي الْغُرُفاتِ آمِنُونَ

38وَ الَّذِينَ يَسْعَوْنَ فِي آياتِنا مُعاجِزِينَ أُولئِكَ فِي الْعَذابِ مُحْضَرُونَ

ترجمه:

34 ـ و ما در هيچ شهر و ديارى پيامبرى بيم دهنده نفرستاديم مگر اين كه مترفين آنها (كه مست ناز و نعمت بودند) گفتند: «ما به آنچه فرستاده شده ايد كافريم»!

35 ـ و گفتند: «اموال و اولاد ما (از همه) بيشتر است (و اين نشانه علاقه خدا به ماست); و ما هرگز مجازات نخواهيم شد»!

36 ـ بگو: «پروردگار من روزى را براى هر كس بخواهد وسيع يا تنگ مى كند، (اين ربطى به قرب در درگاه او ندارد); ولى بيشتر مردم نمى دانند»!

37 ـ اموال و فرزندانتان هرگز شما را نزد ما مقرّب نمى سازد، جز كسانى كه ايمان بياورند و عمل صالح انجام دهند كه براى آنان پاداش مضاعف در برابر كارهائى است كه انجام داده اند; و آنها در غرفه هاى (بهشتى) در (نهايت) امنيت خواهند بود!

38 ـ و آنها كه براى انكار و ابطال آيات ما تلاش مى كنند و مى پندارند از چنگال قدرت ما فرار خواهند كرد، در عذاب (الهى) احضار مى شوند!

1 ـ «يَرْجِعُ» هم به صورت فعل لازم به كار مى رود، هم به صورت فعل متعدى، و در اينجا به صورت دوم است، و معنى «ارجاع» و بازگشت دادن را مى رساند، و از آنجا كه بعد از آن «بَعْضُهُمْ إِلى بَعْض» آمده است نتيجتاً معنى «مفاعله» را مى دهد.

2 ـ انبياء، آيه 14.

3 ـ در «لسان العرب» ذيل ماده «سر» بحث مشروحى در اين زمينه آمده، و اختلافات اهل لغت و ادب را در اين باره نقل كرده است (جلد 4، صفحه 357).

▲مال و فرزند دليل قرب به خدا نيست!

از آنجا كه در آيات گذشته، سخن از اغواگرى مستكبران بود، در آيات مورد بحث، گوشه اى از اين اغواگرى را منعكس مى سازد، و ضمناً به پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نيز دلدارى مى دهد، كه: اگر با تو مخالفت كنند، تعجب مكن! مخالفت مستكبران مرفه با پيامبران راستين يك شيوه دائمى آنها بوده است.

مى گويد: «ما هرگز در هيچ شهر و ديارى پيامبر انذاركننده اى نفرستاديم، مگر اين كه: مترفين ـ همان متنعمان مغرور و مست نعمت ـ مى گفتند: ما به آنچه شما به آن فرستاده شده ايد، كافريم، و آنچه را نامش پيام الهى مى نهيد، قبول نداريم» (وَ ما أَرْسَلْنا فِي قَرْيَة مِنْ نَذِير إِلاّ قالَ مُتْرَفُوها إِنّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ).

«نَذِير» به معنى «بيم دهنده»، اشاره به پيامبران الهى است كه مردم را از عذاب الهى در برابر كج روى ها و بيدادگرى ها و گناه و فساد، بيم مى دادند.

«مُتْرَفُوها» جمع «مُتْرَف» از ماده «ترف» (بر وزن طرف) به معنى «تنعم» است، و مترف به كسى مى گويند كه: فزونى نعمت و زندگى مرفه او را مست و مغرور و غافل كرده، و به طغيان گرى واداشته است.(1)

آرى، معمولاً كسانى كه در صف اول مخالفين انبياء بودند، همين گروه مترف طغيانگرِ غافل بودند; زيرا تعليمات انبياء را از يك سو مزاحم كامجوئى و هوسرانى خود مى ديدند، و از سوى ديگر، مدافع حقوق محرومانى كه با غصب حقوق آنها، به اين زندگى پر زرق و برق رسيده بودند، و از سوى سوم آنها هميشه براى پاسدارى مال و ثروتشان قدرت حكومت را يدك مى كشيدند، و  پيامبران را در تمام اين جهات، در نقطه مقابل خود مى ديدند، لذا، فوراً به مبارزه برمى خاستند.

عجب اين كه: آنها انگشت روى حكم و تعليم خاصى نمى گذاشتند، بلكه در بست مى گفتند: «ما به تمام آنچه شما مبعوث شده ايد كافريم»، و حتى يك گام هم با شما همراه نيستيم، كه اين خود بهترين دليل بر لجاجت و عناد آنها در برابر حق بود.

اين معنى مسأله مهمى است كه قرآن، در آيات مختلف از آن پرده برداشته، كه غالباً محرومان، نخستين كسانى بودند كه، دعوت انبياء را «لبيك» مى گفتند، و متنعمين مغرور، نيز اولين گروهى بودند كه علم مخالفت را برمى داشتند.

با اين كه: منكران دعوت انبياء، مسلماً منحصر به اين گروه نبودند، ولى غالباً عاملان فساد و داعيان به شرك و خرافات، آنها بودند كه، دائماً سعى داشتند ديگران را هم به زور به اين طرق بكشانند.

در آيات 23 سوره «زخرف»، 116 سوره «هود»، و 33 سوره «مؤمنون» نيز همين معنى آمده است.

نه تنها در برابر انبياء، كه در برابر هر قدم اصلاحى كه از ناحيه هر دانشمند مصلح و عالم مجاهدى برداشته شود، اين گروه سر به مخالفت برمى دارند، و براى در هم شكستن برنامه هاى مصلحان، توطئه مى چينند، و از هيچ جنايتى روى گردان نيستند.

* * *

آيه بعد، به منطق پوشالى آنها كه در هر زمانى براى اثبات برترى خود متوسل مى شدند، و به اغفال عوام مى پرداختند، اشاره كرده، مى گويد: «و آنها گفتند: ما از همه ثروتمندتر و پراولادتريم» (وَ قالُوا نَحْنُ أَكْثَرُ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً).  خداوند، به ما محبت دارد، هم اموال فراوان در اختيار ما نهاده، و هم نيروى انسانى بسيار، و اين دليل بر لطف او در حق ما و نشانه مقام و موقعيت ما در نزد او است «و ما (نور چشمى ها) هرگز مجازات نخواهيم شد»! (وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ).

مگر خداوند، عزيز كرده هاى خود را هم مجازات مى كند؟! اگر ما مطرود درگاه او هستيم، چرا اين همه نعمت، به ما داد؟! خلاصه، آبادى دنياى ما دليل روشنى بر آبادى آخرت ماست!

بعضى از مفسران، احتمال داده اند: جمله «وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ» دليل بر آن است كه آنها به طور كلى منكر قيامت و عذاب بودند. ولى، آيات بعد نشان مى دهد: اين جمله، ناظر به اين معنا نيست، بلكه، منظورشان اين بوده كه: آنها به دليل ثروتشان، مقرب درگاه خدايند.

* * *

آيه بعد، اين منطق پوشالى و عوام فريبانه را به عاليترين وجه پاسخ مى دهد و در هم مى كوبد، روى سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) كرده، مى فرمايد: «به آنها بگو: پروردگار من، روزى را براى هر كس بخواهد گسترش مى دهد، و براى هر كس بخواهد، سخت مى گيرد» و اين ها همه طبق مصالحى است كه براى آزمون خلق و نظام زندگى انسان لازم مى داند، و ربطى به قدر و مقام در درگاهِ خدا، ندارد (قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ).

بنابراين، هرگز نبايد وسعت روزى را دليل بر سعادت، و تنگى روزى را دليل بر شقاوت شمرد «اما اكثر مردم از اين واقعيت بى خبرند» (وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لايَعْلَمُونَ).

البته اكثريت ناآگاه و بى خبر، چنين هستند، و گرنه اين مسأله براى آگاهان  واضح و روشن است.

* * *

سپس با صراحت بيشترى همين معنى را تعقيب كرده، مى گويد: «هرگز چنان نيست كه اموال و اولادتان، شما را نزد ما مقرب سازد» (وَ ما أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ بِالَّتِي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنا زُلْفى).(2)

اين اشتباه بزرگى است كه دامنگير گروهى از عوام شده است، كه تصور مى كنند آنها كه در اين جهان از نظر مادى گرفتار محروميت اند، مغضوب و مطرود درگاه خدا هستند، و آنها كه در رفاه نعمت غوطهورند، محبوب و مقبول او مى باشند.

چه بسيار افراد محرومى كه با اين وسيله، آزمايش مى شوند، و به برترين مقامات مى رسند، و چه بسيار افراد متنعمى، كه اموال و ثروتشان بلاى جانشان و مقدمه مجازاتشان است.

مگر قرآن در آيه 15 سوره «تغابن» صريحاً نمى گويد: إِنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ اللّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ: «اموال و فرزندان شما وسيله آزمايش شما هستند و پاداش عظيم نزد خدا است».

اين سخن، بدان معنى نيست كه انسان دست از تلاش و كوشش لازم، براى زندگى بر دارد، بلكه، هدف اين است كه داشتن امكانات اقتصادى و نيروى انسانى فراوان، هرگز معيار ارزش معنوى انسانها در پيشگاه خدا نمى شود.

آن گاه به معيار اصلى ارزشهاى انسانها و آنچه مايه تقرب به درگاه خدا مى شود، پرداخته، (به صورت يك استثناى منفصل) مى گويد: «مگر كسانى كه ايمان آورند و عمل صالح انجام دهند كه براى آنها در برابر اعمالشان پاداش مضاعف است، و در غرفه هاى بهشتى در نهايت امنيت به سر مى برند» (إِلاّ مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِكَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِي الْغُرُفاتِ آمِنُونَ).(3)

بنابراين، تمام معيارها به اين دو امر باز مى گردد، «ايمان» و «عمل صالح» از هر كس، در هر زمان، در هر مكان، از هر قشر و هر گروه، و تفاوت انسانها در پيشگاه خدا، به تفاوت درجات ايمان و مراتب عمل صالح آنها است، و جز اين چيز ديگرى نيست.

حتى علم و دانش و انتساب به افراد بزرگ، حتى به پيامبران، اگر توأم با اين دو معيار نباشد، به تنهائى چيزى بر ارزش انسان نمى افزايد.

اينجا است كه قرآن، با صراحت بى نظيرش، قلم بطلان بر تمام پندارهاى انحرافى و خرافى در زمينه عوامل قرب به پروردگار، و ارزش وجودى انسان كشيده، و معيار اصيل را در دو چيز خلاصه كرده، كه همه انسانها قدرت بر تحصيل آن را دارند، و امكانات و محروميت هاى مادى در آن مؤثر نيست.

آرى، اموال و اولاد نيز اگر در اين مسير قرار گيرند، به همين صبغه الهى در مى آيند و رنگ ايمان و عمل صالح مى پذيرند، و مايه قرب خدا مى شوند، اما اموال و اولادى كه انسان را از خدا دور سازند، و همچون بتى مورد پرستش قرار گيرند، و مايه فساد و افساد گردند، آتش گيره هاى جهنمند، و به گفته قرآن، دشمن  جان انسان و دشمن سعادت او هستند: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوّاً لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، بعضى از همسران و فرزندان شما دشمن شما هستند، از آنها بر حذر باشيد»!.(4)

ضمناً، چنان كه قبلاً نيز اشاره كرده ايم: «ضِعف» تنها به معنى «دو چندان» نيست، بلكه به معنى «چند برابر» آمده است، و در آيه مورد بحث، به همين معنى است، زيرا مى دانيم پاداش هر كار نيك در نزد خدا حداقل ده برابر است، (مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها)(5) و گاه به مراتب از اين هم فراتر مى رود.

«غُرُفات» جمع «غرفه» به معنى حجره هائى است كه در طبقه بالا قرار گرفته، كه هم نور بيشترى دارد، و هم هواى بهتر، و هم از آفات به دور است، به همين دليل، اين تعبير در مورد برترين منازل بهشت به كار رفته است.

اين لغت در اصل از ماده «غرف» (بر وزن برف) به معنى برداشتن و بالا بردن و تناول چيزى است.

تعبير به «آمِنُون» (كسانى كه در امنيت به سر مى برند) در مورد بهشتيان، تعبير بسيار جامعى است، كه آرامش روح و جسم آنها را از هر نظر منعكس مى كند، چرا كه نه ترس فنا و زوال و مرگ دارند، و نه ترس هجوم دشمن، نه بيمارى و آفت و اندوه، و نه حتى ترس از ترس! و نعمتى برتر از اين نيست كه انسان از هر نظر در امنيت به سر برد، همان گونه كه بلائى بدتر از ناامنى در جنبه هاى مختلف زندگى وجود ندارد.

* * *

و در آيه بعد، گروه مقابل آنها را توصيف كرده، مى گويد: «اما آنها كه براى  انكار و ابطال آيات ما تلاش و كوشش مى كنند، (نه خود ايمان دارند و نه اجازه مى دهند ديگران در راه حق گام نهند) و مى پندارند، مى توانند از چنگ قدرت ما فرار كنند، آنها در عذاب دردناك روز قيامت احضار مى شوند» (وَ الَّذِينَ يَسْعَوْنَ فِي آياتِنا مُعاجِزِينَ أُولئِكَ فِي الْعَذابِ مُحْضَرُونَ).

آنها همان كسانى هستند كه با استفاده از اموال، اولاد و نفرات خود به تكذيب انبياء پرداخته اند، و به وسوسه خلق خدا مشغول شدند و آن چنان مغرور بودند كه گمان مى كردند از چنگ عذاب الهى مى گريزند، ولى، همگى به فرمان خدا در دل آتش سوزانِ دوزخ احضار مى شوند.

جمله «أُولئِكَ فِي الْعَذابِ مُحْضَرُونَ»، چون سخنى از زمان آينده در آن نيست، ممكن است اشاره، به اين معنى باشد كه آنها، هم اكنون، نيز گرفتار عذابند، چه عذابى برتر از اين زندانى كه با مال و اولاد، براى خود ساخته اند؟!

اين احتمال نيز وجود دارد كه، تعبير فوق به خاطر آن باشد كه اين وعده الهى، چنان مسلم است كه گوئى الآن در آن قرار دارند، همان گونه كه در جمله «وَ هُمْ فِي الْغُرُفاتِ آمِنُونَ» آمده است.

تعبير به «مُعاجِزِين» به طورى كه بعضى از ارباب لغت گفته اند، به معنى اين است كه آنها چنين مى پندارند: مى توانند از حوزه قدرت خدا و مجازاتش فرار كنند، در حالى كه اين پندارى باطل و بى اساس است.(6)

* * *

1 ـ «لسان العرب»، جلد 9، صفحه 17.

2 ـ «زُلْفى» و «زلفة» به معنى «مقام و منزلت و منزگاه» آمده است (مفردات راغب) و به همين دليل، منازل شب را «زلف الليل» گويند.

تعبير به «الَّتِى» به خاطر آن است كه در بسيارى از موارد ضمير مؤنث به جمع مكسر، برمى گردد، و موصول مؤنث نيز مانند آن است، بنابراين در اينجا نيازى به تقدير نيست.

3 ـ تعبير «جَزاءُ الضِّعْف» از قبيل اضافه «موصوف» به «صفت» است.

4 ـ تغابن، آيه 14.

5 ـ انعام، آيه 160.

6 ـ «لسان العرب» و «مفردات راغب» «مُعاجِزِين» را به معنى «ظانِّينَ أَنَّهُمْ يُعْجِزُونَ اللّهَ» تفسير كرده اند و در حقيقت شبيه تعبير «يُخادِعُونَ اللّهَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا» كه در آيه 9 سوره «بقره» است، زيرا باب مفاعله گاه به اين معنا مى آيد.

▲ارزيابى ارزشها!

مسأله مهم در زندگانى افراد و جامعه ها مسأله «معيارهاى سنجش»، و نظام ارزشى حاكم بر فرهنگ آن جامعه است.

زيرا تمام حركتها در زندگى فرد و جمع، از همين نظام ارزشى سرچشمه مى گيرد، و براى آفريدن اين ارزشها است.

اشتباه يك قوم و ملت در اين مسأله، و روى آوردن به ارزشهاى خيالى و بى اساس، كافى است، تاريخ آنها را به تباهى بكشد، و درك ارزشهاى واقعى و معيارهاى راستين، محكم ترين زيربناى كاخ سعادت آنها است.

دنيا پرستان مغرور، ارزش را تنها منحصر در مال و قدرتهاى مادى و نفرات خود مى دانند، حتى معيار شخصيت در پيشگاه خدا را در اين چهار چوب تصور مى كنند، چنان كه در آيات فوق، نمونه اى از آن ديديم، و نمونه هاى فراوان ديگرى از آن در قرآن مجيد به چشم مى خورد:

1 ـ «فرعون» جبّار و زر و زورپرست، به اطرافيانش مى گويد: من باور نمى كنم «موسى» از طرف خدا باشد، اگر راست مى گويد «پس چرا دست بندهاى طلا به او داده نشده است»؟! (فَلَوْ لا أُلْقِيَ عَلَيْهِ أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَب).(1)

او حتى نداشتن چنين زر و زيورى را دليل بر پستى مقام موسى(عليه السلام)مى شمرد، و مى گويد: (أَمْ أَنَا خَيْرٌ مِنْ هذَا الَّذِي هُوَ مَهِينٌ).(2)

2 ـ مشركان عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) از اين كه قرآن به مرد تهيدستى نازل شده تعجب مى كردند، و مى گفتند: لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلى رَجُل مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ  عَظِيم: «چرا اين قرآن بر شخصيت بزرگ و مرد ثروتمندى از سرزمين مكّه يا طائف نازل نشده است»؟!.(3)

3 ـ بنى اسرائيل به «اشموئيل» پيغمبر زمانشان در مورد انتخاب «طالوت» به فرماندهى لشكر، ايراد كرده گفتند: نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَ لَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ: «ما از او به فرماندهى و حكومت سزاوارتريم، چرا كه از دودمان معروفيم، به علاوه طالوت ثروتى ندارد»؟!.(4)

4 ـ مشركان ثروتمند قوم «نوح» به او ايراد كردند: «چرا اين افراد اراذل و پست اطراف تو را گرفته اند»؟! و منظورشان از پستى، نداشتن مال و ثروت بود!: قالُوا أَ نُؤْمِنُ لَكَ وَ اتَّبَعَكَ الأَرْذَلُونَ: «آيا ما به تو ايمان بياوريم در حالى كه اراذل به تو ايمان آورده اند»؟!.(5)

5 ـ همين ايراد را ثروتمندان «مكّه» به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كردند، كه از چه رو اطراف تو را پا برهنه ها گرفته اند؟ ما حتى از بوى بدن اينها ناراحت مى شويم، اگر آنها را از خود برانى، ما در كنار توئيم، قرآن در سوره «كهف» سخت به آنها مى تازد، با شديدترين لحنى آنها را تهديد مى كند، و به پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور مى دهد: تو بايد با مردانى همنشين باشى كه هر چند تهيدست اند، اما قلبشان مملو از عشق خدا است و صبح و شام رو به درگاه خدا مى آورند، و جز او كسى را نمى خواهند، اى پيامبر(صلى الله عليه وآله) با اينها باش، و هرگز روى از اينها مگردان: (وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِىِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَ لاتَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ).(6)

روى اين جهات، نخستين و مهمترين گام اصلاحى انبياء، در هم شكستن اين چارچوبه هاى ارزشى دروغين بود، آنها با تعليماتشان اين معيارهاى غلط را  در هم ريختند، و ارزشهاى اصيل الهى را جانشين آن ساختند و با يك «انقلاب فرهنگى» محور شخصيت را از اموال، اولاد، ثروت، جاه و شهرت قبيله و فاميل، به تقوا و ايمان و عمل صالح مبدل ساختند.

نمونه آن را در آيات مورد بحث خوانديم، كه بعد از كشيدن خط بطلان بر «اموال» و «اولاد» به عنوان يك وسيله تقرب، در پيشگاه الهى و گفتن: «وَ ما أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ بِالَّتِي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنا زُلْفى»، بلافاصله، ارزش اصيل را با جمله «إِلاّ مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً» جانشين آن مى كند.

آيه شريفه: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ»(7) كه به صورت يك شعار اسلامى درآمده، بعد از نفى ارزشهاى وابسته به قبيله و عشيره، بيانگر همين انقلاب فكرى و ارزشى است.

طبق آيه 13 سوره «حجرات» هيچ چيز جز تقوا، ايمان توأم با احساس مسئوليت، و پاكى عمل، معيار ارزيابى شخصيت انسانها و قربشان در درگاه خدا نيست، و هر كس از اين معيار اصيل، سهم بيشترى دارد، مقرب تر و گرامى تر است.

قابل توجه اين كه: در محيط «عربستان» قبل از آن كه تعليمات حياتبخش اسلام و قرآن ظهور كند، بر اثر حاكميت نظام ارزشى زر و زور، محصول آن محيط، مشتى غارتگر و زورگو همچون «ابوسفيان ها»، «ابوجهل ها» و «ابولهب ها» بود.

اما از همان محيط، بعد از انقلاب نظام ارزشى، «سلمان ها»، «ابوذرها»، «مقدادها» و «عمار ياسرها» برخاستند.

 جالب اين كه: قرآن مجيد در سوره «زخرف» بعد از ذكر آياتى كه در فوق به آن اشاره كرديم، مى گويد: «نه تنها زرق و برق مادى دليل بر شخصيت نيست، بلكه اگر مفاسدى از اين رهگذر، به وجود نمى آمد، ما براى كافران خانه هائى قرار مى داديم كه سقفهاى آنها از نقره، و پله ها و نردبانهاى (گران قيمتى) داشته باشد، كه به وسيله آن به طبقات بالا روند، و براى اطاقهاى آنها درهائى (پر زرق و برق) و تختهائى (زيبا) قرار مى داديم كه بر آن تكيه كنند، و هر گونه زيورى را در اختيار آنها مى گذارديم، ولى اينها همه، متاع زندگى دنيا است، و سراى آخرت نزد پروردگارت براى پرهيزگاران است» (وَ لَوْ لا أَنْ يَكُونَ النّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّة وَ مَعارِجَ عَلَيْها يَظْهَرُونَ * وَ لِبُيُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَيْها يَتَّكِؤُنَ * وَ زُخْرُفاً وَ إِنْ كُلُّ ذلِكَ لَمّا مَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ الآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُتَّقِينَ).(8)

اينها همه، براى اين است كه «ارزشهاى دروغين»، جاى «ارزشهاى واقعى» انسانى را نگيرد.

* * *

39قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ يَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْء فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرّازِقِينَ

40وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلائِكَةِ أَ هؤُلاءِ إِيّاكُمْ كانُوا يَعْبُدُونَ

41قالُوا سُبْحانَكَ أَنْتَ وَلِيُّنا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ كانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَكْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ

42فَالْيَوْمَ لايَمْلِكُ بَعْضُكُمْ لِبَعْض نَفْعاً وَ لا ضَرّاً وَ نَقُولُ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ النّارِ الَّتِي كُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ

ترجمه:

39 ـ بگو: «پروردگارم روزى را براى هر كس بخواهد وسعت مى بخشد، و براى هر كس بخواهد تنگ (و محدود) مى سازد; و هر چيزى را (در راه او) انفاق كنيد، عوض آن را مى دهد (و جاى آن را پر مى كند); و او بهترين روزى دهندگان است»!

40 ـ (به خاطر بياور) روزى را كه خداوند همه آنها را برمى انگيزد، سپس به فرشتگان مى گويد: «آيا اينها شما را پرستش مى كردند»؟!

41  ـ آنها مى گويند: «منزّهى (از اين كه همتائى داشته باشى)! تنها تو ولىّ مايى، نه آنها; (آنها ما را پرستش نمى كردند) بلكه جنّ را پرستش مى نمودند; و اكثرشان به آنها  ايمان داشتند»!

42 ـ (آرى) امروز هيچ يك از شما نسبت به ديگرى مالك سود و زيانى نيست! و به ظالمان مى گوئيم: «بچشيد عذاب آتشى را كه تكذيب مى كرديد»!

1 ـ زخرف، آيه 53.

2 ـ زخرف، آيه 52.

3 ـ زخرف، آيه 31.

4 ـ بقره، آيه 247.

5 ـ شعراء، آيه 111.

6 ـ كهف، آيه 28.

7 ـ حجرات، آيه 13.

8 ـ زخرف، آيات 33 و 34 و 35.

▲بيزارى معبودان از عابدان

بار ديگر در اين آيات، به پاسخ گفتار آنها كه اموال و اولاد خود را دليل بر قرب خويش در درگاه خداوند، مى پنداشتند، باز مى گردد، و به عنوان تأكيد مى گويد: «بگو: پروردگار من روزى را براى هر كس از بندگانش بخواهد گسترده، يا محدود مى كند» (قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ يَقْدِرُ لَهُ).

و مى افزايد: «آنچه را در راه خدا انفاق كنيد خداوند جاى آن را پر مى كند و او بهترين روزى دهندگان است» (وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْء فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرّازِقِينَ).

گر چه محتواى اين آيه، تأكيد بر مطلب گذشته است، ولى از دو جهت تازگى دارد:

نخست اين كه: آيه گذشته كه مفهومش همين مفهوم بود، بيشتر ناظر به اموال و اولاد كفار بود، در حالى كه تعبير به «عِباد» (بندگان) در آيه مورد بحث، نشان مى دهد كه ناظر به مؤمنان است، يعنى حتى در مورد مؤمنان گاه، روزى را گسترده مى كند ـ آنجا كه صلاح مؤمن باشد ـ و گاه روزى را تنگ و محدود مى سازد ـ آنجا كه مصلحتش ايجاب كند ـ و به هر حال وسعت و تنگى معيشت دليل بر هيچ چيزى نمى تواند باشد.

ديگر اين كه: آيه قبل، وسعت و تنگى معيشت را درباره دو گروه مختلف، بيان مى كرد، در حالى كه آيه مورد بحث، ممكن است اشاره به دو حالت مختلف  از يك انسان باشد، كه گاه روزيش گسترده، و گاه تنگ و محدود است.

به علاوه، آنچه در آغاز اين آيه آمده، در حقيقت مقدمه اى است براى آنچه در پايان آيه است، و آن تشويق به انفاق در راه خدا است.

جمله «فَهُوَ يُخْلِفُهُ» (او جايش را پر مى كند) تعبير جالبى است كه نشان مى دهد: آنچه در راه خدا انفاق گردد، در حقيقت يك تجارت پر سود است; چرا كه خداوند عوض آن را بر عهده گرفته، و مى دانيم، هنگامى كه شخص كريمى عوض چيزى را بر عهده مى گيرد، رعايت برابرى و مساوات نمى كند، بلكه چند برابر، و گاه، صد چندان مى كند.

البته اين وعده الهى، منحصر به آخرت و سراى ديگر نيست، آن در جاى خود مسلم است، در دنيا نيز با انواع بركات، جاى انفاقها را به نحو احسن پر مى كند.

جمله «هُوَ خَيْرُ الرّازِقِينَ» (او بهترين روزى دهندگان است) معناى گسترده اى دارد و از ابعاد مختلف، قابل دقت است.

او از همه روزى دهندگان، بهتر است، به خاطر اين كه: مى داند چه چيز ببخشد و چه اندازه روزى دهد كه مايه فساد و تباهى نگردد، چرا كه به همه چيز عالم است.

او هر چه بخواهد، مى تواند اعطاء كند، چرا كه به هر چيز قادر است.

او در برابر آنچه مى بخشد، پاداش و جزائى، نمى خواهد، چرا كه غنى بالذات است.

او حتى بدون درخواست مى دهد، چرا كه از همه چيز با خبر است و حكيم است.

بلكه در حقيقت هيچ كس جز او «روزى دهنده» نيست; چرا كه هر كس هر  چه دارد از او است، و هر كس چيزى به ديگرى مى دهد «واسطه انتقال روزى» است، نه روزى دهنده.

اين نكته نيز، قابل دقت است كه، او در برابر اموال «فانى» نعمتهاى «باقى» مى دهد، و در مقابل «قليل»، «كثير» مى بخشد.

* * *

و از آنجا كه اين گروه، از ثروتمندان ظالم و طاغى در زمره مشركان بودند و ادعا مى كردند: ما فرشتگان را مى پرستيم و آنها شفيعان ما در قيامت هستند، قرآن به پاسخ اين ادعاى بى اساس نيز، پرداخته چنين مى گويد: «به خاطر بياور روزى را كه خداوند همه آنها ـ چه عبادت كنندگان و چه عبادت شوندگان ـ را محشور مى كند، سپس فرشتگان را مخاطب ساخته مى گويد: آيا اينها شما را عبادت مى كردند»؟! (وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلائِكَةِ أَ هؤُلاءِ إِيّاكُمْ كانُوا يَعْبُدُونَ).

بديهى است، اين سؤال، سؤالى نيست كه مجهولى را براى ذات پاك خداوند كشف كند; چرا كه او به همه چيز عالم است، هدف، اين است: از بيان فرشتگان، حقايق گفته شود، تا اين گروهِ عبادت كننده، سرافكنده و شرمنده شوند، و بدانند آنها از عمل اينها كاملاً بيزارند، و براى هميشه مأيوس شوند.

ذكر «ملائكه» از ميان تمام معبودهائى كه مشركان داشتند، يا به خاطر آن است كه: فرشتگان شريف ترين مخلوقى بودند كه مشركان آنها را پرستش مى كردند، جائى كه از آنها در قيامت شفاعتى حاصل نشود، از يك مشت سنگ و چوب، يا جنّ و شياطين چه مى تواند حاصل شود؟!

يا از اين نظر است كه: بت پرستان سنگ و چوبها را مظهر و سمبل موجودات علوى (فرشتگان و ارواح انبياء) مى دانستند، و به اين عنوان آنها را  پرستش مى كردند، چنان كه در تاريخچه بت پرستى در ميان قوم عرب، آمده كه، «عمرو بن لحى»(1) در سفرى كه به «شام» رفته بود، جمعى را در حال بت پرستى ديد از آنها در اين باره سؤال كرد، گفتند: اينها خدايانى هستند كه به شكل موجودات علوى ساخته ايم، از آنها يارى مى جوئيم، و به وسيله آنها تقاضاى باران مى كنيم!

«عمرو بن لحى» اين عمل را پسنديد و از آنها پيروى كرد، و بتى همراه خود براى «حجاز» به سوغات آورد، و از آن زمان، بت پرستى آغاز شد، و گسترش يافت تا اين كه، اسلام آمد و آن را ريشه كن ساخت.(2)

* * *

اكنون ببينيم «فرشتگان» در پاسخ سؤال پروردگار، چه مى گويند؟ آنها جامع ترين و مؤدبانه ترين پاسخ را انتخاب كرده چنين «عرض مى كنند: منزهى تو اى پروردگار، از اين نسبتهاى ناروا كه به ساحت مقدست داده اند» (قالُوا سُبْحانَكَ).

