تفسیر نمونه جلد 24

اين تفسير نتيجه تلاش مستمر پانزده ساله معظم له با همكارى جمعى از نويسندگان حوزه علميه مى باشد. اين كتاب به زبان عربى و اردو نيز ترجمه و چاپ شده است.

تعداد جلد: 27 جلد

زبان: فارسى

تعداد صفحات:

قطع: وزيرى

نوع جلد: گالينگور

نوبت چاپ: سى و دوم

▲دو چهره متضاد

اخيراً كتابى در «هند» تحت عنوان فوق (دو چهره متضاد) انتشار يافته كه نسخه اى از آن را براى ما فرستاده اند، نويسنده كتاب آقاى «ابوالحسن ندوى» كوشش كرده است دو چهره مختلف از اسلام را در دو گروه «اهل سنت» و «شيعه» نشان دهد، عقائد شيعه را در مقابل عقائد اهل سنت، عقائد اهل سنت را در مقابل عقائد شيعه منعكس كند، و به اين ترتيب يكى را «اسلام اصيل» و ديگرى را «اسلام انحرافى» معرفى نمايد، و در اين ايام كه ما بيش از هميشه احتياج به وحدت داريم، به آتش نفاق و اختلاف دامن زند.

و متأسفانه ـ طبق معمول ـ همه جا براى معرفى «شيعه»، روى شايعات، اخبار شاذ و ضعيف، و مدارك سست تكيه كرده است.

ترجمه بخشى از آن را كه مربوط به قرآن و تفسير است ذيلاً مى خوانيد:

او مى گويد: «شيعه ها به قرآن كريم كمتر اعتنا دارند! و اين به خاطر آراء و عقائد آنها درباره قرآن (عدم اصالت آن) است!! آنها اهميتى به قرآن نمى دهند، و در عمل رابطه اى با آن ندارند، همين قرآن عظيمى كه امت محمّد(صلى الله عليه وآله) در شرق، غرب، شمال و جنوب آن را مى خوانند، و حفاظ آن از صدها هزار مى گذرد... و در ماه رمضان يك بار يا دو بار ختم مى كنند و معروف اين است كه در ميان شيعه حافظ قرآن مطلقاً يافت نمى شود! و اين به خاطر شك در صحت و اصالت قرآن كريم است! و من خودم اين مطلب را در سفرم به ايران در سال 1973 (1393 هجرى قمرى) يافتم، و لذا در كتابخانه هاى شيعه اثنى عشرى آثار زيادى براى خدمت قرآن و موضوعات مربوط به آن ديده نمى شود... در حالى كه كتابخانه هاى مناطق اسلامى ديگر مملوّ از تأليفات مربوط به قرآن مجيد است».

اين اتهامات عجيب و غريب را ملاحظه كرديد اكنون، به توضيحات زير توجه فرمائيد:

در اينجا چند نكته بسيار قابل توجه است:

1 ـ همين نويسنده (آرى همين نويسنده) در كتاب ديگرى كه به نام: اسمعى يا ايران: «اى ايران بشنو!» بعد از مسافرتى كه با هيئتى در چهارده سال قبل، به كشور ما كرده و نتيجه آن را در آن كتاب منتشر ساخته، فصل قابل ملاحظه اى درباره احترام و اهميت مسلمانان ايران نسبت به قرآن و آنچه مربوط به قرآن مجيد است بيان كرده كه ترجمه قسمتى از آن را ذيلاً مى خوانيد:

«برادران ايرانى ما بدون شك، قرآن را دوست مى دارند، و به آن احترام مى گذارند، و توجه زيادى به آن دارند كه اثرش در نوشتن قرآن ها به بهترين خط و نقش از قديم ترين ايام نمايان است!

آنها اين قرآن هاى نفيس و زيبا را در «كتابخانه ها» و «موزه ها»ى خود نگهدارى مى كنند، و به آن افتخار و مباهات دارند.

مخصوصاً قرآن كريم چاپ دقيق و زيبائى در ايران شده كه به هيچ وجه كمتر از كشورهاى ديگر نيست. بسيارى از علماى گذشته ايران و محدثان، به تفسير قرآن پرداخته اند، و كتاب هاى مهمى از آنها به يادگار مانده كه تعدادى از آنها در «هند» و غير آن مشهود شده است، ولى من فكر مى كنم باز هم توجهى بيشتر و عميق تر لازم است...».

اين شهادت مربوط به چهارده سال قبل است و كتاب «دو چهره متضاد» مربوط به دو سال قبل! آيا اين نويسنده فراموش كرده كه قبلاً چنين مطلبى را خودش نشر داده كه به چنين تناقض گوئى عجيبى دست زده؟!

حقيقت اين است مدتى باور نمى كردم اين «دو چهره متضاد!» مربوط به يك نفر بوده باشد، با دقت و وسواس نام نويسنده را در پشت هر دو كتاب نگاه مى كردم، ولى معلوم بود كه هر دو از يك نفر است.

آيا در اين مدت كوتاه، دگرگونى و عقب گرد سريعى درايران رخ داده؟ در حالى كه همه كس مى داند: بعد از انقلاب جمهورى اسلامى، «قرآن» در سطحى گسترده انتشار يافته، فرستنده مخصوصى به نام «صداى قرآن» به كار افتاده، و مدارس متعددى به نام تحفيظ يا تجويد قرآن آغاز به كار نموده، و قرآن آميختگى زيادى با دروس مدارس فرهنگى پيدا كرده.

«مسابقات» زيادى در زمينه تلاوت و تجويد قرآن انجام شده، و در بسيارى از آنها كه جنبه جهانى داشته قاريان ايرانى يا درجه اول يا جزء رديف هاى اول بوده اند.

شروع تمام جلسات رسمى دولتى و غير دولتى با تلاوت آيات قرآن است (كارى كه در هيچ كشور اسلامى به اين وسعت وجود ندارد).

و با اين حال كه قرآن در سرتاسر زندگى مردم اين كشور به طور رسمى حضور يافته، چطور كسى جرأت مى كند با اين صراحت مردم اين مرز و بوم را بى اعتنا و بيگانه از قرآن معرفى كند.

آيا ما حق نداريم: چنين تصور كنيم، اين چرخش صد و هشتاد درجه اى و اين حمله هاى ناروا و كاملاً دور از حقيقت، به تحريك دشمنان مشترك اسلام و مخالفان انقلاب اسلامى، صورت گرفته، و همان گونه كه همه مى دانيم بودجه هائى كه در اختيار اين كارها گذارده مى شود از ناحيه دولت هائى است كه متهم بر همكارى با دشمنان اسلام و انقلابند؟

اگر اين سخن از يك فرد عادى صادر شده بود، ممكن بود حمل بر بى اطلاعى و ناآگاهى شود، ولى اين سخن را كسى مى گويد كه: معروف است هزاران طلبه زير نظر او اداره مى شوند؟ خودش به ايران آمده، و به اعتراف خودش اهتمام شيعيان ايرانى را به قرآن لمس كرده است، اين به هيچ وجه قابل توجيه و بخشش نيست.

و از اينجا مى توان پاسخى براى تمام كتاب هائى كه بر ضد شيعه (مخصوصاً در مورد قرآن كريم) نوشته مى شود يافت، بالاخص كتاب هاى بسيار زهرآگينى كه اخيراً و بعد از «انقلاب اسلامى» با «كثرت»، «سرعت» و «دستپاچگى» و با سرمايه وهّابى ها و تحريك قدرت هاى استعمارى در همه جا پخش مى شود.

2 ـ راه دور نمى رويم، براى پى بردن به اهميت قرآن در ميان شيعه ها و مخصوصاً شيعيان ايران، و پر بودن كتابخانه ها از انواع قرآن ها، و تلاوت آن در تمام جلسات، و وجود مدارس حفظ و تجويد قرآن، و انواع كتب تفسير، به زبان فارسى و عربى و زبان هاى ديگر، كافى است اين نويسنده و يا هر فرد ديگر اگر مى خواهد، حقيقت را لمس كند سفرى به ايران نمايد، به موزه ها، كتابخانه ها، مدارس دينى، مدارس فرهنگى، حوزه هاى علمى، مراكز حفظ و تجويد قرآن مراجعه، و از نزديك، با چشم خود ببيند.

چرا تنها به قاضى مى روند و خود را با خيالات و افسانه ها دلخوش مى كنند؟ و به گفته مرحوم «علامه امينى» اگر «شيعه» جمعيتى بود مربوط به گذشته هاى دور، و امروز اثرى از آنها جز در كتب تاريخ يافت نمى شد، ذكر چنين اتهاماتى ممكن بود، اما آنجا كه عيان است چه حاجت به بيان است؟ چرا اين برادران، الت دست دشمن مى شوند، و با اين تهمت هاى عجيب و نفاق افكن، آب به آسياب دشمنان اسلام مى ريزند؟

همين «تفسير نمونه» كه يكى از تفاسير فارسى است آن قدر در ميان مردم كشور ما انتشار يافته كه بعضى از مجلداتش بيش از بيست مرتبه، و هر مرتبه تعداد زياد چاپ و نشر شده است، و همچنين تفاسير و آثار ديگر قرآنى.(1)

3 ـ مى دانيم تلاوت الفاظ قرآن، مقدمه اى است براى عمل، شما را به خدا قضاوت كنيد در كشورهائى كه اين نويسنده به آن مى بالد مانند «مصر» و بسيارى ديگر از كشورهاى به ظاهر اسلامى، چقدر احكام قرآن پياده شده؟ وضع مراكز فساد، شراب و قمار، برهنگى و بى بند و بارى زنان، آلات لهو و لعب، رباخوارى، و از همه بدتر، پذيرش سلطه اجانب و بيگانگان و اقتباس از جنبه هاى منفى تمدن آنها، چه اندازه است؟

چه خوب بود حداقل، مطبوعات و برنامه هاى راديو و تلوزيون هاى آنها را با مطبوعات و وسائل ارتباط جمعى ايران مقايسه مى كردند، تا معلوم مى شد قرآن و آيات حيات بخشش در كجا پيدا شده، و در كجا پيدا نشده؟!

4 ـ داستان تهمت «تحريف قرآن» به عقيده شيعه، يك تهمت انحرافى قديمى است كه صدها بار از سوى محققان و علماى شيعه نفى شده، و با فرياد بلند همه جا اين مطلب گفته شده: قرآن مجيد كه اكنون در ميان ما است عيناً همان است كه در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) بوده (بدون ذره اى كم و كاست) و اگر به بعضى از روايات ضعيف در كتب شيعه كه دلالت بر تحريف دارد نگاه كرده اند نظير اين روايات در كتب برادران اهل سنت، حتى در «صحيح بخارى» كه معتبرترين كتاب حديث آنها است فراوان است كه علامه بزرگوار مرحوم «شرف الدين» آنها را در كتاب «اجوبة مسائل جار اللّه» جمع آورى كرده (با ذكر مدارك).

آرى، نه آنها براى اين روايات شاذ و ضعيف ارزش قائلند و نه ما، پس اين همه اصرار بر تهمت از كجاست؟ و تا كى بايد ادامه پيدا كند؟ حتماً تا زمانى كه ما از خواب غفلت بيدار شويم و آلت دست دشمنان تفرقه انداز نگرديم!

خداوند ما و شما را به راهى كه صلاح و سعادت اسلام و مسلمين است هدايت كند.

قم حوزه علميه ـ ناصر مكارم شيرازى

5 / 1 / 1366

1 ـ و تا امروز بيش از چهل و پنج بار چاپ شده، عربى آن به نام «الأمثل» در كشورهاى عربى، و «اردو» در كشورهاى اردو زبان، تلخيص آن به نام «برگزيده» و پرسش ها و پاسخ هاى تفسير «نمونه» و داستان هاى تفسير «نمونه» و بخش هاى مختلف ديگرى از آن به صورت مجزا چاپ و در اختيار جامعه قرار گرفته است. 17 / 1 / 1383.

▲سوره ممتحنه

اين سوره، در «مدينه» نازل شده و داراى 13 آيه است

▲محتواى سوره ممتحنه

اين سوره، در حقيقت از دو بخش تشكيل مى گردد:

بخش اول: از مسأله «حُبِّ فِى اللّه» و «بُغْضِ فِى اللّه» و نهى از طرح دوستى با مشركان، سخن مى گويد، مسلمانان را به الهام گرفتن از پيامبر بزرگ خدا ابراهيم(عليه السلام) دعوت مى كند، و خصوصيات ديگرى را در اين زمينه بر مى شمرد.

اين معنى، همان گونه كه در آغاز سوره آمده است، در پايان سوره نيز تكرار و تأكيد شده.

بخش دوم: پيرامون زنان مهاجر و آزمايش و امتحان آنها و احكام ديگرى در اين رابطه بحث مى كند.

انتخاب نام «ممتحنه» براى اين سوره نيز، به خاطر مسأله امتحان است كه در آيه 10 آمده است.(1)

نام ديگرى براى سوره ذكر شده و آن سوره «مودّت» است، به خاطر نهى از مودّت مشركان در نخستين آيه آن.

* * *

1 ـ بعضى آن را «ممتحنه» (به فتح حاء) خوانده اند، به اعتبار زنان مهاجرى كه مورد امتحان قرار مى گرفتند، و بعضى «ممتحنه» (به كسر حاء) خوانده اند به خاطر اين كه خود سوره وسيله امتحان است.

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْمُمْتَحَنَةِ كانَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ لَهُ شُفَعاءَ يَوْمَ الْقِيامَةِ:

«هر كس سوره ممتحنه را قرائت كند، تمام مؤمنين و مؤمنات، شفيعان او در روز قيامت خواهند بود».(1)

در حديث ديگرى از امام على بن الحسين(عليهما السلام) آمده است: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْمُمْتَحَنَةِ فِى فَرائِضِهِ وَ نَوافِلِهِ إِمْتَحَنَ اللّهُ قَلْبَهُ لِلإِيْمانِ، وَ نَوَّرَ لَهُ بَصَرَهُ، وَ پلايُصِيْبُهُ فَقْرٌ أَبَداً، وَ لا جُنُونٌ فِى بَدَنِهِ، وَ لا فِى وَلَدِهِ:

«كسى كه سوره ممتحنه را در نمازهاى واجب و نافله بخواند، خداوند قلبش را براى ايمان، خالص و آماده مى كند، نور بصيرت به او مى بخشد، و هرگز فقر دامان او را نمى گيرد، و خود و فرزندانش به جنون گرفتار نمى شوند».(2)

ناگفته پيدا است، اين همه فضيلت و افتخار از آن كسانى است كه آيات اين سوره را در زمينه «حُبِّ فِى اللّه»، «بُغْضِ فِى اللّه» و «جهاد در راه خدا» و به كار بستن محتواى آن، مورد توجه قرار مى دهند، و تنها به تلاوت بى روح و فاقد علم و عمل قناعت نكنند.

* * *

1يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاتَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّكُمْ أَوْلِياءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ كَفَرُوا بِما جاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِيّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِي سَبِيلِي وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَيْتُمْ وَ ما أَعْلَنْتُمْ وَ مَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيلِ

2إِنْ يَثْقَفُوكُمْ يَكُونُوا لَكُمْ أَعْداءً وَ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ وَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوءِ وَ وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ

3لَنْ تَنْفَعَكُمْ أَرْحامُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگيريد! شما نسبت به آنان اظهار محبت مى كنيد، در حالى كه آنها به آنچه از حق براى شما آمده كافر شده اند و رسول اللّه و شما را به خاطر ايمان به خداوندى كه پروردگار همه شماست از شهر و ديارتان بيرون مى رانند; اگر شما براى جهاد در راه من و جلب خشنوديم هجرت

كرده ايد; (پيوند دوستى با آنان برقرار نسازيد.) شما مخفيانه با آنها رابطه دوستى برقرار مى كنيد در حالى كه من به آنچه پنهان يا آشكار مى سازيد از همه داناترم. و هر كس از شما چنين كارى كند، از راه راست گمراه شده است.

2 ـ اگر آنها بر شما مسلط شوند، دشمنانتان خواهند بود و دست و زبان خود را به بدى كردن نسبت به شما مى گشايند، و دوست دارند شما به كفر باز گرديد!

3 ـ هرگز بستگان و فرزندانتان روز قيامت سودى به حالتان نخواهند داشت; ميان شما جدائى مى افكند; و خداوند به آنچه انجام مى دهيد بيناست.

شأن نزول:

غالب مفسران تصريح كرده اند: اين آيات، (يا آيه اول) درباره «حاطب ابن ابى بلتعه»، نازل شده است (البته با تفاوت هاى مختصرى)، و ما ذيلاً آنچه را مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» آورده است، ذكر مى كنيم:

جريان چنين بوده: زنى به نام «ساره» كه وابسته به يكى از قبائل «مكّه» بود، از «مكّه» به «مدينه» خدمت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آمد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به او فرمود:

آيا مسلمان شده اى و به اينجا آمده اى؟ عرض كرد: نه، فرمود: به عنوان مهاجرت آمده اى؟

گفت: نه.

فرمود: پس چرا آمدى؟

عرض كرد: شما اصل و عشيره ما بوديد، سرپرستان من همه رفتند، و من شديداً محتاج شدم، نزد شما آمده ام تا عطائى به من كنيد و لباس و مركبى ببخشيد.

فرمود: پس، جوانان «مكّه» چه شدند؟ (اشاره به اين كه: آن زن خواننده بود و براى جوانان خوانندگى مى كرد).

گفت: بعد از واقعه «بدر»، هيچ كس از من تقاضاى خوانندگى نكرد، (و اين نشان مى دهد، ضربه جنگ «بدر» تا چه حدّ بر مشركان «مكّه» سنگين بود).

حضرت(صلى الله عليه وآله) به فرزندان «عبد المطلب»، دستور داد: لباس، مركب و خرج راهى به او دادند، و اين در حالى بود كه، پيامبر(صلى الله عليه وآله) آماده فتح «مكّه» مى شد.

در اين موقع «حاطب بن ابى بلتعه» (يكى از مسلمانان معروف، كه در جنگ «بدر» و «بيعت رضوان» شركت كرده بود) نزد «ساره» آمد، نامه اى نوشت و گفت: آن را به اهل «مكّه» بده، و ده دينار و به قولى ده درهم نيز به او داد، و پارچه بردى نيز به او بخشيد.

«حاطب» در نامه به اهل «مكّه» چنين نوشته بود: رسول خدا(صلى الله عليه وآله) قصد دارد به سوى شما آيد، آماده دفاع از خويش باشيد!

«ساره»، نامه را برداشت و از «مدينه» به سوى «مكّه» حركت كرد.

«جبرئيل» اين ماجرا را به اطلاع پيامبر(صلى الله عليه وآله) رسانيد، رسول خدا(صلى الله عليه وآله)، على(عليه السلام)، «عمار»، «عمر»، «زبير»، «طلحه»، «مقداد» و «ابو مرثد» را دستور داد كه: سوار بر مركب شوند و به سوى «مكّه» حركت كنند و فرمود: در يكى از منزلگاه هاى وسط راه به زنى مى رسيد كه حامل نامه اى از «حاطب» به مشركين «مكّه» است، نامه را از او بگيريد.

آنها حركت كردند و در همان مكان كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرموده بود، به او رسيدند، او سوگند ياد كرد كه: هيچ نامه اى نزد او نيست، اثاث سفر او را تفتيش كردند و چيزى نيافتند، همگى تصميم بر بازگشت گرفتند.

ولى على (عليه السلام) فرمود: نه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به ما دروغ گفته، و نه ما دروغ مى گوئيم، شمشير را كشيد و فرمود: نامه را بيرون بياور، و الاّ به خدا سوگند گردنت را مى زنم! «ساره» هنگامى كه مسأله را جدى يافت، نامه را كه در ميان گيسوانش پنهان كرده بود بيرون آورد، آنها نامه را خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آوردند.

حضرت(صلى الله عليه وآله) به سراغ «حاطب» فرستاد فرمود: اين نامه را مى شناسى؟!

عرض كرد: بلى.

فرمود: چه چيز موجب شد، به اين كار اقدام كنى؟!

عرض كرد: اى رسول خدا! به خدا سوگند از آن روز كه اسلام را پذيرفته ام لحظه اى كافر نشده ام، و هرگز به تو خيانت ننموده ام، و هيچ گاه دعوت مشركان را از آن زمان كه از آنها جدا شدم، اجابت نكرده ام، ولى مسأله اين است: تمام مهاجران، كسانى در «مكّه» دارند كه از خانواده آنها در برابر مشركان حمايت مى كند، اما من در ميان آنها غريبم و خانواده من در چنگال آنها گرفتارند، خواستم از اين طريق، حقى به گردن آنها داشته باشم، تا مزاحم خانواده من نشوند، در حالى كه مى دانستم خداوند سرانجام، آنها را گرفتار شكست مى كند، و نامه من براى آنها سودى ندارد.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) عذرش را پذيرفت، ولى «عمر» برخاسته گفت: اى رسول خدا! اجازه بده گردن اين منافق را بزنم!

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: از جنگجويان «بدر» است، و خداوند نظر لطف خاصى به آنها دارد (اينجا بود كه آيات فوق نازل شد و درس هاى مهمى در زمينه ترك هرگونه دوستى نسبت به مشركان و دشمنان خدا به مسلمانان داد).(3)

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 267.

2 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 299.

3 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 269 (با كمى تلخيص) اين شأن نزول را «بخارى» در صحيح خود (جلد 6، صفحات 185 و 186) و «فخر رازى» در تفسير خود، و همچنين در تفسير «روح المعانى» و «روح البيان» و «فى ظلال» و «قرطبى» و «مراغى» و غير اينها با تفاوت هائى نقل كرده اند.

تفسير:

▲سرانجام طرح دوستى با دشمن خدا

چنان كه در شأن نزول دانستيم، حركتى از ناحيه يكى از مسلمانان صادر شد كه هر چند به قصد جاسوسى نبود، ولى اظهار محبتى به دشمنان اسلام محسوب مى شد، لذا آيات فوق نازل شد و به مسلمانان هشدار داد: از تكرار اين گونه كارها در آينده بپرهيزند.

نخست، مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! دشمن من و خود را دوست خويش قرار ندهيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاتَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّكُمْ أَوْلِياءَ).

يعنى: آنها فقط دشمنان خدا هستند كه با شما نيز عداوت و دشمنى دارند، با اين حال چگونه دست دوستى به سوى آنها دراز مى كنيد؟!

سپس مى افزايد: «شما نسبت به آنها اظهار محبت مى كنيد در حالى كه آنها نسبت به آنچه از حق براى شما آمده (اسلام و قرآن) كافر شده اند، و رسول خدا و شما را به خاطر ايمان به خداوندى كه پروردگار همه شما است از شهر و ديارتان بيرون مى رانند» (تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ كَفَرُوا بِما جاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِيّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللّهِ رَبِّكُمْ).(1)

آنها، هم در عقيده با شما مخالفند، و هم، عملاً به مبارزه برخاسته اند، و كارى را كه بزرگترين افتخار شما است، يعنى ايمان به پروردگار، براى شما بزرگترين جرم و گناه شمرده اند، و به خاطر همين، شما را از شهر و ديارتان آواره كردند، با اين حال، آيا جاى آن است كه شما نسبت به آنها اظهار محبت كنيد، و براى نجاتشان از چنگال مجازات الهى، به دست توانمند رزمندگان سپاه اسلام، تلاش نمائيد؟!

پس از آن براى توضيح بيشتر مى افزايد: «اگر شما براى جهاد در راه من و جلب خشنوديم هجرت كرده ايد، پيوند دوستى با آنها برقرار نسازيد» (إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِي سَبِيلِي وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِي).(2)

اگر به راستى دم از دوستى خدا مى زنيد و به خاطر او از شهر و ديار خود هجرت كرده ايد، و طالب جهاد فى سبيل اللّه و جلب رضاى او هستيد، اين مطلب با دوستى دشمنان خدا سازگار نيست.

سپس، براى توضيح بيشتر مى افزايد: «شما مخفيانه با آنها رابطه دوستى برقرار مى سازيد، در حالى كه من آنچه را پنهان يا آشكار مى كنيد، از همه بهتر مى دانم»! (تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَيْتُمْ وَ ما أَعْلَنْتُمْ).(3)-(4)

بنابراين، مخفى كارى با علم خداوند به غيب و شهود چه فايده اى دارد؟

و در پايان آيه، به عنوان يك تهديد قاطع مى فرمايد: «هر كس از شما چنين كارى كند، از راه راست منحرف و گمراه شده است» (وَ مَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيلِ).

هم، از راه معرفت خدا منحرف گشته كه، گمان كرده چيزى بر خدا مخفى مى ماند، و هم، از راه ايمان و اخلاص و تقوا كه طرح دوستى با دشمنان خدا را ريخته، و هم، تيشه به ريشه زندگانى خود زده است كه، دشمنش را از اسرارش با خبر ساخته، و اين بدترين انحرافى است كه ممكن است به شخص مؤمن، بعد از وصول به سرچشمه ايمان، دست دهد.

* * *

در آيه بعد، براى تأكيد و توضيح بيشتر، مى افزايد: «شما براى چه طرح دوستى با آنها مى ريزيد؟ با اين كه اگر آنها بر شما مسلط شوند، دشمن شما خواهند بود، و دست و زبان خود را به هرگونه بدى بر شما مى گشايند» (إِنْ يَثْقَفُوكُمْ يَكُونُوا لَكُمْ أَعْداءً وَ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ وَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوءِ).(5)

شما براى آنها دلسوزى مى كنيد، در حالى كه عداوتشان با شما آنچنان ريشه دار است كه، اگر بر شما دست يابند، از هيچ كارى فروگذارى نمى كنند، و شما را با دست و زبان خود، مورد هرگونه آزار قرار مى دهند، آيا دلسوزى براى چنين جمعيتى، سزاوار است؟!

و از همه بدتر اين است كه: «آنها دوست دارند شما از اسلام به سوى كفر باز گرديد» و بزرگترين افتخار خود يعنى گوهر ايمان را از دست دهيد (وَ وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ).

و اين درست دردناك ترين ضربه اى است كه، مى خواهند بر شما وارد كنند.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، به پاسخگوئى افرادى مانند: «حاطب بن ابى بلتعه» پرداخته، كه در جواب پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه فرمود: چرا اسرار مسلمانان را در اختيار مشركان «مكّه» قرار دادى؟

گفت: خويشاوندان و بستگانى در «مكّه» دارم كه در دست كفار گرفتارند، مى ترسم آسيبى به آنها برسانند، خواستم از اين طريق، آنها را حفظ كنم.

مى فرمايد: «هرگز بستگان و اولاد شما سودى به حالتان نخواهند داشت» (لَنْ تَنْفَعَكُمْ أَرْحامُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ).

چرا كه اگر اولاد و بستگان، بى ايمان باشند، نه آبرو و سرمايه اى براى اين دنيا خواهند بود، و نه وسيله نجاتى در آخرت، پس چرا افراد مؤمن به خاطر آنها، كارى كنند كه موجب خشم خدا و بريدن از اولياء او گردد؟!

سپس مى افزايد: «خداوند روز قيامت ميان شما و آنها جدائى مى افكند» (يَوْمَ الْقِيامَةِ يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ).(6)

اهل ايمان به سوى بهشت مى روند، و اهل كفر به سوى دوزخ، و اين در حقيقت، دليلى است براى آنچه قبلاً گفته شد، يعنى: آنجا كه از يكديگر جدا مى شويد و پيوندها به كلى بريده مى شود، آنها چه سودى براى شما خواهند داشت؟!

اين آيه، در حقيقت شبيه مطلبى است كه در آيات 34 تا 36 سوره «عبس» آمده است كه، مى فرمايد: يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ * وَ أُمِّهِ وَ أَبِيهِ * وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِيهِ: «روزى كه انسان از برادر * مادر و پدر * همسر و فرزندانش فرار مى كند»!

و در پايان آيه، بار ديگر به همگان هشدار مى دهد: «خداوند به آنچه انجام مى دهيد بينا است» (وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ).

هم، از نيّات شما آگاه است، و هم، از اعمالى كه به طور سرّى انجام مى دهيد، و اگر در مواردى اسرار شما را مانند: «حاطب بن ابى بلتعه» فاش نمى كند، روى مصالحى است، نه اين كه نداند و آگاه نباشد.

در حقيقت، علم خدا به غيب و شهود و سرّ و علن، وسيله مؤثرى براى تربيت انسان است كه، در همه حال، خود را در پيشگاه او ببيند و سراسر جهان را محضر حق بشمرد، و مراقب گفتار و رفتار و حتى نيات خود باشد، و اين است كه مى گوئيم: معرفت كامل خدا سرچشمه زاينده تقوا است.

* * *

4قَدْ كانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْراهِيمَ وَ الَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنّا بُرَآؤُا مِنْكُمْ وَ مِمّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ كَفَرْنا بِكُمْ وَ بَدا بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتّى تُؤْمِنُوا بِاللّهِ وَحْدَهُ إِلاّ قَوْلَ إِبْراهِيمَ لاَِبِيهِ لاَ َسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَ ما أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللّهِ مِنْ شَيْء رَبَّنا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنا وَ إِلَيْكَ أَنَبْنا وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُ

5رَبَّنا لاتَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

6لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِيهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللّهَ وَ الْيَوْمَ الاْ خِرَ وَ مَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ

ترجمه:

4 ـ براى شما سرمشق خوبى در زندگى ابراهيم و كسانى كه با او بودند وجود داشت، در آن هنگام كه به قوم (مشرك) خود گفتند: «ما از شما و آنچه غير از خدا مى پرستيد بيزاريم; ما نسبت به شما كافريم; و ميان ما و شما عداوت و دشمنى هميشگى آشكار شده است; تا آن زمان كه به خداى يگانه ايمان بياوريد. ـ جز آن سخن ابراهيم كه به پدرش (عمويش آزر) گفت كه براى تو آمرزش طلب مى كنم، و در برابر خداوند براى تو مالك چيزى نيستم! ـ پروردگارا! ما بر تو توكل كرده ايم و به سوى تو بازگشتيم، و همه فرجام ها به سوى توست!

5 ـ پروردگارا! ما را مايه گمراهى كافران قرار مده، و ما را ببخش، اى پروردگار ما كه تو عزيز و حكيمى»!

6 ـ (آرى) براى شما در زندگى آنها اسوه حسنه (و سرمشق نيكوئى) بود، براى كسانى كه اميد به خدا و روز قيامت دارند; و هر كس سرپيچى كند (به خويشتن ضرر زده است، زيرا) خداوند بى نياز و شايسته ستايش است!

1 ـ جمله «تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ» را حال از ضمير «لاتَتَّخِذُوا» يا جمله استينافيه دانسته اند (كشاف، جلد 4، صفحه 512) و «باء» در «بِالْمَوَدَّةِ» يا زائده و براى تأكيد است، مانند: «و لاتلقوا بايديكم الى التهلكه» يا «سببيه» است با حذف مفعول، و در تقدير چنين است: «تُلْقُوا إِلَيْهِمْ أَخْبارَ رَسُولِ اللّهِ بِسَبَبِ الْمَوَدَّةِ الَّتِى بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ» (همان مدرك).

2 ـ جمعى از مفسران معتقدند: اين جمله شرطيه، جزاى محذوفى دارد كه از جمله قبل استفاده مى شود و در تقدير چنين است: «إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِي سَبِيلِي وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِي لاتَتَوَلَّوا أَعْدائِى».

3 ـ جمله فوق يك جمله استينافيه است.

4 ـ تعبير به «ما أَخْفَيْتُمْ» به جاى «ما أَسْرَرْتُم» از اين نظر است كه: مبالغه بيشترى را مى رساند; زيرا اخفاء مرحله عميق ترى از پنهان كارى است (تفسير فخر رازى، ذيل آيات مورد بحث).

5 ـ «يَثْقَفُوكُم» از ماده «ثقف و ثقافة» به معنى مهارت در تشخيص يا انجام چيزى است، به همين جهت، به معنى فرهنگ و يا تسلط ماهرانه بر چيزى نيز به كار مى رود.

6 ـ بسيارى از مفسران «يَوْمَ الْقِيامَة» را متعلق به «يَفْصِلُ» دانسته اند، ولى بعضى آن را متعلق به «لَنْ تَنْفَعَكُم» مى دانند و نتيجه هر دو نزديك به هم است. هر چند معنى اول مناسب تر به نظر مى رسد.

اين نكته نيز، قابل توجه است كه بعضى «يَفْصِلُ» را به معنى جدائى انداختن تفسير نكرده اند، بلكه از «فصل» به معنى قضاوت و داورى مى دانند ولى معنى اول در اينجا صحيح تر است.

تفسير:

▲ابراهيم(عليه السلام) براى همه شما اسوه بود

دريافته ايم قرآن مجيد، در بسيارى از موارد، براى تكميل تعليمات خود، از الگوهاى مهمى كه در جهان انسانيت وجود داشته، شاهد مى آورد، آيات مورد بحث نيز، به دنبال نهى شديدى كه از دوستى با دشمنان خدا در آيات قبل شده، سخن از ابراهيم(عليه السلام) و برنامه او، به عنوان پيشوائى بزرگ كه مورد احترام همه اقوام، مخصوصاً قوم عرب بوده، به ميان مى آورد، مى فرمايد: «زندگى ابراهيم و كسانى كه با او بودند، اسوه خوبى براى شما بود» (قَدْ كانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْراهِيمَ وَ الَّذِينَ مَعَهُ).(1)

ابراهيم(عليه السلام) بزرگ پيامبران، كه زندگيش سرتاسر، درس بندگى، عبوديت خدا، جهاد فى سبيل اللّه، و عشق به ذات پاك او بود.

ابراهيم كه، امت اسلامى از بركت دعاى او، و مفتخر به نام گذارى او مى باشد، مى تواند براى شما سرمشق خوبى در اين زمينه گردد.

منظور از: وَ الَّذِينَ مَعَهُ: «آنها كه با ابراهيم بودند» مؤمنانى است كه او را در اين راه همراهى مى كردند، هر چند قليل و اندك بودند، و اين احتمال كه: منظور پيامبرانى است كه با او هم صدا شدند، يا انبياء معاصر او ـ چنان كه بعضى احتمال داده اند ـ بعيد به نظر مى رسد، به خصوص كه، مناسب اين است: قرآن در اينجا پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را به «ابراهيم»، و مسلمانان را به اصحاب و ياران او، تشبيه كند.

در تواريخ نيز آمده است: گروهى در «بابل»، بعد از مشاهده معجزات ابراهيم(عليه السلام) به او ايمان آوردند، و در هجرت به سوى «شام»، او را همراهى كردند، و اين نشان مى دهد: او ياران وفادارى داشته است.(2)

از آن پس در توضيح اين معنى مى افزايد: «آن روز كه به قوم مشرك و بت پرستشان گفتند: ما از شما و آنچه غير از خدا مى پرستيد بيزاريم»! (إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنّا بُرَآؤُا مِنْكُمْ وَ مِمّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ).(3)

ما نه شما را قبول داريم، و نه آئين و مذهبتان را، ما هم از خودتان و هم از بت هاى بى ارزشتان متنفريم.

و باز براى تأكيد افزودند: «ما نسبت به شما كافريم» (كَفَرْنا بِكُمْ).

البته، اين كفر، همان كفر برائت و بيزارى است كه، در بعضى از روايات، ضمن برشمردن اقسام پنجگانه كفر، به آن اشاره شده است.(4)

و سومين بار، براى تأكيد بيشتر افزودند: «در ميان ما و شما عداوت و دشمنى هميشگى آشكار شده است» (وَ بَدا بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً).

«و اين وضع، همچنان ادامه دارد تا به خداى يگانه ايمان بياوريد» (حَتّى تُؤْمِنُوا بِاللّهِ وَحْدَهُ).

و به اين ترتيب، با نهايت قاطعيت، و بدون هيچ گونه پرده پوشى، اعلام جدائى و بيزارى از دشمنان خدا كرد تصريح نمودند: اين جدائى به هيچ قيمت قابل برگشت و تجديد نظر نيست، و تا ابد ادامه دارد، مگر اين كه: مسير خود را تغيير دهيد و از خط كفر، به خط ايمان روى آوريد.

و از آنجا كه اين قانون كلى و عمومى، در زندگى ابراهيم استثنائى داشته، كه آن هم به خاطر هدايت بعضى از مشركان صورت گرفته، به دنبال آن مى فرمايد: آنها هرگونه ارتباطشان را با قوم كافر قطع كردند و هيچ سخن محبت آميزى به آنها نگفتند: «جز اين سخن ابراهيم كه به پدرش (عمويش آزر) وعده داد براى تو از خداوند طلب آمرزش مى كنم، ولى در عين حال من در برابر خداوند، براى تو مالك چيزى نيستم و آمرزش تنها به دست او است» (إِلاّ قَوْلَ إِبْراهِيمَ لاَِبِيهِ
لا ََسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَ ما أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللّهِ مِنْ شَيْء).

اين، در حقيقت، استثنائى است از مسأله قطع هرگونه ارتباط ابراهيم(عليه السلام) و يارانش از بت پرستان، كه آن هم داراى شرائط و مصلحت خاصى بود; زيرا قرائن نشان مى دهد: ابراهيم احتمالاً آمادگى براى ايمان را در عمويش «آزر» مشاهده كرده بود، ولى «آزر» از اين مسأله نگران بود كه: اگر راه توحيد را پيش گيرد، دوران بت پرستى او چه خواهد شد؟

ابراهيم به او وعده داد كه: در پيشگاه خدا براى تو استغفار مى كنم، و به اين وعده خود نيز عمل كرد، ولى «آزر» ايمان نياورد، و هنگامى كه بر ابراهيم(عليه السلام)روشن شد، او دشمن خدا است و هرگز ايمان نمى آورد، ديگر براى او استغفار نكرد و با او قطع رابطه نمود.

و از آنجا كه مسلمانان از اين برنامه ابراهيم و «آزر» اجمالاً با خبر بودند، و ممكن بود، همين مطلب، بهانه اى شود براى افرادى همچون «حاطب ابن ابى بلتعه» كه، با كفار سر و سرّى برقرار نمايند، قرآن مى گويد: اين استثنا در شرائط خاصى صورت گرفته، و وسيله اى براى جلب «آزر» به ايمان بوده، نه براى اهداف دنيوى، چنان كه در آيه 114 سوره «توبه» مى فرمايد: :وَ ما كانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِيْمَ لاَِبِيْهِ إَلاّ عِنْ مَّوْعِدَة وَ وَعَدَها إِيّاهُ فَلَمّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْراهِيْمَ لاَ َوّاهُ حَلِيْم:

«استغفار ابراهيم براى پدرش (عمويش آزر) فقط به خاطر وعده اى بود كه به او داده بود (تا وى را به سوى ايمان جذب كند) اما هنگامى كه براى او مسلم شد او دشمن خدا است از او بيزارى جست; چرا كه ابراهيم مهربان و بردبار بود».

اما جمعى از مفسران، آن را استثناء از «اسوه بودن ابراهيم» دانسته گفته اند: بايد در همه چيز به او اقتدا كرد، جز استغفارش براى عمويش «آزر».

اين معنى، گر چه در كلام عده اى از مفسران آمده، ولى بسيار بعيد به نظر مى رسد; زيرا:

اوّلاً ـ او در همه چيز «اسوه» بود، حتى در اين برنامه; چرا كه اگر همان شرائط «آزر» در بعضى از مشركان پيدا مى شد، اظهار محبت نسبت به او براى جلب و جذب وى به سوى ايمان، كار خوبى بود.

ثانياً ـ ابراهيم(عليه السلام) يك پيامبر معصوم، و از انبياى بزرگ و مجاهد بود، و همه افعالش سرمشق است، معنى ندارد كه اين مسأله را استثنا كنيم.

كوتاه سخن اين كه: ابراهيم(عليه السلام) و پيروانش قويّاً با بت پرستان مخالف بودند، و بايد اين درس را از آنها سرمشق گرفت، و داستان «آزر» شرائط خاصى داشته كه، اگر براى ما هم پيدا شود قابل تأسى است.(5)

و از آنجا كه، مبارزه با دشمنان خدا با اين صراحت و قاطعيت، مخصوصاً در زمانى كه آنها از قدرت ظاهرى برخوردارند، جز با توكل بر ذات خدا ممكن نيست، در پايان آيه مى افزايد: آنها گفتند: «پروردگارا! ما بر تو توكل كرديم، به سوى تو بازگشت نموديم و رجوع نهائى همه، سرانجام به سوى تو است» (رَبَّنا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنا وَ إِلَيْكَ أَنَبْنا وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُ).

در حقيقت، آنها سه مطلب را در اين عبارت، به پيشگاه الهى عرضه داشتند: نخست، توكل بر ذات او، و ديگر، توبه و بازگشت به سوى او، و سپس، توجه به اين حقيقت كه: رجوع نهائى همه چيز، به سوى او است، كه علت و معلول يكديگرند.

ايمان به معاد و بازگشت نهائى، سبب توبه مى گردد و توبه، روح توكل را در انسان زنده مى كند.(6)

* * *

در آيه بعد، به يكى ديگر از درخواست هاى ابراهيم و يارانش كه در اين زمينه، حساس و چشمگير است اشاره كرده، مى گويد: «پروردگارا! ما را مايه گمراهى كافران قرار مده» (رَبَّنا لاتَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا).

اين تعبير، ممكن است اشاره به اعمالى مانند: اعمال «حاطب ابن ابى بلتعه» باشد، كه گاهى از افراد بى خبر سر مى زند و كارى مى كنند كه، سبب تقويت گمراهان مى گردد، در حالى كه گمان مى كنند كار خلافى نكرده اند.

و يا اشاره به اين است: ما را در چنگال آنها گرفتار مكن، و در برابر آنها مغلوب مساز، مبادا بگويند: اگر اينها بر حق بودند، هرگز گرفتار شكست نمى شدند، و اين مايه گمراهى آنها مى گردد.

يعنى: اگر آنها از شكست و تسلط كفار مى ترسند، به خاطر خودشان نيست، بلكه به خاطر آن است كه، آئين حق، زير سؤال نرود، و پيروزى ظاهرى مشركان، دليل بر حقانيت آنها تلقى نشود، و اين است: راه و رسم يك مؤمن واقعى كه، هر چه مى خواهد، براى خدا مى خواهد، از همه بريده و به خدا پيوسته است و همه چيز را براى رضاى او مى طلبد.

سوى تو كرديم روى و، دل به تو بستيم *** از همه باز آمديم با تو نشستيم

هر چه نه پيوند يار بود بريديم *** هر چه نه پيمان دوست بود گسستيم

و در پايان آيه مى افزايد: «پروردگارا! اگر لغزشى از ما سر زد ما را ببخش» (وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا).

«تو عزيز و حكيمى» (إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ).

قدرتت شكست ناپذير است و حكمتت نافذ در همه چيز.

اين جمله، ممكن است اشاره به آن باشد كه، اگر در خلال زندگى ما نشانه اى از تمايل، محبت و دوستى با دشمنان تو وجود داشته، اين لغزش را بر ما ببخش، و اين درسى است براى مسلمانان كه، آنها نيز سرمشق گيرند و اگر «حاطبى» در ميان آنها پيدا شد، استغفار كنند و به سوى خدا بازگردند.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، بار ديگر روى همان مطلبى تكيه مى كند كه در نخستين آيه تكيه شده بود، مى فرمايد: «براى شما مسلمانان در برنامه زندگى آنها اسوه و الگوى نيكوئى بود، براى آنها كه اميد به خدا و روز قيامت دارند» (لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِيهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللّهَ وَ الْيَوْمَ الاْ خِرَ).(7)

نه تنها، برائت و بيزاريشان از بت پرستان و خط كفر، كه، دعاهاى آنها و تقاضاهايشان در پيشگاه خدا كه نمونه هائى از آن در آيات قبل گذشت نيز، براى همه مسلمانان سرمشق است.

اين سرمشق، را تنها كسانى مى گيرند كه، دل به خدا بسته اند، و ايمان به مبدأ و معاد، قلبشان را روشن ساخته، و در طريق حق، به حركت در آمده اند.

بدون شك، اين تأسى و پيروى، نفعش قبل از هر كس، به خود مسلمانان باز مى گردد، لذا در پايان مى افزايد: «هر كس سرپيچى كند و طرح دوستى با دشمنان خدا بريزد، به خودش ضرر زده، و خداوند نيازى به او ندارد; چرا كه او از همگان بى نياز و شايسته هرگونه حمد و ستايش است» (وَ مَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ).

زيرا طرح دوستى با دشمنان خدا، آنها را تقويت مى كند، و قوت آنها باعث شكست خود شما است، و اگر آنها بر شما مسلط گردند، بر صغير و كبير رحم نخواهند كرد.(8)

* * *

1 ـ مفسران، در تركيب اين جمله، احتمالاتى داده اند، ولى ظاهر اين است كه «أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»، اسم «كانَ»، و «لَكُمْ» خبر آن، و «فِي إِبْراهِيمَ» متعلق به «أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» مى باشد.

ضمناً بايد توجه داشت «أُسْوَه» به معنى «تأسى» و پيروى كردن، گاه در كارهاى خوب است و گاه، در كارهاى بد، و لذا در آيه فوق، مقيد به «حَسَنَة» شده است.

2 ـ «كامل ابن اثير»، جلد 1، صفحه 100.

3 ـ «برآء» جمع «برئ» مانند «ظرفاء» و «ظريف».

4 ـ «اصول كافى»، طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 302.

5 ـ از آنچه گفته شد روشن مى شود: «استثناء» در اينجا متصل است، و «مستثنى منه» جمله محذوفى است كه صدر آيه بر آن دلالت دارد، و در تقدير چنين است: «ان ابراهيم و قومه تبرءوا منهم و لم يكن لهم قول يدل على المحبة الا قول ابراهيم...» ولى طبق تفسير دوم استثناء منقطع خواهد بود و اين خود اشكال ديگرى بر آن است.

6 ـ از آنچه گفتيم: روشن شد اين جمله گفتار ابراهيم و ياران او است، هر چند بعضى از مفسران احتمال داده اند جمله مستقلى است به عنوان تعليم به مسلمانان كه در لابلاى اين آيات نازل شده، ولى اين احتمال بعيد به نظر مى رسد.

7 ـ بعضى، از مفسران گفته اند: «لِمَن» در آيه فوق بدل از «لَكُم» است (تفسير فخر رازى و روح المعانى، ذيل آيات مورد بحث).

8 ـ بنابراين، جمله «مَنْ يَتَوَلَّ» جمله شرطيه است و جزاى آن محذوف و در تقدير چنين است: «وَ مَنْ يَتَوَلَّ فَقَدْ أَخْطَأَ حَظَّ نَفْسِهِ وَ ذَهَبَ عَمّا يَعُودُ نَفْعُهُ إِلَيْهِ» (مجمع البيان، جلد 9، صفحه 272).

نكته ها:

▲1 ـ الگوهاى جاويدان

برنامه هاى عملى، هميشه مؤثرترين برنامه ها است، چون عمل، حكايت از ايمان عميق انسان به گفتارش مى كند، و سخنى كه از دل برآيد، لاجرم بر دل نشيند.

هميشه وجود الگوها و سرمشق هاى بزرگ در زندگى انسان ها، وسيله مؤثرى براى تربيت آنها بوده است، به همين دليل، پيامبر و پيشوايان معصوم(عليهم السلام)مهمترين شاخه هدايت را با عمل خود نشان مى دادند، و لذا، هنگامى كه سخن از «سنّت» به ميان مى آيد، گفته مى شود: سنت عبارت است از «قول»، «فعل» و «تقرير» معصوم.

يعنى: پيشوايان معصوم، سخن، عمل و سكوتشان، همه حجت و راهنما است، و نيز به همين دليل است كه، عصمت، در تمام پيامبران و امامان، شرط است، تا الگوهائى در همه زمينه ها باشند.

قرآن، نيز بر اين مسأله مهم، صحه گذارده، الگوها و سرمشق هائى در همه زمينه ها براى مؤمنان معرفى مى كند، از جمله، در آيات مورد بحث، دو بار از ابراهيم(عليه السلام) و يارانش سخن مى گويد، و در سوره «احزاب»، شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله) را به عنوان الگو و اسوه، به مسلمانان معرفى مى نمايد.

(بايد توجه داشت، «اسوه» معنى مصدرى دارد، و به معنى تأسى كردن و پيروى عملى است، هر چند در استعمالات روزمره فارسى، به معنى كسى است كه مورد تأسى قرار مى گيرد).

در جنگ پر مخاطره «احزاب»، در ايامى كه مسلمانان، سخت در بوته آزمايش قرار گرفته بودند، و حوادث كوبنده، نيرومندترين افراد را به لرزه در مى آورد، خداوند پيامبر(صلى الله عليه وآله) را به عنوان الگو و اسوه اى از استقامت، پايمردى، ايمان و اخلاص، و آرامش در ميان طوفان، معرفى مى كند، و البته اين امر، منحصر به ميدان «احزاب» نبود كه در همه جا پيامبر(صلى الله عليه وآله) سرمشق عظيمى براى مسلمانان محسوب مى شد.

شعار: كُونُوا دُعاةَ النّاسِ بِأَعْمالِكُمْ وَ لاتَكُونُوا دُعاةً بِأَلْسِنَتِكُمْ: «مردم را به اعمال خويش به سوى خدا دعوت كنيد نه به زبان خود» كه از حديث امام صادق(عليه السلام) گرفته شده،(1) دليل بر اين است كه، همه مسلمانان راستين نيز، به نوبه خود بايد الگو و اسوه براى دگران باشند، و با زبان عمل، اسلام را به دنيا معرفى كنند كه، اگر اين كار مى شد، اسلام دنياگير شده بود!

* * *

1 ـ «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 278، ماده «عمل».

▲2 ـ خداوند از همگان بى نياز است.

در قرآن مجيد، كراراً روى اين نكته تكيه شده كه، اگر خداوند دستورهائى به شما مى دهد، و گاه مشكل و شاق به نظر مى رسد، فراموش نكنيد تمام منافع آن به خود شما بازمى گردد; زيرا درياى بى كران هستى خدا، كمبودى ندارد تا از شما كمك بگيرد، به علاوه، شما چيزى نداريد كه به او بدهيد، بلكه هر چه داريد از او است.

در احاديث قدسى آمده است: «بندگان من! شما هرگز نمى توانيد به من زيانى برسانيد و يا نفعى بدهيد، بندگانم! اگر اولين و آخرين، جن و انس، پاك ترين قلب را داشته باشند، ذره اى بر ملك من نمى افزايد، و اگر اولين و آخرين، انس و جن، ناپاك ترين قلب را داشته باشند، از ملك من چيزى نمى كاهد».

«بندگانم! اگر اولين و آخرين، انس و جن، در ميدانى جمع شوند و هر چه مى خواهند از من بخواهند، و همه آن را به آنها بدهم، چيزى از خزائن من كاسته نمى شود، و درست مانند رطوبتى است كه يك ريسمان از دريا برمى گيرد».

«بندگانم! من اعمال شما را احصاء مى كنم، سپس به شما باز مى گردانم، كسى كه نيكى بيابد، خدا را شكر كند، و كسى كه غير آن را ببيند جز خويشتن را ملامت ننمايد».(1)

* * *

1 ـ «روح البيان»، جلد 9، صفحه 479.

▲3 ـ اصل اساسى «حبّ فى اللّه و بغض فى اللّه»

پيوند مكتبى، مهم ترين پيوندى است كه انسان ها را با يكديگر مربوط مى سازد كه، هر پيوندى تحت الشعاع آن است.