ما به هيچوجه با اين گروه ارتباط نداشته ايم، «تنها تو ولىّ ما هستى نه آنها» (أَنْتَ وَلِيُّنا مِنْ دُونِهِمْ).

«آنها ما را پرستش نمى كردند، بلكه جنّ را مى پرستيدند و اكثرشان به جنّيان ايمان داشتند» (بَلْ كانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَكْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ).

در اين كه: مفهوم پاسخ فرشتگان چيست؟ در ميان مفسران گفتگو است، و  هر يك تفسيرى براى آن ذكر كرده اند، اما آنچه نزديكتر به نظر مى رسد اين است: منظور از «جنّ» شيطان و ساير موجودات خبيثى است كه بت پرستان را به اين عمل تشويق مى كردند، و آن را در نظرشان زينت مى دادند، بنابراين مراد از عبادت «جنّ»، همان اطاعت و پيروى از فرمان و پذيرش وسوسه هاى آنها است.

فرشتگان ضمن اظهار تنفر و بيزارى و اعلام عدم رضايت به اين كار، مى گويند: عامل اصلى اين فساد، شياطين بودند هر چند ظاهراً ما را پرستش مى كردند، بايد چهره واقعى اين كار را بر ملا كرد.

و به اين ترتيب، عبادت كنندگان را به تمام معنى از خود مى رانند و نوميد مى كنند.

نظير اين معنى را در سوره «يونس» نيز داشتيم آنجا كه مى فرمايد: وَ يَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا مَكانَكُمْ أَنْتُمْ وَ شُرَكاؤُكُمْ فَزَيَّلْنا بَيْنَهُمْ وَ قالَ شُرَكاؤُهُمْ ما كُنْتُمْ إِيّانا تَعْبُدُونَ: «به خاطر بياور آن روز، كه همه آنها را جمع مى كنيم، پس آن گاه به مشركان مى گوئيم: شما و معبودهايتان در جاى خود باشيد (تا به حسابتان رسيدگى شود) سپس، آنها را از هم جدا مى كنيم، و معبودهايشان به آنها مى گويند: شما هرگز ما را عبادت نمى كرديد»!.(3)

يعنى شما در حقيقت هوا و هوس ها و اوهام و پندارهاى خويش را مى پرستيديد نه ما را، و از اين گذشته، اين عبادت شما نه به امر و فرمان ما بود، و نه به رضايت ما، و عبادتى كه چنين باشد، در حقيقت عبادت نيست.

* * *

به اين ترتيب، اميد مشركان در آن روز، به نوميدى كامل تبديل مى شود و به  وضوح اين حقيقت براى آنها روشن مى گردد كه، معبودان آنها كوچكترين گرهى از كارشان نخواهند گشود، بلكه از آنان متنفّر و بيزارند.

لذا، در آيه بعد، به عنوان يك نتيجه گيرى پر معنى مى گويد: «امروز هيچ يك از شما نسبت به ديگرى مالك سود و زيانى نيست» (فَالْيَوْمَ لايَمْلِكُ بَعْضُكُمْ لِبَعْض نَفْعاً وَ لا ضَرّاً).

بنابراين، نه فرشتگان ـ كه ظاهراً معبود آنها بودند ـ مى توانند شفاعتى كنند، و نه آنها نسبت به يكديگر مى توانند كمكى انجام دهند.

اينجاست كه «به اين ظالمان مى گوئيم: بچشيد عذاب آتشى را كه آن را تكذيب مى كرديد» (وَ نَقُولُ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ النّارِ الَّتِي كُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ).

اين، نخستين بار نيست كه قرآن، از مشركان تعبير به «ظالم» و ستمگر مى كند، بلكه در بسيارى ديگر از آيات قرآن، از «كفر» تعبير به «ظلم» يا از «كافران و مشركان» تعبير به «ظالمان» شده است; چرا كه قبل از هر چيز بر خود ستم مى كنند كه تاج پرافتخار عبوديت پروردگار را از سر برداشته، و طوق بندگى خفت بار بتها را بر گردن مى نهند، و همه حيثيت، شخصيت و سرنوشت خود را بر باد مى دهند.

در حقيقت آنها در روز قيامت، هم مجازات شرك خود را مى بينند، و هم مجازات انكار معاد را، و در جمله «وَ نَقُولُ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ النّارِ الَّتِي كُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ» هر دو معنى جمع است.

* * *

1 ـ «عمرو بن لحى» از سرشناسان «مكّه» بود («لحى» به ضم لام و فتح حاء و تشديد ياء).

2 ـ تفسير «روح المعانى»، جلد 22، صفحه 140، ذيل آيه مورد بحث ـ در «سيره ابن هشام» همين معنى با تفاوت مختصرى آمده است، و در آنجا مى خوانيم: او بت «هبل» را از «شام» با خود آورد (سيره ابن هشام، جلد 1، صفحه 79).

3 ـ يونس، آيه 28.

▲ارزيابى ارزشها!

مسأله مهم در زندگانى افراد و جامعه ها مسأله «معيارهاى سنجش»، و نظام ارزشى حاكم بر فرهنگ آن جامعه است.

زيرا تمام حركتها در زندگى فرد و جمع، از همين نظام ارزشى سرچشمه مى گيرد، و براى آفريدن اين ارزشها است.

اشتباه يك قوم و ملت در اين مسأله، و روى آوردن به ارزشهاى خيالى و بى اساس، كافى است، تاريخ آنها را به تباهى بكشد، و درك ارزشهاى واقعى و معيارهاى راستين، محكم ترين زيربناى كاخ سعادت آنها است.

دنيا پرستان مغرور، ارزش را تنها منحصر در مال و قدرتهاى مادى و نفرات خود مى دانند، حتى معيار شخصيت در پيشگاه خدا را در اين چهار چوب تصور مى كنند، چنان كه در آيات فوق، نمونه اى از آن ديديم، و نمونه هاى فراوان ديگرى از آن در قرآن مجيد به چشم مى خورد:

1 ـ «فرعون» جبّار و زر و زورپرست، به اطرافيانش مى گويد: من باور نمى كنم «موسى» از طرف خدا باشد، اگر راست مى گويد «پس چرا دست بندهاى طلا به او داده نشده است»؟! (فَلَوْ لا أُلْقِيَ عَلَيْهِ أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَب).(1)

او حتى نداشتن چنين زر و زيورى را دليل بر پستى مقام موسى(عليه السلام)مى شمرد، و مى گويد: (أَمْ أَنَا خَيْرٌ مِنْ هذَا الَّذِي هُوَ مَهِينٌ).(2)

2 ـ مشركان عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) از اين كه قرآن به مرد تهيدستى نازل شده تعجب مى كردند، و مى گفتند: لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلى رَجُل مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ  عَظِيم: «چرا اين قرآن بر شخصيت بزرگ و مرد ثروتمندى از سرزمين مكّه يا طائف نازل نشده است»؟!.(3)

3 ـ بنى اسرائيل به «اشموئيل» پيغمبر زمانشان در مورد انتخاب «طالوت» به فرماندهى لشكر، ايراد كرده گفتند: نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَ لَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ: «ما از او به فرماندهى و حكومت سزاوارتريم، چرا كه از دودمان معروفيم، به علاوه طالوت ثروتى ندارد»؟!.(4)

4 ـ مشركان ثروتمند قوم «نوح» به او ايراد كردند: «چرا اين افراد اراذل و پست اطراف تو را گرفته اند»؟! و منظورشان از پستى، نداشتن مال و ثروت بود!: قالُوا أَ نُؤْمِنُ لَكَ وَ اتَّبَعَكَ الأَرْذَلُونَ: «آيا ما به تو ايمان بياوريم در حالى كه اراذل به تو ايمان آورده اند»؟!.(5)

5 ـ همين ايراد را ثروتمندان «مكّه» به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كردند، كه از چه رو اطراف تو را پا برهنه ها گرفته اند؟ ما حتى از بوى بدن اينها ناراحت مى شويم، اگر آنها را از خود برانى، ما در كنار توئيم، قرآن در سوره «كهف» سخت به آنها مى تازد، با شديدترين لحنى آنها را تهديد مى كند، و به پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور مى دهد: تو بايد با مردانى همنشين باشى كه هر چند تهيدست اند، اما قلبشان مملو از عشق خدا است و صبح و شام رو به درگاه خدا مى آورند، و جز او كسى را نمى خواهند، اى پيامبر(صلى الله عليه وآله) با اينها باش، و هرگز روى از اينها مگردان: (وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِىِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَ لاتَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ).(6)

روى اين جهات، نخستين و مهمترين گام اصلاحى انبياء، در هم شكستن اين چارچوبه هاى ارزشى دروغين بود، آنها با تعليماتشان اين معيارهاى غلط را  در هم ريختند، و ارزشهاى اصيل الهى را جانشين آن ساختند و با يك «انقلاب فرهنگى» محور شخصيت را از اموال، اولاد، ثروت، جاه و شهرت قبيله و فاميل، به تقوا و ايمان و عمل صالح مبدل ساختند.

نمونه آن را در آيات مورد بحث خوانديم، كه بعد از كشيدن خط بطلان بر «اموال» و «اولاد» به عنوان يك وسيله تقرب، در پيشگاه الهى و گفتن: «وَ ما أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ بِالَّتِي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنا زُلْفى»، بلافاصله، ارزش اصيل را با جمله «إِلاّ مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً» جانشين آن مى كند.

آيه شريفه: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ»(7) كه به صورت يك شعار اسلامى درآمده، بعد از نفى ارزشهاى وابسته به قبيله و عشيره، بيانگر همين انقلاب فكرى و ارزشى است.

طبق آيه 13 سوره «حجرات» هيچ چيز جز تقوا، ايمان توأم با احساس مسئوليت، و پاكى عمل، معيار ارزيابى شخصيت انسانها و قربشان در درگاه خدا نيست، و هر كس از اين معيار اصيل، سهم بيشترى دارد، مقرب تر و گرامى تر است.

قابل توجه اين كه: در محيط «عربستان» قبل از آن كه تعليمات حياتبخش اسلام و قرآن ظهور كند، بر اثر حاكميت نظام ارزشى زر و زور، محصول آن محيط، مشتى غارتگر و زورگو همچون «ابوسفيان ها»، «ابوجهل ها» و «ابولهب ها» بود.

اما از همان محيط، بعد از انقلاب نظام ارزشى، «سلمان ها»، «ابوذرها»، «مقدادها» و «عمار ياسرها» برخاستند.

 جالب اين كه: قرآن مجيد در سوره «زخرف» بعد از ذكر آياتى كه در فوق به آن اشاره كرديم، مى گويد: «نه تنها زرق و برق مادى دليل بر شخصيت نيست، بلكه اگر مفاسدى از اين رهگذر، به وجود نمى آمد، ما براى كافران خانه هائى قرار مى داديم كه سقفهاى آنها از نقره، و پله ها و نردبانهاى (گران قيمتى) داشته باشد، كه به وسيله آن به طبقات بالا روند، و براى اطاقهاى آنها درهائى (پر زرق و برق) و تختهائى (زيبا) قرار مى داديم كه بر آن تكيه كنند، و هر گونه زيورى را در اختيار آنها مى گذارديم، ولى اينها همه، متاع زندگى دنيا است، و سراى آخرت نزد پروردگارت براى پرهيزگاران است» (وَ لَوْ لا أَنْ يَكُونَ النّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّة وَ مَعارِجَ عَلَيْها يَظْهَرُونَ * وَ لِبُيُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَيْها يَتَّكِؤُنَ * وَ زُخْرُفاً وَ إِنْ كُلُّ ذلِكَ لَمّا مَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ الآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُتَّقِينَ).(8)

اينها همه، براى اين است كه «ارزشهاى دروغين»، جاى «ارزشهاى واقعى» انسانى را نگيرد.

* * *

39قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ يَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْء فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرّازِقِينَ

40وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلائِكَةِ أَ هؤُلاءِ إِيّاكُمْ كانُوا يَعْبُدُونَ

41قالُوا سُبْحانَكَ أَنْتَ وَلِيُّنا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ كانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَكْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ

42فَالْيَوْمَ لايَمْلِكُ بَعْضُكُمْ لِبَعْض نَفْعاً وَ لا ضَرّاً وَ نَقُولُ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ النّارِ الَّتِي كُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ

ترجمه:

39 ـ بگو: «پروردگارم روزى را براى هر كس بخواهد وسعت مى بخشد، و براى هر كس بخواهد تنگ (و محدود) مى سازد; و هر چيزى را (در راه او) انفاق كنيد، عوض آن را مى دهد (و جاى آن را پر مى كند); و او بهترين روزى دهندگان است»!

40 ـ (به خاطر بياور) روزى را كه خداوند همه آنها را برمى انگيزد، سپس به فرشتگان مى گويد: «آيا اينها شما را پرستش مى كردند»؟!

41  ـ آنها مى گويند: «منزّهى (از اين كه همتائى داشته باشى)! تنها تو ولىّ مايى، نه آنها; (آنها ما را پرستش نمى كردند) بلكه جنّ را پرستش مى نمودند; و اكثرشان به آنها  ايمان داشتند»!

42 ـ (آرى) امروز هيچ يك از شما نسبت به ديگرى مالك سود و زيانى نيست! و به ظالمان مى گوئيم: «بچشيد عذاب آتشى را كه تكذيب مى كرديد»!

1 ـ زخرف، آيه 53.

2 ـ زخرف، آيه 52.

3 ـ زخرف، آيه 31.

4 ـ بقره، آيه 247.

5 ـ شعراء، آيه 111.

6 ـ كهف، آيه 28.

7 ـ حجرات، آيه 13.

8 ـ زخرف، آيات 33 و 34 و 35.

▲1 ـ انفاق مايه فزونى است نه كمبود

تعبيرى كه در آيات فوق در مورد انفاق خوانديم، كه: فرمود هر چيزى را كه در راه خدا انفاق كنيد، خداوند جاى آن را پر مى كند تعبيرى است بسيار پر معنى.

اولاً: از اين نظر كه «شىء» به معنى وسيع كلمه، تمام انواع انفاقها را اعم از مادى و معنوى، كوچك و بزرگ، به هر انسان نيازمند، اعم از صغير و كبير، همه، را شامل مى شود، مهم اين است كه انسان از سرمايه هاى موجود خود در راه خدا ببخشد، به هر كيفيت و به هر كميت باشد.

ثانياً: انفاق را از مفهوم فنا بيرون مى آورد، و رنگ بقا به آن مى دهد; چرا كه خداوند تضمين كرده، با مواهب مادى و معنوى خود، كه چندين برابر و گاه هزاران برابر ـ و حداقل ده برابر است ـ جاى آن را پر كند، و به اين ترتيب، شخص انفاق كننده، هنگامى كه با اين روحيه و اين عقيده، به ميدان مى آيد دست و دل بازترى خواهد داشت، او هرگز احساس كمبود، و فكر فقر، به مغز خود راه نمى دهد، بلكه خدا را شكر مى گويد، كه او را موفق به چنين تجارت پرسودى كرده است.

همان تعبيرى كه قرآن مجيد در آيات 10 و 11 سوره «صف» فرموده است: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى تِجارَة تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذاب أَلِيم * تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ:

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد! آيا شما را به تجارت پرسودى كه از عذاب دردناك رهائيتان مى بخشد راهنمائى بنمايم؟ * ايمان به خدا و پيامبرش بياوريد و در راه خدا با اموال و جان هايتان جهاد كنيد، اين براى شما بهتر است اگر مى دانستيد».

در روايتى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم كه فرمود:

 يُنادِى مُناد كُلَّ لَيْلَة لِدُوا لِلْمَوْتِ!

وَ يُنادِى مُناد ابْنُوا لِلْخَرابِ!

وَ يُنادِى مُناد اللّهُمَّ هَبْ لِلْمُنْفِقِ خَلَفاً.

وَ يُنادِى مُناد اللّهُمَّ هَبْ لِلْمُمْسِكِ تَلَفاً!

وَ يُنادِى مُناد لَيْتَ النّاسَ لَمْ يُخْلَقُوا.

وَ يُنادِى مُناد لَيْتَهُمْ إِذْ خُلِقُوا فَكَّرُوا فِيْما لَهُ خُلِقُوا!:

«در هر شب منادى آسمانى ندا مى دهد: بزائيد براى مردن!

و منادى ديگرى ندا مى دهد: بنا كنيد براى ويرانى!

و منادى ندا مى دهد: خداوندا! براى آنها كه انفاق مى كنند عوضى قرار ده.

و منادى ديگرى ندا مى كند: خداوندا! براى آنها كه امساك مى كنند تلفى قرار ده!

و منادى ديگرى مى گويد: اى كاش مردم آفريده نمى شدند!

و منادى ديگرى صدا مى زند: اى كاش اكنون كه آفريده شدند، انديشه مى كردند كه براى چه آفريده شده اند»؟.(1)

(منظور از اين منادى ها كه ندا مى دهند، فرشتگان اند كه به فرمان خدا تدبير امور اين عالم مى كنند).

در حديث ديگرى از آن حضرت مى خوانيم: مَنْ أَيْقَنَ بِالْخَلَفِ سَخَتْ نَفْسُهُ بِالنَّفَقَةِ!: «كسى كه يقين به عوض و جانشين داشته باشد، در انفاق كردن سخاوتمند خواهد بود».(2)

 همين معنى از امام باقر(عليه السلام) و امام صادق(عليه السلام)، نيز نقل شده است.

اما مسأله مهم، اين است كه: انفاق از اموال حلال و مشروع باشد كه خدا غير آن را قبول نمى كند، و بركت نمى دهد.

لذا در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: شخصى خدمتش عرض كرد، دو آيه در قرآن است كه هر چه من به سراغ آن مى روم آن را نمى يابم (و به محتواى آن نمى رسم).

امام فرمود كدام آيه است؟

عرض كرد: نخست اين سخن خداوند بزرگ است كه مى گويد: ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ: «مرا بخوانيد تا دعاى شما را مستجاب كنم» من خدا را مى خوانم اما دعايم مستجاب نمى شود!

فرمود: آيا فكر مى كنى، خداوند عز و جل وعده خود را تخلف كرده؟.

عرض كرد: نه.

فرمود: پس علت آن چيست؟

عرض كرد: نمى دانم.

فرمود: ولى من به تو خبر مى دهم: مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فِيمَا أَمَرَهُ مِنْ دُعائِهِ مِنْ جِهَةِ الدُّعَاءِ أَجَابَهُ: «كسى كه اطاعت خداوند متعال كند در آنچه امر به دعا كرده، و جهت دعا را در آن رعايت كند، اجابت خواهد كرد».

عرض كرد: جهت دعا چيست؟ فرمود: نخست حمد خدا مى كنى، و نعمت او را يادآور مى شوى، پس از آن شكر مى كنى، بعد درود بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى فرستى، آن گاه گناهانت را به خاطر مى آورى، اقرار مى كنى، و از آنها به خدا پناه مى برى، و توبه مى نمائى، اين است جهت دعا!

سپس فرمود: آيه ديگر كدام است؟

 عرض كرد: اين آيه است كه مى فرمايد: «وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْء فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرّازِقِينَ» اما من در راه خدا انفاق مى كنم، ولى چيزى كه جاى آن را پر كند عائد من نمى شود!

امام(عليه السلام) فرمود: فكر مى كنى، خداوند از وعده خود تخلف كرده؟!

عرض كرد: نه.

فرمود: پس چرا چنين است؟

عرض كرد: نمى دانم.

فرمود: لَوْ أَنَّ أَحَدَكُمُ اكْتَسَبَ الْمَالَ مِنْ حِلِّهِ وَ أَنْفَقَهُ فِي حِلِّهِ لَمْ يُنْفِقْ دِرْهَماً إِلاّ أَخْلَفَ عَلَيْهِ: «اگر كسى از شما مال حلالى به دست آورد، و در راه حلال انفاق كند، هيچ درهمى را انفاق نمى كند، مگر اين كه، خدا عوضش را به او مى دهد».(3)

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث.

2 ـ «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 340.

3 ـ تفسير «برهان»، جلد 3، صفحه 353.

▲2 ـ اموال خود را بيمه الهى كنيد

يكى از مفسران در اينجا تحليل جالبى دارد، مى گويد:

عجب اين است: تاجر هنگامى كه بداند يكى از اموالش در معرض تلف است، حاضر است آن را حتى به صورت نسيه، بفروشد، هر چند طرف فقير باشد، مى گويد: اين بهتر از اين است كه بگذارم و نابود شود.

و اگر تاجرى در چنين شرايطى اقدام به فروش اموالش نكند، تا نابود شود، او را «خطاكار» مى شمرند!

و اگر در چنين شرائطى، خريدارِ سرمايه دارى پيدا شود، و به او نفروشد او را «بى عقل» معرفى مى كنند.

 و اگر علاوه بر همه اينها، خريدار با داشتن تمكن مالى همه گونه وثيقه بسپارد، و سند قابل اطمينانى نيز بنويسد، در عين حال به او نفروشد «ديوانه»اش مى خوانند!

ولى تعجب در اين است كه، همه ما اين كارها را انجام مى دهيم، و هيچ كس آن را جنون نمى شمرد!

زيرا تمام اموال ما قطعاً در معرض زوال است، و خواه ناخواه از دست ما بيرون خواهد رفت، و انفاق كردن در راه خدا، يك نوع وام دادن به او است، و ضامنى بسيار معتبر، يعنى خداوند بزرگ فرموده: وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْء فَهُوَ يُخْلِفُهُ: «هر چه را انفاق كنيد عوضش را مى دهد» و در عين حال، املاك خود را نزد ما گروگان گذاشته; چرا كه هر چه در دست انسان است عاريتى از ناحيه اوست (و محكمترين سندها از كتب آسمانى در اين زمينه در اختيار ما نهاده).

اما با همه اينها، بسيارى از ما اموال خود را انفاق نمى كنيم و مى گذاريم از دستمان برود، نه اجرى داريم و نه شكرى.(1)

* * *

1 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 25، صفحه 263، ذيل آيات مورد بحث.

▲3 ـ وسعت مفهوم انفاق

براى اين كه: بدانيم مفهوم «انفاق» تا چه حد در اسلام گسترده است، كافى است حديث زير را مورد توجه قرار دهيم:

پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) فرمود: كُلُّ مَعْرُوف صَدَقَهٌ، وَ ما أَنْفَقَ الرَّجُلُ عَلى نَفْسِهِ وَ أَهْلِهِ كُتِبَ لَهُ صَدَقَةٌ، وَ ما وَقى بِهِ الرَّجُلُ عِرْضَهُ فَهُوَ صَدَقَةٌ، وَ ما أَنْفَقَ الرَّجُلُ مِنْ نَفَقَة فَعَلَى اللّهِ خَلَفُها، إِلاّ ما كانَ مِنْ نَفَقَه فِى بُنْيان أَوْ مَعْصِيَة: «هر  كار نيكى به هر صورت باشد، صدقه و انفاق در راه خدا محسوب مى شود (و منحصر به انفاقهاى مالى نيست).

و هر چه انسان براى حوائج زندگى خود، و خانواده خود صرف مى كند، صدقه نوشته مى شود.

و آنچه را كه انسان آبروى خود را با آن حفظ مى كند، صدقه محسوب مى گردد.

و آنچه را انسان در راه خدا انفاق مى كند، عوض آن را به او خواهد داد مگر چيزى كه صرف بنا شود (همچون بناى خانه!) يا در راه معصيت صرف گردد».(1)

استثناء خانه، ممكن است از اين نظر باشد كه، عين آن باقى است، به علاوه مردم بيشترين توجهشان به آن است.

* * *

43وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّنات قالُوا ما هذا إِلاّ رَجُلٌ يُرِيدُ أَنْ يَصُدَّكُمْ عَمّا كانَ يَعْبُدُ آباؤُكُمْ وَ قالُوا ما هذا إِلاّ إِفْكٌ مُفْتَرىً وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمّا جاءَهُمْ إِنْ هذا إِلاّ سِحْرٌ مُبِينٌ

44وَ ما آتَيْناهُمْ مِنْ كُتُب يَدْرُسُونَها وَ ما أَرْسَلْنا إِلَيْهِمْ قَبْلَكَ مِنْ نَذِير

45وَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ ما بَلَغُوا مِعْشارَ ما آتَيْناهُمْ فَكَذَّبُوا رُسُلِي فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ

ترجمه:

43 ـ و هنگامى كه آيات روشنگر ما بر آنان خوانده مى شود، مى گويند: «او فقط مردى است كه مى خواهد شما را از آنچه پدرانتان مى پرستيدند باز دارد»! و مى گويند: «اين جز دروغ بزرگى كه (به خدا) بسته شده چيز ديگرى نيست»! و كافران هنگامى كه حق به سراغشان آمد گفتند: «اين جز افسونى آشكار نيست»!

44 ـ ما (قبلاً) چيزى از كتاب هاى آسمانى را به آنان نداده ايم كه آن را بخوانند (و سخنان تو را تكذيب كنند)، و پيش از تو هيچ بيم دهنده =]پيامبر[ براى آنان نفرستاديم!

45 ـ كسانى كه پيش از آنان بودند (نيز آيات الهى را) تكذيب كردند، در حالى كه اينها به يك دهم آنچه به آنان داديم نمى رسند. (آرى) آنها رسولان مرا تكذيب كردند; پس (ببين) مجازات من چگونه بود!

1 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 6، صفحه 5389، ذيل آيه مورد بحث.

▲با كدام منطق آيات ما را انكار مى كنند؟

آيات گذشته از وضع مشركان و افراد بى ايمان در قيامت، سخن مى گفت، آيات مورد بحث، بار ديگر به وضع آنها در اين دنيا پرداخته، عكس العمل آنان را در برابر شنيدن قرآن، بازگو مى كند، تا روشن شود آن سرنوشت شوم در قيامت معلول اين موضعگيرى غلط در مقابل آيات الهى در دنياست.

نخست مى گويد: «هنگامى كه آيات روشنگر ما بر آنها خوانده مى شود، مى گويند: او فقط مردى است كه مى خواهد شما را از آنچه نياكانتان پرستش مى كردند باز دارد» (وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّنات قالُوا ما هذا إِلاّ رَجُلٌ يُرِيدُ أَنْ يَصُدَّكُمْ عَمّا كانَ يَعْبُدُ آباؤُكُمْ).

اين نخستين عكس العمل آنها در برابر اين «آيات بينات» است، كه به منظور تحريك حس عصبيت در اين قوم متعصب، مطرح مى كردند.

مخصوصاً تعبير به «آبائُكُم» (پدران شما) به جاى «آبائنا» (پدران ما) بيشتر براى همين منظور است، كه به آن قوم متعصب حالى كنند، ميراث نياكان شما در  خطر است، بپاخيزيد و دست اين مرد را از آن كوتاه كنيد!

تعبير «ما هذا إِلاّ رَجُلٌ...» از دو نظر براى تحقير پيامبر(صلى الله عليه وآله) بوده است: يكى كلمه «هذا» (اين) و ديگرى، «رجل» (مردى) به صورت نكره، در حالى كه همه آنها پيامبر(صلى الله عليه وآله) را به خوبى و با سوابق روشن مى شناختند.

اين نكته نيز قابل توجه است كه، قرآن، «آيات» را به «بينات» توصيف مى كند، يعنى دلائل حقانيتش همراه خود آن است، و آنجا كه عيان است نياز به بيان ندارد.

سپس، دومين گفتارى را كه براى ابطال دعوت پيامبر (صلى الله عليه وآله) مطرح مى ساختند، بيان كرده مى فرمايد: «آنها مى گويند: اين (قرآن) جز دروغ بزرگى كه به خدا بسته شده، چيز ديگرى نيست»! (وَ قالُوا ما هذا إِلاّ إِفْكٌ مُفْتَرىً).

«إِفْك» (بر وزن فكر) ـ چنان كه قبلاً هم گفته ايم ـ به معنى هر چيزى است كه از صورت اصلى دگرگون شود، لذا بادهاى مخالف را «مؤتفكات» مى گويند، سپس، به دروغ و تهمت و هر سخن خلافى «افك» گفته شده، ولى به گفته بعضى «افك» به دروغهاى بزرگ گفته مى شود.

با اين كه تعبير به «افك» براى متهم ساختن پيامبر(صلى الله عليه وآله) به دروغ كافى بود، ولى آنها با كلمه «مفترى» آن را تأكيد مى كردند، بى آن كه هيچ دليلى بر اين ادعاى خويش داشته باشند.

و بالاخره سومين، اتهامى را كه به پيامبر(صلى الله عليه وآله) بستند تهمت «سحر» بود، چنان كه در پايان آيه مورد بحث مى خوانيم: «كسانى كه كافر شدند هنگامى كه حق به سراغشان آمد گفتند: اين چيزى جز سحر آشكار نيست»! (وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمّا جاءَهُمْ إِنْ هذا إِلاّ سِحْرٌ مُبِينٌ).

عجب اين كه: اين گروه گمراه، هر سه تهمت خود را با صريحترين تأكيد كه همان حصر است بيان مى كردند، يك جا مى گفتند: «اين فقط سحر است» جاى ديگر مى گفتند: «اين فقط دروغ است»، و بالاخره در جاى سوم مى گفتند: «او فقط مى خواهد شما را از معبودهاى نياكان باز دارد».

البته اين سه نسبت ناروا، با هم تضادى ندارد ـ هر چند آنها از كلام ضد و نقيض ابا نداشتند ـ بنابراين، دليلى ندارد كه طبق گفته بعضى از مفسران ما هر يك از اين تهمتها را به گروهى از كافران نسبت دهيم.

اين نكته نيز قابل توجه است كه: در مرتبه اول و دوم قرآن جمله: «قالُوا» را به كار برده، اما در مرحله سوم به جاى آن «قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا» آورده است، اشاره به اين كه: همه اين بدبختيها ناشى از كفر و انكار حق و دشمنى با حقيقت است، و گرنه، چگونه ممكن است انسان بدون هيچ دليل اين همه تهمت را پشت سر هم، به مردى كه دلائل حقانيت از سخنش، عملش، و سابقه اش روشن است، نثار كند؟!

گويا آنها با اين تهمتهاى سه گانه، برنامه حساب شده اى را در مبارزه با پيامبر(صلى الله عليه وآله) تعقيب مى كردند از يكسو، مى ديدند: آئين نوينى است و جاذبه دارد.

از سوى ديگر، تهديدهاى پيامبر(صلى الله عليه وآله) به عذاب الهى در دنيا و آخرت، خواه ناخواه، گروهى را متوحش مى ساخت.

از سوى سوم، معجزات پيامبر(صلى الله عليه وآله) خواه ناخواه، در نفوس توده مردم اثر داشت.