اين، سخنى است كه قرآن بارها روى آن تأكيد كرده است، و اگر اين پيوند تحت تأثير روابط دوستى، خويشاوندى و منافع شخصى قرار گيرد، اركان مذهب متزلزل خواهد شد.

به علاوه، ارزش نهائى در ايمان و تقوا است، چگونه ممكن است با كسانى كه فاقد اين دو هستند، ارتباط برقرار سازيم؟

لذا، در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: مَنْ أَحَبَّ لِلّهِ وَ أَبْغَضَ لِلّهِ وَ أَعْطَى لِلّهِ فَهُوَ مِمَّنْ كَمُلَ إِيمانُهُ: «كسى كه براى خدا دوست دارد، و براى خدا دشمن دارد، و براى خدا ببخشد، از كسانى است كه ايمانش كامل شده».(1)

در حديث ديگرى از همان حضرت(عليه السلام) مى خوانيم: مِنْ أَوْثَقِ عُرَى الاِْيمانِ أَنْ تُحِبَّ فِي اللّهِ وَ تُبْغِضَ فِي اللّهِ وَ تُعْطِيَ فِي اللّهِ وَ تَمْنَعَ فِي اللّهِ: «از محكم ترين دستگيره هاى ايمان اين است كه: براى خدا دوست دارى، براى خدا دشمن دارى، براى خدا ببخشى، و براى خدا منع كنى».(2)

احاديث در اين زمينه، بسيار فراوان است، براى آگاهى بيشتر، به جلد دوم «اصول كافى» باب «الحبّ فى اللّه» مراجعه شود، مرحوم «كلينى» در اين باب 16 حديث در اين زمينه نقل كرده است.

و نيز براى توضيح بيشتر، در زمينه «حبّ فى اللّه و بغض فى اللّه» به جلد 23 تفسير «نمونه»، ذيل آيه 22 سوره «مجادله» مراجعه شود.

* * *

7عَسَى اللّهُ أَنْ يَجْعَلَ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ الَّذِينَ عادَيْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَ اللّهُ قَدِيرٌ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ

8لايَنْهاكُمُ اللّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ لَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ

9إِنَّما يَنْهاكُمُ اللّهُ عَنِ الَّذِينَ قاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ أَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ وَ ظاهَرُوا عَلى إِخْراجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ

ترجمه:

7 ـ اميد است خدا ميان شما و كسانى از مشركين كه با شما دشمنى كردند (از راه اسلام) پيوند محبت برقرار كند; خداوند تواناست و خداوند آمرزنده و مهربان است.

8 ـ خدا شما را (از نيكى كردن و رعايت عدالت) نسبت به كسانى كه در امر دين با شما پيكار نكردند و از خانه و ديارتان بيرون نراندند نهى نمى كند; چرا كه خداوند عدالت پيشگان را دوست دارد.

9 ـ شما را تنها از دوستى و رابطه با كسانى نهى مى كند كه در امر دين با شما پيكار كردند و شما را از خانه هايتان بيرون راندند يا به بيرون راندن شما كمك كردند و هر كس با آنان رابطه دوستى داشته باشد ظالم و ستمگر است!

1 ـ «اصول كافى»، جلد 2، باب «الحبّ فى اللّه»، حديث 1، صفحه 124.

2 ـ «اصول كافى»، جلد 2، باب «الحبّ فى اللّه»، حديث 2، صفحه 125.

تفسير:

▲محبت به كفارى كه سر جنگ ندارند

در اين آيات، بحث هائى كه در آيات گذشته پيرامون «حبّ فى اللّه و بغض فى اللّه» و قطع رابطه با مشركان آمده، ادامه مى يابد، و از آنجا كه اين قطع رابطه، يك نوع خلأ عاطفى براى جمعى از مسلمانان ايجاد مى كرد، و با اين حال، مؤمنان راستين و ياران رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در اين مسير، ثبات قدم نشان دادند، خداوند براى پاداش آنها و رفع اين كمبود، به آنها بشارت مى دهد: غم مخوريد وضع چنين نخواهد ماند، مى فرمايد:

«اميد است خدا ميان شما و دشمنانتان پيوند محبت و دوستى (از طريق پذيرش اسلام) برقرار سازد» (عَسَى اللّهُ أَنْ يَجْعَلَ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ الَّذِينَ عادَيْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً).

و اين امر، سرانجام تحقق يافت، سال هشتم هجرى فرا رسيد، «مكّه» فتح شد و اهل «مكّه» به مصداق: يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللّهِ أَفْواجاً: «گروه گروه مسلمان شدند»،(1) ابرهاى تيره و تار دشمنى و عناد از آسمان زندگى آنها كنار رفت، و آفتاب ايمان با گرمى محبت و دوستى تابيدن گرفت.

بعضى از مفسران، اين جمله را اشاره به ازدواج پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) با «ام حبيبه» دختر «ابوسفيان» مى دانند كه، اسلام اختيار كرده بود، و همراه شوهرش «عبيد اللّه بن جحش»(2) به اتفاق مهاجران «حبشه»، به «حبشه» رفته بود، همسرش در آنجا از دنيا رفت، پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كسى را نزد «نجاشى» فرستاد و او را به همسرى خود در آورد، و از آنجا كه رابطه دامادى در ميان عرب، سبب كاهش عداوت ها مى شد اين مسأله در «ابوسفيان» و اهل «مكّه» اثر گذاشت.

ولى، اين احتمال بعيد به نظر مى رسد، چرا كه آيات مورد بحث، در آستانه فتح «مكّه» نازل شده; زيرا «حاطب بن ابى بلتعه» هدفش از نامه نگارى به مشركان مكّه اين بود كه، آنها را از اين ماجرا آگاه كند، در حالى كه مى دانيم «جعفر بن ابى طالب» و يارانش، مدتى قبل از اين ماجرا (مقارن فتح خيبر) به «مدينه» بازگشتند.(3)

به هر حال، اگر كسانى كه مورد علاقه مسلمانان هستند، از خط مكتبى آنان جدا شوند، نبايد از بازگشت آنها مايوس شد; چرا كه خداوند بر همه چيز قادر است، او است كه مى تواند دل ها را دگرگون سازد، و او است كه گناهان و خطاهاى بندگانش را مى بخشد، لذا در پايان آيه مى افزايد: «خدا قادر و توانا، و خداوند غفور و رحيم است» (وَ اللّهُ قَدِيرٌ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ).

كلمه «عَسى» در لغت عرب، در مواردى گفته مى شود كه، اميد به تحقق چيزى مى رود، و از آنجا كه اين معنى احياناً توأم با «جهل» يا «عجز» است، بسيارى از مفسران، آن را در قرآن مجيد به معنى اميد ديگران از خدا تفسير كرده اند، اما چنان كه سابقاً نيز گفته ايم، هيچ مانعى ندارد كه اين واژه در كلام خداوند، همان معنى اصليش را داشته باشد; زيرا گاه براى وصول به يك هدف، شرائطى لازم است، و هر گاه بعضى از شرائط حاصل نباشد، اين تعبير به كار مى رود (دقت كنيد).

* * *

آيات بعد، شرح و توضيحى است بر مسأله ترك رابطه دوستى با مشركان، مى فرمايد: «خداوند از نيكى كردن و رعايت عدالت نسبت به كسانى كه با شما در امر دين پيكار نكردند، و شما را از خانه و ديارتان بيرون نراندند، نهى نمى كند» (لايَنْهاكُمُ اللّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ لَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ).

«چرا كه خداوند عدالت پيشگان را دوست دارد» (إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ).

* * *

«خدا شما را تنها از دوستى كسانى نهى مى كند كه در امر دين با شما پيكار كردند، و شما را از خانه و ديارتان آواره نموده، يا كمك به بيرون راندن شما كردند، آرى خدا شما را از هرگونه پيوند دوستى با اينها نهى مى كند» (إِنَّما يَنْهاكُمُ اللّهُ عَنِ الَّذِينَ قاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ أَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ وَ ظاهَرُوا عَلى إِخْراجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ).

«و هر كس آنها را دوست دارد، ظالم و ستمگر است» (وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ).

به اين ترتيب، افراد غير مسلمان، به دو گروه تقسيم مى شوند:

گروهى كه در مقابل مسلمين ايستادند، شمشير به روى آنها كشيدند، و آنها را از خانه و كاشانه شان به اجبار بيرون كردند، و خلاصه، عداوت و دشمنى خود با اسلام و مسلمين را در گفتار و عمل آشكارا نشان دادند، تكليف مسلمانان اين است كه، هر گونه مراوده با اين گروه را قطع كنند، و از هرگونه پيوند محبت و دوستى خوددارى نمايند كه، مصداق روشن آن مشركان «مكّه» مخصوصاً سران «قريش» بودند، كه جمعى رسماً با مسلمانان چنين مقابله كردند و گروهى نيز آنها را يارى كردند.

اما، دسته ديگرى بودند كه در عين كفر و شرك، كارى به مسلمانان نداشتند، نه عداوت مىورزيدند، نه با آنها پيكار مى كردند، و نه اقدام به بيرون راندنشان از شهر و ديارشان نمودند، حتى گروهى از آنها پيمان ترك مخاصمه با مسلمانان بسته بودند، نيكى كردن با اين دسته، اظهار محبت با آنها بى مانع بود، و اگر معاهده اى با آنها بسته بودند، بايد به آن وفا كنند و در اجراى عدالت بكوشند.

مصداق اين گروه، طائفه «خزاعه» بودند كه، با مسلمين پيمان ترك مخاصمه داشتند.

بنابراين، جائى براى گفتار جمعى از مفسران باقى نماند كه، اين دستور را منسوخ دانسته، و ناسخ آن را آيه 5 سوره «توبه» ذكر كرده اند كه مى گويد: فَإِذَا انْسَلَخَ الاْ َشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ: «هنگامى كه ماه هاى حرام پايان گيرد بت پرستان را هر كجا ديديد به قتل برسانيد».

چرا كه اين آيه فقط از مشركانى سخن مى گويد كه پيمان شكنى كرده، و به مخالفت علنى در برابر اسلام و مسلمين برخاسته بودند، به گواهى آيات بعد از آن.(4)

بعضى از مفسران، در مورد اين آيه روايتى نقل كرده اند كه همسر مطلقه «ابوبكر» براى دخترش «اسماء» از «مكّه» هدايائى آورد، «اسماء» از پذيرش آن امتناع كرد، و حتى اجازه ورود به مادرش نداد، آيه فوق نازل شد و پيامبر(صلى الله عليه وآله) به او دستور داد، مادرش را بپذيرد، هديه اش را قبول كند و او را مورد اكرام و احسان قرار دهد.(5)

اين روايت نشان مى دهد: تمام مردم «مكّه» نيز مشمول اين حكم نبودند، بلكه، در ميان آنها اقليتى بودند كه موضع خصمانه اى در برابر مسلمانان نداشتند.

به هر حال، از اين آيات «يك اصل كلّى و اساسى» در چگونگى رابطه مسلمانان با غير مسلمين، استفاده مى شود، نه تنها براى آن زمان، كه براى امروز و فردا نيز ثابت است، و آن اين كه:

مسلمانان موظّفند در برابر هر گروه، جمعيت و هر كشورى كه موضع خصمانه با آنها داشته باشند، بر ضدّ اسلام و مسلمين قيام كنند، و يا دشمنان اسلام را يارى دهند، سرسختانه بايستند، و هرگونه پيوند محبت و دوستى را با آنها قطع كنند.

اما، اگر آنها در عين كافر بودن، نسبت به اسلام و مسلمين بى طرف بمانند، و يا تمايل به برقرارى رابطه داشته باشند، مسلمين مى توانند با آنها رابطه دوستانه برقرار سازند، البته نه در آن حدّ كه با برادران مسلمان دارند، و نه در آن حدّ كه موجب نفوذ آنها در ميان مسلمين گردد.

و اگر جمعيت يا دولتى جزو گروه اول باشند و تغيير موضع دهند و يا به عكس، در گروه دوم باشند و مسير خود را تغيير دهند، بايد وضع فعلى آنها را معيار قرار داد و طبق آيات فوق با آنها عمل كرد.

* * *

10يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا جاءَكُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِرات فَامْتَحِنُوهُنَّ اللّهُ أَعْلَمُ بِإِيمانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنات فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفّارِ لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَ لا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ وَ لْيَسْئَلُوا ما أَنْفَقُوا ذلِكُمْ حُكْمُ اللّهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَ اللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ

11وَ إِنْ فاتَكُمْ شَيْءٌ مِنْ أَزْواجِكُمْ إِلَى الْكُفّارِ فَعاقَبْتُمْ فَآتُوا الَّذِينَ ذَهَبَتْ أَزْواجُهُمْ مِثْلَ ما أَنْفَقُوا وَ اتَّقُوا اللّهَ الَّذِي أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ  

ترجمه:

10 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه زنان با ايمان به عنوان هجرت نزد شما آيند، آنها را آزمايش كنيد ـ خداوند به ايمانشان آگاه تر است ـ هرگاه آنان را مؤمن يافتيد، آنها را به سوى كفار بازنگردانيد; نه آنها براى كفار حلالند و نه كفار براى آنها حلال; و آنچه را همسران آنها (براى ازدواج با اين زنان) پرداخته اند به آنان بپردازيد; و گناهى بر شما نيست كه با آنها ازدواج كنيد هرگاه مَهرشان را به آنان بدهيد. و زنان كافر را در همسرى خود نگه نداريد حق داريد مَهرى را كه پرداخته ايد مطالبه كنيد آن گونه كه آنها حق دارند مَهر (زنانشان را) مطالبه كنند; اين حكم خداوند است كه در ميان شما حكم مى كند، و خداوند دانا و حكيم است!

11 ـ و اگر بعضى از همسران شما به سوى كفار بازگردند و شما در جنگى بر آنان پيروز شديد و غنائمى گرفتيد، به كسانى كه همسرانشان رفته اند، همانند مَهرى را كه پرداخته اند بدهيد; و از (مخالفت) خداوندى كه همه به او ايمان داريد بپرهيزيد!

شأن نزول:

جمعى از مفسران، در شأن نزول اين آيات چنين آورده اند: رسول خدا(صلى الله عليه وآله)در «حديبيه» با مشركان «مكّه» پيمانى امضاء كرد كه، يكى از مواد پيمان اين بود:

هر كس از اهل «مكّه» به مسلمانان بپيوندد او را بازگردانند، اما اگر كسى از مسلمانان، اسلام را رها كرده به «مكّه» بازگردد، مى توانند او را برنگردانند.

در اين هنگام، زنى به نام «سبيعه» اسلام را پذيرفت، و در همان سرزمين «حديبيه» به مسلمانان پيوست، همسرش خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده گفت: اى محمّد! همسرم را به من بازگردان; چرا كه اين يكى از مواد پيمان ما است، و هنوز مركب آن خشك نشده، آيه فوق نازل شد و دستور داد زنان مهاجر را امتحان كنند (ابن عباس مى گويد: امتحانشان به اين بود كه بايد سوگند ياد كنند، هجرت آنها به خاطر كينه با شوهر، يا علاقه به سرزمين جديد، و يا هدف دنيوى نبوده بلكه تنها به خاطر اسلام بوده است).

آن زن سوگند ياد كرد كه چنين است. در اينجا رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مهريه اى را كه شوهرش پرداخته بود و هزينه هائى را كه متحمل شده بود به او پرداخت و فرمود: طبق اين ماده قرارداد، تنها مردان را باز مى گردانند، نه زنان را.(6)

* * *

1 ـ نصر، آيه 2.

2 ـ «عبيد اللّه بن حجش» برادر «عبداللّه بن جحش» است، «عبيد اللّه» متأسفانه بر اسلام باقى نماند، و در «حبشه» آئين مسيحيت اختيار كرد، سپس از دنيا رفت، اما برادرش «عبداللّه» بر اسلام باقى ماند و از مجاهدان «احد» بود و هم در آن ميدان شربت شهادت نوشيد.

3 ـ خلاصه اين ماجرا را بسيارى از مفسران نقل كرده اند، ولى مشروح آن را در «اسد الغابة فى معرفة الصحابه»، جلد 5، صفحه 573 مطالعه فرمائيد.

4 ـ بعضى از مفسران احتمال داده اند: اجازه دوستى درباره مؤمنانى باشد كه اسلام را پذيرفته، در مكّه باقى مانده، و اقدام به هجرت ننموده بودند، اما لحن آيات كاملاً نشان مى دهد كه تمام اين گفتگوها درباره غير مسلمين است.

5 ـ «روح البيان»، جلد 9، صفحه 481 ـ اين روايت در «صحيح بخارى» و بسيارى از كتب تفسير نيز با تفاوت هائى آمده است.

6 ـ شأن نزول فوق در بسيارى از كتب تفسير آمده، و ما از «مجمع البيان» با كمى تلخيص و اقتباس آورديم، «طبرسى» اين حديث را از «ابن عباس» نقل كرده است.

تفسير:

▲جبران زيان هاى مسلمين و كفار

 در آيات گذشته، سخن از «بغض فى اللّه» و قطع پيوند با دشمنان خدا بود، اما در آيات مورد بحث، سخن از «حبّ فى اللّه» و برقرار ساختن پيوند با كسانى است كه، از كفر جدا مى شوند و به ايمان مى پيوندند.

در نخستين آيه، از زنان مهاجر، سخن مى گويد، و جمعاً هفت دستور در اين آيه وارد شده كه، عمدتاً درباره زنان مهاجر، و قسمتى نيز درباره زنان كافر است.

1 ـ نخستين دستور، درباره آزمايش «زنان مهاجر» است، روى سخن را به مؤمنان كرده، مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه زنان با ايمان به عنوان هجرت نزد شما آيند، آنها را از خود نرانيد، بلكه آزمايش كنيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا جاءَكُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِرات فَامْتَحِنُوهُنَّ).

دستور به امتحان، با اين كه آنها را مؤمنات ناميده به خاطر آن است كه، آنها ظاهراً شهادتين را بر زبان، جارى مى كردند و در سلك اهل ايمان بودند، اما امتحان براى اين بود كه، اطمينان حاصل شود اين ظاهر با باطن هماهنگ است.

نحوه اين امتحان، چنان كه گفتيم، به اين ترتيب بود كه: آنها را به خدا سوگند مى دادند كه مهاجرتشان جز براى قبول اسلام نبوده، و آنها بايد سوگند ياد كنند كه به خاطر دشمنى با همسر و يا علاقه به مرد ديگرى، يا علاقه به سرزمين «مدينه» و مانند آن هجرت ننموده اند.

اين احتمال، نيز وجود دارد كه، آيه دوازدهم همين سوره، تفسيرى باشد بر كيفيت امتحان زنان مهاجر، كه (طبق آن بايد) با پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) بيعت كنند كه راه شرك نپويند، و گرد سرقت، اعمال منافى عفت، و كشتن فرزندان، و مانند آن نگردند، و سر تا پا تسليم فرمان رسول خدا(صلى الله عليه وآله) باشند.

البته، ممكن است كسانى در آن سوگند و اين بيعت نيز خلاف بگويند، اما مقيد بودن بسيارى از مردم حتى مشركان در آن زمان به مسأله بيعت و سوگند به خدا سبب مى شد كه افراد كمتر دروغ بگويند، و به اين ترتيب امتحان مزبور ، گر چه هميشه دليل قاطعى بر ايمان واقعى آنها نبود اما غالباً مى توانست بيانگر اين واقعيت باشد.

لذا در جمله بعد، مى افزايد: «خداوند از درون دل آنها و ايمانشان آگاه تر است» (اللّهُ أَعْلَمُ بِإِيمانِهِنَّ).

2 ـ در دستور بعد، مى فرمايد: هر گاه از عهده اين امتحان برآمدند و «آنان را مؤمن واقعى دانستيد، آنها را به سوى كفار بازنگردانيد» (فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنات فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفّارِ).

درست است كه يكى از مواد تحميلى پيمان «حديبيه» اين بود: افرادى را كه به عنوان مسلمان از «مكّه» به «مدينه» هجرت مى كنند، به «مكّه» بازگردانند، ولى اين ماده، شامل زنان نمى شد، و لذا پيامبر(صلى الله عليه وآله) آنها را به كفار باز نگردانيد، كارى كه اگر انجام مى شد، با توجه به ضعف فوق العاده زنان در آن جامعه، سخت خطرناك بود.

3 ـ در سومين مرحله كه در حقيقت دليلى است براى حكم قبل، اضافه مى كند: «نه اين زنان بر آنها حلالند، و نه آن مردان كافر بر اين زنان با ايمان» (لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَ لا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ).

بايد هم چنين باشد; چرا كه ايمان و كفر در يك جا جمع نمى شود، و پيمان مقدس ازدواج، نمى تواند رابطه ميان مؤمن و كافر برقرار سازد; چرا كه اينها در دو خط متضاد قرار دارند، در حالى كه پيمان ازدواج بايد نوعى وحدت در ميان دو زوج برقرار سازد و اين دو با هم سازگار نيست.

البته، در آغاز اسلام كه هنوز جامعه اسلامى استقرار نيافته بود، زوج هائى بودند كه يكى كافر و ديگرى مسلمان بود، و پيامبر از آن نهى نمى كرد، تا اسلام ريشه دوانيد، ولى ظاهراً بعد از صلح «حديبيه» دستور جدائى كامل داده شد، و آيه مورد بحث يكى از دلائل اين موضوع است.

4 ـ از آنجا كه معمول عرب بود، مهريه زنان خود را قبلاً مى پرداختند در چهارمين دستور مى افزايد: «به همسران كافر آنها آنچه را در طريق اين ازدواج انفاق كرده اند، بپردازيد» ( وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا).

درست است كه شوهرشان كافر است، اما چون اقدام بر جدائى به وسيله ايمان از طرف زن شروع شده، عدالت اسلامى ايجاب مى كند كه خسارات همسرش پرداخته شود.

اما آيا منظور از «انفاق» در اينجا تنها مهر است، و يا ساير هزينه هائى را كه در اين راه متحمل شده نيز شامل مى شود؟

غالب مفسران معنى اول را برگزيده اند، و قدر مسلّم از آيه نيز همين است، هر چند بعضى مانند «ابوالفتوح رازى» در تفسيرش نفقات ديگر را نيز گفته است.(1)

البته، اين پرداخت مهر در مورد مشركانى بود كه، با مسلمانان پيمان ترك مخاصمه در «حديبيه» يا غير آن را امضاء كرده بودند.

اما، چه كسى بايد اين مهر را بپردازد؟ ظاهر اين است كه اين كار بر عهده حكومت اسلامى و بيت المال است; زيرا تمام امورى كه مسئول خاصى در جامعه اسلامى ندارد، بر عهده حكومت است و خطاب جمع در آيه مورد بحث، گواه اين معنى است (همان گونه كه در آيات حدّ «سارق» و «زانى» ديده مى شود).

5 ـ حكم ديگرى كه به دنبال احكام فوق آمده، اين است: «گناهى بر شما نيست كه با آنها ازدواج كنيد، هر گاه مهر آنها را بپردازيد» (وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ).

مبادا تصور كنيد چون قبلاً مهرى از شوهر سابق گرفته اند، و معادل آن از بيت المال به شوهرشان پرداخته شده، اكنون كه با آنها ازدواج مى كنيد ديگر مهرى در كار نيست و براى شما مجانى تمام مى شود! نه، حرمت زن ايجاب مى كند در ازدواج جديد نيز مهر مناسبى براى او در نظر گرفته شود.

بايد توجه داشت در اينجا زن بدون طلاق از شوهر كافر جدا مى شود، ولى بايد عده نگه دارد.

فقيه معروف «صاحب جواهر» در شرح كلام «محقق» در «شرايع» كه گفته است: «در غير زن و مردى كه اهل كتاب هستند، هر گاه يكى از دو همسر اسلام را پذيرا شود، اگر قبل از دخول باشد، عقد بلافاصله فسخ مى شود و اگر بعد از دخول باشد، منوط به گذشتن عده است» مى فرمايد:

«هيچ گونه اختلافى در اين احكام نيست و روايات و فتاواى فقها در اين باره هماهنگ است».(2)

6 ـ اما هر گاه قضيه بر عكس باشد، يعنى شوهر اسلام را بپذيرد و زن بر كفر باقى بماند، در اينجا نيز رابطه زوجيت به هم مى خورد و نكاح فسخ مى شود، چنان كه در ادامه همين آيه مى فرمايد: «همسران كافره را در همسرى خود نگه نداريد» (وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ).

«عِصَم» جمع «عصمت» در اصل به معنى «منع» و در اينجا ـ چنان كه گفته اند و قرائن گواهى مى دهد ـ به معنى نكاح و زوجيت است (البته بعضى تصريح كرده اند: منظور نكاح دائم است، و تعبير به عصمت، نيز مناسب همين معنى است; چرا كه زن را از ازدواج با هر شخص ديگرى براى هميشه منع مى كند).

«كَوافِر» جمع «كافرة» به معنى زنان كافر است.

در اين كه آيا اين حكم مخصوص زنان مشرك است، و يا اهل كتاب، مانند زنان مسيحى و يهودى را نيز شامل مى شود، در ميان فقهاء محل بحث است، و روايات در اين زمينه مختلف است كه شرح آن را بايد در كتب فقه ملاحظه كرد.

ولى ظاهر آيه مطلق است و همه زنان كافر را شامل مى شود و شأن نزول آن را محدود نمى كند، اما مسأله عده در اينجا به طريق اولى برقرار است; چرا كه اگر فرزندى از آن زن متولد شود، فرزندى است مسلمان; زيرا پدرش مسلمان بوده.

7 ـ در آخرين حكم، سخن از مهر زنانى است كه از اسلام جدا شوند و به اهل كفر بپيوندند، مى فرمايد: «هر گاه كسى از زنان شما از اسلام جدا گشت شما حق داريد مهرى را كه پرداخته ايد مطالبه كنيد، همان گونه كه آنها حق دارند مهر زنانشان را كه از آنها جدا شده و به اسلام پيوسته اند مطالبه كنند» (وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ وَ لْيَسْئَلُوا ما أَنْفَقُوا).