آنها براى خنثى كردن هر يك از اين موضوعات سه گانه، تدبيرى انديشيده بودند، در برابر اين آئين نوين، مسأله حفظ ميراث گذشتگان را پيش مى كشيدند، در حالى كه گذشتگان آنها به گفته قرآن مصداق: لايَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ  لايَهْتَدُونَ: «چيزى نمى فهميدند و هدايتى نداشتند» بودند.(1)

گناهى ندارد كه مردم را از چنين رسومات خرافى كه ميراث جاهلان ابله است باز دارد.

و در برابر تهديدهاى پيامبر(صلى الله عليه وآله) به عذاب الهى، مسأله «دروغگوئى» را مطرح ساخته بودند، تا توده هاى مردم را آرام سازند.

و در برابر معجزات، تهمت «سحر» را مطرح مى كردند، تا آن را به اين وسيله توجيه كرده، مردم را از گرايش به آن باز دارند.

ولى، چنان كه مى دانيم و تاريخ اسلام گواه آن است، هيچ يك از اين وسوسه هاى شيطانى مؤثر نيفتاد، و سرانجام، مردم، فوج فوج وارد اين آئين پاك شدند.

* * *

قرآن در آيه بعد، بر تمام ادعاهاى آنها خط بطلان مى كشد، هر چند ناگفته بطلانش روشن است، تمام ادعاهاى واهى آنها را با يك جمله، پاسخ مى دهد، مى گويد: «ما قبلاً چيزى از كتابهاى آسمانى را به آنها نداده ايم كه آن را بخوانند، و بر اساس آن به انكار دعوت تو بپردازند، و قبل از تو هيچ پيامبرى براى آنها نيز نفرستاديم» (وَ ما آتَيْناهُمْ مِنْ كُتُب يَدْرُسُونَها وَ ما أَرْسَلْنا إِلَيْهِمْ قَبْلَكَ مِنْ نَذِير).

اشاره به اين كه: اين ادعاها از كسى قابل طرح است كه قبلاً پيامبرى به سراغ او آمده، و كتاب آسمانى براى او آورده، و محتواى دعوت تازه را با آن مخالف مى بيند، و به تكذيب برمى خيزد، گاه، مى گويد: آئين نياكانتان از دست نرود، و گاه، مى گويد: اين دعوت جديد دروغ است، و گاه، آورنده اش را ساحر  مى خواند.

كسى كه تنها به اتكاء فكر خود ـ بدون هيچ گونه وحى آسمانى ـ و با نداشتن بهره اى از علم، خرافاتى به هم بافته، حق ندارد چنين قضاوت كند.

از اين آيه، ضمناً اين نكته استفاده مى شود كه: انسان تنها به نيروى عقل خويش نمى تواند راه پر نشيب و فراز زندگى را طى كند، بلكه بايد از نيروى وحى مدد گيرد، و با كمك خضر رسالت، گام بردارد، و گر نه ظلمات است، كه بايد از خطر گمراهى بترسد.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، اين گروه سركش را با بيانى مؤثر و گويا، مورد تهديد قرار داده، چنين مى گويد: «كسانى كه قبل از اينها بودند نيز آيات الهى را تكذيب كردند» (وَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ).

«در حالى كه اينها از نظر قوت و قدرت، حتى به يك دهم آنچه به اقوام پيشين داديم نمى رسند» (وَ ما بَلَغُوا مِعْشارَ ما آتَيْناهُمْ).

اما ببينيد سرنوشت آنها به كجا رسيد؟ آرى: «آنها رسولان مرا تكذيب كردند، بنگريد مجازات من نسبت به آنها چگونه بود»؟! (فَكَذَّبُوا رُسُلِي فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ).

شهرهاى ويران شده آنها در زير ضربات كوبنده مجازات الهى در نزديكى شما، و در مسيرتان به سوى «شام» قرار دارد، آنها را آئينه عبرت بگيريد، و پندهاى لازم را از زبان اين ويرانه ها بشنويد، و سرنوشت خود را بر آن قياس كنيد، كه نه سنت الهى تغيير پذير است، و نه شما از آنها برتريد!

«مِعْشار» از ماده «عُشر» و به همان معنى است (يك دهم).

بعضى آن را به معنى «عُشر عُشر» يعنى «يك صدم» گرفته اند، ولى بيشتر  كتب لغت و تفاسير همان معنى اول را ذكر كرده اند، به هر حال، اين گونه اعداد جنبه تعدادى ندارد، و براى تقليل است، در مقابلِ عدد هفت و هفتاد و هزار و مانند آن، كه براى تكثير مى باشد.

بنابراين، مفهوم آيه اين است كه: ما گردنكشان نيرومندى را در هم كوبيديم، كه اينها جزء كوچكى از قدرت آنان را ندارند!

نظير همين معنى، در آيات متعدد ديگر قرآن وارد شده، از جمله، در آيه 6 سوره «انعام» مى خوانيم: أَ لَمْ يَرَوْا كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْن مَكَّنّاهُمْ فِي الأَرْضِ ما لَمْ نُمَكِّنْ لَكُمْ وَ أَرْسَلْنَا السَّماءَ عَلَيْهِمْ مِدْراراً وَ جَعَلْنَا الأَنْهارَ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمْ فَأَهْلَكْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِينَ: «آيا مشاهده نكردند، چقدر از اقوام پيشين را هلاك كرديم، اقوامى كه از شما نيرومندتر بودند، امكاناتى به آنها داده بوديم كه به شما نداديم، بارانهاى مفيد پى درپى براى آنها فرستاديم، و نهرها از زير درختان باغهاى آنها جارى ساختيم، اما به هنگامى كه طغيان كردند، آنان را به خاطر گناهانشان نابود كرديم، و گروه ديگرى بعد از آنان به وجود آورديم».

نظير همين معنى در آيات 21 سوره «مؤمن»، و 9 سوره «روم»، نيز وارد شده است.

واژه «نَكِير» از ماده «انكار» و به معنى همانست، و منظور از انكار خداوند همان مجازات و عذاب او است.(2)

* * *

46قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَة أَنْ تَقُومُوا لِلّهِ مَثْنى وَ فُرادى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا مابِصاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّة إِنْ هُوَ إِلاّ نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذاب شَدِيد

ترجمه:

46 ـ بگو: «شما را تنها به يك چيز اندرز مى دهم، كه: دو نفر، دو نفر، يا به تنهائى براى خدا قيام كنيد، سپس بينديشيد اين دوست و همنشين شما =]محمّد[ هيچ گونه جنونى ندارد; او فقط بيم دهنده شما در برابر عذاب شديد (الهى) است»!

1 ـ بقره، آيه 170.

2 ـ بعضى از مفسران، احتمال ديگرى در تفسير اين آيه داده اند، و آن اين كه: منظور از جمله «وَ ما بَلَغُوا مِعْشارَ ما آتَيْناهُمْ» اين است كه: حتى يك دهم از آياتى كه براى اتمام حجت در اختيار مشركان «قريش» قرار داديم، در اختيار اقوام پيشين نبود، هنگامى كه گذشتگان را با اين شدت عذاب كرديم، حال مشركان قريش كه مطابق ده برابر آنها اتمام حجت شده اند، روشن است.

ولى، تفسير اول مناسبتر به نظر مى رسد.

بنا بر تفسير اول از چهار ضميرى كه در آيه وجود دارد، ضمير اول و دوم به كفار قريش برمى گردد، و ضمير سوم و چهارم به مشركان پيشين، اما بنا بر تفسير دوم، ضمير اول به مشركان قريش، و دوم به كفار پيشين، و سوم به مشركان قريش، و چهارم به كفار پيشين باز مى گردد (دقت كنيد).

▲انقلاب فكرى ريشه هر انقلاب اصيل

در اين بخش از آيات، و آيات آينده، كه بحثهاى اواخر اين سوره را تشكيل مى دهد، بار ديگر به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) دستور مى دهد: آنها را با دلائل مختلف به سوى حق دعوت كند، و از گمراهى باز دارد، و همچون بحثهاى گذشته پنج بار پيامبر را مخاطب ساخته، مى فرمايد: «به آنها بگو...» (قُلْ...).

در نخستين آيه، به خميرمايه همه تحولات و دگرگونى هاى اجتماعى و اخلاقى و سياسى و اقتصادى و فرهنگى اشاره كرده، و در جمله هائى بسيار كوتاه و پر محتوا مى گويد: «به آنها بگو: من تنها شما را به يك چيز اندرز مى دهم، و آن اين كه: براى خدا قيام كنيد. دو نفر، دو نفر، يا يك نفر، يك نفر، سپس انديشه كنيد» (قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَة أَنْ تَقُومُوا لِلّهِ مَثْنى وَ فُرادى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا).

«اين دوست و همنشين شما (محمّد) هيچ گونه انحراف فكرى و جنون ندارد» (ما بِصاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّة).

بلكه «او فقط بيم دهنده شما در برابر عذاب شديد الهى است» (إِنْ هُوَ إِلاّ نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذاب شَدِيد).

كلمات و تعبيرات اين آيه، هر كدام اشاره به مطلب مهمى است، كه ده نكته آن را ذيلاً مى آوريم:

1 ـ جمله «أَعِظُكُم» (شما را اندرز مى دهم) در حقيقت بيانگر اين واقعيت است كه، من خير و صلاح شما را در اين سخن در نظر مى گيرم، نه هيچ مسأله ديگر.

2 ـ تعبير به «واحِدَة» (تنها يك چيز) مخصوصاً با تأكيد به وسيله «إِنَّما»، اشاره گويائى است به اين واقعيت كه: ريشه تمام اصلاحات فردى و جمعى به كار انداختن انديشه هاست، مادام كه فكر ملتى در خواب است، مورد هجوم  دزدان و سارقان دين و ايمان و آزادى و استقلال قرار مى گيرند، اما هنگامى كه افكار بيدار شد، راه بر آنها بسته مى شود.

3 ـ تعبير به «قيام» در اينجا به معنى ايستادن روى دو پا نيست، بلكه به معنى آمادگى براى انجام كار است، چرا كه انسان هنگامى كه روى پاى خود مى ايستد، آماده براى انجام برنامه هاى مختلف زندگى مى شود، بنابراين، انديشه كردن، نياز به آمادگى قبلى دارد، انگيزه و حركتى در انسان به وجود آيد كه با اراده و تصميم به تفكر بپردازد.

4 ـ تعبير «لِلّه» بيانگر اين معنى است كه، قيام و آمادگى بايد انگيزه الهى داشته باشد، و تفكرى كه از چنين انگيزه اى سرچشمه مى گيرد، ارزنده است، اصولاً اخلاص در كارها و حتى در انديشيدن، خميرمايه نجات و سعادت و بركت است .

جالب اين كه، ايمان به «اللّه» در اينجا مسلم گرفته شده، بنابراين تفكر به خاطر مسائل ديگر است چرا كه توحيد يك امر فطرى است كه حتى بدون انديشه نيز روشن است.

5 ـ تعبير به «مَثْنى وَ فُرادى» (دو، دو، يا يك، يك) اشاره به اين است كه، انديشه و تفكر بايد دور از غوغا و جنجال باشد، مردم به صورت تك نفرى، يا حداكثر دو نفر، دو نفر قيام كنند، و فكر و انديشه خود را به كار گيرند، چرا كه تفكر در ميان جنجال و غوغا عميق نخواهد بود، به خصوص اين كه، عوامل خود خواهى و تعصب، در راه دفاع از اعتقاد، خود در حضور جمع، بيشتر پيدا مى شود.

بعضى از مفسران، نيز احتمال داده اند: اين دو تعبير به منظور اين است كه افكار «فردى» و «جمعى» يعنى آميخته با مشورت را فرا گيرد، انسان بايد هم به  تنهائى بينديشد، و هم از افكار ديگران بهره گيرد، كه استبداد در فكر و رأى مايه تباهى است، و هم فكرى و تلاش براى حل مشكلات علمى به كمك يكديگر ـ در آنجا كه به جنجال و غوغا نكشد ـ مطمئناً اثر بهترى دارد، و شايد به همين دليل «مَثْنى» بر «فُرادى» مقدم داشته است.

6 ـ جالب اين كه: قرآن در اينجا مى گويد: «تَتَفَكَّرُوا» (بينديشيد) اما در چه چيز؟ از اين نظر مطلق است و به اصطلاح «حذف متعلق دليل بر عموم، است» يعنى در همه چيز، در زندگى معنوى، در زندگى مادى، در مسائل مهم، در مسائل كوچك، و خلاصه در هر كار، بايد نخست انديشه كرد، اما، از همه مهمتر، انديشه براى پيدا كردن پاسخ اين چهار سؤال است:

از كجا آمده ام؟ آمدنم بهر چه بوده؟ به كجا مى روم؟ و اكنون در كجا هستم؟

ولى، بعضى از مفسران معتقدند: متعلق «تفكر» در اين جا جمله بعد از آن است «ما بِصاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّة» يعنى اگر كمى تفكر كنيد، به خوبى در مى يابيد، كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) از اتهام واهى شما در مورد جنون، پاك و منزه است.

ولى معنى اول روشنتر به نظر مى رسد.

اما مسلماً از امورى كه بايد در آن انديشيد، همين مسأله «نبوت» و صفات برجسته اى است كه در شخص پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و عقل و درايت او بود، بى آن كه منحصر به آن باشد.

7 ـ تعبير «صاحِبُكُم» (همنشين و دوست شما) در مورد شخص پيغمبر(صلى الله عليه وآله)، اشاره به اين است كه: او براى شما چهره ناشناخته اى نيست، او ساليان دراز در ميان شما بوده، او را به امانت، درايت و  صدق و راستى شناخته ايد، تاكنون نقطه ضعفى در پرونده زندگى او مشاهده نكرده ايد، بنابراين، انصاف دهيد اتهاماتى  كه به او مى بنديد، همه بى اساس است.

8 ـ «جِنَّة» به معنى «جنون» در اصل از ماده «جَنّ» (بر وزن ظن) به معنى ستر و پوشش است، و از آنجا كه «مجنون» چنان است كه گوئى عقلش پوشيده شده، اين تعبير درباره او به كار مى رود، و به هر حال نكته قابل ملاحظه اينجاست كه: گويا مى خواهد اين حقيقت را بيان كند كه دعوت كننده به انديشه و بيدارى فكر، چگونه ممكن است خود مجنون باشد، و همين كه منادى تفكر است، خود دليل بر نهايت عقل و درايت اوست.

9 ـ جمله «إِنْ هُوَ إِلاّ نَذِيرٌ لَكُمْ» رسالت پيامبر(صلى الله عليه وآله) را در مسأله «انذار» خلاصه مى كند، يعنى بيم دادن از مسئوليتها، از دادگاه و كيفر الهى، درست است كه پيامبر، رسالت «بشارت» هم دارد، ولى آنچه بيشتر انسان را وادار به حركت مى كند، مسأله انذار است، و لذا در بعضى ديگر از آيات قرآن، نيز به عنوان تنها وظيفه پيامبر(صلى الله عليه وآله) ذكر شده، مانند آيه 9 سوره «احقاف» : وَ ما أَنَا إِلاّ نَذِيرٌ مُبِينٌ: «من جز انذاركننده آشكار نيستم» نظير اين معنى در سوره «ص» آيه 65 و آيات ديگر نيز آمده است.

10 ـ تعبير «بَيْنَ يَدَيْ عَذاب شَدِيد»، اشاره به اين است كه، «قيامت» چنان نزديك است كه گوئى، پيش روى شما است، و به راستى در برابر عمر دنيا نيز چنين است، اين تعبير، در روايات اسلامى نيز آمده است كه، پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)فرمود: بُعِثْتُ أَنَا وَ السَّاعَةُ كَهَاتَيْنِ (وَ ضَمَّ(صلى الله عليه وآله) الْوُسْطى وَ السَّبّابَةَ): «بعثت من و قيام قيامت، مانند اين دو است، سپس انگشت اشاره و انگشت وسط خود را به هم چسبانيد و نشان داد».(1)

* * *

1 ـ تفسير «روح المعانى»، ذيل آيه مورد بحث، جلد 22، صفحه 143.

▲1 ـ زير بناى همه تحوّل ها

مكتبهاى مادى و كمونيستى، كه هميشه، از ناحيه مذاهب راستين احساس خطر مى كنند، همواره اصرار دارند دعوت اديان را دعوت به تخدير افكار توده ها معرفى كنند، تعبير رسواى آنها كه: «دين افيون توده هاست» معروف است.

همچنين استعمارگران شرق و غرب، به خاطر هراسى كه از قيام توده هاى مؤمن در سايه افكار مذهبى و استقبال از شهادت در راه خدا داشته اند، سعى مى كردند: به روان شناسان و جامعه شناسان خود اين مطلب را تلقين كنند، تا در كتابهاى به اصطلاح علميشان منعكس سازند، كه مذهب، زائيده جهل و نادانى بشر نسبت به عوامل طبيعت است!

البته، اين بحثى است دامنه دار، و در جاى خود جوابهاى قاطع و دندان شكن داده شده، كه: اينجا جاى شرح همه آنها نيست، ولى آياتى از قبيل آيات مورد بحث، كه دعوت به تفكر و انديشه مى كند ـ بلكه، عصاره دين و خميرمايه تكامل و پيشرفت انسان را همين انديشه و تفكر مى داند ـ مشت اين دروغ پردازان را باز مى كند.

چگونه ممكن است آئينى همچون اسلام وسيله تخدير يا مولود جهل باشد، در حالى كه آورنده اش به اعلا صوت خود، همه انسانها را مخاطب ساخته و مى گويد: قيام و نهضت براى زنده كردن انديشه هاى خفته كنيد، آن هم در محيطى آرام و خالى از غوغا.

در محيطى دور از هوا و هوس و امواج تبليغاتى مسموم.

دور از تعصبها، و دور از لجاجتها.

 براى خدا قيام كنيد و انديشه كنيد.

كه تنها اندرز من به شما همين است و بس!

آيا چنين آئينى را كه نه تنها در اينجا، بلكه در موارد بسيار زيادى همين دعوت را تكرار كرده، متهم به تخدير افكار ساختن، مضحك نيست؟!

به خصوص اين كه، مى گويد: نه فقط در حال تنهائى و انفرادى انديشه كنيد، بلكه، به صورت دو نفرى و با معاضدت يكديگر به تفكر پردازيد، محتواى دعوت انبياء را بشنويد، دلائل آنها را مورد مطالعه قرار دهيد و اگر با عقل شما هماهنگ بود پذيرا شويد.

حوادثى كه در عصر و زمان ما، به خاطر قيام مسلمانان انقلابى در كشورهاى مختلف، در برابر قدرتهاى جهنمى شرق و غرب، روى داد، و دنيا را در نظر مستكبران تيره و تار كرد، و پايه هاى قدرتشان را لرزان ساخت، نشان داد كه آنها اين نكته را درست فهميده بودند كه: عقائد اصيل مذهبى، دشمن سرسخت آنها، و خطر عظيمى است براى آنها، و نيز نشان داد كه: هدفِ اين اتهاماتى كه به مذهب بسته اند، چيست؟

راستى عجيب است، در تحليلهاى ـ به اصطلاح فلسفى «جامعه شناسان غربى» ـ اين مسأله را مسلم مى گيرند كه: جهانى ماوراء طبيعت نيست، و دين يك پديده ساختگى بشر است، سپس بر سر اين مسأله دعوا مى كنند كه عامل آن چيست؟ مسائل اقتصادى است؟ ترس انسانهاست؟ عدم آگاهى بشر است؟ عقده هاى روحى است و...؟

اما حاضر نيستند، حتى يك لحظه خود را از اين پيش داورى غلط تهى كرده، و احتمال دهند، ماوراى عالم طبيعت، عالم ديگرى است و در دلائل روشن «توحيد» و نشانه هاى آشكار نبوت پيامبرانى همچون محمّد(صلى الله عليه وآله) بينديشند.

 اينها بى شباهت به مشركان عصر جاهليت نيستند، با اين تفاوت كه آنها متعصب، لجوج و درس نخوانده بودند، اينها نيز متعصب و لجوجند، اما درس خوانده! و به همين دليل خطرناكتر و اغوا كننده ترند!

جالب اين كه: آخرين قسمت بسيارى از آيات قرآن، دعوت به تفكر يا تعقل يا تذكر است:

گاه، مى گويد: «إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْم يَتَفَكَّرُونَ».(1)

و گاه، مى گويد: «إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيات لِقَوْم يَتَفَكَّرُونَ».(2)-(3)-(4)

و گاه، مى گويد: «لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ».(5)-(6)

و گاه، همين جمله را به صورت رويارو، مطرح ساخته مى فرمايد: كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمُ الآياتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ: «اين گونه خداوند آياتش را براى شما بيان مى كند شايد انديشه كنيد».(7)

و از اين قبيل، در قرآن فراوان است، مانند دعوت به «فقه» (فهم) در آيات زيادى از قرآن، دعوت به «عقل و تعقل»، و مدح آنها كه عقل خويش را به كار مى گيرند، و مذمت شديد از آنها كه فكر خود را به كار نمى اندازند كه در 46 آيه از آيات قرآن مجيد وارد شده!

توصيف زيادى كه از علما و دانشمندان و مقام علم و دانش نموده، كه اگر بخواهيم همه آيات آن را گردآورى و تفسير كنيم، خود كتاب مستقلى مى شود.

در اين مورد همين بس كه، قرآن يكى از صفات دوزخيان را نداشتن تفكر و  تعقل ذكر كرده است: وَ قالُوا لَوْ كُنّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنّا فِي أَصْحابِ السَّعِيرِ: «و دوزخيان مى گويند: اگر ما گوش شنوا و عقل بيدارى داشتيم، در ميان دوزخيان نبوديم»! (كه جاى عاقلان در دوزخ نيست).(8)

و در جاى ديگر مى گويد: اصولاً افرادى كه گوش دارند و نمى شنوند، چشم دارند و نمى بينند و عقل دارند و انديشه نمى كنند، براى جهنم نامزد شده اند! : وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لايَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لايُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لايَسْمَعُونَ بِها أُولئِكَ كَالأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغافِلُونَ:

«به طور مسلم، گروه بسيارى از جن و انس را براى دوزخ قرار داديم، نشانه آنها اينست كه عقل دارند، با آن انديشه نمى كنند، چشم دارند، با آن نمى بينند، و گوش دارند و با آن نمى شنوند، آنها همچون چهارپايان اند، بلكه گمراه تر! آنها همان غافلان اند».(9)

* * *

1 ـ نحل، آيات 11 و 69.

2 ـ رعد، آيه 3.

3 ـ زمر، آيه 42.

4 ـ جاثيه، آيه 13.

5 ـ حشر، آيه 21.

6 ـ اعراف، آيه 176.

7 ـ بقره، آيات 219 و 266.

8 ـ ملك، آيه 10.

9 ـ اعراف، آيه 179.

▲2 ـ گوشه اى از روايات اسلامى در زمينه فكر و انديشه

در روايات اسلامى ـ به پيروى از قرآن ـ مسأله «فكر» و انديشه در درجه اول اهميت قرار گرفته، و تعبيرات بسيار گويا و جالبى در آن ديده مى شود، كه نمونه هائى از آن را در اينجا مى آوريم:

الف ـ تفكر بزرگترين عبادت است

در حديثى از امام على بن موسى الرضا(عليهما السلام) مى خوانيم: لَيْسَ الْعِبادَةُ كَثْرَةَ  الصَّلاةِ وَ الصَّوْمِ إِنَّمَا الْعِبادَةُ التَّفَكُّرُ فِى أَمْرِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ: «عبادت به زيادى نماز و روزه نيست، عبادت واقعى تفكر در كار خداوند متعال و اسرار جهان آفرينش است».(1)

در روايت ديگرى مى خوانيم: كَانَ أَكْثَرَ عِبَادَةِ أَبِي ذَرّ التَّفَكُّرُ: «بيشترين عبادت ابوذر تفكر و انديشه بود».(2)

ب ـ يك ساعت تفكر از يك شب عبادت بهتر است.

در روايتى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم، شخصى سؤال كرد: اين كه مردم از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل مى كنند: تَفَكُّرَ سَاعَة خَيْرٌ مِنْ قِيَامِ لَيْلَة: «يك ساعت انديشه كردن بهتر از يك شب عبادت نمودن است» منظور چيست؟ و چگونه بايد تفكر كند؟

امام(عليه السلام) در پاسخ فرمود: يَمُرُّ بِالْخَرِبَةِ أَوْ بِالدّارِ فَيَقُولُ أَيْنَ سَاكِنُوكِ أَيْنَ بانُوكِ ما لَكِ لاتَتَكَلَّمِينَ: «هنگامى كه از كنار ويرانه، يا خانه اى (كه از ساكنان خالى شده) مى گذرد بگويد: ساكنان تو كجا رفتند؟ بنيان گزارانت چه شدند؟ چرا سخن نمى گوئى»؟.(3)

1 ـ «اصول كافى»، جلد 2، صفحه 45، كتاب الكفر و الايمان، باب التفكر.

2 ـ «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 383، ماده «فكر».

3 ـ همان مدرك، صفحه 382.

▲ج ـ تفكر سرچشمه عمل است

امير مؤمنان على(عليه السلام) مى فرمايد: إِنَّ التَّفَكُّرَ يَدْعُو إِلَى الْبِرِّ وَ الْعَمَلِ بِهِ: «تفكر دعوت به نيكى و عمل به آن مى كند».(1)

* * *

47قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْر فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِيَ إِلاّ عَلَى اللّهِ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْء شَهِيدٌ

48قُلْ إِنَّ رَبِّي يَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلاّمُ الْغُيُوبِ

49قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ ما يُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما يُعِيدُ

50قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلى نَفْسِي وَ إِنِ اهْتَدَيْتُ فَبِما يُوحِي إِلَيَّ رَبِّي إِنَّهُ سَمِيعٌ قَرِيبٌ

ترجمه:

47 ـ بگو: «هر اجر و پاداشى از شما خواسته ام براى خود شماست; اجر من تنها بر خداوند است، و او بر همه چيز گواه است»!

48 ـ بگو: «پروردگار من حق را (بر دل پيامبران خود) مى افكند، كه او داناى غيب ها (و اسرار نهان) است».

49 ـ بگو: «حق آمد! و باطل (كارى از آن ساخته نيست و) نمى تواند آغازگر چيزى باشد و نه تجديدكننده آن»!

50 ـ بگو: «اگر من گمراه شوم، از ناحيه خود گمراه مى شوم; و اگر هدايت يابم، به وسيله آنچه پروردگارم به من وحى مى كند هدايت مى يابم; او شنواى نزديك است»!

1 ـ همان مدرك، صفحه 382.

▲از باطل كارى ساخته نيست!

گفتيم: خداوند در اين سلسله آيات پنج بار به پيامبرش دستور مى دهد كه از طرق مختلف با اين گمراهان بى ايمان، سخن بگويد، و راه عذر را از هر سو بر آنها ببندد.

در آيه گذشته، سخن از دعوت به تفكر، و نفى هر گونه عدم تعادل روحى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) بود.

در نخستين آيه مورد بحث، سخن از عدم مطالبه اجر و مزد در برابر رسالت است.

 مى گويد: «بگو: هر اجر و پاداشى از شما خواستم براى شماست» (قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْر فَهُوَ لَكُمْ).

«اجر و پاداش من تنها بر خداست» (إِنْ أَجْرِيَ إِلاّ عَلَى اللّهِ).

اشاره به اين كه: انسان عاقل هر كارى را كه مى كند بايد انگيزه اى داشته باشد، وقتى كمال عقل من بر شما ثابت شد، و مى بينيد، انگيزه مادى ندارم، بايد بدانيد محرك الهى و معنوى، مرا به اين كار واداشته است.

به تعبير ديگر: من شما را دعوت به تفكر كردم، اكنون بينديشيد، و از وجدان خود سؤال كنيد، چه چيز، سبب شده كه من شما را از عذاب شديد الهى انذار كنم؟ چه سودى از اين كار، عائد من مى شود؟ و چه فايده مادى براى من دارد؟

اضافه بر اين، اگر بهانه شما در اين اعراض و رويگردانى از حق اين است كه: بايد بهاى گزافى براى آن بپردازيد، من اصولاً از شما اجر و پاداشى نخواسته ام.

چنان كه همين معنى با صراحت در آيه 46 سوره «قلم» آمده: أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَم مُثْقَلُونَ: «آيا تو از آنها پاداشى بر اداى رسالت خواسته اى كه بر دوش آنها سنگينى مى كند»؟!

در اين كه: جمله «فَهُوَ لَكُم» چه مفهومى دارد؟ دو تفسير وجود دارد:

نخست اين كه: كنايه از عدم مطالبه هر گونه اجرت به طور مطلق باشد، مثل اين كه، ما مى گوئيم: «هر چه از تو خواسته ام، مال خودت» كنايه از اين كه: چيزى از تو نخواسته ام، شاهد اين سخن، جمله بعد از آن است كه مى گويد: إِنْ أَجْرِيَ إِلاّ عَلَى اللّهِ: «پاداش من تنها بر خداست».

دوم اين كه: اگر مى بينيد من در بعضى از سخنانم كه از سوى پروردگار آورده ام، به شما گفته ام: لاأَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى: «من از شما  پاداشى نمى طلبم جز دوستى خويشاوندانم».(1)

اين نيز، سودش به خود شما بازگشت مى كند، چرا كه مودت «ذى القربى» بازگشت به مسأله «امامت و ولايت» و «تداوم خط نبوت» است، كه آن نيز براى ادامه هدايت شما ضرورى است.

شاهد اين سخن، شأن نزولى است كه بعضى در اينجا نقل كرده اند، كه وقتى آيه «قُلْ لاأَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى» نازل شد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به مشركان «مكّه» فرمود: خويشاوندان مرا ناراحت نكنيد، آنها نيز اين پيشنهاد را پذيرفتند، اما هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) از بتهاى آنها بدگوئى كرد، گفتند: محمّد(صلى الله عليه وآله)منصفانه با ما رفتار نمى كند، از يكسو، از ما مى خواهد خويشاوندانش را آزار ندهيم، ولى از سوى ديگر، با بدگوئى از خدايان ما، ما را آزار مى دهد، در اينجا آيه: «قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْر فَهُوَ لَكُمْ» (آيه مورد بحث) نازل شد و به آنها گفت: آنچه من در اين باره، از شما خواستم به نفع خود شما بود، حال مى خواهيد، آنها را آزار بكنيد، يا نكنيد.(2)

و در پايان آيه مى فرمايد: «و او بر هر چيزى شاهد و گواه است» (وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْء شَهِيدٌ).

اگر من پاداشم را از او مى خواهم، به خاطر آن است كه، او از همه اعمال و نيات من آگاه است.

به علاوه، او گواه حقانيت من است; چرا كه اين همه معجزات و آيات بينات را او در اختيار من گذارده.

و به راستى، برترين گواه اوست; زيرا كسى كه حقايق را از همه بهتر  مى داند، و از همه بهتر مى تواند ادا كند، و هيچ چيزى جز حق از او صادر نمى شود، او بهترين گواهان است و او خداست.

* * *

با توجه به آنچه پيرامون حقانيت دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله) گفته شد، در آيه بعد مى گويد: قرآن واقعيتى است انكارناپذير، كه از ناحيه خدا بر قلب پيامبر القا شده است: «بگو پروردگار من، حق را (بر دل پيامبران) مى افكند كه او علام الغيوب است و از تمام اسرار نهان آگاه است» (قُلْ إِنَّ رَبِّي يَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلاّمُ الْغُيُوبِ).

با توجه به اين كه: «يَقْذِفُ» از ماده «قذف» (بر وزن حذف) به معنى افكندن به نقطه دور دست، يا پرتاب كردن از راه دور مى باشد، براى اين آيه، تفسيرهاى متعددى گفته اند كه با هم قابل جمع است:

نخست اين كه: منظور، افكندن «حق» يعنى كتب آسمانى و وحى الهى بر قلوب انبياء و فرستادگان پروردگار است; چرا كه او به حكم «علام الغيوب» بودن قلبهاى آماده را مى شناسد و بر مى گزيند، و وحى را در آن مى افكند تا در اعماقش نفوذ كند.

و به اين ترتيب، بى شباهت به حديث معروف: العِلْمُ نُورٌ يَقْذِفُهُ اللّهُ فِى قَلْبِ مَنْ يَشاءُ: «علم نورى است كه خداوند در دلهاى كسانى كه بخواهد و شايسته ببيند مى افكند»، نيست.(3)

تعبير به «علام الغيوب» اين معنى را تأييد مى كند.

و ديگر اين كه: منظور، افكندن حق بر باطل و كوبيدن باطل به وسيله حق است، يعنى حق آن چنان نيروئى دارد كه تمام موانع را از سر راه خود بر مى دارد،  و هيچ كس را قدرت مقابله با آن نيست.

و به اين ترتيب، تهديدى است براى مخالفان، كه به مقابله با قرآن بر نخيزند، و بدانند حقانيت قرآن آنها را در هم مى كوبد.

و در اين صورت، شبيه مطلبى است كه: در آيه 18 سوره «انبياء» آمده: بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْباطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ: «ما حق را بر سر باطل مى كوبيم تا آن را نابود و هلاك سازد، و باطل محو و نابود مى شود».

اين احتمال نيز، داده شده است كه: منظور از تعبير به «قذف» در اينجا نفوذ حقانيت قرآن در نقاط دور و نزديك جهان است، و اشاره به اين كه سرانجام، اين وحى آسمانى جهانگير خواهد شد و همه جا را با نور خود روشن خواهد ساخت.

* * *

سپس براى تأكيد بيشتر، مى افزايد: «بگو حق آمد و از باطل در برابر آن كارى ساخته نيست، نه كار تازه اى مى تواند انجام دهد و نه برنامه گذشته را تجديد كند» (قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ ما يُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما يُعِيدُ).(4)

و به اين ترتيب، باطل در برابر حق هيچ گونه نقشى نخواهد داشت، نه يك نقش جديد و آغازگر و نه يك نقش تكرارى; چرا كه نقشه هايش نقش بر آب است، و درست به همين دليل نمى تواند نور حق را بپوشاند، و اثر آن را از خاطره ها بزدايد .

گر چه بعضى از مفسران، خواسته اند: «حق» و «باطل» را در اين آيه، در مصداقهاى محدودى محصور كنند، ولى پيداست مفهوم آن دو وسيع و گسترده است: قرآن، وحى الهى، و تعليمات اسلام، همه در مفهوم «حق» جمع است، و شرك و كفر، ضلالت، ظلم، گناه، وسوسه هاى شيطانى، و ابداعات طاغوتى همه در معنى «باطل» درج است.

در حقيقت اين آيه شبيه آيه 81 سوره «اسراء» است كه مى فرمايد: وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً: «بگو حق آمد و باطل از ميان رفت; چرا كه باطل از بين رفتنى است».

در روايتى از «ابن مسعود» چنين آمده: پيامبر(صلى الله عليه وآله) وارد «مكّه» شد، در حالى كه در اطراف خانه خدا 360 بت بود، با چوبى كه به دست داشت يك يك بتها را فرو مى انداخت، و مى فرمود: «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً جاءَ الْحَقُّ وَ ما يُبْدِىءُ الْباطِلُ وَ ما يُعِيْدُ».(5)

* * *

سؤال:

در اينجا سؤالى مطرح است و آن اين كه: آيه فوق مى گويد: با ظهور «حق»، «باطل» رنگ باخته شده، و به كلى ابتكار را از دست داده، با اين كه ما مى بينيم هنوز باطل جولان دارد، و بسيارى از مناطق را زير سيطره خود قرار داده است؟

در پاسخ بايد به اين نكته توجه داشت كه:

اولاً: با ظهور حق و آشكار شدن آن، باطل يعنى شرك و كفر و نفاق و آنچه از آن سرچشمه مى گيرد، بى رنگ مى گردد، و اگر به حيات خود ادامه دهد، از طريق زور و ظلم و فشار خواهد بود، و گرنه نقاب از صورتش برداشته شده، و چهره كريه آن بر جويندگان حق آشكار گشته، و منظور از آمدن حق، و محو شدن باطل، همين است.

ثانياً: براى تحقق حكومت «حق» و زوال حكومت «باطل» در پهنه جهان، علاوه بر امكاناتى كه از سوى خداوند، در اختيار بندگان قرار داده شده، وجود شرائطى نيز از ناحيه آنان ضرورى است، كه مهمترين آنها ترتيب مقدمات براى استفاده از اين امكانات است.

و به تعبير ديگر: پيروزى حق بر باطل، نه تنها در جنبه هاى مكتبى و منطقى و هدفى، بلكه در جنبه هاى اجرائى بر دو اساس قرار دارد: «فاعليت فاعل» و «قابليت قابل» و اگر بر اثر عدم تحقق قابليتها در مرحله اجرا به پيروزى نرسد، دليل بر عدم پيروزى آن نيست.

چنان كه قرآن ـ فى المثل ـ مى گويد: ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ: «مرا بخوانيد تا دعاى شما را اجابت كنم»(6) اما مى دانيم اجابت دعا بى قيد و شرط نيست، چنان چه شرائطش حاصل شود، اجابتش قطعى است، و در غير اين صورت، نبايد انتظار اجابت داشت، شرح اين معنى در ذيل آيه 186 سوره «بقره» آمده است.(7)

اين، درست به آن مى ماند كه «طبيب حاذقى» را بر بالين بيمارى حاضر كنيم، و بگوئيم: اسباب نجات تو فراهم شد، و هر گاه دارو را براى او آماده كرديم بگوئيم مشكل تو ديگر، حل شده است، در حالى كه همه اينها مقتضى است نه علت تامه، بيمار بايد از دارو استفاده كند، دستورات طبيب را به كار بندد، و پرهيزهاى لازم را فراموش نكند، تا شفا، عينيت خارجى پيدا كند (دقت كنيد).

* * *

سپس، براى اين كه روشن سازد: آنچه مى گويد، از سوى خداست، و هر هدايتى از ناحيه اوست، و در وحى الهى هرگز خطائى رخ نمى دهد، مى افزايد:

«بگو: اگر من گمراه شوم، از ناحيه خويشتن گمراه مى شوم، و اگر هدايت يابم به وسيله آنچه پروردگارم، به من وحى مى كند، هدايت مى يابم» (قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلى نَفْسِي وَ إِنِ اهْتَدَيْتُ فَبِما يُوحِي إِلَيَّ رَبِّي).(8)

يعنى من نيز اگر به حال خود بمانم گمراه مى شوم، چرا كه پيدا كردن راه حق از ميان انبوه باطل ها، جز به مدد پروردگار، ممكن نيست، و نور هدايتى كه هيچ گمراهى در آن راه ندارد، نور وحى اوست.

درست است كه: «عقل» چراغى است پر فروغ، اما مى دانيم كه انسان، معصوم نيست، و شعاع اين چراغ، نمى تواند همه پرده هاى ظلمت را بشكافد، پس شما هم بياييد دست به دامن اين نور وحى الهى بزنيد، تا از وادى ظلمات در آييد، و در سرزمين نور قدم بگذاريد.

به هر حال، جائى كه پيامبر با تمام علم و آگاهيش بدون هدايت الهى به جائى نرسد، تكليف ديگران روشن است.

و در پايان آيه، مى افزايد: «او شنوا و نزديك است» (إِنَّهُ سَمِيعٌ قَرِيبٌ).

مبادا فكر كنيد: سخنان ما و شما را نمى شنود، و يا مى شنود اما از ما دور است، نه او هم شنواست و هم نزديك بنابراين ذره اى از گفتگوها و خواسته هاى ما از او مخفى نمى ماند.

* * *

51وَ لَوْ تَرى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَكان قَرِيب

52وَ قالُوا آمَنّا بِهِ وَ أَنّى لَهُمُ التَّناوُشُ مِنْ مَكان بَعِيد

53وَ قَدْ كَفَرُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ وَ يَقْذِفُونَ بِالْغَيْبِ مِنْ مَكان بَعِيد

54وَ حِيلَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ ما يَشْتَهُونَ كَما فُعِلَ بِأَشْياعِهِمْ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ
كانُوا فِي شَكّ مُرِيب

ترجمه:

51 ـ اگر ببينى هنگامى كه فريادشان بلند مى شود، اما نمى توانند (از عذاب الهى) بگريزند، و آنها را از جاى نزديكى مى گيرند (تعجب خواهى كرد)!

52 ـ و مى گويند: «به حق ايمان آورديم»! ولى چگونه مى توانند از فاصله دور به آن دسترسى پيدا كنند؟!

53 ـ آنها پيش از اين (كه در نهايت آزادى بودند) به آن كافر شدند و دورا دور، و غايبانه (و بدون آگاهى) نسبتهاى ناروا مى دادند.

54 ـ (سرانجام) ميان آنها و خواسته هايشان جدائى افكنده شد، همان گونه كه با پيروان (و هم مسلكان) آنها از قبل عمل شد، چرا كه آنها در شك و ترديد بودند!

1 ـ شورى، آيه 23.

2 ـ تفسير «روح البيان»، جلد 7، صفحه 308.

3 ـ «مصباح الشريعه»، صفحه 16.

4 ـ «يُبْدِءُ» از ماده «ابداء» به معنى ايجاد كردن ابتدائى است، و «يُعِيدُ» از ماده «اعاده» به معنى تكرار است، باطل فاعل آن است، و مفعول آن محذوف مى باشد، و تقدير چنين است: «ما يُبْدِئُ الْباطِلُ شَيئاً وَ ما يُعِيدُ شَيئاً».

5 ـ تفسير «مجمع البيان»، جلد 8، صفحه 397.

6 ـ مؤمن، آيه 60.

7 ـ جلد اول، صفحه 639.

8 ـ در اين كه: چرا در جمله اول «على» آورده «عَلى نَفْسِى» و در جمله دوم «باء» «فَبِما يُوحِي إِلَيَّ رَبِّي» بعضى از مفسران گفته اند: هر يك از اين دو جمله محذوفى دارد كه به قرينه ديگرى حذف شده، و در اصل چنين بوده: «إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ نَفْسِي وَ إِنِ اهْتَدَيْتُ فَإِنَّمَا اهْتَدِى لِنَفْسِى بِما يُوحى إِلَيَّ رَبِّي» (دقت كنيد)، (تفسير «روح المعانى»، ذيل آيه مورد بحث).

▲آنها راه فرار ندارند

در آيات مورد بحث، كه آخرين آيات سوره «سبأ» است، با توجه به بحثهائى كه پيرامون مشركان لجوج در آيات پيشين گذشت، روى سخن را بار ديگر به پيامبر(صلى الله عليه وآله) كرده، حال اين گروه را به هنگام گرفتارى در چنگال عذاب الهى، مجسم مى سازد، كه چگونه آنها پس از گرفتارى، به فكر ايمان مى افتند، اما ايمانشان سودى نخواهد داشت.

مى فرمايد: «اگر ببينى هنگامى كه فريادشان بلند مى شود، اما نمى توانند فرار كنند، و از چنگال عذاب الهى بگريزند، و آنها را از مكان نزديكى مى گيرند و گرفتار مى سازند، از بيچارگى آنها تعجب خواهى كرد» (وَ لَوْ تَرى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَكان قَرِيب).(1)

در اين كه: اين فرياد و فزع و بى تابى مربوط به چه زمانى است؟ در ميان مفسران گفتگو است:

بعضى آن را مربوط به عذاب دنيا يا هنگام مرگ دانسته اند، و بعضى آن را مربوط به مجازات روز قيامت.

ولى در آخرين آيه مورد بحث، تعبيرى است كه نشان مى دهد اين آيات همه مربوط به دنيا و عذاب استيصال، و يا لحظه جان دادن است، چرا كه در آخرين آيه، مى گويد: «ميان آنها و آنچه مورد علاقه آنها بود، جدائى افكنده مى شود، همان گونه كه قبل از آن درباره گروههاى ديگرى از كفار اين عمل انجام گرفت».

اين تعبير، با عذاب روز قيامت، سازگار نيست، چرا كه در آن روز همه يك جا براى حساب جمع مى شوند، چنان كه در آيه 103 سوره «هود» آمده است: ذلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النّاسُ وَ ذلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ: «آن روزى است كه همه مردم در آن جمع مى شوند، و روزى است كه همه آن را مشاهده مى كنند»!

و در آيات 49 و 50 سوره «واقعه» مى خوانيم: قُلْ إِنَّ الأَوَّلِينَ وَ الآخِرِينَ *  لَمَجْمُوعُونَ إِلى مِيقاتِ يَوْم مَعْلُوم: «بگو، اولين و آخرين همگى براى وقت روز معينى جمع آورى مى شوند».

بنابراين، منظور از جمله «أُخِذُوا مِنْ مَكان قَرِيب» اين است كه اين افراد بى ايمان و ستمگر، نه تنها نمى توانند از حوزه قدرت خدا فرار كنند، بلكه خدا آنها را از جائى گرفتار مى كند كه، بسيار به آنها نزديك است!

آيا «فرعونيان»، در امواج «نيل» كه سرمايه افتخار آنها بود، دفن نشدند؟ و آيا «قارون» در ميان گنجهايش به زمين فرو نرفت؟ و آيا قوم «سبأ» كه داستانشان در همين سوره آمده، از نزديكترين مكان، يعنى همان سد عظيمى كه قلب آبادى آنها و مايه حيات و حركت آنان بود، گرفتار نگشتند؟ بنابراين، خدا آنها را از نزديكترين مكان گرفتار مى سازد، تا بدانند قدرت نمائى او را.

بسيارى از پادشاهان ظالم، به وسيله نزديكترين افرادشان به قتل رسيدند و نابود شدند، و بسيارى از قدرتمندان ستمگر از درون خانه هايشان آخرين ضربت را خوردند.

و اگر مى بينيم، در روايات فراوانى كه از طرق شيعه و اهل سنت، نقل شده، اين آيه بر خروج «سفيانى» (گروهى كه پيرو مكتب ابوسفيانند و تفاله هاى عصر جاهليتند و بر ضد طرفداران حق در آستانه قيام مهدى(عليه السلام) خروج مى كنند) و لشكر او تطبيق شده است، كه آنها به هنگام حركت به سوى «مكّه» به قصد تسخير آن، در صحرا گرفتار مى شوند، و زمين لرزه شديدى سبب شكافتن زمين و فرو رفتن آنها در آن مى شود، در حقيقت بيان يكى از مصاديق «أُخِذُوا مِنْ مَكان قَرِيب» است، كه آنها از نقطه اى كه زير پايشان است گرفتار چنگال عذاب الهى مى شوند.

مضمون اين حديث را «ابن عباس»، «ابن مسعود»، «ابو هريره»، «ابو  حذيفه»، «ام سلمه» و «عايشه» مطابق آنچه در كتب «اهل سنت» آمده، از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل كرده اند.(2)

و بسيارى از «تفاسير شيعه»، مانند تفسير «قمى»، «مجمع البيان»، «نور الثقلين»، «صافى» و جمعى از مفسران اهل سنت، مانند نويسنده تفسير «روح المعانى»، «روح البيان» و «قرطبى» نيز آن را ذيل آيات مورد بحث آورده اند.

مرحوم «علامه مجلسى» روايات متعددى در «بحار الانوار» از امام باقر(عليه السلام)و پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) در اين زمينه نقل كرده كه، نشان مى دهد: يكى از مصاديق آيات مورد بحث، مسأله خروج «سفيانى» به هنگام قيام مهدى(عليه السلام) است كه خداوند آنها را از نزديكترين مكان گرفته و نابود مى كند.(3)

همان گونه كه بارها گفته ايم، رواياتى كه در تفسير آيات وارد مى شود، غالباً به ذكر مصداقهاى روشن مى پردازد، و هرگز دليلى بر محدوديت مفهوم آيات نيست.

* * *

در آيه بعد، وضع حال آنها را به هنگام گرفتار شدن در چنگال مجازات الهى، بيان كرده، مى فرمايد: «آنها مى گويند ما به آن (قرآن و آورنده اش و مبدأ و معاد) ايمان آورديم» (وَ قالُوا آمَنّا بِهِ).(4)

«ولى چگونه آنها مى توانند از آن فاصله دور دسترسى به آن پيدا كنند»؟! (وَ أَنّى لَهُمُ التَّناوُشُ مِنْ مَكان بَعِيد).  آرى، با فرا رسيدن مرگ و عذاب استيصال، درهاى بازگشت به كلى بسته مى شود، و ميان انسان و جبران خلافكارى هاى گذشته گوئى سد محكمى ايجاد مى گردد، به همين دليل، اظهار ايمان در آن هنگام، گوئى از نقطه دور دستى انجام مى گيرد.

اصولاً چنين ايمانى كه جنبه اضطرارى دارد، و به خاطر وحشت فوق العاده از عذابى است كه با چشم مشاهده مى كنند، ارزشى ندارد، و لذا در آيات ديگر قرآن، مى خوانيم: «اينها دروغ مى گويند، اگر بازگردند همان برنامه ها را تكرار مى كنند».(5)

«تَناوُش» از ماده «نوش» (بر وزن خوف) به معنى بر گرفتن چيزى است، و بعضى آن را به معنى گرفتن با سهولت دانسته اند، يعنى آنها چگونه مى توانند به آسانى به چنين هدف دور دستى راه يابند؟.

* * *

آنها چگونه مى توانند، در اين لحظه اى كه همه چيز پايان گرفته، در مقام جبران خطاهاى خويش بر آيند، و ايمان بياورند: «در حالى كه پيش از آن ـ در همان حالتى كه در نهايت اختيار و آزادى اراده بودند ـ به آن كافر شدند»؟! (وَ قَدْ كَفَرُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ).

نه تنها كافر شدند، بلكه انواع اتهامات را به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و تعليمات او بستند، و درباره جهان غيب ـ عالم ماوراء طبيعت، و قيامت و نبوت پيامبر ـ داوريهاى نادرستى مى كردند، «و از نقطه دور دستى نسبتهائى به آن مى دادند» (وَ يَقْذِفُونَ بِالْغَيْبِ مِنْ مَكان بَعِيد).

«قذف» چنان كه گفتيم، به معنى «پرتاب كردن چيزى» است، «غيب» جهان ماوراء حس است، و «مكان بعيد» به معنى نقطه دور دست است، و مجموعاً كنايه لطيفى است از كسى كه بدون آگاهى و اطلاع درباره جهان ماوراء طبيعت، قضاوت مى كند، همان گونه كه پرتاب كردن چيزى از نقطه دور دست كمتر به هدف مى خورد، اين ظن و گمان و داورى آنها نيز، به هدف اصابت نمى كند.

آرى، گاه پيامبر(صلى الله عليه وآله) را «ساحر» مى خواندند، گاه «مجنون»، گاه «كذّاب» و گاه «قرآن» را «ساخته فكر بشر» مى دانستند، و گاه «بهشت» و «دوزخ» و قيامت را به كلى انكار مى كردند، تمام اينها يك نوع «رجم به غيب»، «تير در تاريكى» و «قذف من مكان بعيد» بود.

* * *

سپس، مى افزايد: «سرانجام ميان آنها و آنچه مورد علاقه آنان بود، به وسيله مرگ جدائى افكنده مى شود، همان گونه كه با گروه هاى مشابه آنها از قبل چنين عمل شد» (وَ حِيلَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ ما يَشْتَهُونَ كَما فُعِلَ بِأَشْياعِهِمْ مِنْ قَبْلُ).

در يك لحظه دردناك مشاهده مى كنند كه تمام اموال و ثروتها، تمام كاخها و مقامها، و تمام آرزوها از آنها جدا مى شود، آنهائى كه سخت به يك درهم و دينار چسبيده بودند، و دل از كمترين امكانات مادى بر نمى كندند، چه حالى خواهند داشت، در آن لحظه كه بايد با همه آن يك باره وداع گويند، و چشم بپوشند، و به سوى آينده اى تاريك و وحشتناك، گام بردارند؟

براى جمله «حِيلَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ ما يَشْتَهُونَ» (ميان آنها و آنچه علاقه داشتند جدائى افكنده مى شود) دو تفسير بيان كرده اند:

نخست تفسيرى است كه در بالا گفته شد، ديگر اين كه: آنها مى خواهند ايمان بياورند و گذشته را جبران كنند، اما ميان آنها و اين تقاضا جدائى افكنده  خواهد شد.

ولى تفسير اول، با معنى جمله «ما يَشْتَهُونَ» مناسبتر است، به علاوه، در آيات قبل، جمله (أَنّى لَهُمُ التَّناوُشُ مِنْ مَكان بَعِيد) مسأله عدم دسترسى آنها به ايمان در هنگام مرگ، و عذاب استيصال آمده بوده، و نياز به تكرار نيست.

ذكر اين نكته نيز لازم به نظر مى رسد كه: بسيارى از مفسران اين آيات را ناظر به مجازات روز قيامت و ندامت گناهكاران در عرصه محشر دانسته اند، ولى چنان كه گفتيم، آخرين آيه مورد بحث، با توجه به جمله «كَما فُعِلَ بِأَشْياعِهِمْ مِنْ قَبْلُ» با اين معنى سازگار نيست، بلكه، منظور لحظه مرگ و مشاهده عذاب نابود كننده الهى است.

و چه زيبا مى گويد امير مؤمنان على(عليه السلام) كه، لحظات جان دادن و جدائى از نعمتهاى دنيا را در كلمات نورانيش، به روشنترين وجه ترسيم مى كند:

اجْتَمَعَتْ عَلَيْهِمْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ، وَ حَسْرَةُ الْفَوْتِ، فَفَتَرَتْ لَها أَطْرافُهُمْ وَ تَغَيَّرَتْ لَها أَلْوانُهُمْ!

ثُمَّ ازْدادَ الْمَوْتُ فِيهِمْ وُلُوجاً، فَحِيلَ بَيْنَ أَحَدِهِمْ وَ بَيْنَ مَنْطِقِهِ، وَ إِنَّهُ لَبَيْنَ أَهْلِهِ، يَنْظُرُ بِبَصَرِهِ وَ يَسْمَعُ بِأُذُنِهِ...

يُفَكِّرُ فِيمَ أَفْنى عُمْرَهُ؟ وَ فِيمَ أَذْهَبَ دَهْرَهُ؟ وَ يَتَذَكَّرُ أَمْوَالاً جَمَعَها أَغْمَضَ فِي مَطالِبِها وَ أَخَذَها مِنْ مُصَرَّحاتِها وَ مُشْتَبِهاتِها...!

فَهُوَ يَعَضُّ يَدَهُ نَدامَةً عَلَى ما أَصْحَرَ لَهُ عِنْدَ الْمَوْتِ مِنْ أَمْرِهِ وَ يَزْهَدُ فِيما كانَ يَرْغَبُ فِيهِ أَيّامَ عُمُرِهِ، وَ يَتَمَنّى أَنَّ الَّذِي كانَ يَغْبِطُهُ بِها وَ يَحْسُدُهُ عَلَيْها قَدْ حازَها دُونَهُ!

«سكرات مرگ، و حسرت از دست دادن نعمتهاى دنيا، به آنها هجوم مى آورد، اعضاى بدنشان به سستى مى گرايد و رنگ، از چهره آنها مى پرد!  سپس، پنجه مرگ در آنها بيشتر نفوذ مى كند، آن چنان كه زبانش از كار مى افتد، در حالى كه در ميان خانواده خود قرار دارد، با چشم مى بيند و با گوش مى شنود (اما ياراى سخن گفتن در او نيست!).

در اين مى انديشد كه: عمر خويش را در چه راهى تباه كرد؟ دوران زندگى خود را در چه راهى گذراند؟ به ياد ثروتهائى مى افتد كه، بدون توجه به حلال و حرام بودن جمع آورى كرد، و هرگز در طريق تحصيل آنها نينديشيد.

انگشت حسرت، به دهان مى گيرد، و دست خود را از پشيمانى مى گزد، چرا كه به هنگام مرگ مسائلى بر او روشن مى شود كه تا آن زمان مخفى مانده بود، او در اين حال نسبت به آنچه در دوران زندگى به شدت به آن علاقه داشت بى اعتنا مى شود، آرزو مى كند: اى كاش! كسانى كه در گذشته به ثروت او غبطه مى خوردند، و بر آن حسد مىورزيدند، اين اموال در اختيار آنان بود، و نه او».(6)

بالاخره، در آخرين جمله آيه مورد بحث، مى گويد: «علت همه اين مسائل آن است كه آنها پيوسته در حال شك و ترديد به سر مى بردند» و طبعاً چنين سرنوشتى در انتظار آنها بود (إِنَّهُمْ كانُوا فِي شَكّ مُرِيب).

* * *

پروردگارا! ما را از كسانى قرار ده، كه پيش از فوتِ فرصتها بيدار مى شوند، و به جبران آنچه از آنها فوت شده، مى پردازند!

بارالها! دام دنيا سخت است، و دشمن زورمند و قوى است، اگر لطف تو يار نشود، كار ما زار است!

خداوندا! ما را از كسانى قرار ده، كه به هنگام روى آوردن نعمتها به شكر مى پردازند، و مغرور و غافل نمى شوند، و به هنگام روى آوردن مصيبتها جزع نمى كنند، بلكه عبرت مى گيرند!

آمِيْنَ يا رَبَّ العالَمِيْنَ

پايان سوره سبأ

17 / جمادى الاول / 1404

1 / 12 / 1362

1 ـ «وَ لَوْ تَرى» جمله شرطيه است و جزاى آن محذوف است، و در تقدير چنين است: «..لَرَأَيْتَ أَمْراً عَظِيْماً» يا «لَعَجِبْتَ مِنْ أَحْوالِهِم».

2 ـ تفسير «الميزان»، جلد 16، صفحه 419.

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 52، صفحه 185 به بعد، باب علامات ظهور المهدى(عليه السلام)من السفيانى و الدجال.

4 ـ ضمير در «به» به «حق» باز مى گردد كه نزديكترين مرجع به آن است، و مى دانيم «حق»، در آيات گذشته به معنى «قرآن و محتواى آن و مبدأ ومعاد و پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) است».

5 ـ انعام، آيه 28.

6 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 109.

▲سوره فاطر

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 45 آيه است

▲محتواى سوره فاطر

اين سوره، كه گاه سوره «فاطر» و گاه سوره «ملائكه» ناميده شده (به خاطر سر آغاز آن كه با عنوان «فاطر» و «ملائكه» شروع مى شود) از سوره هاى «مكّى» است، هر چند بعضى دو آيه آن را استثناء كرده و «مدنى» شمرده اند (آيات 29 و 32) ولى، هيچ دليل روشنى بر اين استثناء در دست نيست.

و از آنجا كه اين سوره مكّى است محتواى عمومى سوره هاى مكّى يعنى سخن از «مبدأ»، «معاد»، «مبارزه با شرك»، دعوت رسالت انبياء، ذكر نعمتهاى پروردگار و سرنوشت مجرمان در روز جزا در آن كاملاً منعكس است.

آيات اين سوره را در پنج بخش مى توان خلاصه كرد:

1 ـ بخش مهمى از آيات اين سوره، پيرامون نشانه هاى عظمت خداوند در عالم هستى و دلائل توحيد سخن مى گويد.

2 ـ بخش ديگرى از آن از ربوبيت پروردگار، و تدبير او نسبت به عموم جهان و خصوص انسان، و خالقيت و رازقيت او، و آفرينش انسان از خاك، و مراحل تكامل او بحث مى كند.

3 ـ بخش ديگر پيرامون «معاد»، و نتائج اعمال در آخرت، و رحمت گسترده الهى در اين جهان، و سنت تخلف ناپذير او درباره مستكبران است.

4 ـ قسمتى از آيات آن نيز، اشاره به مسأله «رهبرى انبياء»، و مبارزه پى گير و مستمرشان با دشمنان لجوج و سرسخت، و دلدارى پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در اين   زمينه مى باشد.

5 ـ سرانجام، بخشى از آن بيان «مواعظ و اندرزهاى الهى» در زمينه هاى مختلف است، كه مكمل بحثهاى گذشته مى باشد.

بعضى از مفسران، تمام اين سوره را در يك حلقه خلاصه كرده اند و آن مسأله «قاهريت خداوند» در تمام زمينه هاست.(1)

اين سخن، گر چه با توجه به قسمت قابل توجهى از آيات سوره، متناسب به نظر مى رسد، ولى در عين حال وجود بخشهاى مختلف ديگر را در اين سوره نمى توان انكار كرد.

* * *

1 ـ تفسير «فى ظلال»، آغاز سوره «فاطر».

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در حديثى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده است: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْمَلائِكَةِ دَعَتْهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ ثَلاثَةُ أَبْواب مِنَ الْجَنَّةِ أَنِ ادْخُلْ مِنْ أَيِّ الأَبْوَابِ شِئْتَ!: «هر كس سوره فاطر را بخواند در روز قيامت، سه در از درهاى بهشت، او را به سوى خود دعوت مى كند، كه از هر كدام مى خواهى وارد شو»!.(1)

با توجه به اين كه: مى دانيم درهاى بهشت همان عقائد و اعمال صالحى است كه سبب وصول به بهشت مى شود، همان گونه كه در بعضى از روايات درى به عنوان «باب المجاهدين» يا مانند آن ذكر شده، ممكن است اين روايت اشاره به ابواب سه گانه اعتقاد به «توحيد»، «معاد» و «رسالت پيامبر»(صلى الله عليه وآله) باشد.