و اين مقتضاى عدالت و احترام به حقوق متقابل است.

و در پايان آيه، به عنوان تأكيد بر آنچه گذشت، مى فرمايد: «اينها حكم الهى است كه در ميان شما حكم مى كند و خداوند دانا و حكيم است» (ذلِكُمْ حُكْمُ اللّهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَ اللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ).

احكامى است كه همه، از علم الهى سرچشمه گرفته، آميخته با حكمت است و حقوق همه افراد در آن در نظر گرفته شده، با اصل عدالت و قسط اسلامى كاملاً هماهنگ است، و توجه به اين حقيقت كه همه از سوى خدا است، بزرگترين ضمانت اجرائى براى اين احكام محسوب مى شود.

* * *

در دومين و آخرين آيه مورد بحث، در ادامه همين سخن مى فرمايد: «اگر بعضى از همسران شما از دست شما رفتند ، اسلام را رها كرده به كفار پيوستند سپس شما در جنگى بر آنها پيروز شديد و غنائمى به دست آورديد، به كسانى كه همسران خود را از دست داده اند، همانند مهرى را كه پرداخته اند از غنائم بپردازيد» (وَ إِنْ فاتَكُمْ شَيْءٌ مِنْ أَزْواجِكُمْ إِلَى الْكُفّارِ فَعاقَبْتُمْ فَآتُوا الَّذِينَ ذَهَبَتْ أَزْواجُهُمْ مِثْلَ ما أَنْفَقُوا).

طبق آيه گذشته، مسلمانان مى توانستند مهر اين گونه زنان را از كفار بگيرند، همان گونه كه آنها حق داشتند مهر همسرانشان را كه به اسلام پيوسته و به «مدينه» هجرت كرده اند، از مسلمانان دريافت دارند.

ولى، طبق بعضى از روايات در عين اين كه مسلمانان به اين حكم عادلانه عمل كردند، مشركان «مكّه» سر باز زدند، لذا دستور داده شد براى عدم تضييع حق اين افراد، هر گاه غنائمى به دست آمد، اول حق آنها را بپردازند سپس غنائم را تقسيم كنند.

اين احتمال نيز وجود دارد كه، حكم فوق مربوط به اقوامى باشد كه مسلمانان با آنها پيمان نداشتند، و طبعاً حاضر نبودند مهر اين گونه زنان را به مسلمانان باز پس دهند، جمع ميان هر دو معنى نيز ممكن است.

«عاقَبْتُمْ» از ماده «معاقبة» در اصل از «عِقب» (بر وزن كدر) به معنى «پاشنه پا» است، و به همين مناسبت كلمه «عقبى» به معنى «جزا» و «عقوبت» به معنى «كيفر كار خلاف» آمده است، و روى همين جهت، «معاقبة» به معنى كيفر دادن و قصاص كردن به كار مى رود، و گاه اين واژه (معاقبة) به معنى تناوب در امرى نيز استعمال شده; زيرا افرادى كه متناوباً كارى را انجام مى دهند هر يك عقب سر ديگرى فرا مى رسند.

لذا «عاقَبْتُمْ» در آيه فوق، به معنى پيروز شدن مسلمانان بر كفار و كيفر و مجازات آنها و ضمناً گرفتن غنائم تفسير شده است و هم به معنى «تناوب»; چرا كه يك روز نوبت كفار است و روز ديگرى نوبت به مسلمانان مى رسد و بر آنها غالب مى شوند.

اين احتمال نيز داده شده كه، منظور از اين جمله، رسيدن به عاقبت و پايان كار است، و منظور از پايان كار در اينجا، گرفتن غنائم جنگى است.

هر كدام از اين معانى كه باشد، نتيجه يكى است، فقط راه هاى وصول به اين نتيجه متفاوت ذكر شده است (دقت كنيد).

و در پايان آيه، همه مسلمانان را به تقوا دعوت كرده، مى فرمايد: «از خدائى كه همه به او ايمان آورده ايد بپرهيزيد و راه مخالفت او را نپوئيد» (وَ اتَّقُوا اللّهَ الَّذِي أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ).

دستور به تقوا در اينجا ممكن است به خاطر اين باشد كه، معمولاً در تشخيص مقدار مهريه، به گفته همسران اعتماد مى شود، چون راهى براى اثبات آن جز گفته خود آنها وجود ندارد، و امكان دارد وسوسه هاى شيطانى سبب شود كه بيش از مقدار واقعى ادعا كنند، لذا آنها را توصيه به تقوا مى نمايد.

در تواريخ و روايات آمده است كه، اين حكم اسلامى تنها شامل شش زن شد كه از همسران مسلمان خود بريدند و به كفار پيوستند و پيامبر(صلى الله عليه وآله) مهر همه آنها را از غنائم جنگى به شوهرانشان بازگرداند.

* * *

1 ـ تفسير «ابوالفتوح رازى»، جلد 11، صفحه 126.

2 ـ «جواهر الكلام»، جلد 30، صفحه 54.

نكته:

▲عدالت حتى درباره دشمنان

دقت در آيات فوق و لطافت و ظرافت و نكته سخن خاصى كه در احكام مزبور به كار رفته نشان مى دهد كه، اصل عدالت و قسط تا چه حد در تشريع احكام اسلامى مورد توجه بوده است يعنى حتى در مواقع بحرانى و طوفانى نيز تلاش مى شود ضرر و زيان به كسى، حتى به كفار نرسد.

اين، در حالى است كه معمول دنيا اين نيست، در بحران ها همه مى گويند: شرائط فوق العاده است، بايد به آن تن درداد، جاى احقاق حق نيست و هرگونه نابسامانى را بايد تحمل كرد، قرآن مى گويد: حتى در سخت ترين شرايط بايد تلاش كرد حقى بر باد نرود، نه تنها از دوستان، كه اگر دشمنان هم حقى داشته باشند، بايد رعايت گردد.

اين گونه احكام اسلامى نوعى اعجاز، و نشانه حقانيت دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله)است كه در چنان محيطى كه نه مال احترامى داشت، و نه جان ارزشى، تا اين حدّ در احقاق حقوق كوششى به خرج مى دهد.

* * *

12يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذا جاءَكَ الْمُؤْمِناتُ يُبايِعْنَكَ عَلى أَنْ لا يُشْرِكْنَ بِاللّهِ شَيْئاً وَ لا يَسْرِقْنَ وَ لا يَزْنِينَ وَ لا يَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لا يَأْتِينَ بِبُهْتان يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوف فَبايِعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

ترجمه:

12 ـ اى پيامبر! هنگامى كه زنان مؤمن نزد تو آيند تا با تو بيعت كنند كه چيزى را شريك قرار خدا ندهند، دزدى و زنا نكنند، فرزندان خود را نكشند، تهمت و افترائى پيش دست و پاى خود نياورند و در هيچ كار شايسته اى مخالفت فرمان تو نكنند، با آنها بيعت كن، و براى آنان از درگاه خداوند آمرزش بطلب كه خداوند آمرزنده و مهربان است!

تفسير:

▲شرايط بيعت زنان

در تعقيب آيات گذشته كه احكام زنان مهاجر را بيان مى كرد، در نخستين آيه مورد بحث، حكم بيعت زنان را با پيامبر(صلى الله عليه وآله) شرح مى دهد.

به طورى كه، مفسران نوشته اند: اين آيه روز «فتح مكّه» هنگامى نازل شد كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بر كوه «صفا» مستقر شد، و از مردان بيعت گرفت، و زنان «مكّه» كه ايمان آورده بودند، براى بيعت خدمتش آمدند، در اين آيه كيفيت بيعت با زنان را شرح مى دهد.

روى سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) كرده، مى فرمايد: «اى پيامبر! هنگامى كه زنان مؤمن نزد تو آيند و با اين شرائط با تو بيعت كنند كه: چيزى را شريك خدا قرار ندهند، دزدى نكنند، آلوده زنا نشوند، فرزندان خود را به قتل نرسانند، تهمت و افترائى پيش دست و پاى خود نياورند، و در هيچ دستور شايسته اى نافرمانى تو نكنند، (با اين شرائط) با آنها بيعت كن و برايشان طلب آمرزش نما، كه خداوند آمرزنده و مهربان است» (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذا جاءَكَ الْمُؤْمِناتُ يُبايِعْنَكَ عَلى أَنْ لا يُشْرِكْنَ بِاللّهِ شَيْئاً وَ لا يَسْرِقْنَ وَ لا يَزْنِينَ وَ لا يَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لا يَأْتِينَ بِبُهْتان يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوف فَبايِعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ).

و به دنبال اين ماجرا، پيامبر(صلى الله عليه وآله) از آنها بيعت گرفت.

در مورد چگونگى بيعت، بعضى نوشته اند: پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور داد ظرف آبى آوردند، دست خود را در آن ظرف آب گذارد و زنان هم دست خود را در طرف ديگر ظرف مى گذاردند، و بعضى گفته اند: پيامبر (صلى الله عليه وآله) از روى لباس با آنها بيعت مى كرد.

قابل توجه اين كه: در آيه فوق، شش شرط براى بيعت زنان ذكر شده كه آنها بايد همه را پذيرا شوند:

1 ـ ترك هرگونه شرك و بت پرستى.

اين شرط، اساس اسلام و ايمان است.

2 ـ ترك سرقت.

و شايد بيشتر، ناظر به اموال شوهر باشد; چرا كه وضع بد مالى آن زمان، سخت گيرى مردان، و پائين بودن سطح فرهنگ، سبب مى شد كه زنان از اموال همسران خود سرقت كنند، و احتمالاً به بستگان خود دهند ، داستان «هند» كه بعداً خواهد آمد، نيز شاهد اين معنى است، ولى به هر حال، مفهوم آيه، وسيع و گسترده است.

3 ـ ترك آلودگى به زنا.

تاريخ مى گويد: در عصر جاهليت، انحراف از جاده عفت بسيار زياد بود.

4 ـ عدم قتل اولاد.

به دو صورت انجام مى شد، گاه به صورت «سقط جنين» بود و گاه به صورت «وئاد» (زنده به گور كردن دختران و پسران)!

5 ـ ترك بهتان و افترا.

بعضى آن را چنين تفسير كرده اند: فرزندان مشكوكى را از سر راه برمى داشتند، و مدعى مى شدند اين فرزند از همسرشان است (اين امر در غيبت هاى طولانى شوهر بيشتر امكان پذير بود).

بعضى نيز آن را اشاره به عمل شرم آورى دانسته اند، كه باز از بقاياى عصر جاهلى بود كه يك زن خود را در اختيار چند مرد قرار مى داد، و هنگامى كه فرزندى از او متولد مى شد، او را به هر يك از آنها كه مايل بود، نسبت مى داد.

ولى، با توجه به اين كه مسأله «زنا» قبلاً ذكر شده، و ادامه چنين امرى در اسلام امكان پذير نبود، اين تفسير بعيد به نظر مى رسد، و تفسير اول مناسب تر است، هر چند گستردگى مفهوم آيه هرگونه افتراء و بهتان را شامل مى شود.

تعبير «بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ» (پيش دست و پاهايشان) ممكن است اشاره به همان فرزندان سرراهى باشد كه، به هنگام شير دادن در دامان آنها قرار مى گرفت و طبعاً پيش پا و دست آنها بود.

6 ـ نافرمانى نكردن در برابر دستورات سازنده پيامبر(صلى الله عليه وآله).

اين حكم نيز گسترده است، و تمام فرمان هاى پيامبر را شامل مى شود، هر چند بعضى آن را اشاره به بعضى از اعمال زنان در جاهليت مانند: نوحه گرى با صداى بلند بر مردگان، و پاره كردن گريبان و خراشيدن صورت و مانند آن دانسته اند، ولى منحصر به اينها نيست.

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد: چرا بيعت با زنان، مشروط به اين شرائط بود، در حالى كه بيعت با مردان، تنها بر اسلام و جهاد بود.

در پاسخ مى توان گفت: آنچه در مورد مردان در آن محيط از همه مهم تر بوده، همان ايمان و جهاد بوده است، و در مورد زنان، چون جهاد، مشروع نبود، شرائط ديگرى ذكر شده كه مهمتر از همه بعد از توحيد، امورى بوده كه زنان در آن جامعه گرفتار انحراف، از آن بودند.

* * *

نكته ها:

▲1 ـ رابطه بيعت زنان با شخصيت اسلامى آنها

در تفسير سوره «فتح» (ذيل آيه 18) بحث مشروحى پيرامون بيعت، شرائط و خصوصيات آن در اسلام داشتيم كه، نياز به تكرار آن نمى بينيم.(1)

آنچه يادآورى آن در اينجا لازم است، مسأله بيعت پيامبر(صلى الله عليه وآله) با زنان است، آن هم با شرائطى مفيد و سازنده كه در آيه فوق آمد.

اين مسأله نشان مى دهد، بر خلاف گفته بى خبران يا مغرضانى كه مى گويند: اسلام براى نيمى از جامعه انسانى يعنى زنان، ارزشى قائل نشده، و آنها را به حساب نياورده است.

دقيقاً آنها را در مهم ترين مسائل به حساب آورده است، از جمله مسأله «بيعت» است كه يك بار در «حديبيه» (در سال ششم هجرت) و يك بار در «فتح مكّه» انجام گرفت، و آنها دوش به دوش مردان در اين پيمان الهى وارد شدند، و حتى شرائط بيشترى را نسبت به مردان پذيرا گشتند.

شرائطى كه هويت انسانى زن را زنده مى كرد، و او را از اين كه تبديل به متاع بى ارزش، يا وسيله اى براى كامجوئى مردان بوالهوس گردد، نجات مى داد.

* * *

1 ـ به جلد 22 تفسير «نمونه»، صفحات 69 تا 78، ذيل آيه 18 سوره «فتح» مراجعه فرمائيد.

▲2 ـ ماجراى بيعت «هند» همسر «ابوسفيان»

در جريان «فتح مكّه» از جمله زنانى كه با پيامبر(صلى الله عليه وآله) بيعت كردند «هند» همسر «ابوسفيان» بود، زنى كه تاريخ اسلام ماجراهاى دردناكى از او به خاطر دارد، از جمله، ماجراى شهادت «حمزه» سيد الشهداء در ميدان «احد» با آن وضع غم انگيز.

گر چه او سرانجام ناچار شد در برابر اسلام و پيامبر(صلى الله عليه وآله) زانو بزند و ظاهراً مسلمان شود، ولى ماجراى بيعتش نشان مى دهد در واقع همچنان به عقائد سابقش وفادار بود.

و لذا جاى تعجب نيست كه دودمان «بنى اميه» و فرزندان او بعد از پيامبر(صلى الله عليه وآله)، چنان جناياتى را مرتكب شوند كه سابقه نداشت.

به هر حال، مفسران نوشته اند: «هند» نقابى بر صورت انداخته، خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمد، در حالى كه حضرت بر كوه «صفا» قرار داشت، جمعى از زنان نيز با او بودند، هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: من با شما زنان بيعت مى كنم كه چيزى را شريك خدا قرار ندهيد.

«هند» اعتراض كرده گفت: «تعهدى از ما مى گيرى كه از مردان نگرفتى» (زيرا در آن روز بيعت مردان تنها بر ايمان و جهاد بود).

پيغمبر(صلى الله عليه وآله) بى آن كه اعتنائى به گفته او كند، ادامه داده فرمود: و سرقت نكنيد.

«هند» گفت: «ابوسفيان» مرد ممسكى است و من از اموال او چيزهائى برداشته ام، نمى دانم مرا حلال مى كند يا نه؟

«ابوسفيان» حاضر بود، گفت: آنچه را از اموال من در گذشته برداشته اى همه را حلال كردم (اما در آينده مواظب باش)!

اينجا بود كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) خنديد و «هند» را شناخت، فرمود: توئى «هند»؟ عرض كرد: آرى اى پيامبر خدا! گذشته را ببخش، خدا تو را ببخشد!.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) ادامه داد: «و آلوده زنا نشويد».

«هند» از روى تعجب گفت: «مگر زن آزاده هرگز چنين عملى را انجام مى دهد»؟!

بعضى از حاضران كه در جاهليت وضع او را مى دانستند از اين سخن خنديدند; زيرا سابقه «هند» بر كسى مخفى نبود.

باز پيامبر(صلى الله عليه وآله) ادامه داده فرمود: «و فرزندان خود را به قتل نرسانيد».

«هند» گفت: «ما در كودكى آنها را تربيت كرديم، ولى هنگامى كه بزرگ شدند شما آنها را كشتيد! و شما و آنها خود بهتر مى دانيد» (منظورش فرزندش «حنظله» بود كه روز «بدر» به دست على(عليه السلام) كشته شده بود).

پيامبر(صلى الله عليه وآله) از اين سخن تبسم كرد، و هنگامى كه به اين جمله رسيد: «بهتان و تهمت روا مداريد».

«هند» افزود: «بهتان قبيح است، و تو ما را جز به صلاح و خير و مكارم اخلاق دعوت نمى كنى».

و هنگامى كه فرمود: «بايد در تمام كارهاى نيك فرمان مرا اطاعت كنيد».

«هند» افزود: «ما در اينجا ننشسته ايم كه در دل قصد نافرمانى تو داشته باشيم» (در حالى كه مسلماً مطلب چنين نبود، ولى طبق تعليمات اسلام، پيامبر(صلى الله عليه وآله) موظف بود اين اظهارات را بپذيرد).(1)

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 276 ـ «قرطبى» نيز در تفسيرش همين داستان را با تفاوت مختصرى آورده است، و همچنين «سيوطى» در «درّ المنثور» و «ابوالفتوح رازى» در تفسير «روح الجنان» (ذيل آيات مورد بحث).

▲3 ـ اطاعت در معروف

از نكته هاى جالبى كه از آيه فوق استفاده مى شود اين است: اطاعت از پيامبر(صلى الله عليه وآله) را مقيد به معروف كرده، با اين كه پيامبر معصوم است و هرگز امر به منكر نمى كند، ولى اين تعبير ممكن است به عنوان الگوئى براى تمام اوامرى باشد كه از زمامداران اسلامى صادر مى شود، اين اوامر در صورتى محترم و قابل اجرا است كه، با تعليمات قرآن و اصول شريعت اسلام سازگار باشد و مصداق «وَ لا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوف» گردد.

و چه دورند كسانى كه اوامر زمامداران را واجب الاطاعه مى دانند، هر چه باشد و از هر كس كه باشد، چيزى كه نه با عقل سازگار است و نه با حكم شرع و قرآن.

امير مؤمنان على(عليه السلام) در نامه معروفى كه به مردم «مصر» درباره فرمانروائى «مالك اشتر» نوشت، با تمام توصيف هاى والائى كه در مورد «مالك» فرمود، در پايان چنين گفت: فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِيعُوا أَمْرَهُ فِيما طابَقَ الْحَقَّ فَإِنَّهُ سَيْفٌ مِنْ سُيُوفِ اللّهِ: «سخنش را بشنويد و فرمانش را در آنچه مطابق حق است اطاعت كنيد، كه او شمشيرى از شمشيرهاى خدا است».(1)

* * *

13يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ قَدْ يَئِسُوا مِنَ
الاْ خِرَةِ كَما يَئِسَ الْكُفّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ

ترجمه:

13 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! با قومى كه خداوند آنان را مورد غضب قرار داده دوستى نكنيد; آنان از آخرت مأيوس اند همان گونه كه كفار مدفون در قبرها مأيوس مى باشند!

1 ـ «نهج البلاغه»، نامه 38 (اين نامه كوتاهى است كه امام به مردم مصر نوشته، غير از فرمان معروف مالك اشتر است).

تفسير:

▲با اين قوم مغضوب عليهم طرح دوستى نريزيد

چنان كه ديديم، اين سوره با مسأله «قطع رابطه از دشمنان خدا» آغاز شد و با همين امر، نيز پايان مى گيرد، و به تعبير ديگر، پايان سوره بازگشتى است به آغاز آن، مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد با قومى كه خداوند آنها را مورد غضب قرار داده دوستى نكنيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ).

شما نبايد آنها را به دوستى برگزينيد و اسرار خود را در اختيار آنها بگذاريد.

در اين كه «قوم مغضوب عليهم» چه اشخاصى هستند، بعضى صريحاً آن را ناظر به «يهود» مى دانند; چرا كه در آيات ديگر قرآن، از آنها به اين عنوان ياد شده است (در آيه 90 «بقره» در مورد «يهود» مى خوانيم: فَباءُوا بِغَضَب عَلى غَضَب).

اين تفسير، با شأن نزولى كه براى آيه ذكر كرده اند نيز، سازگار است; چه اين كه گفته اند: جمعى از فقراء مسلمين بودند كه، اخبار مسلمانان را براى «يهود» مى بردند، و در مقابل، آنها از ميوه هاى درختان خود به آنان هديه مى كردند، آيه فوق نازل شد و آنها را نهى كرد.(1)

ولى، با اين همه تعبيرات، آيه مفهوم وسيع و گسترده اى دارد كه، همه كفار و مشركين را شامل مى شود، و تعبير به «غضب» در قرآن مجيد، منحصر به «يهود» نيست، بلكه در مورد «منافقان» نيز آمده است(2) و شأن نزول نيز مفهوم آيه را محدود نمى كند.

بنابراين، آنچه در آيه آمده، هماهنگ با مطلب گسترده اى است كه در نخستين آيه سوره، تحت عنوان دوستى با دشمنان خدا آمده است.

سپس، به ذكر مطلبى مى پردازد كه، در حكم دليل بر اين نهى است، مى فرمايد: «آنها به كلى از نجات در آخرت مأيوس اند همان گونه كه كافران مدفون در قبرها مأيوس مى باشند» (قَدْ يَئِسُوا مِنَ الاْ خِرَةِ كَما يَئِسَ الْكُفّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ).(3)

زيرا مردگان كفار در جهان برزخ، نتائج كار خود را مى بينند و راه بازگشت براى جبران ندارند، لذا به كلى مأيوس اند، اين گروه از زندگان نيز، به قدرى آلوده گناهند كه، هرگز اميدى به نجات خويش ندارند، درست همانند مردگان از كفار.

چنين افرادى، مسلماً افرادى خطرناك و غير قابل اعتمادند، نه به قول آنها اعتمادى است، و نه براى صداقت و صميميتشان اعتبارى، آنها مأيوس از رحمت حق اند و به همين دليل، دست به هر جنايتى مى زنند، با اين حال، چگونه بر آنها اعتماد مى كنيد، و طرح دوستى با آنان مى ريزيد؟!

* * *

خداوندا! هرگز ما را از لطف بى پايانت محروم و مأيوس مگردان!

پروردگارا! چنان توفيقى مرحمت فرما كه هميشه با دوستانت دوست، و با دشمنانت دشمن، و در طريق دوستيت ثابت قدم باشيم!

بارالها! ما را به تأسى كردن به اولياء و انبياء گرامت موفق دار.

آمِيْنَ يا رَبَّ العالَمِيْنَ

پايان سوره ممتحنه(4)

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 276.

2 ـ فتح، آيه 6.

3 ـ بعضى احتمالات ديگرى در تفسير اين آيه داده اند از جمله اين كه: آنها از ثواب آخرت مأيوس اند همان گونه كه مشركان از زنده شدن اصحاب قبور مأيوس اند، ولى تفسيرى كه در بالا ذكر كرديم مناسب تر است (توجه داشته باشيد طبق تفسير اول «مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ» وصف براى كفار است و طبق تفسير اخير متعلق به «يَئِسَ» مى باشد).

4 ـ تصحيح: 19 / 1 / 1383.

▲سوره صف

اين سوره، در «مدينه» نازل شده و داراى 14 آيه است

▲محتواى سوره صف

اين سوره در حقيقت، بر دو محور اساسى دور مى زند:

يكى برترى اسلام بر تمام آئينهاى آسمانى، و تضمين بقاء و جاودانگى آن از سوى خداوند.

و ديگر لزوم جهاد در طريق حفظ و پيشرفت اين آئين.

اما در يك نظر تفصيلى مى توان آن را به هفت بخش تقسيم كرد.

1 ـ آغاز سوره كه از تسبيح خداوند عزيز و حكيم شروع مى شود و آمادگى پذيرش حقايق بعد را در قلوب ايجاد مى كند.

2 ـ دعوت به هماهنگى گفتار و كردار و پرهيز از سخنان بى عمل.

3 ـ دعوت به جهاد با عزم راسخ و اتحاد كامل.

4 ـ يادآورى از پيمان شكنى بنى اسرائيل و بشارت «مسيح» به ظهور اسلام.

5 ـ تضمين پيروزى اسلام بر همه اديان.

6 ـ دعوت مؤثر به سوى جهاد و ذكر پاداشهاى دنيوى و اخروى مجاهدان راه حق.

7 ـ اشاره فشرده اى به زندگى «حواريين» مسيح و الهام از آنها.

ولى محور اصلى همان طور كه گفتيم، اسلام و جهاد است.

و انتخاب نام «صف» براى سوره، به خاطر تعبيرى است كه در آيه چهارم اين سوره آمده است، گاهى نيز به عنوان سوره «عيسى» و يا سوره «حواريين» ناميده شده است.