در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «دو سوره قرآن مجيد (پشت سر هم قرار دارد) سوره «سبأ» و سوره «فاطر» كه با «الحمد للّه» آغاز مى شود،  هر كس آنها را در شب بخواند خدا او را در كنف حمايت خود حفظ مى كند، و هر كس در روز بخواند ناراحتى به او نمى رسد، و آن قدر خدا خير دنيا و آخرت به او مى بخشد، كه بر قلب كسى خطور نكرده، و آرزوى كسى به آن نرسيده است».(2)

چنان كه قبلاً هم گفته ايم: قرآن برنامه عمل است، و تلاوت آن سر آغازى است براى تفكر و ايمان، و آن نيز وسيله اى است براى عمل به محتواى آن و اين همه پاداشهاى عظيم نيز از همين جا و با همين شرائط تحقق مى يابد (دقت كنيد).

* * *

1الْحَمْدُ لِلّهِ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ جاعِلِ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً أُولِي أَجْنِحَة مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ ما يَشاءُ إِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ

2ما يَفْتَحِ اللّهُ لِلنّاسِ مِنْ رَحْمَة فَلا مُمْسِكَ لَها وَ ما يُمْسِكْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

3يا أَيُّهَا النّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خالِق غَيْرُ اللّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الأَرْضِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَأَنّى تُؤْفَكُونَ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ ستايش مخصوص خداوندى است آفريننده آسمانها و زمين، كه فرشتگان را رسولانى قرار داد داراى بالهاى دو گانه و سه گانه و چهار گانه، او هر چه بخواهد در آفرينش مى افزايد، او بر هر چيزى تواناست!

2 ـ هر رحمتى را خدا به روى مردم بگشايد، كسى نمى تواند جلو آن را بگيرد; و هر چه را امساك كند، كسى غير از او قادر به فرستادن آن نيست; و او عزيز و حكيم است!

3 ـ اى مردم! به ياد آوريد نعمت خدا را بر شما; آيا آفريننده اى جز خدا هست كه شما را از آسمان و زمين روزى دهد؟! هيچ معبودى جز او نيست; با اين حال چگونه به سوى باطل منحرف مى شويد؟!

1 ـ «مجمع البيان»، آغاز سوره «فاطر».

2 ـ «ثواب الاعمال»، طبق نقل تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 345.

▲گشاينده درهاى بسته او است!

آغاز اين سوره ـ مانند سوره هاى «حمد»، «سبأ» و «كهف» ـ با حمد پروردگار شروع مى شود، حمد و ستايش او به خاطر آفرينش جهان پهناور هستى، مى فرمايد: «حمد مخصوص خداوندى است كه، خالق آسمانها و زمين است»، و همه نعمتها و مواهب هستى از وجود ذى جود او سرچشمه مى گيرد (الْحَمْدُ لِلّهِ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ).

«فاطِر» از ماده «فطور»، در اصل به معنى شكافتن از طول است، و از آنجا كه آفرينش موجودات همانند شكافته شدن ظلمت عدم، و بيرون آمدن نور هستى است، اين تعبير در مورد خلقت و آفرينش، به كار مى رود، مخصوصاً با توجه به علوم روز كه مى گويد: مجموعه عالم هستى در آغاز توده واحدى بوده، كه تدريجاً شكافته شده، و بخشهائى از آن جدا گرديده، اطلاق كلمه «فاطر» بر ذات پاك خداوند، مفهوم تازه تر و روشنترى به خود مى گيرد.(1)

آرى او را به خاطر خالقيتش حمد و سپاس مى گوئيم، چرا كه هر چه هست از ناحيه اوست، و هيچ كس جز او چيزى از خود ندارد.

و از آنجا كه تدبير اين عالم، از سوى پروردگار ـ به حكم اين كه عالم، عالم اسباب است ـ بر عهده فرشتگان گذارده شده، بلافاصله از آفرينش آنها و قدرتهاى عظيمى كه پروردگار در اختيارشان گذارده سخن مى گويد.

«خداوندى كه فرشتگان را رسولانى قرار داد، كه داراى بالهاى دو گانه و سه گانه و چهار گانه اند» (جاعِلِ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً أُولِي أَجْنِحَة مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ).

پس از آن مى افزايد: «خداوند هر چه بخواهد در آفرينش مى افزايد، چرا كه او بر هر چيزى قادر و توانا است» (يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ ما يَشاءُ إِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ).

در اينجا سه سؤال مطرح است:

نخست اين كه، رسالت ملائكه و فرشتگان كه در آيه فوق آمده، در چه چيز است؟ آيا رسالت تشريعى است؟، يعنى همان پيام آوردن از سوى خدا براى انبياء، يا رسالت تكوينى است؟ يعنى به عهده گرفتن مأموريتهاى مختلف در جهان آفرينش، چنان كه در بحث نكات به آن اشاره خواهد شد، و يا هر دو جهت است؟

با توجه به اين كه: در جمله قبل، سخن از آفرينش آسمانها و زمين بود، و در جمله مورد بحث، سخن از بالهاى متعدد فرشتگان، كه نشانه هاى قدرت آنهاست، و نيز با توجه به اين كه: عنوان رسالت را براى همه فرشتگان قائل شده (توجه داشته باشيد: الملائكه جمعى است كه با الف و لام همراه است و معنى عموم مى دهد) چنين به نظر مى رسد: رسالت در اينجا در معنى وسيع و گسترده اى به كار رفته، كه هم «رسالت تشريعى» را شامل مى شود و هم «رسالت تكوينى» را.

اطلاق رسالت، بر «رسالت تشريعى» و آوردن پيام وحى به انبياء، در قرآن  فراوان است، ولى اطلاق آن بر «رسالت تكوينى» نيز كم نيست.

در آيه 21 سوره «يونس» مى خوانيم: إِنَّ رُسُلَنا يَكْتُبُونَ ما تَمْكُرُونَ: «رسولان ما (فرشتگان ما) مكرهاى شما را مى نويسند».

و در آيه 61 «انعام» مى خوانيم: حَتّى إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا: «تا زمانى كه مرگ يكى از شما فرا رسد، رسولان ما قبض روح او مى كنند».

در آيه 31 سوره «عنكبوت» در مورد فرشتگانى كه مأمور در هم كوبيدن سرزمين قوم «لوط» بودند آمده است: وَ لَمّا جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِيمَ بِالْبُشْرى قالُوا إِنّا مُهْلِكُوا أَهْلِ هذِهِ الْقَرْيَةِ إِنَّ أَهْلَها كانُوا ظالِمِينَ: «هنگامى كه رسولان ما نزد ابراهيم آمدند گفتند: ما اهل اين آبادى را هلاك خواهيم كرد; چرا كه مردمى ستمگرند».

در آيات ديگر قرآن نيز، مى بينيم مأموريتهاى مختلفى بر عهده فرشتگان گذاشته شده، كه رسالتهاى آنها محسوب مى شود، بنابراين، رسالت، مفهوم وسيعى دارد.

ديگر اين كه، منظور از بالهاى فرشتگان، آن هم بالهاى دو گانه و سه گانه و چهار گانه چيست؟

بعيد نيست، منظور از بال و پر، در اينجا قدرت جولان و توانائى بر فعاليت بوده باشد، كه بعضى از آنها نسبت به بعضى برتر، و داراى توانائى بيشترند.

و لذا، براى آنها سلسله مراتب در بالها قائل شده كه بعضى: داراى چهار بال (مثنى = دو دو) و بعضى داراى شش بال و بعضى داراى هشت بالند.

«أَجْنِحَه» جمع «جناح» (بر وزن جمال) به معنى بال پرندگان است كه همانند دست، براى انسان مى باشد، و از آنجا كه بال وسيله نقل و انتقال پرندگان و حركت و فعاليت آنها است، گاهى اين كلمه در «فارسى» يا در  «عربى» به  عنوان كنايه از وسيله حركت و اعمال قدرت و توانائى به كار مى رود، مثلاً گفته مى شود: فلان كس بال و پرش سوخته شد، كنايه از اين كه: نيروى حركت و توانائى از او سلب گرديد، يا فلان كس را زير بال و پر خود گرفت، يا انسان بايد با دو بال علم و عمل پرواز كند، و امثال اين تعبيرات، كه همگى بيانگر معنى كنائى اين كلمه است.

در موارد ديگر نيز، تعبيراتى مانند «عرش»، «كرسى»، «لوح» و «قلم» ديده مى شود، كه معمولاً توجه به مفاهيم معنوى آنها است نه جسم مادى آنها.

البته، بدون قرينه نمى توان الفاظ قرآنى را بر غير معانى ظاهرى آنها حمل كرد، اما در آنجا كه پاى قرائن روشن در كار است مشكلى ايجاد نمى شود.

در بعضى از روايات آمده است: «جبرئيل» (پيك وحى خداوند) ششصد بال دارد! و هنگامى كه با اين حالت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را ملاقات كرد، ما بين زمين و آسمان را پر كرده بود»!.(2)

يا اين كه: «خداوند فرشته اى دارد كه ما بين نرمى گوش او تا چشمش به اندازه پانصد سال راه به وسيله پرنده اى (تيز پرواز) است»!.(3)

يا اين كه: در «نهج البلاغه» هنگامى كه سخن از عظمت فرشتگان پروردگار در ميان است، مى فرمايد: وَ مِنْهُمُ الثّابِتَةُ فِى الأَرَضِينَ السُّفْلَى أَقْدامُهُمْ وَ الْمارِقَةُ مِنَ السَّماءِ الْعُلْيا أَعْناقُهُمْ وَ الْخارِجَةُ مِنَ الأَقْطارِ أَرْكانُهُمْ وَ الْمُناسِبَةُ لِقَوائِمِ الْعَرْشِ أَكْتافُهُمْ: «بعضى از فرشتگان چنان عظمت دارند كه پاهايشان در طبقات پائين زمين ثابت است، و گردنشان از آسمان برين برتر، اركان وجودشان از اقطار جهان بيرون رفته، و شانه هايشان براى حمل عرش پروردگار متناسب است»!.(4)

 پيدا است: اين گونه تعبيرات را بر جنبه هاى جسمانى مادى نمى توان حمل كرد، بلكه بيانگر عظمت معنوى و ابعاد قدرت آنها است.

اصولاً مى دانيم بال تنها براى حركت در جو زمين به كار مى رود; چرا كه اطراف كره زمين را هواى فشرده گرفته، و پرندگان، به وسيله بالشان روى امواج هوا قرار مى گيرند، و مى توانند بالا و پائين بروند، ولى از محيط جو زمين كه خارج شويم، در آنجا كه هوا نيست، بال، كوچكترين تأثيرى براى حركت ندارد، و از اين نظر درست مانند سائر اعضاء مى باشد.

از اين گذشته، فرشته اى كه پاهاى او در اعماق زمين و سر او از برترين آسمان بالاتر است، نيازى به پرواز جسمانى ندارد!

بحث در اين كه: «فرشته» جسم لطيف است يا از مجردات، بحث ديگرى است كه در نكات به خواست خدا به آن اشاره خواهد شد، فعلاً منظور آن است كه بدانيم، بال و پر آنها وسيله فعاليت و حركت و قدرت است، كه قرائن فوق براى اين هدف به قدر كافى گويا است، همان گونه كه در بحث «عرش» و «كرسى» گفتيم، اين دو كلمه گر چه به معنى تختهاى «پايه بلند» و «پايه كوتاه» است، اما مسلماً منظور از آن قدرت پروردگار در ابعاد مختلف جهان مى باشد.

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) آمده است: المَلائِكَةُ لايَأْكُلُونَ وَ لايَشْرَبُونَ وَ لايَنْكِحُونَ، وَ إِنَّما يَعِيْشُونَ بِنَسِيمِ الْعَرْشِ: «فرشتگان نه غذا مى خورند، نه آب مى نوشند، و نه ازدواج مى كنند، آنها تنها با نسيم عرش زنده اند»!؟.(5)-(6)

سومين سؤال اين است: آيا جمله: يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ ما يَشاءُ: «هر چه بخواهد بر آفرينش خود مى افزايد» اشاره به افزايش بال و پر فرشتگان است، آن گونه كه بعضى از مفسران گفته اند، و يا معنى وسيعى دارد كه هم آن را شامل مى شود، و هم ساير افزايشهائى كه در آفرينش موجودات صورت مى گيرد؟

مطلق بودن جمله از يكسو، و بعضى از روايات اسلامى كه در تفسير آيات فوق وارد شده از سوى ديگر، نشان مى دهد كه معنى دوم مناسبتر است.

از جمله، در حديثى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) آمده است: در تفسير اين جمله فرمود: هُوَ الْوَجْهُ الْحَسَنُ، وَ الشَّعْرُ الْحَسَنُ، وَ الصَّوْتُ الْحَسَنُ: «منظور، صورت زيبا، و موى زيبا، و صداى خوش است»!.(7)

در حديث ديگرى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: حَسِّنُوا الْقُرْآنَ بِأَصْواتِكُمْ فَإِنَّ الصَّوْتَ الْحَسَنَ يَزِيدُ الْقُرْآنَ حُسْناً وَ قَرَأَ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ ما يَشاءُ: «قرآن را با صداى خوش زينت بخشيد; چرا كه صداى خوب، بر زيبائى قرآن، مى افزايد، سپس اين آيه را تلاوت فرمود: يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ ما يَشاءُ».(8)

* * *

بعد از بيان خالقيت پروردگار، و رسالت فرشتگان، كه واسطه فيض اند، سخن، از رحمت او به ميان مى آورد، كه زيربناى تمام عالم هستى است، مى فرمايد: «آنچه را خداوند از رحمت براى مردم بگشايد، كسى نمى تواند جلو آن را بگيرد» (ما يَفْتَحِ اللّهُ لِلنّاسِ مِنْ رَحْمَة فَلا مُمْسِكَ لَها).

«و آنچه را باز دارد، و امساك كند، كسى بعد از او قادر به فرستادن آن نيست» (وَ ما يُمْسِكْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ).

«چرا كه او قدرتمندى است شكست ناپذير، و در عين حال حكيم و آگاه»  (وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ).

خلاصه اين كه: تمام خزائن رحمت نزد او است، و هر كس را لايق ببيند مشمول آن مى سازد، و هر كجا حكمتش اقتضا كند، درهاى آن را مى گشايد، و اگر جمله جهانيان دست به دست هم بدهند، تا درى را كه او گشوده است ببندند، يا درى را كه او بسته بگشايند، هرگز قادر نخواهند بود، و اين در حقيقت شاخه مهمى از توحيد است كه منشأ شاخه هاى ديگرى مى باشد (دقت كنيد).

شبيه اين معنى، در ساير آيات قرآن نيز آمده، آنجا كه مى گويد: وَ إِنْ يَمْسَسْكَ اللّهُ بِضُرّ فَلا كاشِفَ لَهُ إِلاّ هُوَ وَ إِنْ يُرِدْكَ بِخَيْر فَلا رادَّ لِفَضْلِهِ يُصِيبُ بِهِ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ: «اگر خداوند (براى امتحان يا كيفر خطا) زيانى به تو رساند، هيچ كس جز او آن را بر طرف نخواهد كرد، و اگر اراده خيرى براى تو كند هيچ كس مانع فضل او نخواهد شد، او به هر كس از بندگانش بخواهد فضل خود را مى رساند، و او غفور و رحيم است».(9)

* * *

1 ـ درباره معنى «فاطر» و «فطور» در جلد دهم، صفحه 287 (ذيل آيه 10 سوره «ابراهيم») و همچنين در جلد پنجم، صفحه 171 (ذيل آيه 14 سوره «انعام») نيز سخن گفته ايم.

2 و 3 ـ تفسير «على بن ابراهيم»، طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 349.

4 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 1.

5 ـ تفسير «على بن ابراهيم»، طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 4، صفحه 349.

6 ـ و درباره معنى «عرش» به طور مشروح در جلد ششم، صفحه 204، ذيل آيه 54 سوره «اعراف» بحث كرده ايم.

7 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث، «قرطبى» نيز در تفسيرش همين حديث را ذيل آيه مورد بحث آورده است.

8 ـ «بحار الانوار»، جلد 92، صفحه 193.

9 ـ يونس، آيه 107.

▲در اينجا به چند «امر» بايد توجه كرد:

1 ـ تعبير به «يَفْتَحِ» كه از ماده «فتح» به معنى گشودن است، اشاره به وجود خزائن رحمت الهى است كه در آيات ديگر قرآن نيز، به آن اشاره شده است، و جالب اين كه: اين خزائن چنانند كه به محض گشوده شدن، بر خلايق جارى مى شوند، و نياز به چيز ديگرى نيست، و هيچ كس مانع از آن نتواند شد.

مقدم داشتن گشايش رحمت، بر امساك آن، به خاطر اين است كه: هميشه خداوند رحمتش، بر غضبش پيشى دارد.  

2 ـ تعبير به «رحمت» معنى بسيار وسيع و گسترده اى دارد، كه تمام مواهب جهان را شامل مى شود، گاه، جنبه معنوى دارد، و گاه، جنبه مادى، به همين دليل، گاه، كه انسان تمام درهاى ظاهرى را به روى خود بسته مى بيند، احساس مى كند، رحمت الهى بر قلب و جان او روان است، لذا شاد و خرسند است، آرام و مطمئن، هر چند در تنگناى زندان گرفتار باشد.

اما به عكس، گاه، انسان تمام درهاى ظاهرى را به روى خود گشوده مى بيند، اما گوئى درِ رحمت الهى بر جان او بسته شده، چنان خود را در تنگنا و فشار احساس مى كند كه دنيا با تمام وسعتش براى او يك زندان، تاريك و وحشتناك مى شود، و اين چيزى است كه براى بسيارى از مردم، محسوس و ملموس است.

3 ـ تعبير به دو وصف «عزيز و حكيم» بيانگر قدرت او بر «ارسال» و «امساك» رحمت است، و در عين حال، اشاره به اين حقيقت مى باشد كه اين گشودن و بستن در، همه جا، بر اساس حكمت است، چرا كه قدرت او با حكمتش آميخته است.

به هر حال، توجه به محتواى اين آيه، چنان آرامشى به انسان مؤمن مى دهد كه در برابر تمام حوادث، مقاوم مى شود، از هيچ مشكلى نمى ترسد و از هيچ پيروزى مغرور نمى گردد.(1)

* * *

در آيه بعد، به مسأله «توحيد عبادت» بر اساس «توحيد خالقيت و رازقيت» اشاره كرده مى فرمايد:

«اى مردم! نعمت خداوند بر خودتان را به ياد آوريد» (يا أَيُّهَا النّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ).

درست فكر كنيد: اين همه مواهب و بركات، و اين همه امكانات حياتى كه در اختيار شما قرار گرفته و در آن غوطهوريد، منشأ اصلى و سرچشمه آنها كيست؟!

«آيا خالقى غير از خدا، از آسمان و زمين به شما روزى مى دهد»؟ (هَلْ مِنْ خالِق غَيْرُ اللّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الأَرْضِ).

چه كسى نور حياتبخش آفتاب، و قطرات زنده كننده باران، و امواج روح پرور نسيم را از آسمان به سوى شما مى فرستد؟ و چه كسى معادن و ذخائر زمين و مواد غذائى و انواع گياهان و ميوه ها و بركات ديگر را از اين زمين براى شما خارج مى كند؟

اكنون كه مى دانيد: سرچشمه همه اين بركات اوست، پس بدانيد «معبودى جز او وجود ندارد و عبادت و پرستش تنها شايسته ذات پاك اوست» (لا إِلهَ إِلاّ هُوَ).

«با اين حال، چگونه از طريق حق به سوى باطل منحرف مى شويد؟ و به جاى اللّه در برابر بتها، سجده مى كنيد»؟ (فَأَنّى تُؤْفَكُونَ).

«تُؤْفَكُونَ» از ماده «افك» (بر وزن فكر) چنان كه قبلاً نيز گفته ايم، به هر چيزى گفته مى شود كه از حالت اصليش دگرگون گردد، لذا به هر سخنى كه از حق، انحراف پيدا كند «افك» مى گويند، و اين كه: مى بينيم به معنى «دروغ و  تهمت» به كار مى رود از همين نظر است، منتهى بعضى معتقدند: اين كلمه بيانگر دروغ و تهمتهاى بزرگ است.

* * *

1 ـ قابل توجه اين كه: ضمير در «فلا ممسك لها» به صورت مؤنث آمده، و در «فلا مرسل له» به صورت مذكر، چرا كه مرجع اولى كلمه «رحمت»، و دومى كلمه «ما» و نيز «من بعده» ظاهراً به خداوند باز مى گردد، يعنى بعد از خداوند هيچ كس قادر به گشودن نيست.

اين احتمال نيز داده شده است كه: ضمير به «امساك» برگردد يعنى «من بعد امساك اللّه» كه از نظر معنى تفاوت چندانى ندارد.

▲ملائكه در قرآن مجيد

در قرآن مجيد از «ملائكه» فراوان ياد شده است.

آيات زيادى از قرآن درباره صفات، ويژگيها، مأموريت ها و وظائف فرشتگان سخن مى گويد، حتى قرآن، ايمان به ملائكه را در رديف ايمان به خدا و انبياء و كتب آسمانى، قرار داده است، و اين دليل بر اهميت بنيادى اين مسأله است: آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ: «پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) به آنچه از سوى پروردگارش بر او نازل شده ايمان آورده، و مؤمنان نيز به خدا و فرشتگان او و كتابها و رسولانش همگى ايمان دارند».(1)

بدون شك، وجود فرشتگان از امور غيبيه اى است كه براى اثبات آن با اين صفات و ويژگيها راهى جز ادله نقليه نيست، و به حكم ايمان به غيب آنها را بايد پذيرفت.

* * *

قرآن مجيد روى هم رفته ويژگيهاى آنها را چنين مى شمرد:

1 ـ فرشتگان موجوداتى عاقل و با شعورند، و «بندگان گرامى خدا هستند»، (بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ).(2)

2 ـ «آنها سر بر فرمان خدا دارند و هرگز معصيت او نمى كنند» (لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ).(3)

3 ـ آنها وظائف مهم و بسيار متنوعى از سوى خداوند بر عهده دارند:

گروهى حاملان عرشند.(4)

و گروهى مدبرات امرند.(5)

گروهى فرشتگان قبض ارواحند.(6)

و گروهى مراقبان اعمال بشرند.(7)

گروهى حافظان انسان از خطرات و حوادثند.(8)

گروهى مأمور عذاب و مجازات اقوام سركشند.(9)

گروهى امدادگران الهى نسبت به مؤمنان در جنگها هستند.(10)

و بالاخره، گروهى مبلغان وحى و آورندگان كتب آسمانى براى انبياء مى باشند(11) كه اگر بخواهيم يك يك وظائف و مأموريتهاى آنها را بر شمريم، بحث به درازا مى كشد.

4 ـ آنها پيوسته مشغول تسبيح و تقديس خداوند هستند، چنان كه در آيه 5 سوره «شورى» مى خوانيم: وَ الْمَلائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الأَرْضِ: «فرشتگان تسبيح و حمد پروردگار خود را به جا مى آورند، و براى كسانى كه در زمين هستند استغفار مى كنند».

5 ـ با اين حال، انسان به حسب استعداد تكامل، از آنها برتر و والاتر است، تا آنجا كه همه فرشتگان بدون استثناء، به خاطر آفرينش آدم به سجده افتادند، و آدم معلم آنها گشت.(12)

6 ـ آنها گاه به صورت انسان در مى آيند، و بر انبياء، و حتى غير انبياء ظاهر مى شوند، چنان كه در سوره «مريم» مى خوانيم: «فرشته بزرگ الهى به صورت انسان موزون بر مريم ظاهر شد» (فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيّاً).(13)

در جاى ديگر، به صورت انسان هائى بر «ابراهيم» و بر «لوط» ظاهر شدند.(14)

حتى از ذيل اين آيات، استفاده مى شود كه: قوم «لوط» نيز آنها را در همان اشكال موزون انسانى ديدند.(15)

آيا ظهور، در چهره انسان، يك واقعيت عينى است؟ يا به صورت تمثل و تصرف در قوّه ادراك؟ ظاهر آيات قرآن، معنى اول است، هر چند بعضى از مفسران بزرگ، معنى دوم را برگزيده اند.

7 ـ از روايات اسلامى استفاده مى شود: تعداد آنها به قدرى زياد است كه به هيچ وجه قابل مقايسه با انسان نيست، چنان كه در روايتى از امام صادق(عليه السلام)مى خوانيم: هنگامى كه از آن حضرت پرسيدند: آيا عدد فرشتگان بيشترند يا انسانها؟ فرمود: «سوگند به خدائى كه جانم به دست او است، فرشتگان خدا در آسمانها بيشترند از عدد ذرات خاكهاى زمين، و در آسمان جاى پائى نيست مگر اين كه: در آنجا فرشته اى تسبيح و تقديس خدا مى كند».(16)

8 ـ آنها نه غذا مى خورند، نه آب مى نوشند، و نه ازدواج دارند، چنان كه در  حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: المَلائِكَةُ لايَأْكُلُونَ وَ لايَشْرَبُونَ وَ لايَنْكِحُونَ، وَ إِنَّما يَعِيْشُونَ بِنَسِيمِ الْعَرْشِ: «فرشتگان غذا نمى خورند، آب نمى نوشند و ازدواج نمى كنند، بلكه با نسيم عرش الهى زنده اند»!.(17)

9 ـ آنها نه خواب دارند، نه سستى و غفلت، چنان كه على(عليه السلام) در حديثى چنين مى گويد: فَلَيْسَ فِيْهِمْ فَتْرَةٌ، وَ لا عِنْدَهُمْ غَفْلَةٌ، وَ لا فِيْهِمْ مَعْصِيَةٌ... لايَغْشاهُمْ نَوْمُ الْعُيُونِ وَ لا سَهْوُ الْعُقُولِ، وَ لا فَتْرَةُ الأَبْدانِ، لَمْ يَسْكُنُوا الأَصْلابَ وَ لَمْ تَضُمُّهُمُ الأَرْحامُ: «در آنها نه سستى است، و نه غفلت، و نه عصيان... خواب بر آنها چيره نمى گردد و عقل آنها گرفتار سهو و نسيان نمى شود، بدن آنها به سستى نمى گرايد ، و در صلب پدران و رحم مادران قرار نمى گيرند».(18)

10 ـ آنها مقامات مختلف و مراتب متفاوت دارند، بعضى هميشه در ركوعند و بعضى هميشه در سجود: وَ ما مِنّا إِلاّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ * وَ إِنّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ * وَ إِنّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ: «هر يك از ما مقام معلومى دارد * ما همواره صف كشيده منتظر فرمان او هستيم * و پيوسته تسبيح او مى گوئيم».(19)

امام صادق(عليه السلام) مى گويد: وَ إِنَّ لِلّهِ مَلائِكَةً رُكَّعاً إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ وَ إِنَّ لِلّهِ مَلائِكَةً سُجَّداً إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ: «خداوند فرشتگانى دارد كه تا روز قيامت در ركوعند، و فرشتگانى دارد كه تا قيامت در سجودند»!.(20)

* * *

آيا با اين اوصاف كه براى فرشتگان ذكر شد، آنها موجوداتى مجرّدند يا مادى؟!

بدون شك، با اين اوصاف نمى توانند از اين ماده كثيف عنصرى باشند، ولى مانعى ندارد كه از اجسام لطيفى آفريده شده باشند، اجسامى مافوق اين ماده معمولى كه ما با آن آشنا هستيم.

اثبات «تجرد مطلق» براى فرشتگان ـ حتى از زمان و مكان و اجزاء ـ كار آسانى نيست، و تحقيق در اين مسأله نيز فايده زيادى در بر ندارد، مهم آن است كه: ما فرشتگان را به اوصافى كه قرآن و روايات مسلم اسلامى توصيف كرده بشناسيم، و آنها را صنف عظيمى از موجودات والا و برجسته خداوند بدانيم، بى آن كه مقامى جز مقام بندگى و عبوديت براى آنها قائل باشيم، و آنها را شريك خداوند در خلقت، يا عبادت بدانيم، كه اين شرك و كفر محض است.

در بحث، پيرامون فرشتگان، به همين مقدار قناعت مى كنيم، و تفصيل را به كتبى كه بالخصوص در اين زمينه نگاشته شده موكول مى نمائيم.

در بسيارى از عبارات «تورات» از فرشتگان تعبير به «خدايان» مى كند، كه تعبيرى است شرك آلود، و از نشانه هاى تحريف «تورات» كنونى است، ولى «قرآن مجيد» از اين گونه تعبيرات پاك و منزه است، چرا كه براى آنها مقامى جز بندگى و عبادت، و اجراى فرمانهاى الهى قائل نشده است، و حتى چنان كه گفتيم، از آيات مختلف قرآن بر مى آيد كه: مقام انسان كامل، از فرشتگان والاتر و بالاتر است.

* * *

4وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ وَ إِلَى اللّهِ تُرْجَعُ الأُمُورُ

5يا أَيُّهَا النّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ لايَغُرَّنَّكُمْ بِاللّهِ الْغَرُورُ

6إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّاً إِنَّما يَدْعُوا حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعِيرِ

7الَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ

ترجمه:

4 ـ اگر تو را تكذيب كنند (غم مخور، موضوع تازه اى نيست) پيامبران پيش از تو نيز تكذيب شدند; و همه كارها به سوى خدا باز مى گردد.

5 ـ اى مردم! وعده خداوند حق است; مبادا زندگى دنيا شما را بفريبد، و مبادا شيطان شما را فريب دهد و به (كَرَم) خدا مغرور سازد!

6 ـ البته شيطان دشمن شماست، پس او را دشمن بدانيد; او فقط حزبش را به اين دعوت مى كند كه اهل آتش سوزان (جهنم) باشند!

7 ـ كسانى كه راه كفر پيش گرفتند، براى آنان عذابى سخت است; و كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند، آمرزش و پاداش بزرگ از آن آنهاست.

1 ـ بقره، آيه 285.

2 ـ انبياء، آيه 26.

3 ـ انبياء، آيه 27.

4 ـ حاقه، آيه 17.

5 ـ نازعات، آيه 5.

6 ـ اعراف، آيه 37.

7 ـ انفطار، آيات 10 تا 13.

8 ـ انعام، آيه 61.

9 ـ هود، آيه 77.

10 ـ احزاب، آيه 9.

11 ـ نحل، آيه 2.

12 ـ بقره، آيات 30 تا 34.

13 ـ مريم، آيه 17.

14 ـ هود، آيات 69 و 77.

15 ـ هود، آيه 78.

16 ـ «بحار الانوا»، جلد 59، صفحه 176، حديث 7 ـ روايات فراوان ديگرى در اين زمينه نيز نقل شده است.

17 ـ «بحار الانوار»، جلد 59، صفحه 174، حديث 4.

18 ـ «بحار الانوار»، جلد 59، صفحه 175.

19 ـ صافات، آيات 164 تا 166.

20 ـ «بحار الانوار»، جلد 59، صفحه 174.

براى آگاهى بيشتر از اوصاف ملائكه و اصناف آنها به كتاب «السماء و العالم» «بحار الانوار»، ابواب ملائكه، جلد 59، صفحات 144 تا 326 مراجعه فرمائيد، (همچنين «نهج البلاغه»، خطبه هاى اول و 91 ـ خطبه اشباح ـ و 109 و 171).

▲دنيا و شيطان شما را نفريبد!

در بخش دوم از آيات اين سوره، به دنبال سخنى كه پيرامون «توحيد خالقيت و رازقيت» بود، روى سخن را ابتدا به پيامبر(صلى الله عليه وآله) و بعد به عموم مردم كرده، برنامه هاى عملى آنها را به دنبال برنامه هاى عقيدتى گذشته تشريح مى كند:

نخست: به پيغمبر(صلى الله عليه وآله) درس استقامت در مسير راهش مى دهد، كه مهمترين درس براى او همين است، مى فرمايد: «اگر تو را تكذيب كنند، غم مخور، اين چيز تازه اى نيست، پيامبران قبل از تو نيز مورد تكذيب قرار گرفتند» (وَ إِنْ   يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ).

آنها نيز در اين راه مقاومت كردند، تا رسالت خويش را ادا ننمودند از پاى ننشستند، تو نيز محكم بايست، و اداى رسالت كن، بقيه با خداست.

«مهم اينست كه: همه كارها به سوى خدا باز مى گردد، و او ناظر بر همه چيز و حساب كننده همه كارهاست» (وَ إِلَى اللّهِ تُرْجَعُ الأُمُورُ).

او هرگز زحمات تو را در اين راه، ناديده نمى گيرد، همان گونه كه تكذيب هاى اين مخالفان لجوج را بى كيفر نمى گذارد، اگر روز قيامتى در كار نبود، جاى نگرانى بود، اما با توجه به آن دادگاه بزرگ، و ثبت و ضبط همه اعمال مردم، براى آن روز بزرگ، ديگر چه جاى نگرانى است؟

* * *

آن گاه به بيان مهمترين برنامه انسانها پرداخته، مى گويد: «اى مردم وعده خداوند حق است» (يا أَيُّهَا النّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ).

قيامت، حساب، كتاب، ميزان، مجازات، كيفر، جنت و نار، وعده هائى است تخلف ناپذير از سوى خداوند قادر حكيم.

با توجه به اين وعده حق، «مبادا زندگى دنيا شما را بفريبد، و مبادا شيطان مغروركننده، شما را فريب دهد، و به عفو و كرم خدا مغرور سازد» (فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ لايَغُرَّنَّكُمْ بِاللّهِ الْغَرُورُ).

آرى، عوامل سرگرم كننده، و زرق و برقهاى دل فريب اين جهان، مى خواهد تمام قلب شما را پر كند، و از آن وعده بزرگ الهى غافل سازد.

شياطين جنّ و انس، با وسائل گوناگون فريبكارى، به طور مداوم به وسوسه مشغولند، آنها نيز مى خواهند: تمام فكر شما را به خود متوجه سازند، و از آن روز موعود بزرگى كه در پيش داريد، منحرف سازند، كه اگر فريب و وسوسه هاى آنها  مؤثر افتد، تمام زندگى شما تباه و آرزوى سعادتتان نقش بر آب است، مراقب آنها نيز باشيد.

تكرار هشدار به مردم، كه نه به وسوسه هاى شياطين، مغرور شوند، و نه به دنيا، در واقع اشاره به اين است كه: راه نفوذ گناه در انسان دو راه است:

1 ـ مظاهر فريبنده دنيا، جاه و جلال و مال و مقام، و انواع شهوات.

2 ـ مغرور شدن به عفو و كرم الهى، و در اينجاست كه شيطان از يكسو، زرق و برق اين جهان را در نظر انسان زينت مى دهد، و آن را متاعى نقد و پر جاذبه و دوست داشتنى و پر ارزش معرفى مى كند.

و از سوى ديگر، هر گاه، انسان بخواهد با ياد قيامت و دادگاه عظيم پروردگار، خود را در برابر فريبندگى و جاذبه شديد دنيا كنترل كند، او را به عفو الهى و وسعت رحمتش، مغرور مى سازد، و در نتيجه به گناه و طغيان دعوتش مى كند.

غافل از اين كه: خداوند همان گونه كه در موضع رحمت، «أَرْحَمُ الرّاحِمِين» است، در موضع مجازات و كيفر «أَشَدُّ الْمُعاقِبِين» مى باشد، رحمتش هرگز تشويق به گناه نمى كند، همان گونه كه غضبش، نمى تواند سبب يأس گردد.

«غَرُور» (بر وزن جسور) صيغه مبالغه، و به معنى موجودى است فوق العاده فريبكار، و منظور از آن در اينجا ممكن است: هر عامل فريبكارى باشد، همان گونه كه ممكن است منظور خصوص شيطان باشد.

البته معنى دوم، با آيه بعد مناسبتر است، به خصوص اين كه: كراراً در آيات قرآن «فريب و غرور» به شيطان نسبت داده شده است.

بعضى از مفسران، در اينجا تحليلى دارند كه: خلاصه اش چنين است:

افرادى كه در برابر عوامل فريب قرار مى گيرند، سه گروهند:

 گروهى به قدرى ناتوان و ضعيفند كه به مختصر چيزى فريب مى خورند.

گروهى كه، از اينها نيرومندترند، تنها به وسيله زرق و برق دنيا فريفته نمى شوند، بلكه اگر وسوسه گرى نيرومند آنها را تحريك كند، و مفاسد اعمالشان را در نظرشان سبك سازد، فريب مى خورند، و لذات زود گذر، از يكسو، و وسوسه ها از سوى ديگر، آنها را تشويق به انجام اعمال زشت مى كند.

گروه سومى، كه از اينها هم نيرومندتر و پرمايه ترند، نه خود مغرور مى شوند، و نه كسى مى تواند آنها را بفريبد.

جمله «لا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا» اشاره به گروه اول است، و جمله «وَ لايَغُرَّنَّكُمْ بِاللّهِ الْغَرُورُ» اشاره به گروه دوم، و اما گروه سوم، در حقيقت داخل در عنوان «إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ» مى باشند.(1)

* * *

آيه بعد، هشدارى است به همه مؤمنان، در ارتباط با مسأله وسوسه هاى شيطان، كه در آيه قبل مطرح شده بود، مى گويد: «شيطان به طور مسلم دشمن شماست، شما نيز او را دشمن خود بدانيد» (إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّاً).

عداوت او از نخستين روز آفرينش آدم(عليه السلام) شروع شد، و هنگامى كه بر اثر عدم تسليم در برابر فرمان خدا در مورد «سجده بر آدم»، مطرود درگاه پروردگار گرديد، سوگند ياد كرد كه: براى هميشه كمر دشمنى نسبت به آدم و فرزندانش خواهد بست، و حتى براى اين كار تقاضاى مهلت و طول عمر از خدا نمود!

 او بر سر گفته خود ايستاده، و كوچكترين فرصت را براى اعمال عداوت، و وارد كردن ضربه بر شما، غنيمت مى شمرد، آيا عقل اجازه مى دهد كه شما او را به دشمنى نپذيريد و يك لحظه از او غافل بمانيد؟ چه رسد به اين كه: بخواهيد «خطوات شيطان» و گامهاى او را پيروى كنيد، يا اين كه: او را به عنوان رفيق شفيق و دوست ناصح بپذيريد؟: أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِي وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ: «آيا او و فرزندانش را اولياى خود به جاى من انتخاب مى كنيد، در حالى كه دشمن سر سخت شما هستند»؟!.(2)

به علاوه، او دشمنى است كه از هر طرف به شما هجوم مى كند، چنان كه خودش مى گويد: ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ: «من از هر سو به سراغ فرزندان آدم مى روم، از پيش رو، از پشت سر، از سمت راست و از سمت چپ».(3)

و به خصوص اين كه: او در كمينگاهى است كه: او انسان را مى بيند و انسان او را نمى بيند: إِنَّهُ يَراكُمْ هُوَ وَ قَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لاتَرَوْنَهُمْ: «شيطان و دار و دسته اش شما را مى بينند، از آنجا كه شما آنها را نمى بينيد».(4)

البته اين مانع از قدرت شما بر دفاع از خويشتن در برابر وسوسه هاى او نيست.

تعبير جالبى در توصيه هاى پروردگار، به «موسى بن عمران» آمده، چنان كه امير مؤمنان على(عليه السلام) نقل مى كند: خداوند به موسى(عليه السلام) فرمود: چهار سفارش به تو دارم در حفظ آنها بكوش!

أُولاهُنَّ: مادُمْتَ لاتَرى ذُنُوبَكَ تُغْفَرُ فَلاتَشْتَغِلْ بِعُيُوبِ غَيْرِكَ!

وَ الثّانِيَةُ: مادُمْتَ لاتَرى كُنُوزِى قَدْ نَفِدَتْ فَلاتَغْتَمُّ بِسَبَبِ رِزْقِكَ!

وَ الثّالِثَةُ: مادُمْتَ لاتَرى زَوالَ مُلْكِى فَلاتَرْجُ أَحَداً غَيْرِى!

وَ الرّابِعَةُ: مادُمْتَ لاتَرَى الشَّيْطانَ مَيِّتاً فَلاتَأْمَنْ مَكْرَهُ!:

«نخست اين كه: مادام كه، گناهان خود را بخشوده نمى بينى، به عيوب ديگران مپرداز!

دوم: مادام كه گنجهاى من را پايان يافته نمى بينى، براى روزيت غمناك مباش!

سوم: مادام كه حكومت مرا زائل نمى بينى، به ديگرى جز من اميد مبند!

چهارم: مادامى كه شيطان را مرده نمى بينى، از مكر و فريب و نقشه هاى او ايمن مباش»!.(5)

به هر حال، عداوت شيطان نسبت به بنى آدم مطلبى است كه در آيات فراوانى از قرآن به آن اشاره شده است، و حتى مكرر بر مكرر به عنوان «عَدُوٌّ مُبِينٌ» (دشمن آشكار) از او ياد كرده.(6)

از چنين دشمنى هميشه بايد برحذر بود.

در دنباله آيه، براى تأكيد بيشتر، مى افزايد: «او فقط حزبش را براى اين دعوت مى كند كه، اهل آتش سوزان جهنم باشند» (إِنَّما يَدْعُوا حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعِيرِ).

«حِزب» در اصل به معنى «جماعت و گروهى» است كه داراى تشكل و شدت عمل باشند، ولى معمولاً به هر گروه و جمعيتى كه پيروى از برنامه و هدف خاصى مى كنند اطلاق مى شود.

منظور از «حزب شيطان» پيروان او و كسانى كه در خط او هستند مى باشد.

البته شيطان، نمى تواند همه كس را عضو رسمى حزب خويش قرار دهد، و آنها را به سوى جهنم دعوت كند، نفرات حزب او كسانى هستند كه در آيات ديگر قرآن، از آنها ياد شده، و داراى نشانه هاى زيرند:

كسانى كه طوق بندگى و ولايت او را بر گردن نهاده اند: إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ: «سلطه او تنها بر كسانى است كه ولايت او را پذيرفته اند».(7)

«آنها كه شيطان بر آنان، چيره شده، به گونه اى كه خدا را از ياد آنها برده اند، آنان حزب شيطانند، و حزب شيطان زيانكاران واقعى هستند» (اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللّهِ أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ).(8)

جالب اين كه، در سه مورد از آيات قرآن، سخن از «حزب اللّه» به ميان آمده، و در سه مورد از «حزب شيطان»، تا چه كسانى در اين حزب نام نويسى كنند، و چه كسانى عضو آن حزب باشند؟

ولى، به هر حال، طبيعى است كه شيطان، حزب خود را به كجا دعوت مى كند؟ به آلودگى و گناه، به پليديهاى شهوات، به شرك و طغيان و ستم، و سرانجام به آتش جهنم.(9)

شرح بيشتر، پيرامون ويژگيهاى «حزب اللّه» و «حزب الشيطان» را به خواست خدا در ذيل آيه 22 سوره «مجادله» خواهيم گفت.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، سرانجامِ كار «حزب اللّه» و عاقبت دردناك  «حزب شيطان» را اين چنين بيان مى كند: «كسانى كه كافر شدند، عذاب دردناك از آن آنهاست، و كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند مغفرت و پاداش بزرگ دارند» (الَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ).

قابل توجه اين كه: در آيه فوق، در مورد «استحقاق عذاب» تنها به مسأله «كفر» قناعت مى كند، ولى در مسأله «مغفرت و اجر كبير» «ايمان» را كافى نمى شمرد، بلكه «عمل صالح» را نيز بر آن مى افزايد، چرا كه كفر، به تنهائى مايه خلود در عذاب است، ولى ايمان بدون عمل، داراى پاداش نخواهد بود، بلكه «ايمان و عمل» از يك نظر، متلازم و قرين يكديگرند.(10)

در پايان آيه فوق، اول سخن از مغفرت است، سپس از اجر كبير، چرا كه «مغفرت» در حقيقت مؤمنان را ابتدا شستشو مى دهد، سپس آماده پذيرش «اجر كبير» مى كند، و به اصطلاح، اولى «تخليه» است، دومى «تحليه».

* * *

8أَ فَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرات إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ بِما يَصْنَعُونَ

9وَ اللّهُ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّياحَ فَتُثِيرُ سَحاباً فَسُقْناهُ إِلى بَلَد مَيِّت فَأَحْيَيْنا بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها كَذلِكَ النُّشُورُ

10مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ يَرْفَعُهُ وَ الَّذِينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئاتِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ مَكْرُ أُولئِكَ هُوَ يَبُورُ

ترجمه:

8 ـ آيا كسى كه عمل بدش براى او آراسته شده و آن را زيبا مى بيند (همانند كسى است كه واقع را مى يابد)؟! خداوند هر كس را بخواهد گمراه مى سازد و هر كس را بخواهد هدايت مى كند; پس جانت به خاطر شدت تأسف بر آنان از دست نرود; خداوند به آنچه انجام مى دهند داناست!

9 ـ خداوند كسى است كه بادها را فرستاد تا ابرهائى را به حركت در آورند; ما آن را به سوى زمين مرده اى رانديم و به وسيله آن، زمين را پس از مردنش زنده مى كنيم; رستاخيز نيز همين گونه است!

10 ـ كسى كه خواهان عزّت است (بايد از خدا بخواهد; چرا كه) تمام عزّت براى خداست; سخنان پاكيزه به سوى او صعود مى كند، و عمل صالح را بالا مى برد; و آنها كه نقشه هاى بد مى كشند، عذاب سختى براى آنهاست و مكر (و تلاش افسادگرانه) آنان نابود مى شود (و به جائى نمى رسد)!

1ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 26، صفحه 5.

2 ـ كهف، آيه 50.

3 ـ اعراف، آيه 17.

4 ـ اعراف، آيه 27.

5 ـ «سفينة البحار»، جلد 1، صفحه 501، ماده «ربع».

6 ـ آيات 168 و 208 «بقره» ـ 142 «انعام» ـ 22 «اعراف» ـ 5 «يوسف» ـ 60 «يس» ـ و 62 «زخرف».

7 ـ نحل، آيه 100.

8 ـ مجادله، آيه 19.

9 ـ اين نكته نيز قابل ذكر است كه «لام» در «ليكونوا» مى تواند «لام علت» باشد يا «لام عاقبت».

10 ـ تنوين در «مغفرة» و «عذاب» براى تعظيم و تفخيم است، يعنى مغفرتى بزرگ و عذابى دردناك.

▲گفتار و كردار پاك و صالح به سوى خدا مى رود!

از آنجا كه در آيات گذشته، مردم به دو گروه تقسيم شدند «گروهى مؤمن» و «گروهى كافر» يا «گروهى حزب اللّه و دشمن شيطان» و «گروهى پيروان و حزب او»، در نخستين آيه مورد بحث، يكى از ويژگيهاى مهم اين دو گروه را كه در واقع سرچشمه ساير برنامه هاى آنها است بيان كرده، مى گويد: «آيا كسى كه زشتى عملش در نظر او زينت داده شده، و آن را زيبا مى بيند، همانند كسى است  كه واقعيات را آنگونه كه هست، زشت و زيبا درك مى كند»؟ (أَ فَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً).

در حقيقت، اين مسأله كليد همه بدبختى هاى اقوام گمراه و لجوج است، كه اعمال زشتشان به خاطر هماهنگ بودن با شهوات و قلبهاى سياهشان در نظرشان زيباست.

بديهى است، چنين كسى، نه موعظه اى را پذيرا مى شود، نه آمادگى براى شنيدن انتقاد دارد، و نه هرگز حاضر است مسير خود را تغيير دهد.

نه پيرامون اعمال خويش به تجزيه و تحليل مى پردازد، و نه از عواقب آن بيمناك است.

و از آن بالاتر، هنگامى كه سخن از زشتى و زيبائى به ميان آيد، مرجع ضمير را در زيبائيها خودشان مى دانند، و در زشتيها مؤمنان راستين را! واى بسا كفار لجوج، هنگامى كه آيات گذشته را درباره «حزب شيطان» و سرنوشت دردناكشان شنيدند، آن را بر مؤمنان راستين تطبيق كردند، و خود را مصداق «حزب اللّه» شمردند!

و اين مصيبت و فاجعه اى است بسيار بزرگ.

اما چه كسى اعمال سوء بدكاران را در نظرشان جلوه مى دهد؟ خداوند؟ يا هواى نفس؟ و يا شيطان؟

بدون شك عامل اصلى، هواى نفس و شيطان است، اما چون خدا اين اثر را در اعمال آنها آفريده، مى توان آن را به خدا نسبت داد، زيرا انسانها هنگامى كه گناهى را مرتكب مى شوند، در آغاز كه فطرتشان پاك و وجدانشان بيدار و عقلشان واقع بين است، از عمل خود ناراحت مى شوند، اما هر قدر آن را تكرار مى كنند از ناراحتى آنها كاسته مى شود.  

تدريجاً به مرحله بى تفاوتى مى رسند، و اگر باز هم تكرار كنند زشتيها در نظرشان زيبا مى شود، تا آنجا كه آن را از افتخارات و فضائل خويش مى پندارند، در حالى كه در منجلاب بدبختى غوطهور شده اند.

جالب اين كه: قرآن، هنگامى كه: اين سؤال را مطرح مى كند: «آيا كسى كه زشتى عملش در نظرش تزيين شده، و آن را زيبا مى بيند...» نقطه مقابل آن را صريحاً ذكر نمى كند، گوئى مى خواهد: به شنونده مجال وسيعى بدهد: امور مختلفى را كه مى تواند، نقطه مقابل باشد، در نظر خويش مجسم كند و بيشتر و بيشتر بفهمد، گوئى مى خواهد بگويد: آيا چنين كسى همانند افراد واقع بين است؟!...

آيا چنين كسى، همانند پاكدلانى است كه هميشه به محاسبه نفس خويش مشغولند؟...

آيا چنين كسى اميد نجات براى او هست؟(1)

سپس، قرآن به بيان علت تفاوت اين دو گروه پرداخته، مى افزايد: «خداوند هر كس را بخواهد گمراه مى كند، و هر كس را بخواهد هدايت مى نمايد» (فَإِنَّ اللّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ).

اگر گروه اول، اعمال زشتشان در نظرشان تزئين شده، اين نتيجه اضلال الهى است، اوست كه اين خاصيت را در تكرار اعمال زشت قرار داده، كه نفس انسان به آن خو مى گيرد و عادت مى كند، و همرنگ و هماهنگ آن مى شود.

و اوست كه به مؤمنان پاكدل چشمانى نافذ و بينا، و گوشهائى شنوا براى درك حقايق آن چنان كه هست، مى بخشد.

 روشن است: اين مشيت الهى توأم با حكمت اوست، و به هر كس آنچه لايق آن هست مى دهد.

لذا در پايان آيه، مى فرمايد: «مبادا بر اثر شدت تأسف و حسرت بر وضع آنها جانت از دست برود» (فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرات).

اين تعبير، همانند تعبيرى است كه در آيه 3 سوره «شعراء» آمده است: لَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ أَلاّ يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ: «گوئى مى خواهى جان خود را از دست دهى كه ايمان نمى آورند»

.(2)

تعبير به «حَسَرات» كه به اصطلاح «مفعول لاجله» براى جمله قبل است، اشاره به اين است كه نه تنها يك حسرت بر آنها مى خورى، بلكه حسرتها بر آنها دارى!

حسرت از دست دادن نعمت هدايت، حسرت ضايع كردن گوهر انسانيت، حسرت از دست دادن حس تشخيص، تا آنجا كه زشت را زيبا مى بينند، و بالاخره حسرت گرفتار شدن در آتش قهر و غضب پروردگار!

اما چرا حسرت نخورد؟: «براى اين كه: خداوند از اعمال آنها آگاه است و آنچه را شايسته آنند به آنها همان مى دهد» (إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ بِما يَصْنَعُونَ).

از لحن آيه، دلسوزى فوق العاده پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نسبت به گمراهان و منحرفان كاملاً هويداست، و چنين است: حال يك رهبر الهى راستين، كه از عدم پذيرش مردم نسبت به حق، و تسليم در برابر باطل، و پشت پا زدن به تمام وسائل سعادت، آن چنان رنج مى برد كه: گوئى مى خواهد قالب تهى كند.

* * *

در آيه بعد، با توجه به بحثهائى كه قبلاً پيرامون هدايت و ضلالت و ايمان و كفر گذشت، به بيان كوتاه و روشنى پيرامون «مبدأ» و «معاد» مى پردازد، و اثبات «مبدأ» را با اثبات «معاد» در يك دليل جالب قرين كرده، مى فرمايد: «خداوند همان كسى است كه بادها را فرستاد، تا ابرهائى را به حركت در آورند» (وَ اللّهُ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّياحَ فَتُثِيرُ سَحاباً).(3)

«سپس ما اين ابرها را به سوى سرزمين مرده و خشكى مى رانيم» (فَسُقْناهُ إِلى بَلَد مَيِّت).

«و به وسيله آن، زمين را بعد از مردنش زنده مى كنيم» (فَأَحْيَيْنا بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها).

«آرى، زنده شدن مردگان، بعد از مرگ نيز همين گونه است»! (كَذلِكَ النُّشُورُ).

نظام حساب شده اى كه بر حركت بادها، و سپس حركت ابرها، و بعد از آن نزول قطره هاى حيات بخش باران، و به دنبال آن، زنده شدن زمينهاى مرده حاكم است، خود بهترين دليل، و بهترين گواه بر اين حقيقت است كه، دست قدرت حكيمى در پشت اين دستگاه قرار دارد، و آن را تدبير مى كند.

نخست، به بادهاى گرم و داغ دستور مى دهد،از مناطق استوائى به سوى مناطق سرد حركت كنند، و در مسير خود آب درياها را بخار كرده، به آسمان   فرستند، سپس به جريانهاى منظم سرد قطبى كه دائماً در جهت مخالف جريان اول، حركت مى كنند، دستور مى دهد بخارات حاصله را جمع آورى كرده و ابرها را تشكيل دهند.

باز به همان بادها دستور مى دهد، ابرها را بر دوش خود حمل كنند، و به سوى بيابانهاى مرده گسيل دارند، تا قطرات زنده كننده باران، از آنها سرازير گردد.

آن گاه به شرائط خاص زمين، و بذرهاى گياهانى كه در آن افشانده شده، فرمان پذيرش آب، و نمو و رويش مى دهد، و از موجودى ظاهراً پست و بى ارزش، موجوداتى زنده و بسيار متنوع و زيبا، خرم و سرسبز، مفيد و پر بار، به وجود مى آورد، كه هم دليلى است بر قدرت او، و هم گواهى است بر حكمت او، و هم نشانه اى است از رستاخيز بزرگ!

در حقيقت، آيه فوق، از چند جهت دعوت به توحيد مى كند:

از نظر «برهان نظم»، و از نظر «برهان حركت»، كه هر موجود متحركى محركى مى خواهد، و از نظر بيان نعمتها كه از جهت فطرى انگيزه اى است براى شكر منعم.

و از جهاتى نيز دليل بر مسأله «معاد» است:

از نظر سير تكاملى موجودات، و از نظر پديدار شدن چهره حيات از زمين مرده، يعنى اى انسان! صحنه معاد در فصول هر سال در برابر چشم تو و در زير پاى تو است.

توجه به اين نكته، نيز لازم است كه، جمله «فَتُثِيرُ» از ماده «اثاره» به معنى منتشر ساختن و پراكندن است، و در اينجا اشاره به توليد ابرها بر اثر وزش بادها بر صفحه اوقيانوسها مى باشد، زيرا مسأله حركت ابرها در  جمله بعد (فَسُقْناهُ إِلى بَلَد مَيِّت) آمده است.

جالب اين كه: در حديثى از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) چنين مى خوانيم: يكى از اصحاب عرض كرد: يا رَسُولَ اللّهِ كَيْفَ يُحْيِى اللّهُ الْمَوْتى وَ ما آيَةُ ذلِكَ فِى خَلْقِهِ؟: «اى رسول خدا! چگونه پروردگار، مردگان را زنده مى كند، و نشانه و نمونه آن در جهان خلقت چيست»؟!

پيغمبر فرمود: أَما مَرَرْتَ بِوادِى أَهْلِكَ مُمْحِلاً ثُمَّ مرَرْتَ بِهِ يَهْتَزُّ خَضِراً؟ «آيا از سرزمين قبيله ات گذر نكرده اى در حالى كه خشك و مرده بوده، و سپس از آنجا عبور كنى در حالى كه از خرمى و سرسبزى گوئى به حركت در آمده»؟

قُلْتُ: نَعَمْ! يا رَسُولَ اللّهِ: «گفتم آرى اى پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله)».

قالَ: فَكَذلِكَ يُحْيِى اللّهُ الْمَوْتى وَ تِلْكَ آيَتُهُ فِى خَلْقِهِ: «فرمود: اين گونه خداوند مردگان را زنده مى كند و اين نمونه و نشانه او در آفرينش است».(4)

در جلد 16 تفسير «نمونه» ذيل آيه 48 سوره «روم» بحث ديگرى در اين زمينه داشته ايم.

* * *

به دنبال اين بحث توحيدى، به اشتباه بزرگ مشركان كه عزت خويش را از بتها مى خواستند، و ايمان آوردن به پيامبر(صلى الله عليه وآله) را مايه پراكندگى مردم از دور خود مى ديدند، و مى گفتند: إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدى مَعَكَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا: «اگر هدايت را با تو پذيرا شويم، دشمنان نيرومند ما را از اين سرزمين مى ربايند».(5)

اشاره كرده، مى فرمايد: «كسانى كه عزت مى خواهند، از خدا بطلبند، چرا كه تمام عزت از آن خداست» (مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً).

«عِزَّت» به گفته «راغب» در «مفردات» در اصل، آن حالتى است كه انسان را مقاوم، و شكست ناپذير مى سازد، به زمينهاى صلب و محكم نيز به همين جهت «عزاز» (بر وزن اساس) مى گويند.

از آنجا كه تنها ذات پاك اوست كه شكست ناپذير است، و گر نه همه مخلوقات به حكم محدوديتشان، قابل شكستند، لذا تمام عزت از آن اوست، و هر كس عزتى كسب مى كند، از بركت درياى بى انتهاى اوست.

در حديثى از «انس» نقل شده كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: إِنَّ رَبَّكُمْ يَقُولُ كُلَّ يَوْم أَنَا الْعَزِيزُ، فَمَنْ أَرادَ عِزَّ الدّارَيْنِ فَلْيُطِعِ الْعَزِيزَ!: «پروردگار شما همه روزه مى گويد: منم عزيز! و هر كس عزت دو جهان خواهد، بايد اطاعت عزيز كند»!.(6)

در حقيقت، انسان آگاه، بايد آب را از سرچشمه بگيرد، كه آب زلال و فراوان آنجاست، نه از ظروف كوچك و مختصرى كه هم محدود است و هم آلوده، و در دست اين و آن مى باشد.

در حالات امام حسن بن على(عليهما السلام) مى خوانيم: در ساعات آخر عمرش، هنگامى كه يكى از ياران به نام «جنادة بن ابى سفيان» از او اندرز خواست، نصايح ارزنده و مؤثرى براى او بيان فرمود، از جمله اين بود: وَ إِذا أَرَدْتَ عِزّاً بِلا عَشِيرَة وَ هَيْبَةً بِلا سُلْطان فَاخْرُجْ مِنْ ذُلِّ مَعْصِيَةِ اللّهِ إِلَى عِزِّ طاعَةِ اللّهِ: «هر گاه بخواهى بدون داشتن قبيله عزيز باشى، و بدون قدرت حكومت، هيبت داشته باشى، از سايه ذلت معصيت خدا بدر آى، و در پناه عزت اطاعت او قرار گير»!.(7)

و اگر مى بينيم در بعضى از آيات قرآن، «عزت» را علاوه بر خداوند، براى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان قرار مى دهد: «وَ لِلّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِيْنَ».(8)

به خاطر آنست كه، آنها نيز از پرتو عزت پروردگار، كسب عزت كرده اند، و در مسير طاعت او گام بر مى دارند.

آن گاه راه وصول به «عزت» را چنين تشريح مى كند: «سخنان پاكيزه به سوى او صعود مى كند» (إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ).

«و عمل صالح را بالا مى برد» ( وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ يَرْفَعُهُ).

«الْكَلِمُ الطَّيِّبُ» به معنى سخنان پاكيزه است، و پاكيزگى سخن به پاكيزگى محتواى آن است، و پاكيزگى محتوا، به خاطر مفاهيمى است كه بر واقعيتهاى عينى پاك و درخشان تطبيق مى كند، و چه واقعيتى بالاتر از ذات پاك خدا، و آئين حق و عدالت او، و نيكان و پاكانى كه در راه نشر آن گام بر مى دارند؟

لذا «الْكَلِمُ الطَّيِّبُ» را به «اعتقادات صحيح» نسبت به مبدأ و معاد، و آئين خداوند تفسير كرده اند.

آرى، يك چنين عقيده پاكى است كه: به سوى خدا اوج مى گيرد، و دارنده اش را نيز پرواز مى دهد، تا در جوار قرب حق قرار گيرد، و غرق در عزت خداوند عزيز شود.

مسلماً از اين ريشه پاك، شاخه هائى مى رويد، كه ميوه آن عمل صالح است، هر كار شايسته و مفيد و سازنده، چه دعوت به سوى حق باشد، چه حمايت از مظلوم، چه مبارزه با ظالم و ستمگر، چه خودسازى و عبادت، چه آموزش و پرورش، و خلاصه هر چيز كه در اين مفهوم وسيع و گسترده داخل است، اگر براى خدا و به خاطر رضاى او انجام شود، آن هم اوج مى گيرد، و به آسمان لطف پروردگار عروج مى كند، و مايه معراج و تكامل صاحب آن، و برخوردارى از عزت حق مى شود.