مشهور و معروف اين است: اين سوره كلاًّ در «مدينه» نازل شده، وجود آيات جهاد در اين سوره نيز، مؤيد همين معنى است; زيرا مى دانيم جهاد هرگز در «مكّه» تشريع نشده بود.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ عِيْسى كانَ عِيْسى مُصَلِّياً عَلَيْهِ مُسْتَغْفِراً لَهُ مادامَ فِى الدُّنْيا وَ هُوَ يَوْمَ الْقِيامَةَ رَفِيْقُهُ: «هر كس سوره عيسى (سوره صف) را بخواند حضرت مسيح بر او درود مى فرستد و تا در دنيا زنده است براى او استغفار مى كند و در قيامت رفيق او است».(1)

در حديث ديگرى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الصَّفِّ وَ أَدْمَنَ قِراءَتَها فِي فَرائِضِهِ وَ نَوافِلِهِ صَفَّهُ اللّهُ مَعَ مَلائِكَتِهِ وَ أَنْبِيائِهِ الْمُرْسَلِينَ: «هر كس سوره صف را بخواند، و در نمازهاى واجب و مستحب به آن ادامه دهد، خداوند او را در صف فرشتگان و پيامبران مرسل قرار مى دهد».(2)

* * *

1سَبَّحَ لِلّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الاْ َرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

2يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ

3كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ

4إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفّاً كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ آنچه در آسمان ها و آنچه در زمين است همه تسبيح خدا مى گويند; و او شكست ناپذير و حكيم است!

2 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! چرا سخنى مى گوئيد كه عمل نمى كنيد؟!

3 ـ نزد خدا بسيار موجب خشم است كه سخنى بگوئيد كه عمل نمى كنيد!

4 ـ خداوند كسانى را دوست مى دارد كه در راه او پيكار مى كنند گوئى بنائى آهنين اند!

شأن نزول:

مفسران براى آيه «لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ»، شأن نزول هاى متعددى ذكر كرده اند كه، تفاوت زيادى با هم ندارد، از جمله اين كه:

1 ـ جمعى از مؤمنان بودند كه مى گفتند: بعد از اين، هر وقت با دشمن روبرو شويم، پشت نخواهيم كرد، و فرار نمى كنيم، ولى به گفته خود وفا نكردند، و در روز «احد» فرار نمودند، تا آنجا كه پيشانى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و دندان مبارك او شكسته شد.

2 ـ هنگامى كه خداوند ثواب شهداى «بدر» را بيان كرد، جمعى از صحابه گفتند: حال كه چنين است، ما در جنگ هاى آينده، تمام نيروى خود را به كار خواهيم گرفت، ولى در «احد» فرار كردند، آيه فوق نازل شد و آنها را سرزنش نمود.

3 ـ جمعى از مؤمنان، پيش از آنكه حكم جهاد نازل شود مى گفتند: اى كاش! خداوند بهترين اعمال را به ما نشان مى داد تا عمل كنيم، چيزى نگذشت كه خداوند به آنها خبر داد: «افضل اعمال، ايمان خالص و جهاد است، اما اين خبر آنها را خوش نيامد، و تعلل ورزيدند، آيه نازل شد و آنها را ملامت كرد».(3)

1 و 2 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 277 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 309.

3 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 278 ـ ساير مفسران نيز اين شأن نزول ها را با تفاوت هائى ذكر كرده اند.

تفسير:

▲پيكارگرانى همچون سدّ فولادين!

آغاز اين سوره نيز، سخن از تسبيح خداوند است و به همين جهت آن را جزء سوره هاى «مسبحات» (سوره هائى كه با تسبيح خدا شروع مى شود) شمرده اند.

مى فرمايد: «آنچه در آسمان ها و آنچه در زمين است، همه، تسبيح خدا مى گويند» (سَبَّحَ لِلّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الاْ َرْضِ).(1)

چرا تسبيح او نگويند، و از هر عيب و نقصى منزهش نشمرند، با اين كه «او قادرى است شكست ناپذير، و حكيمى است آگاه از همه چيز» (وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ).

چنان كه قبلاً نيز گفتيم، اين سوره، سوره ايمان، توحيد و معرفت است، توجه به مسأله تسبيح عمومى موجودات كه، با زبان حال و قال صورت مى گيرد، و نظام شگفت انگيز حاكم بر آنها كه، بهترين دليل بر وجود خالق عزيز و حكيم است، پايه هاى ايمان را در قلوب مستحكم مى سازد، و راه را براى فرمان جهاد استوار مى كند.

* * *

آنگاه به عنوان ملامت و سرزنش از كسانى كه به گفته هاى خود عمل نمى كنند، مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! چرا سخنى مى گوئيد كه عمل نمى كنيد»؟! (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ).(2)

گر چه مطابق شأن نزول، اين آيات، در مورد گفتگوهاى جهاد، و سپس فرار در روز جنگ «احد» نازل شده، ولى مى دانيم هيچ گاه شأن نزول ها، مفهوم گسترده آيات را محدود نمى كنند، بنابراين، هرگونه گفتار بى عمل، درخور سرزنش و ملامت است، خواه در رابطه با پايمردى در ميدان جهاد باشد، و يا در هر عمل مثبت و سازنده ديگر.

بعضى از مفسران، مخاطب اين آيات را مؤمنان ظاهرى و منافقان واقعى دانسته اند، در حالى كه خطاب «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» و تعبيرات آيات بعد، همگى نشان مى دهد مخاطب مؤمنان واقعى هستند، نه مؤمنانى كه هنوز به سر حدّ كمال ايمان نرسيده و گفتار و كردارشان هماهنگ نشده است.

* * *

پس از آن در ادامه همين سخن، مى افزايد: «اين كار موجب خشم عظيم در پيشگاه خدا است كه سخنانى بگوئيد كه عمل نمى كنيد» (كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ).(3)

در مجالس انس مى نشينيد و داد سخن مى دهيد، اما هنگامى كه ميدان عمل فرا مى رسد، هر كدام به گوشه اى فرار مى كنيد.

از نشانه هاى مهم مؤمنان راستين اين است: گفتار و كردارشان صددرصد هماهنگ باشد، و هر قدر انسان از اين اصل دور شود، از حقيقت ايمان دور شده است.

«مقْت» در اصل به معنى «بغض شديد نسبت به كسى است كه كار قبيحى را انجام داده است» و لذا در ميان عرب جاهلى، كسى كه همسر پدرش را به نكاح خود در مى آورد «نكاح مقت» مى گفتند.

در جمله «كَبُرَ مَقْتاً» واژه «مَقْت» با «كَبُرَ» كه آن نيز دليل بر شدت و عظمت است، توام شده، و دليل بر خشم عظيم خدا است نسبت به گفتار خالى از عمل.

«علامه طباطبائى» در «الميزان» مى گويد: «فرق است بين اين كه انسان سخنى را بگويد كه انجام نخواهد داد، و بين اين كه، كارى كه مى گويد را انجام ندهد، اولى دليل بر نفاق است و دومى دليل بر ضعف اراده».(4)

ظاهراً منظور اين است: گاه انسان سخنى مى گويد كه از اول تصميم دارد انجام ندهد، اين يك نوع «نفاق» است، اما گاه از اول تصميم بر عمل دارد، ولى بعداً پشيمان مى شود، اين دليل «ضعف اراده» است.

به هر حال، آيه فوق هرگونه تخلف از عهد و پيمان و وعده، و حتى به گفته بعضى، «نذر» را نيز شامل مى شود، و لذا در فرمان «مالك اشتر» مى خوانيم: على(عليه السلام) به او فرمود: إِيّاك َ...أَنْ تَعِدَهُمْ فَتُتْبِعَ مَوْعِدَكَ بِخُلْفِكَ ... وَ الْخُلْفَ يُوجِبُ الْمَقْتَ عِنْدَ اللّهِ وَ النّاسِ، قالَ اللّهُ تَعالى: كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ: «از اين كه به مردم وعده بدهى و تخلف كنى سخت بپرهيز، زيرا اين موجب خشم عظيم در نزد خدا و مردم خواهد شد، چنان كه قرآن مى گويد: كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ».(5)

و در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: عِدَةُ الْمُؤْمِنِ أَخاهُ نَذْرٌ لا كَفّارَةَ لَهُ، فَمَنْ أَخْلَفَ فَبِخُلْفِ اللّهِ بَدَأَ وَ لِمَقْتِهِ تَعَرَّضَ، وَ ذلِكَ قَوْلُهُ: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ: «وعده مؤمن به برادرش نوعى نذر است، هر چند كفاره ندارد، و هر كس خلف وعده كند با خدا مخالفت كرده، و خويش را در معرض خشم او قرار داده، و اين همان است كه قرآن مى گويد: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ».(6)

* * *

در آيه بعد، مسأله اصلى را كه مسأله «جهاد» است پيش كشيده، مى فرمايد: «خداوند كسانى را دوست مى دارد كه همچون بنائى آهنين و سدى فولادين در راه او پيكار مى كنند» (إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفّاً كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ).(7)

بنابراين، نفس پيكار مطرح نيست، آنچه مهم است اين كه، پيكار «فى سبيل اللّه» باشد، و آن هم با اتحاد و انسجام كامل، همانند سدّى فولادين.

«صَفّ» در اصل، معنى مصدرى دارد، و به معنى قرار دادن چيزى در خط صاف است، ولى در اينجا معنى اسم فاعل را دارد.

«مَرْصُوص» از ماده «رصاص» به معنى «سرب» است، و از آنجا كه گاه براى استحكام و يكپارچگى بناها، سرب را آب مى كردند و در لابلاى قطعات آن مى ريختند، به طورى كه فوق العاده محكم و يكپارچه مى شد، به هر بناى محكمى «مَرْصُوص» اطلاق مى شود.

و در اينجا منظور اين است: مجاهدان راه حق در برابر دشمن، يك دل و يك جان و مستحكم و استوار بايستند، گوئى همه يك واحد به هم پيوسته اند كه، هيچ شكافى در ميان آن نيست.

لذا در تفسير «على بن ابراهيم» در توضيح اين آيه آمده است: يَصْطَفُّونَ كَالْبُنْيانِ الَّذِى لا يَزُولُ: «مجاهدان راه خدا صف مى كشند همانند بنائى كه هرگز ويران نمى گردد».(8)

در حديثى آمده است: أمير مؤمنان على(عليه السلام) در ميدان «صفين»، هنگامى كه مى خواست ياران خود را آماده پيكار كند، فرمود:

«خداوند عزّوجل شما را به اين وظيفه راهنمائى كرده است... و فرموده إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفّاً كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ، بنابراين، صفوف خود را همچون يك بناى آهنين محكم كنيد، آنها كه زره پوشند مقدم شوند، و آنها كه بى زره اند، پشت سر آنان قرار گيرند، دندان ها را محكم به هم بفشاريد كه... و در برابر نيزه ها در پيچ و خم باشيد كه براى رد كردن نيزه دشمن مؤثرتر است، به انبوه دشمن خيره نگاه نكنيد، تا قلبتان قوى تر و روحتان آرام تر باشد، سخن كمتر بگوئيد كه سستى را دور مى كند، و با وقار شما مناسب تر است، پرچم هاى خود را كج نكنيد و آنها را از جا تكان ندهيد، و جز به دست دليران مسپاريد»!(9)

* * *

1 ـ درباره كيفيت تسبيح عمومى موجودات جهان، بارها در اين تفسير سخن گفته ايم، از جمله ذيل آيه 44 سوره «اسراء» (تفسير نمونه، جلد 12، صفحه 133) و ذيل آيه 41 سوره «نور» (تفسير نمونه، جلد 14، صفحه 497).

2 ـ «لِمَ» در اصل «لِما» بوده (مركب از لام جارّه و ماء استفهاميه) سپس الف آن به خاطر كثرت استعمال، و يا تفاوت ميان «اخبار» و «استفهام» افتاده است.

3 ـ بعضى از مفسران «كَبُرَ» را جزء «افعال مدح و ذم» دانسته اند (تفسير روح البيان، ذيل آيات مورد بحث) و بعضى از آن معنى تعجب فهميده اند (تفسير كشاف).

4 ـ «الميزان»، جلد 19، صفحه 287.

5 ـ «نهج البلاغه»، نامه 53 (صفحه 444، صبحى صالح).

6 ـ «اصول كافى»، جلد 2، باب «خلف الوعد».

7 ـ «صَفّاً» در اينجا منصوب است به عنوان حال.

8 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 311.

9 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 310 ـ شبيه همين معنى در «نهج البلاغه»، خطبه 124 نيز آمده است.

نكته ها:

▲1 ـ ضرورت وحدت صفوف

از مهم ترين عوامل پيروزى در برابر دشمنان، انسجام و به هم پيوستگى صفوف در ميدان نبرد است، نه تنها در نبردهاى نظامى، كه در نبرد سياسى و اقتصادى نيز جز از طريق وحدت، كارى ساخته نيست.

در حقيقت، قرآن دشمنان را به سيلاب ويرانگرى تشبيه مى كند كه، تنها با سدّ فولادين مى توان آن را مهار كرد، تعبير به «بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ» جالب ترين تعبيرى است كه در اين زمينه وجود دارد، در يك بنا يا سدّ عظيم، هر كدام از اجزاء نقشى دارند، ولى، اين نقش، در صورتى مؤثر مى شود كه، هيچ گونه فاصله و شكاف در ميان آنها نباشد، و چنان متحد گردند كه، گوئى يك واحد بيش نيستند، همگى تبديل به يك دست و يك مشت عظيم و محكمى شوند كه فرق دشمن را درهم مى كوبد و متلاشى مى كند!

افسوس! كه اين تعليم بزرگ اسلام، امروز فراموش شده، و جامعه بزرگ اسلامى نه تنها شكل «بنيان مرصوص» ندارد، كه، به صفوف پراكنده اى تبديل گشته بلكه در مقابل هم ايستاده اند، و هر كدام هوائى در سر، و هوسى در دل دارند.

بايد توجه داشت، وحدت صفوف، با گفتار و شعار به دست نمى آيد، نياز به «وحدت هدف» و «وحدت عقيده» دارد، و اين چيزى است كه بدون خلوص نيت، معرفت واقعى، تربيت صحيح اسلامى و احياى فرهنگ قرآن ممكن نيست.

اگر خدا مجاهدينى را دوست دارد كه همچون بنيان مرصوصند، پس اين جمعيت هاى پراكنده را دشمن مى دارد، و هم اكنون آثار خشم خدا و غضب الهى را در اين جامعه چند صدمليونى، با چشم خود مى بينيم كه، يك نمونه آن تسلط گروه كوچك «صهيونيست ها» بر سرزمين هاى اسلامى است.

خدايا! به ما آگاهى و بيدارى و آشنائى به قرآن و تعليمات حيات بخش آن، مرحمت فرما.

* * *

▲2 ـ گفتار بى عمل

زبان، ترجمان دل است، و اگر راه اين دو از يكديگر جدا شود، نشانه نفاق است، و مى دانيم انسان منافق، از سلامت فكر و روح برخوردار نيست.

از بدترين بلاهائى كه ممكن است بر يك جامعه مسلط شود، بلاى سلب اطمينان است، و عامل اصلى آن، جدائى گفتار از كردار است، مردمى كه مى گويند و عمل نمى كنند، هرگز نمى توانند به يكديگر اعتماد كنند و در برابر مشكلات هماهنگ باشند، هرگز برادرى و صميميت در ميان آنها حاكم نخواهد شد، هرگز ارزش و قيمتى نخواهند داشت، و هيچ دشمنى از آنها حساب نمى برد.

هنگامى كه غارتگران لشكر «شام» مرزهاى «عراق» را مورد تاخت و تاز خود قرار دادند، و خبر به گوش على(عليه السلام) رسيد، سخت ناراحت شد، خطبه اى خوانده چنين فرمود: أَيُّهَا النّاسُ الْمُجْتَمِعَةُ أَبْدانُهُمْ الْمُخْتَلِفَةُ أَهْواؤُهُمْ، كَلامُكُمْ يُوهِي الصُّمَّ الصَّلابَ، وَ فِعْلُكُمْ يُطْمِعُ فِيكُمُ الاْ َعْداءَ، تَقُولُونَ فِي الْمَجالِسِ كَيْتَ وَ كَيْتَ، فَإِذا جاءَ الْقِتالُ قُلْتُمْ حِيدِي حَيادِ!:

على(عليه السلام) در اين گفتار كه از سوز دل مباركش حكايت مى كند به مردم «عراق» مى گويد: «اى مردمى كه بدن هايتان جمع، و دل ها و افكارتان پراكنده است، سخنان داغ شما سنگ هاى سخت را درهم مى شكند، ولى اعمال سست شما دشمنانتان را به طمع وا مى دارد، در مجالس و محافل چنين و چنان مى گوئيد و اما به هنگام پيكار فرياد مى زنيد: اى جنگ از ما دور شو».(1)

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: يَعْنِى بِالْعُلَماءِ مَنْ صَدَّقَ فِعْلُهُ قَوْلَهُ، وَ مَنْ لَمْ يُصَدِّقْ فِعْلُهُ قَوْلَهُ فَلَيْسَ بِعالِم: «عالم كسى است كه عملش، گفتارش را تصديق كند، و هر كس عملش گفتارش را تصديق نكند، عالم نيست».(2)

يكى از شعراى معاصر، سرنوشت ملت هائى را كه اهل سخن اند و نه اهل عمل، و به همين دليل، هميشه اسير چنگال دشمنانند، در داستان زيبائى كه از زبان «بلبل» و باز شكارى مطرح كرده، مجسم ساخته است:

دوش مى گفت بلبلى با باز! *** كز چه حال تو خوش تر است از من!

تو كه زشتى و بد عبوس و مهيب *** تو كه لالى و گنگ و بسته دهن!

مست و آزاد روى دست شهان *** با دوصد ناز مى كنى مسكن!

من بدين ناطقى و خوش خوانى *** با خوش اندامى و ظريفى تن

قفسم مسكن است و روزم، شب *** بهره ام غصه است و رنج و محن!

* * *

باز گفتا كه راست مى گوئى! *** ليك سرّش بود بسى روشن:

دأب تو گفتن است و ناكردن! *** خوى من كردن است و ناگفتن!

* * *

5وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِي وَ قَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّي رَسُولُ اللّهِ إِلَيْكُمْ فَلَمّا زاغُوا أَزاغَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ

6وَ إِذْ قالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يا بَنِي إِسْرائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللّهِ إِلَيْكُمْ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُول يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمّا جاءَهُمْ بِالْبَيِّناتِ قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِينٌ

ترجمه:

5 ـ (به ياد آوريد) هنگامى را كه موسى به قومش گفت: «اى قوم من! چرا مرا آزار مى دهيد با اين كه مى دانيد من فرستاده خدا به سوى شما هستم»؟! هنگامى كه آنها از حق منحرف شدند، خداوند قلوبشان را منحرف ساخت; و خدا فاسقان را هدايت نمى كند!

6 ـ و هنگامى را كه عيسى بن مريم گفت: «اى بنى اسرائيل! من فرستاده خدا به سوى شما هستم در حالى كه تصديق كننده توراتى مى باشم كه قبل از من فرستاده شده، و بشارت دهنده به رسولى كه بعد از من مى آيد و نام او احمد است»! هنگامى كه او با معجزات و دلائل روشن به سراغ آنان آمد، گفتند: «اين سحرى آشكار است»!

1 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 29.

2 ـ «اصول كافى»، جلد اول، باب «صفة العلماء»، حديث 2.

تفسير:

▲بشارت ظهور «احمد» را آورده ام!

در تعقيب دو دستور آيات قبل، درباره «هماهنگى گفتار و كردار» و «وحدت صفوف»، در اين آيات، براى تكميل اين معنى به گوشه اى از زندگى دو پيامبر يعنى موسى(عليه السلام) و مسيح(عليه السلام) اشاره مى كند كه، متأسفانه نمونه هاى روشنى از «جدائى گفتار و عمل» و «عدم انسجام صفوف» در زندگى پيروان آن دو ديده مى شود، كه سرنوشت شومى به دنبال آن پيدا كردند.

نخست مى فرمايد: «به ياد آوريد هنگامى را كه موسى به قومش گفت: اى قوم من! چرا مرا آزار مى دهيد با اين كه مى دانيد من فرستاده خدا به سوى شما هستم»؟! (وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِي وَ قَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّي رَسُولُ اللّهِ إِلَيْكُمْ).

اين آزار، ممكن است اشاره به تمام مخالفت ها و بهانه جوئى هائى باشد كه «بنى اسرائيل» در طول حيات موسى(عليه السلام) با اين پيامبر بزرگ داشتند، و يا اشاره به ماجرائى همچون ماجراى «بيت المقدس» كه به موسى گفتند: ما حاضر نيستيم وارد اين شهر شويم و با «عمالقه» كه جمعى نيرومند و جبارند، بجنگيم، تو و پروردگارت برويد و آنجا را فتح كنيد تا ما وارد شويم!(1)

و همين امر، سبب شد كه ساليان دراز در وادى «تيه» بمانند، و طعم تلخ ادعاهاى واهى و سستى در امر جهاد را بچشند.

ولى، با توجه به آنچه در آيه 69 سوره «احزاب» وارد شده، به نظر مى رسد: اين ايذا و آزار، اشاره به نسبت هاى ناروائى است كه به موسى مى دادند، و خداوند موسى را از آن مبرا ساخت، در اين آيه مى خوانيم: يا أَيُّهَا الَّذِيْنَ آمَنُوا لا تَكُونُوا كَالَّذِيْنَ آذَوا مُوسى فَبَرَّأَهُ اللّهُ مِمّا قالُوا وَ كانَ عِنْدَ اللّهِ وَجِيْهاً:

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد همانند كسانى نباشيد كه موسى را آزار دادند و خداوند او را (از آنچه در حق او مى گفتند) مبرا ساخت».

اين نسبت ها بسيار بود، گاه، او را متهم به قتل برادرش «هارون» كردند! و گاه (العياذ باللّه) به روابط نامشروع با يك زن بدكار (توطئه اى كه توسط «قارون» حيله گر چيده شده بود تا زير بار فرمان «زكات» نرود!) و گاه متهم به سحر و جنون، و يا پاره اى از عيوب جسمانى، كه شرح آن ذيل آيه فوق در سوره «احزاب» آمده است.(2)

چگونه ممكن است كسى مدعى ايمان به پيامبرى باشد، و چنين نسبت هائى را به او بدهد؟ آيا اين روشن ترين نمونه جدائى گفتار، از كردار نيست؟ و لذا موسى مى گويد: با اين كه شما يقين داريد من رسول خدا هستم، اين سخنان ناروا چيست؟!

ولى، اين عمل، بدون مجازات نماند، چنان كه در پايان آيه مورد بحث مى خوانيم: «هنگامى كه آنها از حق منحرف شدند، خداوند قلوبشان را منحرف ساخت، و خدا فاسقان را هدايت نمى كند» (فَلَمّا زاغُوا أَزاغَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ).

چه مصيبتى از اين بزرگتر؟ كه انسان از هدايت الهى محروم گردد و قلبش از حق منحرف شود؟(3)

از اين تعبير ،استفاده مى شود: هدايت و ضلالت، هر چند از ناحيه خداوند است، اما زمينه ها و مقدمات و عوامل آن، از ناحيه خود انسان است; زيرا از يكسو مى فرمايد: «هنگامى كه آنها از حق منحرف شدند، خداوند قلوب آنها را منحرف ساخت».

يعنى گام اول را آنها برداشتند، و از سوى ديگر، مى گويد: «خداوند قوم فاسق را هدايت نمى كند».

نخست، فسق و گناهى سرمى زند كه انسان مستحق سلب توفيق و هدايت الهى مى گردد، و سپس، گرفتار اين محروميت بزرگ مى شود.

بحث مشروحى در اين زمينه در ذيل آيه 36 سوره «زمر» آمده است.(4)

* * *

در آيه بعد، به مسأله رسالت حضرت عيسى(عليه السلام) و كارشكنى و تكذيب «بنى اسرائيل» در مقابل او اشاره كرده، مى افزايد: «و به ياد آوريد هنگامى را كه عيسى بن مريم(عليه السلام) گفت: اى بنى اسرائيل! من فرستاده خدا به سوى شما هستم، اين در حالى است كه تصديق كننده كتاب فرستاده شده قبل از خود (تورات)، مى باشم» (وَ إِذْ قالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يا بَنِي إِسْرائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللّهِ إِلَيْكُمْ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ).

«و نيز بشارت دهنده به رسولى هستم كه بعد از من مى آيد و نام او احمد است» (وَ مُبَشِّراً بِرَسُول يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ).

بنابراين، من حلقه اتصالى هستم كه امت موسى و كتاب او را، به امت پيامبر آينده (پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)) و كتاب او، پيوند مى دهم.

به اين ترتيب، حضرت مسيح(عليه السلام) ادعائى جز رسالت الهى، آن هم در مقطع خاصى از زمان نداشت، و آنچه به او درباره الوهيت يا فرزند خدا بودن بسته اند، همه كذب و دروغ است.

گر چه، جمعى از «بنى اسرائيل» به اين پيامبر موعود ايمان آوردند، اما گروه عظيمى سرسختانه در برابر او ايستادند، و حتى معجزات آشكار او را انكار كردند، و لذا در پايان آيه مى افزايد: «هنگامى كه او (احمد) با معجزات و دلائل روشن به سراغ آنها آمد گفتند: اين سحرى است آشكار»! (فَلَمّا جاءَهُمْ بِالْبَيِّناتِ قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِينٌ).

عجب اين كه: طايفه «يهود»، قبل از مشركان عرب، اين پيامبر(صلى الله عليه وآله) را شناخته بودند، و حتى براى شوق ديدار او ترك وطن نموده، و طوائفى از آنها در سرزمين «مدينه» ساكن شدند، اما با اين همه، بسيارى از بت پرستان، سرانجام اين پيامبر موعود را شناخته و ايمان آوردند، ولى بسيارى از «يهود» بر لجاج و عناد و انكار باقى ماندند. گروهى از مفسران، ضمير در «فَلَمّا جاءَهُمْ» را به پيامبر اسلام (احمد) همان گونه كه در بالا آورديم، برگردانده اند.

ولى، بعضى معتقدند: ضمير به حضرت عيسى(عليه السلام) برمى گردد، يعنى هنگامى كه عيسى(عليه السلام) معجزات روشن را براى «بنى اسرائيل» آورد، آن را انكار كرده، سحرش خواندند.