اين همان چيزى است كه در سوره «ابراهيم» آيات 24 و 25 به آن اشاره  شده: أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَة طَيِّبَة أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِي السَّماءِ * تُؤْتِي أُكُلَها كُلَّ حِين بِإِذْنِ رَبِّها:

«آيا نديدى خداوند چگونه براى سخن پاكيزه، مثالى زده است؟ همانند درختى پاك كه ريشه آن ثابت و برقرار، و شاخه آن در آسمان افراشته * هر زمان ميوه هاى خود را به اذن پروردگارش به مشتاقان مى دهد».

از آنچه گفتيم روشن مى شود، اين كه: بعضى از مفسران «كلمه طيبه» را به لا إِلهَ إِلاَّ اللّه، و بعضى ديگر به سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ أَكْبَرُ، و بعضى بعد از توحيد محمّد رسول اللّه، و على ولى اللّه و خليفة رسوله، تفسير كرده اند، و يا در بعضى از روايات «اَلْكَلِمُ الطَيِّبُ» و «اَلْعَمَلُ الصّالِحُ» به «ولايت اهل بيت»(عليهم السلام) يا مانند آن تفسير شده، همه، از قبيل بيان مصداقهاى روشن براى آن مفهوم وسيع و گسترده است، و محدوديتى در مفهوم آن ايجاد نمى كند، چرا كه هر سخنى كه محتواى پاك و عالى داشته باشد، همه، در اين عنوان جمع است.

به هر حال، همان خداوندى كه به مقتضاى آيه گذشته، زمين مرده را با قطره هاى حياتبخش باران زنده مى كند، «كلام طيب» و «عمل صالح» را نيز پرورش مى دهد، و به جوار قرب و رحمت خود مى رساند.

سپس، به نقطه مقابل آن پرداخته، مى گويد: «كسانى كه نقشه سوء مى كشند، عذاب شديدى براى آنهاست» (وَ الَّذِينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئاتِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ).

«و تلاش و كوشش آلوده و ناپاك و فاسدشان نابود مى گردد، و به جائى نمى رسد» (وَ مَكْرُ أُولئِكَ هُوَ يَبُورُ).

گر چه اين فاسدان مفسد، چنين مى پندارند كه: با ظلم و ستم و دروغ و تقلب مى توانند عزتى براى خود كسب كنند، و مال و ثروت و قدرتى، اما در پايان كار، هم  عذاب الهى را براى خود فراهم ساخته اند، و هم تلاشهاى آنها بر باد مى رود.

كسانى بودند كه: به گفته قرآن «خدايان ساختگى را مايه عزت خود مى پنداشتند» (وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزّاً).(9)

منافقانى بودند كه: خود را عزيز، و مؤمنان را ذليل فكر مى كردند، و «مى گفتند: اگر به مدينه باز گرديم، عزيزان، ذليلان را بيرون خواهند كرد»! (يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الأَعَزُّ مِنْهَا الأَذَلَّ).(10)

افراد ديگرى بودند كه، قرب فراعنه را مايه عزت خويش تصور مى كردند، يا از گناه و ظلم و ستم آبرو مى طلبيدند، اما همگى سقوط كردند، و تنها ايمان و عمل صالح است كه به سوى خداوند عزيز بالا مى رود!

«مَكر» گر چه در لغت به معنى «هر گونه چاره انديشى» است، اما در مواردى به معنى چاره انديشى هاى توأم با فساد به كار مى رود كه آيه مورد بحث، از آنهاست.

«سَيِّئات» در آيه فوق، همه زشتيها و بديها را اعم از بديهاى عقيدتى يا عملى شامل مى شود.

و اين كه: بعضى آن را به توطئه هاى مشركان براى كشتن يا تبعيد كردن پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) از «مكّه» تفسير كرده اند، در واقع يكى از مصاديق آن را بيان كرده اند، نه تمام مفهوم آن را.

جمله «يَبُورُ» از ماده «بوار» و «بوران» در اصل به معنى «كسادى مفرط» است، و از آنجا كه اين چنين كسادى، مايه نابودى است، اين كلمه به معنى هلاك و نابودى به كار مى رود، ضرب المثل معرفى است: كَسَدَ حَتّى  فَسَدَ: «آن قدر  كساد شد كه فاسد گرديد»!

* * *

1 ـ از اينجا روشن شد: كه آيه، جمله اى در تقدير دارد كه ممكن است چنين باشد «كَمَنْ لَيْسَ كَذلِكَ... كَمَنْ يُحاسِبْ نَفْسَهُ وَ يَرَى الْقَبِيْحَ قَبِيحا... هَلْ يُرْجى لَهُ صَلاحٌ وَ مَتابٌ».

2 ـ براى آيه فوق، تفسير ديگرى نيز ذكر كرده اند و آن اين كه: منظور اين است: پيامبر از شدت آزارها و مخالفت هاى آنان ناراحت نشود; چرا كه خداوند اعمال آنها را به خوبى مى داند و به موقع از آنها انتقام مى گيرد.

3 ـ درباره اين كه: چرا فعل اول به صورت «ماضى» (أَرْسَلَ) و فعل دوم به صورت «مضارع» (فَتَثِيرُ)، يكى به صورت «غائب» است (أَرْسَلَ) و ديگرى به صورت «متكلم» است (فَسُقْناه)، مفسران وجوهى ذكر كرده اند، ولى چون دقيق به نظر نرسيد از آن صرف نظر شد، ممكن است براى تفنّن در بيان و تنوع در سخن بوده باشد.

4 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 8، صفحه 5409، ذيل آيات مورد بحث.

5 ـ قصص، آيه 57.

6 ـ «بحار الانوار»، جلد 65، صفحه 120.

7 ـ «بحار الانوار»، جلد 44، صفحه 139.

8 ـ منافقون، آيه 8.

9 ـ مريم، آيه 81.

10 ـ منافقون، آيه 8.

▲1 ـ تمام «عزّت» از آن خدا است!

حقيقت عزّت چيست؟ آيا چيزى جز رسيدن به مرحله «شكست ناپذيرى» مى باشد،؟ اگر چنين است، عزّت را در كجا بايد جستجو كرد، و چه چيز مى تواند به انسان عزت دهد؟

در يك تحليل روشن، به اينجا مى رسيم كه: حقيقت عزت در درجه نخست، قدرتى است كه در دل و جان انسان ظاهر مى شود، و او را از خضوع و تسليم و سازش در برابر طاغيان و ياغيان، باز مى دارد.

قدرتى كه با داشتن آن، هرگز اسير شهوات نمى شود، و در برابر هوا و هوس سر فرود نمى آورد.

قدرتى كه او را به مرحله نفوذناپذيرى در برابر «زر» و «زور» ارتقا مى دهد.

آيا اين قدرت، جز از ايمان به خدا، يعنى ارتباط با منبع اصلى قدرت و عزت سرچشمه مى گيرد؟

اين در مرحله فكر، و عقيده و روح و جان، و اما در مرحله عمل، عزت از اعمالى سرچشمه مى گيرد، كه داراى ريشه صحيح و برنامه و روش حساب شده باشد، و به تعبير ديگر، آن را در عمل صالح، مى توان خلاصه كرد، اين دو است كه به انسان سر بلندى و عظمت مى دهد، و به او عزت و شكست ناپذيرى مى بخشد.

«ساحران دنياپرست» معاصر فرعون، نيرنگهاى خود را به نام و به عزت او آغاز كردند: وَ قالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنّا لَنَحْنُ الْغالِبُونَ: «گفتند به عزت فرعون  سوگند، كه ما پيروز خواهيم شد».(1)

اما به زودى از عصاى چوپانى موسى(عليه السلام)، شكست خوردند، ولى همانها هنگامى كه از زير پرچم مذلت بار «فرعون» بيرون آمدند، و در سايه توحيد قرار گرفتند و ايمان آوردند، چنان نيرومند و شكست ناپذير شدند، كه سخت ترين تهديدهاى فرعون، در آنها مؤثر نيفتاد، دست و پا و حتى جان خويش را عاشقانه در راه خدا دادند، و شربت شهادت نوشيدند، و با اين عمل، نشان دادند كه در برابر زر و زور تسليم نمى شوند، و شكست ناپذيرند، و تاريخ پر افتخار آنها امروز براى ما يك دنيا درس آموزنده است.

* * *

1 ـ شعراء، آيه 44.

▲2 ـ فرق ميان «كلام طيب» و «عمل صالح»

ممكن است سؤال شود: چرا آيه فوق در مورد «كلام طيب» مى گويد: «خودش به سوى پروردگار اوج مى گيرد»، اما در مورد «عمل صالح» مى گويد: «خدا آن را بالا مى برد»؟

اين سؤال را چنين مى توان پاسخ گفت: «كلام طيب»، همان گونه كه گفتيم اشاره به ايمان و اعتقاد پاك است، و آن عين اوج گرفتن به سوى خداست، كه حقيقت ايمان چيزى جز اين نيست، ولى «عمل صالح» را او پذيرا مى شود و قبول مى كند و اجر مضاعف مى دهد، و بقاء و دوام مى بخشد و اوج مى دهد (دقت كنيد).

* * *

11وَ اللّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُراب ثُمَّ مِنْ نُطْفَة ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْواجاً وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثى وَ لاتَضَعُ إِلاّ بِعِلْمِهِ وَ ما يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّر وَ لايُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلاّ فِي كِتاب إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيرٌ

12وَ ما يَسْتَوِي الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ مِنْ كُلّ تَأْكُلُونَ لَحْماً طَرِيّاً وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَى الْفُلْكَ فِيهِ مَواخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

ترجمه:

11 ـ خداوند شما را از خاكى آفريد، سپس از نطفه اى; سپس شما را به صورت زوجهائى قرار داد; هيچ جنس ماده اى باردار نمى شود و وضع حمل نمى كند مگر به علم او، و هيچ كس عمر طولانى نمى كند، و يا از عمرش كاسته نمى شود مگر اين كه در كتاب (علم خداوند) ثبت است; اينها همه براى خداوند آسان است.

12 ـ دو دريا يكسان نيستند: اين يكى دريائى است كه آبش گوارا و شيرين و نوشيدنش خوشگوار است، و آن يكى شور و تلخ و گلوگير است; (امّا) از هر دو، گوشتى تازه مى خوريد و وسائل زينتى استخراج كرده مى پوشيد; و كشتى ها را در آن مى بينى كه آبها را مى شكافند (و به سوى مقصد پيش مى روند) تا از فضل خداوند بهره گيريد، و شايد شكر (نعمتهاى او را) به جا آوريد!

▲درياى آب شيرين و شور يكسان نيستند!

با توجه به اين كه: در آيات گذشته، سخن از مسأله «توحيد» و «معاد» و «صفات خدا» در ميان بود، در آيات مورد بحث نيز، بخش ديگرى از آيات انفسى و آفاقى را كه دليل بر «قدرت خدا» از يكسو، و «علم» او از سوى ديگر، و مسأله «امكان معاد» از سوى سوم است، شرح مى دهد:

نخست به آفرينش انسان در مراحل مختلف، اشاره كرده مى گويد: «خداوند شما را از خاك آفريد» (وَ اللّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُراب).

«سپس از نطفه» (ثُمَّ مِنْ نُطْفَة).

«بعد از آن شما را به صورت همسران يكديگر در آورد» (ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْواجاً).

اين سه مرحله از مراحل آفرينش انسان است خاك، و نطفه، و مرحله زوجيت.

مسلم است كه انسان از خاك است، هم از اين نظر كه جد انسانها، «آدم» از خاك آفريده شده، و هم از اين نظر كه تمام موادى كه جسم انسان را تشكيل مى دهد، و يا انسان از آن تغذيه مى كند، و يا نطفه او از آن منعقد مى شود، همه سرانجام به موادى كه در خاك ها نهفته است منتهى مى شود.

بعضى احتمال داده اند: آفرينش از خاك، تنها اشاره به آفرينش نخستين است، اما آفرينش از نطفه اشاره به مراحل بعد است، كه اولى، مرحله خلقت اجمالى انسان هاست (چرا كه وجود همه در وجود آدم خلاصه شده بود) و دومى، مرحله تفصيلى است كه آنها را از يكديگر جدا مى سازد.

و به هر حال، مرحله «زوجيت» مرحله تداوم نسل انسان و تكثير مثل او است، و اين كه: بعضى احتمال داده اند «ازواج» در اينجا به معنى «اصناف» و يا  «روح و جسم» و مانند آن است، بسيار بعيد به نظر مى رسد.

پس از آن وارد چهارمين و پنجمين مرحله حياتِ انسان شده، موضوع «باردارى مادران» و «وضع حمل» آنها را پيش كشيده، مى گويد: «هيچ جنس ماده اى باردار نمى شود، و وضع حمل نمى كند، مگر به علم پروردگار» (وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثى وَ لاتَضَعُ إِلاّ بِعِلْمِهِ).

آرى، مسأله «باردارى» و تحولات و دگرگونى هاى بسيار عجيب و پيچيده جنين، سپس، رسيدن به مرحله وضع حمل، و دگرگونى هاى شگفت انگيزى كه در آن لحظه حساس و بحرانى، به مادران از يكسو، و به جنين از سوى ديگر، دست مى دهد، به قدرى ظريف و دقيق است، كه جز به اتكاى علم بى پايان خداوند امكان پذير نيست، كه اگر نظام حاكم بر آن، سر سوزنى اختلال يابد برنامه حمل، يا وضع حمل، دچار آشفتگى و يا اختلال مى گردد، و به فساد و تباهى، مى كشد.

اين پنج مرحله، از زندگى انسان، هر يك از ديگرى عجيبتر و شگفت آورتر است.

خاك بى جان و مرده كجا؟ و انسان زنده عاقل و هوشيار و پر ابتكار كجا؟!

نطفه بى ارزش كه از چند قطره آب متعفن تشكيل شده كجا؟، و انسانى رشيد و زيبا و مجهز به حواس مختلف و دستگاههاى گوناگون كجا؟!.(1)

از اين مرحله كه بگذريم، مسأله تقسيم نوع انسان، به دو جنس «مذكر» و «مؤنث»، با تفاوتهاى فراوان در جسم و جان، و مسائل فيزيولوژيكى به ميان مى آيد، كه از همان آغاز انعقاد نطفه، راه خود را از يكديگر جدا كرده، و هر كدام  به سوى رسالتى كه بر عهده آنان گذارده شده، پيش مى روند و تكامل مى يابند.

بعد مسأله رسالت مادر در قبول و تحمل اين بار، و حفظ و تغذيه و پرورش آن پيش مى آيد، كه قرنها است افكار دانشمندان بزرگ را به خود جلب كرده، و معترفند از عجيبترين مسائل عالم هستى است.

آخرين مرحله، در اين قسمت، كه مرحله تولد است، يك مرحله انقلابى و كاملاً بحرانى است، كه با عجائب بسيارى همراه است:

چه عواملى به جنين دستور خارج شدن از شكم مادر را مى دهد؟

چگونه هماهنگى كامل در ميان اين فرمان، و آماده شدن اندام مادر براى اجراى آن برقرار مى شود؟

چگونه جنين مى تواند وضعى را كه نه ماه با آن عادت كرده، درست در يك لحظه، به كلى تغيير دهد، رابطه خود را با مادر قطع كند، از هواى آزاد استفاده نمايد، مجراى غذاى او از طريق بند ناف، ناگهان بسته شود، و مجراى جديد يعنى دهان به كار افتد، محيط ظلمانى شكم مادر را رها ساخته، در ميان نور و روشنائى غوطهور گردد، و در برابر همه اين دگرگونى ها مقاومت كند، و خود را فورا تطبيق دهد؟!

آيا اينها، بهترين نشانه قدرت و علم بى پايان خداوند نيست؟ و آيا ماده بى شعور و طبيعت بى هدف، با استفاده از «تصادفهاى كور» امكان تنظيم يك حلقه كوچك از هزاران حلقه زنجير خلقت را دارد؟ زهى بى انصافى، كه انسانى درباره خلقت خود، اين چنين احتمال موهومى را پذيرا شود!

بعد به مرحله «ششم» و «هفتم»، اين برنامه شگرف در حلقه ديگر پرداخته، و به مراحل مختلف عمر و فزونى و كاستى آن بر اثر عوامل مختلف اشاره كرده، مى گويد: «هيچ انسانى عمر طولانى نمى كند، و هيچ كس از عمرش كاسته  نمى گردد، مگر اين كه: در كتاب علم خداوند ثبت است» و از قوانين و برنامه هائى تبعيت مى كند، كه حاكم بر آنها علم و قدرت اوست (وَ ما يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّر وَ لايُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلاّ فِي كِتاب).(2)

چه عواملى در ادامه حيات انسان مؤثر است؟ چه عواملى با ادامه حيات او مى جنگد؟ و خلاصه، چه عواملى، بايد دست به دست هم بدهد، تا انسان بتواند يك صد سال يا كمتر و بيشتر به حيات خود ادامه دهد؟ و سرانجام چه عواملى موجب تفاوت عمر انسانها مى گردد؟

همه اينها نيز محاسبات دقيق و پيچيده اى دارد كه جز خداوند از آن آگاه نيست، و آنچه ما امروز، در اين زمينه ها مى دانيم، در برابر آنچه نمى دانيم بسيار كم و بى ارزش است.

«يُعَمَّر» از ماده «عمر» در اصل از «عمارت» به معنى آبادى گرفته شده است، و اين كه: به مدت حيات انسان «عمر» گفته مى شود، به خاطر آنست كه آبادى و عمارت بدن او در اين مدت است.

واژه «مُعَمَّر» به معنى كسى است كه عمر طولانى دارد.

و سرانجام، آيه را با اين جمله پايان مى دهد: «همه اينها بر خداوند آسان است» (إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيرٌ).

آفرينش اين موجود عجيب از «خاك»، و آغاز خلقت يك انسان كامل از «آب نطفه»، و همچنين مسائل مربوط به جنسيت، زوجيت، باردارى، وضع حمل ، و افزايش و كاستى عمر، چه از نظر قدرت، و چه از نظر علم و محاسبه، همه، براى او سهل و ساده است، و اينها گوشه اى از آيات انفسى هستند، كه از يكسو، ما را به مبدأ عالم هستى مربوط و آشنا مى كنند، و از سوى ديگر، دلائل زنده اى بر مسأله «امكان معاد» محسوب مى شوند.

آيا كسى كه قادر بر آفرينش نخستين از «خاك» و «نطفه» بود، قادر بر تجديد حيات انسانها نيست؟

و آيا كسى كه از تمام ريزه كاريهاى مربوط به اين قوانين با خبر است، در نگهدارى حساب اعمال بندگان براى صحنه معاد مشكلى دارد؟!

* * *

در آيه بعد، به بخش ديگرى از آيات آفاقى، كه نشانه هاى عظمت و قدرت اويند، در مورد آفرينش درياها و بركات و فوائد آنها اشاره كرده، مى فرمايد: «دو دريا يكسان نيستند، اين يكى گوارا و شيرين و براى نوشيدن خوشگوار است، و آن ديگر، شور و تلخ» (وَ ما يَسْتَوِي الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ).(3)

با آن كه: هر دو روز نخست به صورت قطرات باران شيرين و گوارا از آسمان بر زمين نازل شده اند، و هر دو از يك ريشه مشتق اند، اما در دو چهره كاملاً مختلف با فوائد متفاوت ظاهر گشته اند.

و عجيب اين كه: «از هر دو، گوشت تازه مى خوريد» (وَ مِنْ كُلّ تَأْكُلُونَ لَحْماً طَرِيّاً).

«و از هر دو، وسائل زينتى براى پوشيدن استخراج مى كنيد» (وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها).

به علاوه، از هر دو مى توانيد، براى نقل و انتقالات خود و متاعها بهره بگيريد، لذا «كشتيها را مى بينى كه از هر طرف، درياها را مى شكافند و پيش مى روند، تا از فضل خداوند، بهره گيريد، شايد حق شكر او را ادا كنيد» (وَ تَرَى الْفُلْكَ فِيهِ مَواخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ).

* * *

1 ـ «نطفه» در اصل به معنى آب صاف يا آب اندك است، سپس، به همين مناسبت به آب اندكى كه مبدأ انعقاد جنين مى شود: اطلاق شده است.

2 ـ منظور از «كتاب» همان علم بى پايان خداوند است، و اين كه: بعضى آن را به «لوح محفوظ» و يا «نامه حيات انسان» تفسير كرده اند، آن هم به علم خداوند باز مى گردد.

3 ـ «عَذْب» چنان كه «راغب» در «مفردات» مى گويد، به معنى پاكيزه و خنك است، و در «لسان العرب»، تنها به معنى آب پاكيزه تفسير شده (الماءُ الطَّيِّب) كه ممكن است خنك و شيرين بودن آن نيز در مفهوم «طيب» جمع باشد.

▲به اين چند امر دقت كنيد:

1 ـ «فُرات» به گفته «لسان العرب»، آبى است كه در نهايت «عذوبت» (پاكيزگى و گوارائى) باشد.

«سائِغ» به معنى آبى است كه به خاطر گوارائى، به راحتى از گلو پائين مى رود، به عكس «ملح» (آب شور) و «اجاج» (آب تلخى) كه گوئى گلو را مى سوزاند و راه حلق را مى بندد!

2 ـ جمعى از مفسران معتقدند: آيه مثالى براى عدم مساوات «مؤمن» و «كافر» است، ولى آيات قبل و بعد، كه همه سخن از آيات خلقت مى گويد، و حتى ذيل خود اين آيه، گواه بر اين حقيقت است كه، اين جمله نيز، در زمينه اسرار توحيد بحث مى كند، و اشاره به تنوع آبها و آثار متفاوت و فوائد مشترك آنها است.

3 ـ در اين آيه، سه فايده از فوائد فراوان درياها بيان شده است: مواد غذائى، وسائل زينتى، و حمل و نقل.

مى دانيم، «دريا» منبع مهمى از منابع غذائى بشر است، و همه سال ميليونها تن گوشت تازه از آن گرفته مى شود، بى آن كه انسان رنج و زحمتى براى آن متحمل شده باشد، دستگاه آفرينش برنامه ريزى دقيقى در اين زمينه كرده، كه انسانها بتوانند با كمترين زحمتى، از اين خوان نعمت بى دريغ و سفره گسترده  الهى بهره گيرند.

وسائل زينتى مختلفى از قبيل «مرواريد»، «صدف»، «درّ» و «مرجان» از آن استخراج مى شود، و تكيه قرآن روى اين مسأله، به خاطر آن است كه روح انسان بر خلاف چهار پايان، داراى ابعاد مختلفى است، كه يكى از آنها حس زيبائى است كه سرچشمه پيدايشِ مسائل ذوقى، هنرى و ادبى مى باشد، كه اشباع آن به صورت صحيح، و دور از هر گونه، افراط و تفريط و اسراف و تبذير، روح را شاداب مى سازد، و به انسان، نشاط و آرامش مى بخشد، و براى انجام كارهاىِ سنگين زندگى آماده مى كند.

و اما مسأله حمل و نقل كه يكى از مهمترين پايه هاى تمدن انسانى و زندگانى اجتماعى بشر است، با توجه به اين كه: درياها قسمت عمده روى زمين را فرا گرفته، و به يكديگر ارتباط دارند، مى توانند مهمترين خدمت را در اين زمينه به انسانها كنند.

حجم كالاهائى كه به وسيله درياها حمل و نقل، و مسافرانى كه با آن جابجا مى شوند، به قدرى زياد است كه با هيچ وسيله نقليه ديگر، قابل مقايسه نيست، چنان كه گاه، يك كشتى مى تواند، به اندازه دهها هزار اتومبيل! بار با خود ببرد.(1)

4 ـ البته فوائد درياها، منحصر به آنچه در فوق آمد نيست، و قرآن نمى خواهد آن را در اين امور سه گانه، محدود سازد، چرا كه تشكيل ابرها، مواد داروئى، نفت، وسائل پوششى، مواد تقويتى براى زمينهاى باير، تأثير در ايجاد  بادها، و غير آن، بركات ديگر درياها محسوب مى شود.

5 ـ تكيه قرآن روى «لحم طرى» (گوشت تازه)، اشاره پر معنائى به فوائد تغذيه به چنين گوشتها، در برابر زيانهاى گوشتهاى كهنه و «كنسرو» و امثال آن است.

6 ـ در اينجا سؤالى مطرح است: درياهاى آب شور در سراسر كره زمين گسترده است، اما درياى آب شيرين كجاست؟

در پاسخ بايد گفت: دريا و درياچه هاى آب شيرين نيز در كره زمين كم نيستند، مانند درياچه هاى آب شيرين ايالات متحده، و غير آن، به علاوه، نهرهاى عظيم را احياناً دريا مى نامند، همان گونه كه در داستان موسى(عليه السلام) كلمه «بحر» به رود عظيم «نيل» اطلاق شده است.(2)

از اين گذشته، پيشرفت آب نهرهاى عظيم در درياها، با توجه به اين كه آبهاى شور را به عقب مى رانند، و تا مدتى با آن مخلوط نمى شوند، خود درياهاى عظيمى از آب شيرين را تشكيل مى دهند.

7 ـ جمله «لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ» (تا از فضل او بهره گيريد) معنى وسيعى دارد، كه هرگونه فعاليت اقتصادى ـ كه از طريق راههاى دريائى صورت گيرد ـ را شامل مى شود.

و جمله «لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ» براى بيدار ساختن «حس شكرگزارى» انسانها آمده، كه وسيله اى است براى خدا جوئى و خداشناسى.

* * *

1 ـ هم اكنون كشتى هاى پانصد هزار تنى ساخته شده كه براى نقل و انتقال مواد نفتى مورد استفاده قرار مى گيرد، كه هيچ وسيله نقليه ديگرى ممكن نيست جاى آن را بگيرد، و هيچ جاده اى به جز درياها، قدرت تحمل آن را ندارد، و در گذشته نيز قدرت كشتى ها نسبت به چهار پايان زيادتر بود.

2 ـ بقره، 50 ـ شعراء، 63 ـ اعراف، 138.

▲عوامل معنوى طول عمر و كوتاهى آن

به تناسب بحثى كه در آيات فوق، درباره افزايش و كاستى عمر به فرمان پروردگار آمده، جمعى از مفسران به پيروى از رواياتى كه در اين زمينه وارد شده، بحثهائى در زمينه طول عمر و كوتاهى آن كرده اند.

البته يك سلسله عوامل طبيعى در افزايش يا كوتاهى عمر، دخالت دارند، كه بسيارى از آنها براى بشر تاكنون شناخته شده است، همانند: تغذيه صحيح دور از افراط و تفريط، كار، و حركت مداوم، پرهيز از هر گونه مواد مخدر و اعتيادهاى خطرناك، و مشروبات الكلى، دورى از هيجانات مداوم، و داشتن ايمان قوى، كه بتواند انسان را در ناملايمات زندگى، آرامش و قدرت بخشد.

ولى علاوه بر اينها، عواملى وجود دارد كه ارتباط ظاهرى آن، با مسأله طول عمر بر ما چندان روشن نيست، اما در روايات اسلامى، دقيقاً روى آن تأكيد شده است، به عنوان نمونه، به چند روايت زير توجه فرمائيد:

الف ـ پيغمبر گرامى(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: إِنَّ الصَّدَقَةَ وَ صِلَةَ الرَّحِمِ تَعْمُرانِ الدِّيارِ، وَ تَزِيدانِ فِى الأَعْمارِ!: «انفاق در راه خدا و صله رحم، خانه ها را آباد، و عمرها را طولانى مى كند»!(1)

ب ـ در حديث ديگرى از همان بزرگوار آمده است: مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَبْسُطَ فِى رِزْقِهِ وَ يُنْسى لَهُ فِى أَجَلِهِ فَلْيَصِلْ رَحِمَهُ: «كسى كه دوست دارد رزقش افزون، و اجلش به تأخير افتد، صله رحم به جا آورد».(2)

ج ـ در مورد بعضى از معاصى، مانند «زنا»، مخصوصاً احاديثى وارد شده است كه از عمر انسان مى كاهد، از جمله، در حديث معروف پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه

مى فرمايد: يا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِينَ إِيّاكُمْ وَ الزِّنا فَإِنَّ فِيْهِ سِتَّ خِصال: ثَلاثٌ فِى الدُّنْيا، وَ ثَلاثٌ فِى الآخِرَةِ، أَمَّا الَّتِى فِى الدُّنْيا فَإِنَّهُ يَذْهَبُ بِالْبَهاء، وَ يُورِثُ الْفَقْرَ، وَ يَنْقُصُ الْعُمْرَ: «اى مسلمانان! از زنا بپرهيزيد كه شش پيامد سوء دارد: سه چيز در دنيا، و سه چيز در آخرت، اما آن سه كه در دنيا است: بهاء و نورانيت را از انسان مى برد، فقر و تنگدستى ببار مى آورد، و از عمر انسان مى كاهد».(3)

د ـ امام باقر(عليه السلام) مى فرمايد: الْبِرُّ وَ الصَّدَقَةُ السِّرِّ يَنْفِيانِ الْفَقْرَ وَ يَزِيدانِ فِي الْعُمُرِ وَ يَدْفَعانِ سَبْعِيْنَ مِيتَةَ السَّوْءِ: «نيكوكارى و انفاق پنهانى فقر را بر طرف ساخته، عمر را افزون مى كند، و از هفتاد گونه مرگ و مير بد جلوگيرى به عمل مى آورد».(4)

درباره بعضى از گناهان ديگر، مانند ظلم، بلكه مطلق گناهان نيز در احاديث، اشاراتى آمده است.

بعضى از مفسران كه نتوانسته اند ميان «اجل حتمى» و «اجل معلق» فرق بگذارند، به اين گونه احاديث حمله كرده، و آن را مخالف نصوص قرآنى دانسته اند، كه حد عمر انسان را ثابت و لايتغير مى داند.(5)

1 و 2 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 4، صفحات 354 و 355.

3ـ همان مدرك.

4 ـ «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 23، ماده «صدقه».

5 ـ تفسير «آلوسى»، جلد 22، صفحه 164، ذيل آيات مورد بحث.

▲توضيح اين كه:

بدون شك، انسان داراى دو گونه سر آمد و اجل است:

سر آمد و اجل حتمى، كه پايان استعداد جسم انسان براى بقاء است، و با فرا رسيدن آن، هر چيز به فرمان الهى پايان مى گيرد.

سر آمد و اجل معلق، كه با دگرگونى شرائط، دگرگون مى شود، فى المثل  انسانى دست به انتحار و خودكشى مى زند، در حالى كه اگر اين گناه كبيره را انجام نمى داد، سالها زنده مى ماند، و يا بر اثر روى آوردن به مشروبات الكلى، و مواد مخدر، و شهوت رانى بى حدّ و حساب، توانائى جسمى خود را در مدت كوتاهى از دست مى دهد، در حالى كه اگر اين امور نبود، ساليان بسيارى مى توانست عمر كند.

اينها امورى است كه براى همه قابل درك و تجربه است، و احدى نمى تواند آن را انكار كند.

در زمينه حوادثِ ناخواسته، نيز امورى وجود دارد كه مربوط به «اجل معلق» است، كه آن نيز قابل انكار نمى باشد.

بنابراين، اگر در روايات فراوانى آمده است كه: انفاق در راه خدا، يا صله رحم عمر را طولانى و بلاها را بر طرف مى سازد، در حقيقت ناظر به همين عوامل است.

و هر گاه ما اين دو نوع اجل و سرآمد عمر را از هم تفكيك نكنيم، درك بسيارى از مسائل در رابطه با «قضا و قدر» و «تأثير جهاد و تلاش و كوشش در زندگى انسانها» لا ينحل خواهد ماند.

اين بحث را ضمن يك مثال ساده، مى توان روشن ساخت، و آن اين كه: انسان يك دستگاه اتومبيل نو تهيه مى كند، كه طبق پيش بينى هاى مختلفى كه در ساختمان آن به كار رفته، مى تواند مثلاً بيست سال عمر كند، اما مشروط به اين كه: به آن دقيقاً برسند، و مراقبتهاى لازم را به عمل آورند، در اين صورت اجل حتمى اين اتومبيل همان بيست سال است كه از آن فراتر نمى رود.

ولى اگر مراقبتهاى لازم انجام نشود، و آن را به دست افراد ناآگاه و لاابالى بسپارند، و بيش از قدرت و ظرفيت، از آن كار بكشند، و در جاده هاى پر سنگلاخ همه روزه آن را به كار گيرند، ممكن است عمر بيست ساله آن به  نصف، يا به  عشر، تنزل پيدا كند، اين همان «اجل معلق» آن است.

و ما تعجب مى كنيم، چگونه بعضى از مفسران معروف، به مسأله روشنى مانند اين مسأله، توجه نكرده اند.

* * *

13يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَل مُسَمّىً ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِير

14إِنْ تَدْعُوهُمْ لايَسْمَعُوا دُعاءَكُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَكُمْ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ وَ لايُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبِير

ترجمه:

13 ـ او شب را در روز داخل مى كند و روز را در شب; و خورشيد و ماه را مسخّر (شما) كرده، هر يك تا سرآمد معينى به حركت خود ادامه مى دهد; اين است خداوند، پروردگار شما; حاكميت (در سراسر عالم) از آن او است. و كسانى را كه جز او مى خوانيد (و مى پرستيد) حتى به اندازه پوست نازك هسته خرما مالك نيستند!

14 ـ اگر آنها را بخوانيد صداى شما را نمى شنوند، و اگر بشنوند به شما پاسخ نمى گويند; و روز قيامت، شرك (و پرستش) شما را منكر مى شوند; و هيچ كس مانند (خداوند آگاه و) خبير تو را (از حقايق) با خبر نمى سازد!

▲اين معبودهاى دروغين حتى صداى شما را نمى شنوند!

باز در اين آيات، به قسمت ديگرى از آيات توحيد و نعمتهاى بى پايان پروردگار اشاره مى كند، تا ضمن آگاهى دادن به انسان، حس شكرگزارى آنان را در مسير شناخت معبود حقيقى، برانگيزد، و از هر گونه شرك و پرستشهاى خرافى باز دارد، مى فرمايد: «او كسى است كه شب را در روز، و روز را در شب داخل مى كند» (يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ).

«يُولِجُ» از ماده «ايلاج» به معنى داخل كردن است، و ممكن است اشاره به يكى از دو معنى و يا هر دو معنى زير باشد:

افزايش و كاهش تدريجى شب و روز در طول سال، كه مايه پيدايش فصول مختلف با آن همه آثار و بركات مى باشد.

انتقال تدريجى از شب به روز و از روز به شب، به واسطه وجود شفق و بين الطلوعين، كه از خطرات انتقال ناگهانى از ظلمت، به نور و از نور، به ظلمت جلوگيرى مى كند، و به انسان آمادگى كافى براى انتقال كاملاً آرام و بى خطر را از يكى به ديگرى فراهم مى سازد.(1)

بعد، به مسأله «تسخير خورشيد و ماه» اشاره كرده، مى گويد: «او خورشيد و ماه را مسخر شما نمود» (وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ).

چه تسخيرى از اين برتر و بالاتر، كه همه آنها در مسير منافع انسان حركت مى كنند، و سرچشمه انواع بركات در زندگى بشرند، و ابر و باد و ماه و خورشيد و فلك در كار هستند، تا انسان بتواند زندگى خود را تأمين كرده و در غفلت فرو  نرود، و به ياد منبع اصلى اين مواهب باشد.(2)

اما اين خورشيد و ماه، در عين اين كه: به طور كاملاً منظم در مسير خود مى گردند، و خدمتگزار لايق و خوبى براى انسانند، نظامى كه حاكم بر آنهاست جاودانى نيست، حتى اين سيارات عظيم، با آن همه نور و روشنائى سرانجام تاريك مى شوند و از كار مى افتند.

لذا، به دنبال بحث تسخير مى افزايد: «هر كدام از اين دو، تا زمان مشخصى كه براى آنها تعيين شده، به حركت خود ادامه مى دهند» (كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَل مُسَمّىً).

و به مقتضاى «إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ * وَ إِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ»(3) سرانجام همگى رو به تاريكى و خاموشى خواهند نهاد.

بعضى از مفسران، تفسير ديگرى براى «أَجَل مُسَمّى» (سرآمد معين) كرده اند، و آن حركتِ دوريه خورشيد و ماه است، كه اولى در يك سال تمام، و دومى در يك ماه پايان مى گيرد.(4)

ولى، با توجه به موارد استعمال اين تعبير در آيات متعددى از آيات قرآن مجيد، كه به معنى پايان عمر آمده است، روشن مى شود كه تفسير مزبور درست نيست، بلكه همان تفسير اول، يعنى پايان عمر خورشيد و ماه درست است.(5)

سپس، به عنوان نتيجه گيرى از اين بحث توحيدى، مى فرمايد: «اين است خداوند، پروردگار بزرگ شما» (ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ).  خداوندى كه نظام نور و ظلمت، و حركات حساب شده خورشيد و ماه را با تمام بركاتشان، مقرّر فرموده است.

«حاكميت در عالم مخصوص او است» (لَهُ الْمُلْكُ).

«و معبودهائى را كه شما جز او مى خوانيد، حتى حاكميت و مالكيت به اندازه پوست نازكى كه روى هسته خرما كشيده شده، در سرتاسر عالم هستى ندارند» (وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِير).(6)

«قِطْمِير» بنا به گفته «راغب» در «مفردات»: اثرى است كه در پشت هسته خرما وجود دارد، (فرورفتگى كوچكى است) و به گفته «طبرسى» در «مجمع البيان» و «قرطبى» در تفسيرش، پوسته نازك سفيد رنگى است كه سراسر هسته را پوشانده، و در هر حال، كنايه از موجودات بسيار كوچك و كم ارزش است.

آرى، اين بتها نه مبدأ سودى هستند، و نه منشاء زيانى، نه از شما دفاع مى كنند، و نه از خويشتن، نه حاكميت دارند، و نه مالكيت، حتى بر پوسته هسته خرمائى! با اين حال، چگونه شما بى خردان آن را پرستش مى كنيد و حلّ مشكلاتتان را از آنها مى خواهيد؟!

* * *

سپس مى افزايد: «اگر آنها را براى حل مشكلات خود بخوانيد، هرگز صداى شما را نمى شنوند» (إِنْ تَدْعُوهُمْ لايَسْمَعُوا دُعاءَكُمْ).

چرا كه قطعاتى از سنگ و چوب بيش نيستند، جمادند و بى شعور!

«و به فرض كه ناله و اصرار و الحاح شما را بشنوند، هرگز توانائى پاسخ گوئى به نيازهاى شما ندارند» (وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَكُمْ).

 چرا كه روشن شد، حتى به اندازه پوست نازك هسته خرمائى، مالك سود و زيانى در جهان هستى نيستند، با اين حال چگونه انتظار داريد كه براى شما كارى صورت دهند، يا گرهى را بگشايند؟

و از اين بالاتر: «روز قيامت كه مى شود، آنها پرستش و شرك شما را منكر مى شوند» (وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ).

و مى گويند: خداوندا اينها پرستش ما نمى كردند، بلكه هواى نفس خويش را در حقيقت مى پرستيدند.

اين شهادت و گواهى، يا به زبان حال است، كه هر كس به بتها بنگرد با گوش هوش، اين سخن را از آنان مى شنود، و يا اين كه: همان خداوندى كه در آن روز اعضاء و جوارح و پوست تن انسان را به سخن در مى آورد، به آنها فرمان سخن گفتن مى دهد، تا شهادت دهند كه: اين بت پرستان منحرف، اوهام و شهوات خود را در حقيقت پرستش مى كرده اند.

اين آيه شبيه چيزى است كه در آيه 28 سوره «يونس» آمده است، آنجا كه مى فرمايد: وَ يَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا مَكانَكُمْ أَنْتُمْ وَ شُرَكاؤُكُمْ فَزَيَّلْنا بَيْنَهُمْ وَ قالَ شُرَكاؤُهُمْ ما كُنْتُمْ إِيّانا تَعْبُدُونَ: «به خاطر بياوريد، روزى را كه همه آنها را جمع مى كنيم، آن گاه به مشركان مى گوئيم: شما و معبودهايتان در جاى خود باشيد (تا به حسابتان رسيدگى شود) سپس آنها را از هم جدا مى كنيم (تا از هر يك، جداگانه سؤال شود) در اينجا معبودهايشان به آنها مى گويند: شما هرگز ما را عبادت نمى كرديد»؟!

جمعى از مفسران، احتمال داده اند كه: اين تعبيرات در مورد معبودهائى همچون «فرشتگان» و حضرت مسيح(عليه السلام) باشد; چرا كه سخن گفتن روز قيامت تنها از آنها ساخته است و جمله «إِنْ تَدْعُوهُمْ لايَسْمَعُوا  دُعاءَكُمْ» اشاره به اين  است كه: آنها آن چنان به خود مشغولند كه، اگر آنها را بخوانيد سخنان شما را نمى شنوند.(7)

ولى، با توجه به وسعت مفهوم «وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ»، ظاهر اين است كه: منظور بتها است، به خصوص اين كه: جمله «إِنْ تَدْعُوهُمْ لايَسْمَعُوا دُعاءَكُمْ» (اگر آنها را بخوانيد صداى شما را نمى شنوند) ظاهراً مربوط به دنياست.

در پايان آيه، براى تأكيد بيشتر، مى فرمايد: «هيچ كس مانند خداوندى كه از همه چيز آگاه است، تو را با خبر نمى سازد» (وَ لايُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبِير).

اگر مى گويد: بتها در قيامت پرستش شما را انكار مى كنند، و از شما بيزارى مى جويند، تعجب نكنيد، زيرا كسى از اين موضوع خبر مى دهد كه از تمام عالم هستى و ذره ذره آن آگاه است، آينده همچون گذشته، و حال در پيشگاه علم او روشن و آشكار است.

گر چه مخاطب در اين جمله ظاهراً شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله) است، ولى پيداست، نظر به همه انسانها است.

* * *

1 ـ در زمينه تغيير تدريجى شب و روز در جلد دوم، صفحه 367، ذيل آيه 27 سوره «آل عمران» بحث كرده ايم.

2 ـ در زمينه تسخير خورشيد و ماه بحث مشروحى در جلد دهم ذيل آيه 2 سوره «رعد» و 33 «ابراهيم»، صفحات 120 و 354 داشتيم.

3 ـ تكوير، آيات 1 و 2.

4 ـ تفسير «روح البيان»، و «ابوالفتوح رازى».

5 ـ به آيات 61 نحل ـ 45 فاطر ـ 42 زمر ـ 4 نور و 67 غافر مراجعه فرمائيد.

6 ـ تعبير به «الَّذِين» كه معمولاً براى جمع مذكر عاقل است، در مورد بتها به خاطر توهّمى است كه آنها از اين موجودات بى جان داشتند كه قرآن، همان تعبير آنان را ذكر كرده و سپس شديداً رد مى كند.

7 ـ اين احتمال در تفسير «مجمع البيان» و تفسير «آلوسى» و «قرطبى» آمده است.

▲سوء استفاده از آيات و تفسيرهاى انحرافى

گر چه در خلال تفسير آيات، روشن شد كه منظور از آخرين آيه مورد بحث «إِنْ تَدْعُوهُمْ لايَسْمَعُوا دُعاءَكُمْ...» بتها است، كه نه گوش شنوائى براى تقاضاهاى عابدان خود دارند، و نه اگر مى داشتند قادر بر حل مشكلى بودند، و نه  در جهان هستى سر سوزنى مالكيت و حاكميت دارند.

ولى جمعى از «وهابيين قشرى»، براى بريدن ارتباط مسلمين از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و پيشوايان بزرگ از طريق توسل و شفاعت طلبيدن، به اين آيه و مانند آن تمسك جسته، گفته اند: قرآن مى گويد: تمام كسانى را كه غير از خدا مى خوانيد ـ حتى پيامبران! ـ سخن شما را نمى شنوند، و اگر بشنوند اجابت نمى كنند.

و يا چنان كه در آيه 197 سوره «اعراف» آمده: وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لايَسْتَطِيعُونَ نَصْرَكُمْ وَ لاأَنْفُسَهُمْ يَنْصُرُونَ: «كسانى را كه غير از خدا مى خوانيد، نمى توانند شما را يارى كنند، و نه حتى خويشتن را در برابر مشكلات يارى دهند» و مانند اين گونه آيات.

و به اين ترتيب، هرگونه توسل به ارواح پيامبران و امامان را نفى مى كنند، و آن را مخالف توحيد مى شمرند!

در حالى كه، يك نگاه ساده به آياتى كه قبل از اين آيات، و بعد از آن است، براى درك اين حقيقت كافى است كه، منظور از آن بتها مى باشد، چرا كه در همه اينها سخن از بتها در ميان است، سخن از سنگ و چوبهائى است كه آنها را شريك خدا مى پنداشتند، و براى آنها قدرتى در برابر قدرت خدا قائل بودند.

ولى، چه كسى است كه نداند: انبياء و اولياء، همچون شهداى راه خدا كه قرآن با صراحت از حيات آنها سخن مى گويد، داراى حيات برزخى هستند، و مى دانيم در حيات برزخى فعاليت روح گسترده تر و وسيعتر است; چرا كه از حواجب مادى و تعلقات دنيوى، رهائى يافته، اين از يك سو.

از سوى ديگر، بدون شك، توسل به اين ارواح پاك نه به اين معنى است كه براى آنها در مقابل خداوند، استقلالى قائل شويم، بلكه هدف آن است كه از آبرو و جاه آنها در پيشگاه خدا مدد بطلبيم، و از احترام و عظمتى كه در درگاه خدا  دارند، كمك بخواهيم، كه، اين عين توحيد و عبوديت پروردگار است (دقت كنيد).

بنابراين، همان گونه كه قرآن صريحاً در مسأله «شفاعت» مى گويد: آنها به اذن و فرمان خدا شفاعت مى كنند: مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّ بِإِذْنِهِ: «چه كسى است كه بتواند در درگاه خدا، جز به فرمان او شفاعت كند»(1) همچنين توسل به آنان، نيز از همين طريق و همين رهگذر است.

چه كسى مى تواند آيات صريح توسل را انكار كند؟ و يا آن را شرك بپندارد و در مقابل قرآن بايستد و دم از توحيد زند؟ جز جاهلان مغرورى كه اين نغمه هاى شوم را، كه منجر به ايجاد تفرقه بين مسلمين است، سر داده اند!

لذا در حالات صحابه پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: آنها در مشكلات به كنار قبر پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى آمدند، و توسل مى جستند، و از روح پاك او در درگاه خدا يارى مى طلبيدند.

چنان كه «بيهقى» محدث معروف اهل سنت، نقل مى كند: در زمان خليفه دوم خشكسالى و قحطى شد، «بلال» به همراه عده اى از صحابه به كنار قبر پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمد و چنين گفت: يا رَسُولَ اللّهِ اسْتَقِ لِأُمَّتِكَ... فَإِنَّهُمْ قَدْ هَلَكُوا...: «اى رسول خدا(صلى الله عليه وآله) براى امتت باران بخواه... كه هلاك شدند».(2)

بعضى از مفسران اهل سنت، مانند «آلوسى» احاديث زيادى در اين زمينه نقل كرده، و پس از گفتگو و سخت گيرى در مورد اين احاديث، سرانجام چنين مى گويد : بعد از تمام اين گفتگوها، من مانعى در توسل به پيشگاه خداوند به مقام پيامبر (صلى الله عليه وآله) نمى بينم، چه در حال حيات، و چه بعد از ممات... سپس كسان  ديگرى را كه در پيشگاه خدا مقامى دارند، نيز، بر آن افزوده و اعتراف به جواز توسل به آنها مى كند.(3)

بحث مشروح ديگرى نيز در اين زمينه در جلد چهارم صفحه 366 ذيل آيه 35 سوره «مائده» داشته ايم.

* * *

15يا أَيُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ

16إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَأْتِ بِخَلْق جَدِيد

17وَ ما ذلِكَ عَلَى اللّهِ بِعَزِيز

18وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلى حِمْلِها لايُحْمَلْ مِنْهُ شَيْءٌ وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبى إِنَّما تُنْذِرُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ مَنْ تَزَكّى فَإِنَّما يَتَزَكّى لِنَفْسِهِ وَ إِلَى اللّهِ الْمَصِيرُ

ترجمه:

15 ـ اى مردم! شما (همگى) نيازمند به خدائيد; تنها خداوند است كه بى نياز و شايسته هرگونه حمد و ستايش است!

16 ـ اگر بخواهد شما را مى برد و خلق جديدى مى آورد.

17 ـ و اين براى خداوند مشكل نيست!

18 ـ هيچ گنهكارى بار گناه ديگرى را بر دوش نمى كشد; و اگر شخص سنگين بارى ديگرى را براى حمل گناه خود بخواند، چيزى از آن را بر دوش نخواهد گرفت، هر چند از نزديكان او باشد. تو فقط كسانى را بيم مى دهى كه از پروردگار خود در پنهانى مى ترسند و نماز را بر پا مى دارند; و هر كس پاكى (و تقوا) پيشه كند، نتيجه آن به خودش باز مى گردد; و بازگشت (همگان) به سوى خداست!

1 ـ بقره، آيه 255.

2 ـ از كتاب «التوصل الى حقيقة التوسل».

3 ـ «روح المعانى».

▲هيچ كس بار گناه ديگرى را بر دوش نخواهد كشيد

در تعقيب دعوت مؤكدى كه در آيات گذشته به سوى توحيد و مبارزه با هر گونه شرك و بت پرستى آمده بود، ممكن است اين توهم براى بعضى پيش آيد كه: خداوند چه نيازى به پرستش ما دارد كه اين همه اصرار و تأكيد مى كند؟ لذا در آيات مورد بحث، براى بيان اين حقيقت كه ما نيازمند به عبادت او هستيم، نه او نيازمند به عبادت ما، مى فرمايد: «اى مردم! شما نيازمند به خدا هستيد و او از هر نظر بى نياز و شايسته حمد و ستايش است» (يا أَيُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ).

چه سخن مهم و پر ارزشى، كه موقعيت ما را در عرصه عالم هستى در برابر هستى بخش، روشن مى سازد، و بسيارى از معماها را مى گشايد، و به سؤالات زيادى پاسخ مى گويد.

آرى، بى نياز حقيقى و قائم بالذات در تمام عالم هستى، يكى است، و او خدا است، همه انسانها، بلكه همه موجودات سر تا پا نيازند و فقير و وابسته به آن  وجود مستقل كه اگر لحظه اى ارتباطشان قطع شود هيچ اند و پوچ.

همان گونه كه او بى نياز مطلق است، انسانها فقر مطلقند، و همان گونه كه او قائم به ذات است، مخلوقات همه قائم به او هستند، چرا كه او وجودى است بى نهايت از هر نظر، و واجب الوجود در ذات و صفات.

با اين حال، او چه نيازى به عبادت ما ممكن است داشته باشد؟، اين ما هستيم كه از طريق عبادت و اطاعت او، راه تكامل را مى پيمائيم، و به آن مبدأ بى پايان فيض در پرتو عبوديتش لحظه، به لحظه نزديكتر مى شويم، و از انوار ذات و صفاتش بهره مى گيريم.

در حقيقت اين آيه، توضيحى است براى آيات قبل، كه مى فرمود: ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ...: «اين است خداوند پروردگار شما، كه مالكيت و حاكميت در جهان هستى مخصوص او است، و ديگران حتى به اندازه پوسته نازك هسته خرما از خود چيزى ندارند».

بنابراين، انسانها نيازمند به او هستند و نه غير او، و لذا هرگز نبايد سر تعظيم و تسليم بر آستان غير او بگذارند، و رفع نيازمندى خود را از غير او بطلبند، كه آنها نيز همه مانند خودش نيازمند و محتاجند، حتى بزرگداشت پيامبران الهى و پيشوايان حق، به خاطر آن است كه، فرستادگان و نمايندگان اويند، نه اين كه: از خود استقلال دارند.

از اين رو، او هم «غنى» است و هم «حميد»، يعنى در عين بى نيازى آن قدر بخشنده و مهربان است كه شايسته هرگونه حمد و سپاس گزارى است، و در عين بخشندگى و بنده نوازى، از همگان بى نياز مى باشد.

توجه به اين واقعيت، دو اثر مثبت در انسانهاى مؤمن مى گذارد، از يك سو، آنها را از مركب غرور و خود خواهى و طغيان پياده مى كند، و به آنها هشدار  مى دهد كه، چيزى از خود ندارند كه به آن ببالند، هر چه هست امانتهاى پروردگار نزد آنهاست.

و از سوى ديگر، دست نياز به درگاه غير او دراز نكنند، و طوق عبوديت غير اللّه را بر گردن ننهند، از رنگ همه تعلقات آزاد باشند، تا همگان غلام همتشان گردند.

مؤمنان با اين ديد، و جهان بينى، هر چه در عالم مى بينند از پرتو وجود او مى دانند، و هرگز توجه به اسباب، آنها را از «مسبب الاسباب» غافل نمى كند.

جمعى از فلاسفه، اين آيه را اشاره به برهان معروف «فقر و امكان» يا «امكان و وجوب» در مورد اثبات «واجب الوجود» دانسته اند، گر چه آيه، در مقام بيان استدلال بر اثبات وجود خدا نيست، بلكه، اوصاف او را بازگو مى كند، ولى برهان مذكور را مى توان به عنوان لازمه مفاد آيه دانست.

* * *

▲توضيح برهان امكان و وجوب (فقر و غنى)

تمام موجوداتى كه در اين جهان مى بينيم، همه روزى معدوم بوده اند سپس لباس وجود بر تن كرده اند، و يا به تعبير دقيقتر، روزى هيچ نبوده اند و سپس موجود شده اند، اين دليل بر آن است كه آنها «معلول» وجود ديگرى هستند، و از خود، هستى ندارند.

و مى دانيم: هر وجود معلولى وابسته و قائم به «علت» خويش و سراپا نياز و احتياج است، و اگر آن علت، نيز معلول علت ديگرى باشد، او هم به نوبه خود محتاج و نيازمند خواهد بود، و اگر اين امر، تا بى نهايت تسلسل پيدا كند، مجموعه اى از موجودات نيازمند و فقير، خواهيم داشت، مسلم است: چنين مجموعه اى هرگز، وجود نخواهد يافت; چرا كه بى نهايت نياز، نياز است، و  بى نهايت فقر، فقر، هرگز از بى نهايت صفر، عددى به وجود نمى آيد، و از بى نهايت وابسته، استقلالى حاصل نمى شود.

از اينجا نتيجه مى گيريم كه، سرانجام، بايد به وجودى برسيم كه قائم به ذات است، و مستقل از تمام جهات، علت است و معلول نيست، و او واجب الوجود است.(1)

* * *

در اينجا اين سؤال، پيش مى آيد كه، چرا در آيه فوق تنها سخن از انسانها و نياز آنان به «اللّه» است؟ در حالى كه اين فقر، جنبه عمومى در عالم هستى دارد.

پاسخ اين است كه: اگر انسان، كه گل سر سبد موجودات اين جهان است، سر تا پا نياز به او است، حال بقيه موجودات روشن است، و به تعبير ديگر، بقيه نيز در علت فقر كه همان امكان وجود باشد، با انسان شريك اند.

علاوه، سخن از خصوص انسان به خاطر اين است كه، هدف اين بوده: انسان را از مركب غرور پياده سازد، و به نيازش در همه حال، و در همه چيز و در همه جا، به خدا توجه دهد، همان توجهى كه، ريشه اصلى صفات فضيله و ملكات اخلاقى است، همان توجهى كه، رمز تواضع، ترك ظلم و ستم، ترك غرور و كبر و نخوت ، و ترك بخل و حرص و حسد، و انگيزه تواضع در برابر حق، مى باشد.

* * *

در آيه بعد، براى تأكيد همين فقر و نياز انسانها، به او مى فرمايد: «اگر بخواهد شما را مى برد، و خلق جديدى را مى آورد» (إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَأْتِ بِخَلْق جَدِيد).

بنابراين، او نيازى به شما و عبادتتان ندارد، و اين شما هستيد كه به او نيازمنديد.

اين آيه، نظير مطلبى است كه در آيه 133 سوره «انعام» آمده، آنجا كه مى فرمايد: وَ رَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِكُمْ ما يَشاءُ كَما أَنْشَأَكُمْ مِنْ ذُرِّيَّةِ قَوْم آخَرِينَ: «پروردگار تو بى نياز و مهربان است، اگر بخواهد شما را مى برد، و به جاى شما هر كس را بخواهد جانشين مى سازد، همان گونه كه شما را از نسل اقوام ديگرى به وجود آورد».

او، نه نيازى به طاعت شما دارد، و نه بيمى از گناهانتان، و در عين حال رحمت واسعه او همه شما را در بر گرفته است، نه از ميان رفتن تمام جهان چيزى از عظمت او مى كاهد، و نه آفرينش اين عالم، چيزى بر مقام كبريائى او افزوده.

* * *

و در آخرين آيه، باز به عنوان تأكيد مجدد مى فرمايد: «و اين كار براى خدا ناممكن نيست» (وَ ما ذلِكَ عَلَى اللّهِ بِعَزِيز).

آرى، او هر چه را اراده كند، به آن فرمان مى دهد: موجود باش! آن نيز بلافاصله موجود مى شود، انسان كه سهل است، اين سخن درباره تمام عالم هستى صادق است.

به هر حال، اگر به شما دستور ايمان و اطاعت و پرستش مى دهد، همه براى خود شما است، و سود و بركات آن عائد خود شما مى گردد.

* * *

آخرين آيه مورد بحث، به پنج «نكته» در ارتباط با آيات قبل اشاره مى كند: نخست اين كه، در آيات گذشته آمده بود: «اگر خدا بخواهد شما را مى برد و قوم ديگرى را به جاى شما مى آورد» اين سخن، ممكن است براى بعضى اين سؤال را به وجود آورد كه، مخاطبين اين آيه، همه از افراد گنهكار نيستند، چرا كه در هر عصر و زمانى مؤمنان صالحى وجود داشته و دارند، آيا ممكن است آنها نيز گرفتار عواقب گناهان ديگران شوند، و محكوم به فنا گردند؟

اينجاست كه مى فرمايد: «هيچ گنهكارى بار گناه ديگرى را به دوش نمى كشد» (وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى).

«وِزر» به معنى سنگينى است، و از «وَزَر» (بر وزن نظر) گرفته شده كه به معنى پناهگاه در كوه است، و گاه به معنى مسئوليت نيز آمده است، چنان كه «وزير» را از اين نظر، وزير مى گويند كه، بار مسئوليت سنگينى بر دوش مى كشد، «موازره» نيز به معنى معاونت است، چرا كه هر كسى به هنگام معاونت، قسمتى از بار ديگرى را بر دوش مى كشد.

اين جمله، كه يكى از پايه هاى اساسى در اعتقادات اسلامى است، در حقيقت از يكسو، ارتباط به عدل خداوند دارد، كه هر كس را در گرو كار خود مى شمرد، به سعى ها و تلاشهاى او پاداش مى دهد، و به گناهان او كيفر.

و از سوى ديگر، به شدت مجازات روز رستاخيز، اشاره دارد، كه احدى حاضر نمى شود بار گناه ديگرى را بر دوش گيرد، هر چند فوق العاده به او علاقه داشته باشد.

توجه به اين معنى، تأثير زيادى در خودسازى انسانها دارد، كه: هر كس مراقب خويش باشد، هرگز به بهانه اين كه: اطرافيان او يا جامعه او فاسد است تن  به فساد ندهد، و آلودگى محيط را مجوزى بر آلودگى خويش، نشمرد، چرا كه هر كس بار گناه خود را بر دوش مى كشد.

و از سوى سوم، اين درك و ديد را به انسانها مى دهد كه، حساب خداوند با جامعه ها حساب مجموع و يكپارچه نيست، بلكه هر كسى مستقلاً مورد محاسبه قرار مى گيرد، يعنى اگر هم در رابطه با پاكسازى خويشتن، و هم مبارزه با فساد انجام وظيفه كرده باشد، هيچ ترس و وحشتى بر او نيست، هر چند تمام جهانيان غير از او آلوده كفر، شرك، ظلم و گناه باشند.

اصولاً هيچ برنامه تربيتى، بدون توجه دادن به اين اصل اساسى مؤثر نخواهد افتاد (دقت كنيد).

در جمله دوم، همين مسأله را به صورت ديگرى مطرح مى كند، مى گويد: «اگر فرد سنگين بارى ديگرى را دعوت به حمل گناهانش كند، چيزى از گناه و مسئوليت او را حمل نخواهد كرد، هر چند از نزديكان و بستگان او باشد» (وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلى حِمْلِها لايُحْمَلْ مِنْهُ شَيْءٌ وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبى).(2)

در حديثى آمده است كه، «در قيامت مادر و فرزندى را مى آورند كه هر دو بار سنگينى از گناه بر دوش دارند، مادر از فرزند تقاضا مى كند، در عوض آن همه زحمات كه در دنيا براى تو كشيدم، مقدارى از بار مسئوليت گناه مرا بر دوش گير،  فرزند به مادر مى گويد: از من دور شو، كه من از تو گرفتارترم»!(3)

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه: آيا اين آيه با آنچه در روايات فراوان درباره سنّت «حسنه» و «سيئة» وارد شده، منافات ندارد؟; چرا كه اين روايات مى گويد: «هر كس سنت نيكوئى بگذارد، اجر تمام كسانى كه به آن عمل كنند، براى او نوشته خواهد شد، بى آن كه از پاداش آنها كاسته شود، و كسى كه سنت بدى بگذارد وزر كسانى كه به آن عمل كنند بر او خواهد بود، بى آن كه از گناه آنها كاسته شود».