و آيات بعد نشان مى دهد كه، تفسير اول صحيح تر است; چرا كه در اين آيات، تكيه روى اسلام و پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) شده است.

* * *

1 ـ مائده، آيه 24.

2 ـ تفسير «نمونه»، جلد 17، صفحات 444 تا 446.

3 ـ «زاغُوا» از ماده «زيغ» به معنى انحراف از طريق مستقيم است.

4 ـ به جلد 19 تفسير «نمونه»، صفحات 461 تا 468 مراجعه فرمائيد.

نكته ها:

▲1 ـ رابطه بشارت و تكامل دين

تعبير «بشارت» در مورد خبر دادن مسيح(عليه السلام) از ظهور اسلام، اشاره لطيفى به تكامل اين آئين نسبت به آئين هاى پيشين است، بررسى آيات قرآن و مقايسه معارف و تعليمات اسلام در زمينه عقائد، احكام، قوانين، مسائل اخلاقى و اجتماعى، با آنچه در كتب «عهدين» (تورات و انجيل) آمده است، اين برترى را به وضوح نشان مى دهد.

گر چه در آيه فوق، ذكرى از اين سخن به ميان نيامده كه، اين بشارت در متن كتاب آسمانى مسيح بوده، يا نه؟ ولى آيات ديگر قرآن، گواه بر ذكر آن در خود «انجيل» است، در آيه 157 سوره «اعراف» مى خوانيم: الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الاْ ُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ الاِْنْجِيلِ...: «آنها كه از فرستاده خدا، پيامبر امى پيروى مى كنند، همان كس كه صفاتش را در تورات و انجيلى كه نزدشان است مكتوب مى بينند...» و بعضى آيات ديگر.(1)

* * *

1 ـ «الميزان»، جلد 19، صفحه 290.

▲2 ـ بشارات عهدين و تعبير فارقليطا

بدون شك، آن چه امروز در دست «يهود» و «نصارى» به نام «تورات» و «انجيل» است، كتاب هاى نازل شده بر پيامبران بزرگ خدا يعنى موسى و مسيح(عليه السلام) نيست، بلكه، مجموعه اى است از كتبى كه به وسيله ياران آنها، يا افرادى كه بعد از آنها پا به عرصه وجود گذاشتند، تأليف يافته، يك مطالعه اجمالى در اين كتاب ها، گواه زنده اين مدعا است، خود مسيحيان و يهود نيز ادعائى جز اين ندارند.

ولى با اين حال، شك نيست كه قسمتى از تعليمات موسى و عيسى(عليه السلام) و محتواى كتب آسمانى آنها، در ضمن گفته هاى پيروانشان به اين كتاب ها انتقال يافته است، به همين دليل، نه مى توان همه آن چه را در «عهد قديم» (تورات و كتاب هاى وابسته به آن) و «عهد جديد» (انجيل و كتب وابسته به آن) آمده است، پذيرفت، و نه همه آن قابل انكار است، بلكه، مخلوطى است از تعليمات اين دو پيامبر بزرگ، با افكار و انديشه هاى ديگران.

به هر حال، در كتاب هاى موجود، بشارت هاى فراوانى به ظهور بزرگى كه نشانه هاى آن جز بر اسلام و آورنده آن تطبيق نمى كند، ديده مى شود.

قابل توجه اين كه: غير از پيشگوئى هائى كه در اين كتب ديده مى شود، و بر شخص پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) صدق مى كند، در سه مورد از «انجيل يوحنا» روى كلمه «فارقليط» تكيه شده است،(1) كه در ترجمه هاى فارسى، به «تسلّى دهنده» ترجمه شده است، اكنون به متن «انجيل يوحنا» توجه كنيد:

«و من از پدر خواهم خواست و او تسلى دهنده ديگر به شما خواهد داد كه تا به ابد با شما خواهد ماند».(2)

و در باب بعد آمده: «و چون آن تسلّى دهنده بيايد كه من از جانب پدر به شما خواهم فرستاد، يعنى روح راستى كه از طرف پدر مى آيد او درباره من شهادت خواهد داد».(3)

و در باب بعد نيز مى خوانيم: «ليكن به شما راست مى گويم كه شما را مفيد است كه من بروم كه اگر من نروم، آن تسلّى دهنده به نزد شما نخواهد آمد، اما اگر بروم او را به نزد شما خواهم فرستاد»!(4)

مهم اين است: در متن سريانى «اناجيل» كه از اصل «يونانى» گرفته شده، به جاى تسلّى دهنده «پارقليطا» آمده، و در متن يونانى «پيركلتوس» آمده، كه از نظر فرهنگ يونانى به معنى «شخص مورد ستايش» است، معادل «محمّد، احمد».

ولى، هنگامى كه ارباب كليسا ديدند انتشار چنين ترجمه اى به تشكيلات آنها ضربه شديدى وارد مى كند، به جاى «پيركلتوس»، «پاراكلتوس» نوشتند!، كه به معنى «تسلّى دهنده» است، و با اين تحريف آشكار، اين سند زنده را دگرگون ساختند، هر چند، با وجود اين تحريف نيز، بشارت روشنى از يك ظهور بزرگ در آينده است.(5)

در جلد اول تفسير «نمونه»، شهادت گوياى يكى از كشيشان معروف مسيحى را كه بعد از مدتى اسلام را پذيرا شده («فخر الاسلام» نويسنده كتاب معروف «انيس الاعلام») به نقل از استاد بزرگش در تفسير «فارقليطا»، نقل كرديم، كه روشن مى سازد، اين بشارت ها درباره شخصى به نام «احمد» و «محمّد»(صلى الله عليه وآله) بوده است.(6)

در اينجا شما را به ترجمه مطلبى كه در «دائرة المعارف بزرگ فرانسه»، در اين باره آمده است، جلب مى كنيم:

«محمّد مؤسس دين اسلام و فرستاده خدا و خاتم پيامبران است، كلمه محمّد به معنى بسيار حمد شده است، و از ريشه حمد كه به معنى تجليل و تمجيد است، مشتق گرديده، و بر اثر تصادف عجيب، نام ديگرى كه آن هم از ريشه حمد است و مرادف لفظ محمّد مى باشد، يعنى احمد براى او ذكر شده كه احتمال قوى مى رود، مسيحيان حجاز، آن لفظ را به جاى فارقليط به كار مى بردند.

احمد يعنى بسيار ستوده شده و بسيار مجلل، ترجمه لفظ پيركلتوس است كه اشتباهاً لفظ پاراكلتوس را جاى آن گذاردند، به اين ترتيب، نويسندگان مذهبى مسلمان، مكرّر گوشزد كرده اند كه، مراد از اين لفظ بشارت ظهور پيامبر اسلام است، قرآن مجيد نيز آشكار در آيه شگفت انگيز سوره صف به اين موضوع اشاره مى كند».(7)

كوتاه سخن اين كه: معنى «فارقليطا»، «روح القدس» يا «تسلّى دهنده» نيست، بلكه مفهومى معادل «احمد» دارد (دقت كنيد).

* * *

1 ـ اين تعبير در «انجيل عربى» چاپ لندن، مطبعه «ويليام وطس»، سال 1857 آمده است.

2 ـ «انجيل يوحنا»، باب 14، جمله 16 (و من از پدر سؤال مى كنم و تسلى دهنده ديگر به شما عطا خواهد كرد تا هميشه با شما بماند).

3 ـ «انجيل يوحنا»، باب 15، جمله 26 (ليكن چون تسلّى دهنده كه او را از جانب پدر نزد شما مى فرستم آيد يعنى روح راستى كه از پدر صادر مى گردد او بر من شهات خواهد داد).

4 ـ «انجيل يوحنا»، باب 16، جمله 7 (و من به شما راست مى گويم كه رفتن من براى شما مفيد است زيرا اگر نروم تسلى دهنده نزد شما نخواهد آمد اما اگر بروم او را نزد شما مى فرستم).

(اين جمله ها را با كتاب «عهد جديد» كه به همت انجمن پخش كتب مقدسه در ميان ملل به چاپ رسيده تطبيق نموده ايم، به ترتيب صفحات 173 و 175).

5 ـ «الفرقان فى تفسير القرآن»، جلد 27 و 28، صفحه 306، ذيل آيه مورد بحث ـ در آنجا متن سريانى جمله هاى فوق نيز دقيقاً آمده است.

6 ـ تفسير «نمونه»، جلد اول، سوره «بقره»، ذيل آيه 41.

7 ـ «دائرة المعارف بزرگ فرانسه»، جلد 23، صفحه 4176.

▲3 ـ مگر نام پيامبر اسلام «احمد» است؟

سؤال مهمى كه در اينجا مطرح مى شود، اين است: نام معروف پيامبر اسلام «محمّد» مى باشد، در حالى كه در آيه مورد بحث، به عنوان «احمد» ذكر شده، اين دو چگونه با هم سازگار است؟

در پاسخ اين سؤال لازم است به نكات زير توجه شود:

الف ـ در تواريخ آمده است: پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) از كودكى دو نام داشت، و حتى مردم او را با هر دو نام خطاب مى كردند، يكى «محمّد» و ديگرى «احمد»، اولى را جدش، «عبد المطلب» براى او برگزيده بود و دومى را مادرش «آمنه».

اين مطلب، در «سيره حلبى» مشروحاً ذكر شده است.

ب ـ از كسانى كه مكرر پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را با اين نام ياد كردند، عمويش «ابو طالب» بود، هم امروز در كتابى كه به نام «ديوان ابو طالب» در دست ما است، اشعار زيادى ديده مى شود كه، در آن از پيغمبر گرامى اسلام به عنوان «احمد» ياد شده مانند:

أَرادوُا قَتْلَ أَحْمَدَ ظالِمُوهُمْ *** وَ لَيْسَ بِقَتْلِهِمْ فِيْهِمْ زَعِيْمٌ

«ستمگران آنها تصميم قتل احمد را داشتند * ولى براى اين كار رهبرى نيافتند».

وَ إِنْ كانَ أَحْمَدُ قَدْ جائَهُمْ *** بِحَقِّ وَ لَمْ يَأْتِهِمْ بِالْكِذْبِ

«قطعاً احمد آئين حقى براى آنها آورد * و هرگز آئين دروغ نياورد».(1)

در غير «ديوان ابو طالب» نيز اشعارى از «ابو طالب» در اين زمينه نقل شده مانند:

لَقَدْ أَكْرَمَ اللّهُ النَّبِىَّ مُحَمَّداً *** فَأَكْرَمُ خَلْقِ اللّهِ فِى النّاسِ أَحْمَدُ

«خداوند پيامبر خود محمد را گرامى داشت * و لذا گرامى ترين خلق خدا در ميان مردم احمد است».(2)

ج ـ در اشعار «حسّان بن ثابت» شاعر معروف عصر پيامبر نيز، اين تعبير ديده مى شود:

مُفْجَعَةٌ قَدْ شَفَّها فَقْدُ أَحْمَدَ *** فَظَلَّتْ لاِلاءِ الرَّسُولِ تُعَدَّدُ

«مصيبت زده اى كه فقدان احمد او را لاغر كرده بود * و پيوسته عطايا و مواهب رسول خدا را برمى شمرد».(3)

اشعارى كه از «ابو طالب» يا غير او نام «احمد» (به جاى محمّد) در آن آمده، آن قدر فراوان است كه، مجال نقل همه آنها در اينجا نيست، اين بحث را با شعر جالب ديگرى از فرزند «ابو طالب» يعنى على(عليه السلام) پايان مى دهيم:

أَتَأْمُرُنِى بِالصَّبْرِ فِى نَصْرِ «أَحْمَدَ» *** وَ وَ اللّهِ ما قُلْتُ الَّذِى قُلْتُ جازِعاً

سَأَسْعى لِوَجْهِ اللّهِ فِى نَصْرِ «أَحْمَدَ» *** نِبِىِّ الْهُدِى الْمَحْمُودِ طِفْلاً وَ يافِعاً:

«آيا به من مى گوئى در يارى احمد شكيبائى كنم؟ * به خدا سوگند من آن چه را گفتم از روى جزع و بى صبرى نگفتم».

«من براى خاطر خدا در يارى احمد تلاش خواهم كرد * همان پيامبر هدايت كه در طفوليت و جوانى پيوسته محمود و ستوده بود».(4)

د ـ در رواياتى كه در مسأله «معراج» وارد شده، بسيار مى خوانيم: خداوند پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را در شب معراج بارها به عنوان «احمد» خطاب كرد، و شايد از اينجا است كه مشهور شده نام آن حضرت در آسمان ها «احمد» و در زمين «محمّد»(صلى الله عليه وآله) است.

در حديثى از امام باقر(عليه السلام) نيز آمده: پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) ده نام داشت كه پنج نام آن، در قرآن آمده «محمّد»، «احمد»، «عبداللّه، «يس» و «ن».(5)

هـ ـ هنگامى كه پيامبر آيات فوق (آيات سوره صف را) براى مردم «مدينه» و «مكّه» خواند و قطعاً به گوش اهل كتاب نيز رسيد، هيچ كس از مشركان و اهل كتاب ايراد نكردند كه «انجيل» بشارت آمدن «احمد» داده، نام تو «محمّد» است، اين سكوت، خود دليل بر شهرت اين اسم در آن محيط است; زيرا اگر اعتراضى شده بود، براى ما نقل مى شد، چه اين كه اعتراض هاى دشمنان، حتى در مواردى كه بسيار زننده بود، نيز در تاريخ ثبت است.

از مجموع اين بحث، نتيجه مى گيريم: نام «احمد» از نام هاى معروف پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) بوده است.(6)

* * *

7وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ وَ هُوَ يُدْعى إِلَى الاِْسْلامِ وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمِينَ

8يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ

9هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ

ترجمه:

7 ـ چه كسى ظالم تر است از آن كس كه بر خدا دروغ بسته در حالى كه دعوت به اسلام مى شود؟! خداوند گروه ستمكاران را هدايت نمى كند.

8 ـ آنان مى خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش سازند; ولى خدا نور خود را كامل مى كند هر چند كافران خوش نداشته باشند!

9 ـ او كسى است كه رسول خود را با هدايت و دين حق فرستاد تا او را بر همه اديان غالب سازد، هر چند مشركان كراهت داشته باشند!

1 ـ «ديوان ابو طالب»، صفحات 25 تا 29.

2 ـ «تاريخ ابن عساكر»، جلد 1، صفحه 275.

3 ـ ديوان «حسان بن ثابت»، صفحه 59، تحقيق «محمّد عزت نصر اللّه».

4 ـ «الغدير»، جلد 7، صفحه 358.

5 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 313 ـ در تفسير «درّ المنثور» نيز روايات در اين زمينه آمده كه نقل همه آنها به طول مى انجامد (جلد 6، صفحه 214).

6 ـ در اين بحث و بحث گذشته، از كتاب «احمد موعود انجيل» و تفسير «فرقان» نيز استفاده شده است.

تفسير:

▲مى خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش كنند؟!

در آيات گذشته خوانديم: چگونه گروهى معاند و لجوج على رغم بشارت پيامبر پيشين حضرت مسيح(عليه السلام) درباره ظهور پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، و على رغم توأم بودن دعوت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) با «بينات»، دلائل روشن و معجزات، چگونه به مقابله و انكار برخاستند، در آيات مورد بحث، عاقبت كار اين افراد، و سرنوشت آنها را تشريح مى كند.

نخست، مى فرمايد: «چه كسى ظالم تر است از آن كس كه بر خدا دروغ بندد در حالى كه دعوت به سوى اسلام مى شود» (وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ وَ هُوَ يُدْعى إِلَى الاِْسْلامِ).

آرى، چنين كسى كه دعوت پيامبر الهى را دروغ، و معجزه او را سحر، آئين او را باطل مى شمرد، ستمكارترين مردم است; چرا كه راه هدايت و نجات را به روى خود و ساير بندگان خدا مى بندد، و آنها را از اين سرچشمه فيض الهى، كه ضامن سعادت ابدى آنها است، محروم مى سازد.

و در پايان آيه مى افزايد: «خداوند قوم ستمگر را هدايت نمى كند» (وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمِينَ).

كار خدا «هدايت» است، و ذات پاكش نور و روشنائى معنوى است: (اللّهُ نُورُ السَّمواتِ وَ الاْ َرْضِ)، ولى، هدايت، زمينه مى خواهد، و اين زمينه در كسانى كه دشمن حقيقت اند، وجود ندارد.

اين آيه، بار ديگر تأكيدى است بر اين حقيقت كه: هدايت و ضلالت هر چند از ناحيه خدا است، ولى مقدمات آن از ناحيه خود انسان شروع مى شود، و به همين دليل، هرگز «جبر» لازم نمى آيد.

جمله «وَ هُوَ يُدْعى إِلَى الاِْسْلامِ» اشاره به اين است كه: دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله)متضمن سلامت دنيا، آخرت و نجات انسان ها است، با اين حال چگونه انسان تيشه بر ريشه سعادت خويش مى زند؟

تعبير به: مَنْ أَظْلَمُ: «چه كسى ستمكارتر است...» پانزده بار در قرآن مجيد تكرار شده، كه آيه مورد بحث، آخرين آنها است، گر چه، موارد آنها ظاهراً متفاوت است، و همين امر، ممكن است منشأ اين سؤال شود كه:

مگر «ظالم ترين مردم» بيش از يك گروه مى تواند باشد؟ اما دقت در اين آيات، نشان مى دهد: همه بازگشت به تكذيب آيات الهى و مانع شدن مردم از راه حق است و در واقع، ستمى بالاتر از اين نيست كه مردم را از رسيدن به چنين برنامه اى كه راه خوشبختى در همه زمينه ها است، بازدارند.

* * *

سپس، براى اين كه نشان دهد دشمنان حق قادر نيستند آئين او را برچينند، ضمن تشبيه جالبى مى فرمايد: «آنها مى خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش سازند، ولى خداوند نور خود را كامل مى كند هر چند كافران خوش نداشته باشند»! (يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ).

آنها به كسى مى مانند كه مى خواهد نور آفتاب عالم تاب را با پف كردن خاموش سازد، آنها خفاشانى هستند كه گمان مى كنند اگر چشم از آفتاب فرو پوشند و خود را در پرده هاى ظلمت شب فرو برند، مى توانند به مقابله با اين چشمه نور برخيزند.

تاريخ اسلام سند زنده اى است بر تحقق عينى اين پيشگوئى بزرگ قرآن; چرا كه از نخستين روز ظهور اسلام، توطئه هاى گوناگون براى نابودى آن چيده شد:

گاه، از طريق سخريه و ايذاء و آزار دشمنان.

گاه، از طريق محاصره اقتصادى و اجتماعى.

گاه، از طريق تحميل جنگ هاى گوناگون در ميدان هاى «احد»، «احزاب» و «حنين» و...

گاه، از طريق توطئه هاى داخلى منافقان.

گاه، از طريق ايجاد اختلاف در ميان صفوف مسلمين.

گاه، از طريق جنگهاى صليبى.

گاه، از طريق اشغال سرزمين قدس و قبله اول مسلمين.

گاه، از طريق تقسيم كشور عظيم اسلامى به بيش از چهل كشور!

گاه، از طريق برنامه تغيير خط و بريدن جوانان اسلام از فرهنگ كهن خويش.

گاه، از طريق نشر فحشاء و وسائل فساد اخلاق و انحراف عقيده در ميان قشرهاى جوان.

گاه، از طريق استعمار نظامى و سياسى و اقتصادى.

و گاه، از طرق ديگر...

ولى، همان گونه كه خداوند اراده كرده، اين نور الهى روز به روز در گسترش است و دامنه اسلام در هر زمان از گذشته وسيع تر مى شود، و آمارها نشان مى دهد كه جمعيت مسلمانان جهان، على رغم تلاش هاى مشترك «صهيونيست ها» و «صليبى ها» و «ماترياليست هاى شرق» رو به افزايش است، آرى، آنها پيوسته مى خواهند نور خدا را خاموش سازند، ولى خداوند اراده ديگرى دارد.

و اين يك معجزه جاودانى قرآن است.

قابل توجه اين كه: اين مضمون، دو بار در آيات قرآن مجيد ذكر شده، با اين تفاوت كه در يك مورد «يُرِيْدُونَ أَنْ يُطْفِئُوا» آمده است(1) ولى در اينجا «يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا» مى باشد.

«راغب» در «مفردات» در توضيح اين تفاوت، مى گويد: آيه نخست، اشاره به خاموش كردن بدون مقدمه است، ولى، دومى اشاره به خاموش كردن با توسل به مقدمات است.

يعنى، خواه آنها مقدمه چينى كنند، يا نكنند، قادر به خاموش كردن نور الهى نيستند!

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، براى تأكيد بيشتر، با صراحت مى گويد: «او كسى است كه فرستاده خود را با هدايت و دين حق فرستاده تا او را بر همه اديان غالب كند، هر چند مشركان كراهت داشته باشند» (هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ).

تعبير به «أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ» به منزله بيان رمز پيروزى و غلبه اسلام است; زيرا در طبيعت «هدايت» و «دين حق»، اين پيروزى نهفته است، اسلام و قرآن، نور الهى است و نور هر جا باشد، آثار خود را نشان مى دهد، و مايه پيروزى است، و كراهت مشركان و كافران نمى تواند سدى در اين راه ايجاد كند.

جالب اين كه اين آيه نيز با مختصر تفاوتى سه بار در قرآن مجيد آمده: يك بار در سوره «توبه»، آيه 33، يك بار در سوره «فتح»، آيه 28 و يك بار در همين سوره «صف».

ولى، نبايد فراموش كرد كه، اين تكرار و تأكيد در زمانى بود كه، هنوز اسلام در «جزيره عربستان» جا نيفتاده بود، چه رسد به نقاط ديگر جهان، اما قرآن در همان وقت، مؤكّداً روى اين مسأله تكيه كرد، و حوادث آينده، صدق اين پيشگوئى بزرگ را ثابت نمود، و سرانجام اسلام، هم از نظر منطق، و هم از نظر پيشرفت عملى، بر مذاهب ديگر غالب شد، و دشمنان را از قسمت هاى وسيعى از جهان عقب زد، و جاى آنها را گرفت و هم اكنون نيز در حال پيشروى است.

البته، مرحله نهائى اين پيشروى به عقيده ما، با ظهور حضرت مهدى ارواحنا فداه تحقق مى يابد، كه اين آيات خود دليلى بر آن ظهور عظيم است.

درباره محتواى اين آيه و اين كه منظور «غلبه منطقى» يا «غلبه قدرت» است؟ و ارتباط آن با ظهور حضرت مهدى(عليه السلام) چگونه است؟ بحث هاى بيشترى ذيل آيه 23 سوره «توبه» آورده ايم.(2)

* * *

10يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى تِجارَة تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذاب أَلِيم

11تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ

12يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ يُدْخِلْكُمْ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الاْ َنْهارُ وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنّاتِ عَدْن ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ

13وَ أُخْرى تُحِبُّونَها نَصْرٌ مِنَ اللّهِ وَ فَتْحٌ قَرِيبٌ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ

ترجمه:

10 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! آيا شما را به تجارتى راهنمائى كنم كه شما را از عذاب دردناك رهائى مى بخشد؟!

11 ـ به خدا و رسولش ايمان بياوريد و با اموال و جان هايتان در راه خدا جهاد كنيد; اين براى شما (از هر چيز) بهتر است اگر بدانيد!

12 ـ (اگر چنين كنيد) گناهانتان را مى بخشد و شما را در باغ هائى از بهشت داخل مى كند كه نهرها از زير درختانش جارى است و در مسكن هاى پاكيزه در بهشت جاويدان جاى مى دهد; و اين پيروزى عظيم است.

13 ـ و (نعمت) ديگرى كه آن را دوست داريد (به شما مى بخشد،) و آن يارى خداوند و پيروزى نزديك است; و مؤمنان را بشارت ده (به اين پيروزى بزرگ)!

1 ـ توبه، آيه 32.

2 ـ به تفسير «نمونه»، جلد 7، صفحات 368 تا 389 مراجعه شود.

تفسير:

▲تجارتى پر سود و بى نظير!

همان گونه كه در آغاز سوره گفتيم، يكى از اهداف مهم اين سوره، دعوت به «ايمان و جهاد» است، آيات مورد بحث نيز، تأكيدى است به اين دو اصل، بامثال لطيفى كه انگيزه حركت الهى را در جان انسان به وجود مى آورد، انگيزه اى كه شرط پيروزى اسلام بر تمام اديان است كه، در آيات قبل به آن اشاره شده بود.

نخست، مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! آيا شما را به تجارتى دلالت كنم كه از عذاب اليم، نجاتتان مى دهد»؟ (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى تِجارَة تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذاب أَلِيم).

با اين كه «ايمان» و «جهاد» از واجبات قطعيه اند، ولى در اينجا آن را نه به صورت امر، بلكه به صورت پيشنهاد تجارت، مطرح مى كند، آن هم آميخته با تعبيراتى كه از لطف بى پايان خدا حكايت دارد.

* * *

بدون شك، «نجات از عذاب اليم»، از مهم ترين خواسته هاى هر انسانى است، و لذا، اين سؤال كه: آيا مى خواهيد شما را به تجارتى رهنمون شوم كه شما را از عذاب اليم رهائى مى بخشد؟ براى همه، جالب توجه است.

هنگامى كه با اين سؤال دل ها را به سوى خود جذب كرد، بى آن كه منتظر پاسخ آنها باشد، به شرح آن تجارت پرسود پرداخته، مى افزايد: و آن اين كه «به خدا و رسول او ايمان بياوريد و در راه خداوند با اموال و جان هايتان جهاد كنيد» (تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ).(1)

ترديدى نيست كه، خدا نيازى به اين تجارت پرسود ندارد، بلكه، تمام منافع آن دربست به مؤمنان تعلق مى گيرد، لذا در پايان آيه مى فرمايد: «اين براى شما از هر چيز بهتر است اگر بدانيد» (ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ).

قابل توجه اين كه: مخاطب، به قرينه «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» مؤمنانند، و در عين حال، آنها را به دو اصل «ايمان» و «جهاد» دعوت مى كند، ممكن است اين تعبير، اشاره به اين باشد كه، ايمانِ اسمى و سطحى كافى نيست، ايمان عميق و خالص لازم است كه، بتواند سرچشمه ايثار، فداكارى و جهاد گردد، و نيز ممكن است ذكر ايمان به خدا و رسول در اينجا، شرحى باشد بر ايمان كه، به طور اجمال در آغاز آيه گذشته آمده بود.

به هر حال، ايمان به پيامبر(صلى الله عليه وآله) از ايمان به خدا جدا نيست، همان گونه كه جهاد با جان، از جهاد با مال نمى تواند جدا باشد; زيرا تمام نبردها نياز به وسائل و امكاناتى دارد كه، از طريق كمك هاى مالى بايد تأمين شود.

بعضى قادر بر هر دو نوع جهادند.

و بعضى، تنها قادر بر جهاد با مال و در پشت جبهه اند، و گاه تنها جان دارند و آماده بذل جان.

اما، به هر صورت، بايد اين دو نوع جهاد، با يكديگر توأم گردد، تا پيروزى فراهم شود و اگر مى بينيم جهاد با مال، مقدم داشته شده، نه به خاطر آن است كه از جهاد با جان مهمتر مى باشد، بلكه، به خاطر اين است كه مقدمه آن محسوب مى شود; چرا كه ابزار جهاد از طريق كمك هاى مالى فراهم مى گردد.

* * *

تا اينجا سه ركن اساسى از اركان اين تجارت بزرگ و بى نظير مشخص شد: «خريدار» خدا، «فروشنده» انسان هاى با ايمان، و «متاع» جان ها و اموالشان.

اكنون، نوبت به «ركن چهارم» مى رسد كه، بهاى اين معامله عظيم است:

مى فرمايد: «هر گاه چنين كنيد، خداوند گناهانتان را مى بخشد و شما را در باغ هائى از بهشت كه نهرها از زير درختانش جارى است و در مسكن هاى پاكيزه در بهشت جاويدان، جاى مى دهد، و اين پيروزى عظيمى است» (يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ يُدْخِلْكُمْ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الاْ َنْهارُ وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنّاتِ عَدْن ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ).(2)

در مرحله پاداش اخروى، نخست، به سراغ آمرزش گناهان مى رود; چرا كه بيشترين ناراحتى فكر انسان، از گناهان است، وقتى آمرزش و غفران مسلّم شد، غصه اى ندارد، اين تعبير نشان مى دهد كه، نخستين هديه الهى به شهيدان راهش، اين است كه: تمام گناهانشان را مى بخشد.

اما، آيا اين، تنها ناظر به «حق اللّه» است، و يا «حق الناس» را نيز شامل مى شود؟

مطلق بودن آيه، دليل بر عموميت است، ولى، با توجه به اين كه خداوند «حق الناس» را به خود آنها واگذار كرده، بعضى در عموميت آيه ترديد كرده اند.

به اين ترتيب، در آيات فوق، دو شاخه از ايمان (ايمان به خدا و رسول) و دو شاخه از جهاد (جهاد با مال و جان) و دو شاخه از پاداش هاى اخروى (آمرزش گناهان و دخول در بهشت جاودان) ـ و چنان كه خواهيم ديد ـ دو شاخه از مواهب الهى در دنيا نيز، در آيه بعد آمده است.

* * *

آنجا كه مى فرمايد: «و نعمت ديگرى كه آن را دوست داريد و مورد علاقه است به شما مى بخشد، و آن يارى خداوند، و پيروزى نزديك است» (وَ أُخْرى تُحِبُّونَها نَصْرٌ مِنَ اللّهِ وَ فَتْحٌ قَرِيبٌ).(3)

چه تجارت پرسود و پربركتى؟ كه سراسرش فتح و پيروزى و نعمت و رحمت است، و به همين دليل، از آن به عنوان «فوز عظيم» و پيروزى بزرگ ياد كرده.

آنگاه، به همين دليل، به مؤمنان در مورد اين تجارت بزرگ تبريك مى گويد و بشارت مى دهد و مى افزايد: «و مؤمنان را بشارت ده» (وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ).

در حديثى آمده است: هنگامى كه در «ليله عقبة» (شبى كه پيامبر در نزديكى «مكّه» مخفيانه با جمعى از مردم «مدينه» ملاقات كرد) و ميان رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و مسلمانان «مدينه» پيمان بسته شد، «عبداللّه بن رواحه» عرض كرد: هر شرطى مى خواهى در ضمن اين پيمان براى پروردگارت و براى خودت بكن!

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: «اما براى پروردگارم، شرط اين است كه به هيچ وجه چيزى را شريك او قرار ندهيد، اما براى خودم، همان گونه كه از خود و اموالتان دفاع مى كنيد از من نيز دفاع كنيد».

«عبداللّه» گفت: در مقابل آن به ما چه داده خواهد شد؟

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: بهشت!

«عبداللّه» گفت: رَبِحَ الْبَيْعُ لا نُقِيْلُ وَ لا نَسْتَقِيلُ: «چه معامله پرسودى؟ نه ما از اين معامله بازمى گرديم، و نه اگر بازگشتى از ما بخواهند، مى پذيريم»! (نه فسخ مى كنيم و نه فسخ را پذيرا مى شويم).(4)

* * *

1 ـ جمله «تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ...» «جمله استينافيه»اى است كه تجارت را تفسير مى كند، و بعضى آن را عطف بيان دانسته اند، و در هر حال اين «جمله خبريه» معنى «امر» دارد.

2 ـ جمله «يَغْفِرْ لَكُمْ...» به منزله «جزاء» براى «شرط» محذوفى است كه از آيه سابق استفاده مى شود، و در تقدير چنين است: «إِنْ تُؤْمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُوا فِى سَبِيْلِهِ...يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُم...».

اين احتمال نيز داده شده كه جواب «امر» باشد، همان امرى كه از جمله خبريه «تؤمنون» و «تجاهدون» استفاده مى شود و يا جواب استفهام است.

3 ـ «أُخْرى» صفت است براى موصوف محذوفى مانند نعمت، يا خصلت، بعضى نيز گفته اند: موصوف «تجارت» است، ولى بعيد به نظر مى رسد.

4 ـ «فى ظلال»، جلد 8، صفحه 87.

نكته ها:

▲1 ـ «فتح قريب» كدام است؟

پيروزى موعود در اين آيات، هم در جنبه هاى منطقى، و هم در ميدان هاى نبرد، به طور مكرر عائد مسلمانان شد.

و در اين كه منظور از «فتح قريب» كدام فتح است؟ مفسران احتمالات متعددى داده اند:

بسيارى آن را به «فتح مكّه» تفسير كرده اند.

بعضى به «فتح بلاد ايران و روم».

و بعضى به «كلّ فتوحات اسلامى» كه به فاصله نزديكى به دنبال ايمان و جهاد مسلمين به دست آمد.

و از آنجا كه مخاطب، تنها اصحاب و ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيستند، بلكه، همه مؤمنان در طول تاريخ، مخاطب به اين خطاب مى باشند، جمله «نَصْرٌ مِنَ اللّهِ وَ فَتْحٌ قَرِيبٌ» معنى وسيع و گسترده اى دارد، و بشارتى است به همه آنها، هر چند، در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) و به هنگام نزول اين آيات، مصداق روشن آن «فتح مكّه» بود.

* * *

▲2 ـ «مساكن طيّبه» چيست؟

در ميان نعمت هاى بهشتى در اينجا، به خصوص روى مسأله «مسكن پاكيزه و مرفه»، آن هم مسكنى در باغ هاى بهشت جاويدان تكيه شده، و اين به خاطر آن است كه، يكى از شروط اساسى آسايش و آرامش انسان، همان مسأله مسكن است، آن هم مسكنى پاك و پاكيزه از هرگونه آلودگى ظاهرى و باطنى، كه انسان با خيال راحت در آن بيارامد.

«راغب» در «مفردات» مى گويد: معنى «طَيِّب» در اصل چيزى است كه حواس ظاهر و باطن از آن لذت برد، و اين معنى جامعى است كه همه شرائط مناسب يك مسكن را در بر مى گيرد.

قابل توجه اين كه: در قرآن، سه چيز مايه آرامش شمرده شده است: تاريكى شب: (وَ جَعَلَ اللَّيْلَ سَكَناً).(1)

خانه هاى مسكونى: (وَ اللّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ بُيُوتِكُمْ سَكَناً).(2)

و همسران يك دل: (وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها).(3)

* * *

1 ـ انعام، آيه 96.

2 ـ نحل، آيه 80.

3 ـ روم، آيه 21.

▲3 ـ دنيا تجارتخانه اولياء خدا است

در «نهج البلاغه» مى خوانيم: على(عليه السلام) در مقابل شخص پر ادعائى كه به اصطلاح «جا نماز آب مى كشيد» و پشت سر هم مذمت دنيا مى كرد، فرمود: اشتباه كردى، دنيا براى آنها كه بيدار و آگاهند، سرمايه بزرگى است، و سپس، شرحى در اين زمينه بيان فرمود، از جمله اين كه: دنيا: مَتْجَرُ أَوْلِياءِ اللّهِ: «تجارتخانه دوستان خدا است».(1)

بنابراين، اگر در يكجا دنيا به «مزرعه» آخرت تشبيه شده، در اينجا به «تجارتخانه» تشبيه گرديده است كه، انسان سرمايه هائى را كه از خدا گرفته، به گران ترين قيمت به خود او مى فروشد، و در برابر متاع ناچيزى، بزرگترين نعمت را از او دريافت مى دارد.

اصولاً، تعبير به تجارت، آن هم تجارتى پرسود، براى تحريك مهم ترين انگيزه هاى انسان است، انگيزه جلب منفعت و دفع ضرر; زيرا اين تجارت الهى، تنها سودآور نيست، بلكه «عذاب اليم» را نيز دفع مى كند.

نظير همين معنى، در آيه 111 سوره «توبه» نيز آمده است: إِنَّ اللّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ: «خداوند از مؤمنان جان ها و اموالشان را خريدارى مى كند و در برابر آن بهشت به آنها مى دهد».

شرح ديگرى در اين زمينه در تفسير سوره «توبه» داده ايم.(2)

* * *

14يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا أَنْصارَ اللّهِ كَما قالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ لِلْحَوارِيِّينَ مَنْ أَنْصارِي إِلَى اللّهِ قالَ الْحَوارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللّهِ فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ وَ كَفَرَتْ طائِفَةٌ فَأَيَّدْنَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلى عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِينَ

ترجمه:

14 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! ياوران خدا باشيد همان گونه كه عيسى بن مريم به حواريون گفت: «چه كسانى در راه خدا ياوران من هستند»؟! حواريون گفتند: «ما ياوران خدائيم» در اين هنگام گروهى از بنى اسرائيل ايمان آوردند و گروهى كافر شدند; ما كسانى را كه ايمان آورده بودند در برابر دشمنانشان تأئيد كرديم و سرانجام بر آنان پيروز شدند!

1 ـ «نهج البلاغه»، كلمات قصار، جمله 131 (با تلخيص)

2 ـ جلد 8، صفحه 147، ذيل آيه 111 «توبه».

تفسير:

▲همچون «حواريون» باشيد

در اين آيه، كه آخرين آيه سوره «صف» مى باشد، باز تكيه و تأكيد روى امر «جهاد» است، كه محور اصلى سوره را تشكيل مى دهد، منتهى از طريقى ديگر اين مسأله را تعقيب مى كند، و مطلبى مهم تر از عنوان بهشت و نعمت هاى بهشتى ارائه داده، مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! ياوران خدا باشيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا أَنْصارَ اللّهِ).

آرى، ياوران خدا، خدائى كه تمام قدرت ها از او سرچشمه مى گيرد، و به او بازمى گردد، خداوندى كه قدرتش بى پايان و شكست ناپذير است، و عجب اين كه: در اينجا بندگان را به يارى خود طلبيده است، و اين افتخارى است بى مانند، هر چند معنى و مفهومش همان يارى پيامبر و آئين او است، ولى لطف و رحمت شگرفى در آن نهفته است.

پس از آن، به يك نمونه تاريخى اشاره مى كند، تا بدانند اين راه، بدون رهرو نبوده و نيست، مى افزايد: «همان گونه كه عيسى بن مريم به حواريين گفت: چه كسانى ياوران من به سوى خدا هستند»؟! (كَما قالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ لِلْحَوارِيِّينَ مَنْ أَنْصارِي إِلَى اللّهِ).

و «حواريون (در پاسخ با نهايت افتخار) عرض كردند: ما ياوران خدا هستيم» (قالَ الْحَوارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللّهِ).

و در همين مسير، با دشمنان حق به مبارزه برخاستند، «گروهى از بنى اسرائيل ايمان آوردند (و به حواريين پيوستند) و گروهى كافر شدند» (فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ وَ كَفَرَتْ طائِفَةٌ).

اينجا بود كه، نصرت و يارى ما به كمك آنها شتافت «ما كسانى را كه ايمان آورده بودند در برابر دشمنان تقويت كرديم، و سرانجام بر آنها غالب شدند» (فَأَيَّدْنَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلى عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِينَ).

شما نيز «حواريون» محمّد(صلى الله عليه وآله) هستيد، و به اين افتخار مفتخريد كه، ياوران اللّه مى باشيد، و همان گونه كه «حواريون» بر دشمنان غلبه كردند، شما نيز پيروز خواهيد شد، و سربلندى و افتخار در اين جهان و جهان ديگر، از آن شما خواهد بود.

اين موضوع منحصر به ياران و اصحاب رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) نبوده، هميشه طرفداران حق كه در يك درگيرى مستمر در برابر اهل باطل قرار دارند، از ياوران خدايند و سرانجام، پيروزى نصيب آنها خواهد بود.

رگ، رگ است، اين آب شيرين و آب شور *** بر خلائق مى رود تا نفخ صور!

* * *

نكته:

▲«حواريون» كيانند؟

در قرآن مجيد، پنج بار از حواريون مسيح(عليه السلام) ياد شده، كه دو بار، در همين سوره است، اين تعبير، اشاره به دوازده نفر از ياران خاص حضرت مسيح(عليه السلام)است، كه نام آنها در انجيل هاى كنونى (انجيل متى و لوقا، باب 6) ذكر شده است.(1)

و به طورى كه، قبلاً نيز اشاره كرده ايم، اين واژه از ماده «حور» به معنى «شستن و سفيد كردن» است، و چون آنها قلبى پاك و روحى باصفا داشتند، و در شستشوى روح و جان خود و ديگران تلاش و كوشش مى كردند، اين واژه بر آنها اطلاق شده.

در بعضى از روايات آمده است: حضرت مسيح(عليه السلام) هر يك از آنها را به عنوان نماينده خود به يكى از مناطق مختلف جهان فرستاد، آنها افرادى مخلص، ايثارگر، مجاهد و مبارز بودند، و سخت به مسيح(عليه السلام) عشق مىورزيدند.

ولى، در روايات مسيحيان آمده است كه، يكى از آنها به نام «يهوداى اسخريوطى» سرانجام، به مسيح(عليه السلام) خيانت كرد و مطرود شد.

در اين زمينه، توضيحات بيشترى ذيل آيه 52 سوره «آل عمران» داده شده است.(2)

در حديثى آمده است: پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) هنگامى كه در «عقبه» با جمعى از اهل «مدينه» كه براى بيعت آمده بودند روبرو شد، فرمود: دوازده نفر از خودتان را انتخاب و به من معرفى كنيد كه اينها نماينده قوم خود باشند، همان گونه كه «حواريون» نسبت به «عيسى بن مريم»(عليه السلام) بوده اند(3) و اين نيز اهميت مقام آن بزرگواران را نشان مى دهد.

* * *

خداوندا! ما را توفيق ده، كه در اين تجارت پرسود كه براى اوليايت فراهم كرده اى، شركت جوئيم و از بركات عظيم آن بهره مند شويم.

پروردگارا! اختلاف و پراكندگى، صفوف مسلمين جهان را در برابر دشمنان، متزلزل ساخته، آنچنان آگاهى و بيدارى مرحمت فرما كه همه مسلمين دنيا در صف واحدى چون «بنيان مرصوص» در برابر دشمنان خونخوار گرد

بارالها! آئين تو بى يار و ياور نمى ماند، اين افتخار را نصيب ما كن كه در زمره آن يار و ياوران باشيم!

آمِيْنَ يا رَبَّ العالَمِيْنَ

پايان سوره صف

دهم / رمضان المبارك / 1406

30 / ارديبهشت / 1365(4)

1 ـ و دوازده شاگرد خود را طلبيده ايشان را بر ارواح پليد قدرت داد... و نام هاى دوازده رسول اين است: اول شمعون معروف به پطرس و برادرش اندرياس * يعقوب بن زبدى و برادرش يوحنا * فيلُّپس و برتولما * توما و متىّ باجگيره * يعقوب بن حلفى و لبىء معروف به تدّى * شمعمون قانوى و يهودا اسخريوطى كه او را تسليم نمود (انجيل متّى، باب 10، شماره 1، صفحه 15).

و در انجيل لوقا:

و چون روز شد شاگردان خود را پيش طلبيده، دوازده نفر از ايشان را انتخاب كرد، ايشان را نيز رسول خواند يعنى شمعمون كه او را پطرس نيز نام نهاد و برادرش اندرياس * يعقوب و يوحنا * فيلُّپس و برتولما * متّى و توما * يعقوب بن حلفى و شمعون معروف بغيور يهودا برادر يعقوب و يهوداى اسخريوطى كه تسليم كننده وى بود (انجيل لوقا، باب 6، شماره هاى 13 تا 17) «عهد جديد»، صفحه 98.

2 ـ تفسير «نمونه»، جلد 2، صفحه 426.

3 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 214.آيند.

4 ـ تصحيح: 24 / 1 / 1383.

▲سوره جمعه

اين سوره، در «مدينه» نازل شده و داراى 11 آيه است

▲محتواى سوره جمعه

اين سوره، در حقيقت بر دو محور اصلى و اساسى دور مى زند:

نخست، توجه به توحيد و صفات خدا و هدف از بعثت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و مسأله معاد.

و ديگرى برنامه سازنده نماز جمعه و بعضى از خصوصيات اين عبادت بزرگ.

ولى، با نظر ديگر مى توان محتواى اين سوره را در چند بخش خلاصه كرد.

1 ـ تسبيح عمومى موجودات.

2 ـ هدف بعثت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) از نظر تعليم و تربيت.

3 ـ هشدار به مؤمنان كه از اصول آئين حق منحرف نشوند، آن گونه كه يهود منحرف شدند.

4 ـ اشاره اى به قانون عمومى مرگ، كه دريچه اى است به سوى عالم بقاء.

5 ـ دستور مؤكد براى انجام فريضه نماز جمعه، و تعطيل كسب وكار، براى شركت در آن.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در فضيلت تلاوت اين سوره، روايات بسيارى وارد شده، چه مستقلاً و يا در ضمن نمازهاى يوميه.

در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: وَ مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْجُمُعَةِ أُعْطِيَ عَشْرَ حَسَنات بِعَدَدِ مَنْ أَتَى الْجُمُعَةَ وَ بِعَدَدِ مَنْ لَمْ يَأْتِها فِي أَمْصارِ الْمُسْلِمِينَ: «هر كس سوره جمعه را بخواند، خداوند به تعداد كسانى كه در نماز جمعه شركت مى كنند و كسانى كه شركت نمى كنند، در تمام بلاد مسلمين، به او ده حسنه مى بخشد».(1)

در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) آمده است: «بر هر مؤمنى از شيعيان ما لازم است در شب جمعه، سوره «جمعه» و «سَبِّحِ اسْمِ رَبِّك الأَعْلى» را بخواند، و در ظهر جمعه، سوره «جمعه» و «منافقون» را، و هر گاه چنين كند، گوئى عمل رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) را انجام داده، و پاداش و ثوابش بر خدا بهشت است».(2)

مخصوصاً تأكيد زيادى روى اين مطلب شده كه، سوره «جمعه» و «منافقون» را در نماز جمعه، بخوانند.

و در بعضى از اين روايات آمده: حتى الامكان آن را ترك نكنند.(3)

و با اين كه عدول از سوره «توحيد» و «قُلْ يا أَيُّهَا الْكافِرُونَ» به سوره هاى ديگر در قرائت نماز، جائز نيست، اين مسأله در خصوص نماز جمعه، استثناء شده است، و عدول از آنها به سوره «جمعه» و «منافقون» جايز، بلكه مستحب شمرده است.

و اينها همه، نشانه اهميت فوق العاده اين سوره قرآن مجيد است.

* * *

1يُسَبِّحُ لِلّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الاْ َرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ

2هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الاْ ُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلال مُبِين

3وَ آخَرِينَ مِنْهُمْ لَمّا يَلْحَقُوا بِهِمْ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

4ذلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ آنچه در آسمان ها و آنچه در زمين است همواره تسبيح خدا مى گويند، خداوندى كه مالك و حاكم است و از هر عيب و نقصى مبرا، و عزيز و حكيم است!

2 ـ او كسى است كه در ميان جمعيت درس نخوانده، رسولى از خودشان برانگيخت تا آياتش را بر آنها مى خواند و آنها را تزكيه مى كند و به آنان كتاب (قرآن) و حكمت مى آموزد و مسلّماً پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند!

3 ـ و (همچنين) رسول است بر گروه ديگرى كه هنوز به آنها ملحق نشده اند; و او عزيز و حكيم است!

4 ـ اين فضل خداست كه به هر كس بخواهد (و شايسته بداند) مى بخشد; و خداوند صاحب فضل عظيم است!

1 و 2 ـ «مجمع البيان»،، آغاز سوره «جمعه» ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 320.

3 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 321.

تفسير:

▲هدف بعثت پيامبر

اين سوره نيز، با تسبيح و تقديس پروردگار شروع مى شود، و به قسمتى از صفات جمال و جلال و اسماء حسناى او اشاره مى كند كه، در حقيقت مقدمه اى است براى بحث هاى آينده.

مى فرمايد: «آنچه در آسمان ها و آنچه در زمين است پيوسته تسبيح خدا مى گويند و با زبان حال و قال او را از تمام نقايص و عيوب پاك مى شمرند» (يُسَبِّحُ لِلّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الاْ َرْضِ).

«همان خداوندى كه مالك و حاكم است، و از هر عيب و نقصى مبرا است» (الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ).

«خداوندى كه عزيز و حكيم است» (الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ).

و به اين ترتيب، نخست، بر «مالكيت و حاكميت» و پس از آن، «منزه بودن او از هرگونه ظلم، ستم و نقص» تأكيد مى كند; زيرا با توجه به مظالم بى حساب ملوك و شاهان، واژه «مَلِك» تداعى معانى نامقدسى مى كند كه، با كلمه «قُدُّوس» همه شستشو مى شود.

و از طرفى، روى «قدرت» و «علم» كه دو ركن اصلى حكومت است، تكيه نموده، و چنان كه خواهيم ديد، اين صفات ارتباط نزديكى به بحث هاى آينده اين سوره دارد، و نشان مى دهد، انتخاب اوصاف حق، در آيات مختلف قرآن، روى حساب، نظم و رابطه خاصى است.

درباره تسبيح عمومى موجودات جهان، قبلاً بحث هاى مشروحى داشته ايم.(1)

* * *

بعد از اين اشاره كوتاه و پرمعنى به مسأله توحيد و صفات خدا، به مسأله بعثت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و هدف از اين رسالت بزرگ، كه در ارتباط با عزيز، حكيم و قدوس بودن خداوند است، پرداخته چنين مى گويد: «او كسى است كه در ميان درس نخوانده ها رسولى از خودشان برانگيخت تا آياتش را بر آنها بخواند» (هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الاْ ُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ).

و در پرتو اين تلاوت «آنها را از هرگونه شرك، كفر، انحراف و فساد پاك و پاكيزه كند، و كتاب و حكمت بياموزد» (وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ).

چرا كه «آنان پيش از آن به طور مسلّم در ضلال مبين و گمراهى آشكارى بودند» (وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلال مُبِين).

جالب اين كه: بعثت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را با آن ويژگى هائى كه جز از طريق اعجاز نمى توان تفسير كرد، نشانه عظمت خدا و دليل بر وجود او گرفته، مى گويد: خداوند همان كسى است كه چنين پيامبرى را مبعوث كرد، و چنين شاهكارى را در آفرينش به وجود آورد!

«أُمِّيِّينَ» جمع «أُمّى» به معنى «درس نخوانده» است منسوب به «امّ» (مادر) يعنى: مكتبى جز مكتب دامان مادرش را نديده است.

و بعضى آن را به معنى «اهل مكّه» دانسته اند; زيرا «مكّه» را «امّ القرى» (مادر آبادى ها) مى ناميدند، ولى اين احتمال بعيد به نظر مى رسد; چرا كه نه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) تنها مبعوث به اهل «مكّه» بود، و نه سوره «جمعه» در «مكّه» نازل شده است.

بعضى از مفسران نيز، آن را به معنى «امت عرب» در مقابل «يهود» و ديگران تفسير كرده اند، و آيه 75 سوره «آل عمران» را شاهد بر اين معنى مى دانند كه مى گويد: قالُوا لَيْسَ عَلَيْنا فِى الاْ ُمِّيِّينَ سَبِيْلٌ: «يهود گفتند ما در برابر اميين (غير يهود) مسؤل نيستيم».

اگر اين تفسير را هم بپذيريم، به خاطر آن است كه «يهود» خود را اهل كتاب و با سواد مى دانستند و امت عرب را بى سواد و درس نخوانده.

بنابراين، تفسير اول از همه مناسب تر است.(2)

قابل توجه اين كه، مى گويد: پيامبر اسلام از ميان همين گروه و همين قشر درس نخوانده، برخاسته تا عظمت رسالت او را روشن سازد، و دليلى باشد بر حقانيت او; چرا كه كتابى مثل قرآن با اين محتواى عميق و عظيم، و فرهنگى چون فرهنگ اسلام، محال است زائيده فكر بشر باشد، آن هم بشرى كه نه خود درس خوانده، و نه در محيط علم و دانش پرورش يافته است.

اين نورى است كه از ظلمت برخاسته، و باغ سرسبزى است كه، از دل كوير سر برآورده، و اين خود معجزه اى است آشكار، و سندى است روشن بر حقانيت او.

در آيه فوق، هدف اين بعثت را در سه امر خلاصه كرده كه، يكى جنبه مقدماتى دارد و آن «تلاوت آيات الهى» است، و دو امر ديگر يعنى «تهذيب و تزكيه نفوس» و «تعليم كتاب و حكمت» دو هدف بزرگ نهائى را تشكيل مى دهد.

آرى، اين پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده است كه، انسان ها را هم در زمينه علم و دانش، و هم اخلاق و عمل، پرورش دهد، تا به وسيله اين دو بال، بر اوج آسمان سعادت پرواز كنند، و مسير الى اللّه را پيش گيرند، و به مقام قرب او نائل شوند.

اين نكته نيز، شايان توجه است كه: در بعضى از آيات قرآن، «تزكيه» مقدم بر «تعليم» و در بعضى، «تعليم» مقدم بر «تزكيه» شمرده شده، يعنى از چهار مورد، سه مورد «تربيت» مقدم بر «تعليم» مقدم است، و در يك مورد «تعليم» بر «تربيت» مقدم.

اين تعبير، ضمن اين كه نشان مى دهد اين دو امر در يكديگر تأثير متقابل دارند (اخلاق» زائيده «علم» است همان گونه كه «علم» زائيده «اخلاق» است) اصالت تربيت را مشخص مى سازد، البته، منظور علوم حقيقى است، نه اصطلاحى در لباس علم.

فرق ميان «كتاب» و «حكمت» ممكن است اين باشد كه: اولى اشاره به قرآن و دومى به سخنان پيامبر (صلى الله عليه وآله) و تعليمات اوست كه، «سنت» نام دارد.

و نيز ممكن است «كتاب» اشاره به اصل دستورات اسلام باشد، و «حكمت» اشاره به فلسفه و اسرار آن.

اين نكته نيز قابل توجه است كه: «حكمت» در اصل، به معنى منع كردن به قصد اصلاح است، و لجام مركب را از اين جهت «حكمه» (بر وزن صدقه) گويند كه، او را منع و مهار كرده، و در مسير صحيح قرار مى دهد.

بنابراين، مفهوم آن دلائل عقلى است ، و از اينجا روشن مى شود كه، ذكر كتاب و حكمت پشت سر يكديگر، مى تواند اشاره به دو سرچشمه بزرگ شناخت، يعنى «وحى» و «عقل» بوده باشد، يا به تعبير ديگر، احكام آسمانى و تعليمات اسلام، در عين اين كه از وحى الهى سرچشمه مى گيرد، با ترازوى عقل قابل سنجش و درك مى باشد (منظور كليات احكام است).

و اما «ضَلال مُبِين» (گمراهى آشكار) كه در ذيل آيه، به عنوان سابقه قوم عرب بيان شده، اشاره سربسته و پرمعنائى است به عصر جاهليت كه، گمراهى بر سراسر جامعه آنها حكم فرما بود، چه گمراهى از اين بدتر و آشكارتر كه: بت هائى را كه از سنگ و چوب با دست خود مى تراشيدند، پرستش مى كردند و در مشكلات خود، به اين موجودات بى شعور پناه مى بردند.

دختران خود را با دست خويش زنده به گور مى كردند، سهل است، به اين عمل، فخر و مباهات نيز مى كردند كه، نگذارديم ناموسمان دست بيگانگان بيفتد!.

مراسم نماز و نيايش آنها كف زدن و سوت كشيدن در كنار خانه كعبه بود، و حتى زنان به صورت برهنه مادرزاد بر گرد خانه خدا طواف مى كردند و آن را عبادت مى شمردند!

انواع خرافات و موهومات بر افكار آنها حاكم بود، و جنگ و خونريزى و غارتگرى، مايه مباهاتشان.

زن در ميان آنها متاع بى ارزشى بود كه، حتى روى آن قمار مى زدند! و از ساده ترين حقوق انسانى محروم بود.

كينه ها و عداوت ها را پدران به ارث به فرزندانشان منتقل مى كردند، و به همين دليل، خونريزى و كشت و كشتار، يك امر عادى محسوب مى شد.

آرى، پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمد و آنها را از اين ضلال مبين، به بركت كتاب و حكمت نجات داد، تعليم داد و تربيت نمود، و به راستى نفوذ در چنين جامعه گمراهى، خود يكى از دلائل عظمت اسلام و معجزه آشكار پيامبر بزرگ ما است.

* * *

اما از آنجا كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) تنها مبعوث به اين قوم «امّى» نبود، بلكه دعوتش همه جهانيان را دربر مى گرفت، در آيه بعد مى افزايد: «او مبعوث به گروه ديگرى از مؤمنان نيز هست كه هنوز ملحق به اينها نشده اند» (وَ آخَرِينَ مِنْهُمْ لَمّا يَلْحَقُوا بِهِمْ).(3)

اقوام ديگرى كه بعد از ياران پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) پا به عرصه وجود گذاردند، در مكتب تعليم و تربيت پيامبر(صلى الله عليه وآله) پرورش يافتند، و از سرچشمه زلال قرآن و سنت محمّدى(صلى الله عليه وآله) سيراب گشتند، آرى، آنها نيز مشمول اين دعوت بزرگ بودند.

به اين ترتيب، آيه فوق تمام اقوامى را كه بعد از صحابه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به وجود آمدند، از عرب و عجم شامل مى شود.

در حديثى مى خوانيم: هنگامى كه پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) اين آيه را تلاوت فرمود، سؤال كردند: اينها كيانند؟ پيامبر(صلى الله عليه وآله) دست خود را بر شانه سلمان گذارد، و فرمود: لَوْ كانَ الاِْيْمانُ فِى الثُّرَيّا لَنالَتْهُ رِجالٌ مِنْ هؤُلاءِ: «اگر ايمان در ثريا (ستاره دوردستى كه در اين زمينه ضرب المثل است) باشد، مردانى از اين گروه (ايرانيان) به آن دست مى يابند».(4)

و از آنجا كه همه اين امور، از قدرت و حكمت خداوند سرچشمه مى گيرد، در پايان آيه مى فرمايد: «او عزيز و حكيم است» (وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ).

* * *

سپس، به اين نعمت بزرگ، يعنى بعثت پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) و برنامه تعليم و تربيت او اشاره كرده، مى افزايد: «اين فضل خدا است كه به هر كس بخواهد و لايق ببيند مى بخشد، و خداوند صاحب فضل عظيم است» (ذلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ).

در حقيقت، اين آيه، همانند آيه 164 سوره «آل عمران» است كه مى گويد: «لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِيْنَ إِذْ بَعَثَ فِيْهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيْهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِى ضَلال مُبِيْن» و همه چيز آن، تقريباً شبيه آيات مورد بحث است.

بعضى نيز احتمال داده اند: ذلِكَ فَضْلُ اللّهِ: «اين فضل الهى است» اشاره به اصل مقام نبوت باشد كه، خداوند اين مقام را به هر كس كه شايسته بداند مى دهد.

ولى، تفسير اول، مناسب تر است، هر چند جمع ميان هر دو نيز ممكن است، كه هم رهبرى پيامبر(صلى الله عليه وآله) براى امت فضل الهى است و هم مقام نبوت براى شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله).

ناگفته پيدا است، تعبير: مَنْ يَشاءُ: «هر كس را بخواهد» مفهومش اين نيست كه خدا بى حساب، فضل و مرحمت خود را به كسى مى دهد، بلكه مشيت در اينجا توأم با حكمت است، همان گونه كه توصيف خداوند را به عزيز و حكيم، در نخستين آيه سوره، اين مطلب را روشن ساخته.

امير مؤمنان على(عليه السلام) نيز در تشريح اين فضل بزرگ الهى مى فرمايد: فَانْظُرُوا إِلى مَواقِعِ نِعَمِ اللّهِ عَلَيْهِمْ، حِينَ بَعَثَ إِلَيْهِمْ رَسُولاً، فَعَقَدَ بِمِلَّتِهِ طاعَتَهُمْ، وَ جَمَعَ عَلى دَعْوَتِهِ أُلْفَتَهُمْ، كَيْفَ نَشَرَتِ النِّعْمَةُ عَلَيْهِمْ جَناحَ كَرامَتِها، وَ أَسالَتْ لَهُمْ جَداوِلَ نَعِيمِها، وَ الْتَفَّتِ الْمِلَّةُ بِهِمْ فِي عَوائِدِ بَرَكَتِها فَأَصْبَحُوا فِي نِعْمَتِها غَرِقِينَ، وَ فِي خُضْرَةِ عَيْشِها فَكِهِينَ:

«به نعمت هاى خداوند بر اين امت بنگريد! در آن زمان كه رسولش را به سوى آنها مبعوث كرد ، اطاعت آنها را به آئينش جلب كرد، و با دعوتش آنها را متحد ساخت، بنگريد چگونه اين نعمت بزرگ پر و بال كرامت خود را بر آنها گسترد، نهرهاى مواهب خويش را به سوى آنان جارى ساخت، و آئين حق با تمام بركاتش، آنها را در برگرفت، آنها در ميان نعمت هايش غرقند، و در زندگانى خرمش شادمانند».(5)

1 ـ تفسير «نمونه»، جلد 12، ذيل آيه 44 سوره «اسراء»، و ذيل آيه 41 سوره «نور» (جلد 14، صفحه 497).

2 ـ درباره معنى «امّى» شرح بيشترى ذيل آيه 157 سوره «اعراف» آورده ايم (به جلد ششم تفسير «نمونه»، صفحه 400 مراجعه فرمائيد).

3 ـ «آخَرِينَ» عطف بر «أُمِّيِّين» است و ضمير «مِنْهُم» به «مُؤْمِنِين» بر مى گردد كه از لا به لاى كلام استفاده مى شود.

بعضى نيز احتمال داده اند كه عطف بر ضمير «يُعَلِّمُهُم» بوده باشد، ولى معنى اول مناسب تر است.

4 ـ اين حديث را «طبرسى» در «مجمع البيان»، «علامه طباطبائى» در «الميزان» و «سيوطى» در «درّ المنثور»، «زمخشرى» در «كشاف»، «قرطبى» در تفسيرش و «مراغى» در تفسير خود، و «سيد قطب» در «فى ظلال»، ذيل آيه مورد بحث نقل كرده اند و در اصل از «صحيح بخارى» گرفته شده.

5 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 192 (خطبه قاصعه).

نكته:

▲فضل الهى روى حساب است

در حديثى آمده است: جمعى از فقراى امت، خدمت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) رسيده عرض كردند: اى رسول خدا! ثروتمندان اموالى براى انفاق دارند و ما چيزى نداريم، وسيله اى براى حج دارند و ما نداريم، و امكانات براى آزاد كردن بردگان دارند و ما نداريم.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: هر كسى صد بار «تكبير» بگويد، افضل است از آزاد كردن يك برده، كسى كه صد بار «تسبيح خدا» بگويد، افضل است از اين كه يك صد اسب را براى جهاد زين و لجام كند، و كسى كه صد بار «لا إِلهَ إِلاَّ اللّه» بگويد، عملش از تمام مردم در آن روز برتر است، مگر اين كه كسى بيشتر بگويد.

اين سخن به گوش اغنياء رسيد، آنها نيز به سراغ اين اذكار رفتند، فقراى امت، خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) رسيده عرض كردند: سخن شما به گوش اينها رسيده و آنها نيز مشغول ذكر شده اند! پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: ذلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ: «اين فضل الهى است به هر كس بخواهد مى دهد» (اشاره به اين كه اين براى امثال شما است كه، اشتياق انفاق داريد و وسيله آن را در اختيار نداريد، و اما براى آنها كه ثروتمندند، راه وصول به فضل الهى، از طريق انفاق از ثروت هايشان است).(1)

اين حديث نيز، شاهد سخنى است كه، در بالا گفتيم كه فضل الهى روى حساب حكيمانه است.

* * *

5مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها كَمَثَلِ الْحِمارِ يَحْمِلُ أَسْفاراً بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِ اللّهِ وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمِينَ

6قُلْ يا أَيُّهَا الَّذِينَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِياءُ لِلّهِ مِنْ دُونِ النّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ

7وَ لا يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ وَ اللّهُ عَلِيمٌ بِالظّالِمِينَ

8قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِيكُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

ترجمه:

5 ـ كسانى كه مكلف به تورات شدند ولى حق آن را ادا نكردند، مانند درازگوشى هستند كه كتاب هائى حمل مى كند، (اما چيزى از آن نمى فهمد). گروهى كه آيات خدا را انكار كردند مثال بدى دارند، و خداوند قوم ستمگر را هدايت نمى كند!

6 ـ بگو: «اى يهوديان! اگر گمان مى كنيد كه (فقط) شما دوستان خدائيد نه ساير مردم، پس آرزوى مرگ كنيد اگر راست مى گوئيد (تا به لقاى محبوبتان برسيد)»!

7 ـ ولى آنان هرگز تمناى مرگ نمى كنند به خاطر اعمالى كه از پيش فرستاده اند; و خداوند ظالمان را به خوبى مى شناسد!

8 ـ بگو: «اين مرگى كه از آن فرار مى كنيد سرانجام با شما ملاقات خواهد كرد; سپس به سوى كسى كه داناى پنهان و آشكار است بازگردانده مى شويد; آنگاه شما را از آنچه انجام مى داديد خبر مى دهد»!

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 284.

تفسير:

▲چارپائى بر او كتابى چند!

در بعضى از روايات آمده است: يهود مى گفتند: اگر محمّد به رسالت مبعوث شده، رسالتش شامل حال ما نيست، لذا نخستين آيه مورد بحث به آنها گوشزد مى كند: اگر كتاب آسمانى خود را دقيقاً خوانده و عمل مى كرديد، اين سخن را نمى گفتيد; چرا كه بشارت ظهور پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در آن آمده است.

مى فرمايد: «كسانى كه تورات بر آنها نازل شد، مكلف به آن گشتند ولى حق آن را اداء ننمودند و به آياتش عمل نكردند، همانند درازگوشى هستند كه كتاب هائى بر پشت خود حمل مى كند» (مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها كَمَثَلِ الْحِمارِ يَحْمِلُ أَسْفاراً).

او از كتاب، چيزى جز سنگينى احساس نمى كند، و برايش تفاوت ندارد كه سنگ و چوب بر پشت دارد، يا كتاب هائى كه دقيق ترين اسرار آفرينش و مفيدترين برنامه هاى زندگى در آن است.

اين قوم از خود راضى، كه تنها به نام «تورات» يا تلاوت آن قناعت كردند، بى آنكه انديشه در محتواى آن داشته باشند و عمل كنند، همانند همين حيوانى هستند كه در حماقت، نادانى ضرب المثل و مشهور خاص و عام است.

اين، گوياترين مثالى است كه، براى عالِم بى عمل مى توان بيان كرد كه، سنگينى مسئوليت علم را بر دوش دارد، بى آن كه از بركات آن بهره گيرد، افرادى كه با الفاظ قرآن سر و كار دارند، ولى از محتوا و برنامه عملى آن بى خبرند (و چه بسيارند اين افراد در بين صفوف مسلمين) مشمول همين آيه اند.

اين احتمال نيز وجود دارد كه: يهود با شنيدن آيات نخستين اين سوره و مانند آن كه، از موهبت بعثت پيامبر(صلى الله عليه وآله) سخن مى گويد، گفته باشند:

ما نيز اهل كتابيم، و مفتخر به بعثت حضرت موسى كليم(عليه السلام) هستيم، قرآن در پاسخ آنها مى گويد: چه فائده؟ كه دستورهاى «تورات» را زير پا نهاديد و آن را در زندگى خود هرگز پياده نكرديد.

ولى، به هر حال هشدارى است به همه مسلمانان كه، مراقب باشند، سرنوشتى همچون «يهود» پيدا نكنند، اين فضل عظيم الهى كه شامل حال آنها شده، و اين قرآن مجيد كه بر آنها نازل گرديده، براى اين نيست كه تنها در خانه ها خاك بخورد، يا به عنوان «تعويذ چشم زخم» حمايل كنند، يا براى حفظ از حوادث به هنگام سفر از زير آن رد شوند، يا براى ميمنت و شگون خانه جديد، همراه «آئينه» و «جاروب»! به خانه تازه بفرستند، و تا اين حدّ آن را تنزل دهند، و يا آخرين همت آنها، تلاش و كوشش براى تجويد، تلاوت زيبا، ترتيل و حفظ آن باشد، و در زندگى فردى و اجتماعى كمترين انعكاسى نداشته باشد و در عقيده و عمل، از آن اثرى به چشم نخورد.

و در ادامه اين مثل، مى افزايد: «قومى كه آيات الهى را تكذيب كردند مسلّماً مثال بدى دارند» (بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِ اللّهِ).

چگونه آنها تشبيه به «حمار حامل اسفار» نشوند؟ در حالى كه، نه تنها با عمل، كه با زبان هم آيات الهى را انكار كردند، چنان كه در آيه 87 سوره «بقره» درباره همين قوم «يهود» مى خوانيم: أَ فَكُلَّما جاءَكُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقاً كَذَّبْتُمْ وَ فَرِيقاً تَقْتُلُونَ:

«آيا هر زمان پيامبرى بر خلاف هواى نفس شما آمد، در برابر او تكبر كرديد، گروهى را تكذيب نموديد، و گروهى را به قتل رسانديد»؟!

و در پايان آيه، در يك جمله كوتاه و پرمعنى مى فرمايد: «خداوند قوم ستمگر را هدايت نمى كند»؟ (وَ اللّهُ لايَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمِينَ).

درست است كه، هدايت، كار خدا است، اما زمينه، لازم دارد، و زمينه آن كه روح حق طلبى و حق جوئى است، بايد از ناحيه خود انسان ها فراهم شود، و ستمگران از اين مرحله دورند.

* * *

گفتيم: يهود خود را امتى برگزيده، و به اصطلاح، تافته اى جدا بافته مى دانستند، حتى گاهى ادعا مى كردند: پسران خدا هستند! و گاه خود را دوستان خاص خداوند قلمداد مى كردند، چنان كه در آيه 18 سوره «مائده» آمده است: وَ قالَتِ الْيَهُودُ وَ النَّصارى نَحْنُ أَبْناءُ اللّهِ وَ أَحِبّاؤُهُ:

«يهود و نصارا گفتند ما پسران خدا و دوستان خاص او هستيم». (هر چند منظورشان فرزندان مجازى باشد).

قرآن، در مقابل اين بلندپروازى هاى بى دليل، آن هم از ناحيه گروهى كه حامل كتاب الهى بودند، اما عامل به آن نبودند، مى گويد: «به آنها بگو اى يهوديان اگر گمان مى كنيد شما دوستان خدا غير از مردم هستيد پس آرزوى مرگ كنيد اگر راست مى گوئيد» (قُلْ يا أَيُّهَا الَّذِينَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِياءُ لِلّهِ مِنْ دُونِ النّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ).(1)

چرا كه، دوست، هميشه مشتاق لقاى دوست است، و مى دانيم كه، لقاى معنوى پروردگار، در قيامت رخ مى دهد، هنگامى كه حجاب هاى عالم دنيا كنار رفت، و غبارهاى شهوات و هوس ها فرو نشست، پرده ها برداشته مى شود، و انسان با چشم دل، جمال دل آراى محبوب را مى بيند، و بر بساط قربش گام مى نهد، و به مصداق «فى مقعد صدق عند مليك مقتدر» به حريم دوست راه مى يابد.

اگر شما راست مى گوئيد و دوست خاص او هستيد، پس، چرا اين قدر به زندگى دنيا چسبيده ايد؟!

چرا اين قدر از مرگ وحشت داريد؟ اين دليل بر اين است كه، شما در اين ادعاى خود صادق نيستيد.

قرآن، همين معنى را به تعبير ديگرى در سوره «بقره» آيه 96 بازگو كرده است، مى گويد: وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النّاسِ عَلى حَياة وَ مِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَة وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ يُعَمَّرَ وَ اللّهُ بَصِيرٌ بِما يَعْمَلُونَ:

«آنها را حريص ترين مردم بر زندگى اين دنيا مى يابى، حتى حريص تر از مشركان، تا آنجا كه هر يك از آنها دوست دارد هزار سال عمر كند، در حالى كه اين عمر طولانى او را از عذاب الهى باز نخواهد داشت و خداوند به اعمال آنها بينا است»!

* * *

و پس از آن به دليل اصلى وحشت آنها از مرگ، اشاره كرده، مى افزايد: «آنها هرگز آرزوى مرگ نمى كنند به خاطر اعمالى كه از پيش فرستاده اند» (وَ لا يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ).

ولى «خداوند ظالمان را به خوبى مى شناسد» (وَ اللّهُ عَلِيمٌ بِالظّالِمِينَ).

در حقيقت، ترس انسان از مرگ، به خاطر يكى از دو عامل است: يا به زندگى بعد از مرگ ايمان ندارد، و مرگ را هيولاى فنا و نيستى و ظلمتكده عدم مى پندارد، و طبيعى است كه انسان از نيستى و عدم بگريزد.

و يا اين كه، به جهان پس از مرگ معتقد است، اما پرونده اعمال خود را چنان تاريك و سياه مى بيند كه، از حضور در آن دادگاه بزرگ، سخت بيمناك است.

و از آنجا كه «يهود» معتقد به معاد و جهان پس از مرگ بودند، طبعاً علت وحشت آنها از مرگ، عامل دوم بود.

تعبير به «ظالِمِيْن» مفهوم وسيعى دارد كه، تمام اعمال نارواى يهود، از كشتن پيامبران بزرگ الهى گرفته، تا نسبت هاى ناروا به آنها و غصب حقوق و چپاول اموال و غارت سرمايه هاى مردم، و آلوده بودن به انواع مفاسد اخلاقى.

* * *

ولى، مسلّماً اين وحشت و اضطراب، مشكلى را حل نمى كند، مرگ، شترى است كه بر در خانه همه خوابيده است، لذا قرآن مى گويد: «اى پيامبر! به آنها بگو اين مرگى را كه از آن فرار مى كنيد، سرانجام با شما ملاقات خواهد كرد» (قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِيكُمْ).

«سپس به سوى كسى كه از پنهان و آشكار با خبر است برده مى شويد و شما را از آنچه انجام مى داديد، خبر مى دهد» (ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

قانون مرگ، از عمومى ترين و گسترده ترين قوانين اين عالم است، انبياء بزرگ الهى و فرشتگان مقربين، همه مى ميرند، و جز ذات پاك خداوند در اين جهان باقى نمى ماند، «كُلُّ مَنْ عَلَيْها فان * وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الاِْكْرامِ».(2)

هم، مرگ از قوانين مسلّم اين عالم است، و هم، حضور در دادگاه عدل خدا و حسابرسى اعمال و هم، خداوند از تمام اعمال بندگان دقيقاً آگاه است.

بنابراين، تنها راه براى پايان دادن به اين وحشت، پاك سازى اعمال، و شستشوى دل از آلودگى گناه مى باشد كه، هر كس حسابش پاك است، از محاسبه اش چه باك؟

تنها در اين صورت است كه، علىوار مى توان گفت: هَيْهاتَ بَعْدَ اللُّتَيّا وَ الَّتِي وَ اللّهِ لاَبْنُ أَبِي طالِب آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْيِ أُمِّهِ:

«هيهات بعد از آن همه جنگ ها و حوادث، به خدا سوگند علاقه فرزند ابو طالب به مرگ از علاقه طفل به پستان مادرش بيشتر است»!(3)

و به هنگامى كه، فرق مباركش با ضربه «أَشْقَى الاْ خِرِين» از هم شكافته شد، خروشى برآورده فرمود: فُزْتُ وَ رَبِّ الْكَعْبَةِ: «به پروردگار كعبه پيروز شدم و نجات يافتم».

* * *

1 ـ «مِنْ دُونِ النّاسِ» به گفته بعضى از مفسران، حال براى اسم «أَنَّ» است، و به گفته بعضى ديگر صفت است براى «أَوْلِياء».

2 ـ رحمان، آيات 26 و 27.

3 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 5.

نكته ها:

▲1 ـ عالم بى عمل؟

بدون شك تحصيل علم، مشكلات فراوانى دارد، ولى، اين مشكلات هر قدر باشد، در برابر بركات حاصل از علم، ناچيز است، بيچارگى انسان روزى خواهد بود كه، زحمت تحصيل علم را بر خود هموار كند، اما چيزى از بركاتش عائد او نشود، درست بسان چهارپائى است كه، سنگينى يك بار كتاب را به پشت خود احساس مى كند، بى آن كه از محتواى آن بهره گيرد.

در بعضى از تعبيرات، عالِم بى عمل به: شجر بلا ثمر: «درخت بى ميوه» يا سحاب بلا مطر: «ابر بى باران» تشبيه شده يا شمعى كه مى سوزد و اطراف خود را روشن مى كند، ولى خودش از بين مى رود، يا چهارپائى كه به «طاحونه» (آسياب) مى بندند، دائماً زحمت مى كشد، طىّ طريق مى كند، اما چون به دور خود مى گردد، هرگز راهى را طىّ نمى كند و به جائى نمى رسد و مانند اين تشبيهات كه، هر كدام بيانگر گوشه اى از سرنوشت شوم عالِم بى عمل است.

در روايات اسلامى نيز، در نكوهش اين گونه عالمان، تعبيرات تكان دهنده اى آمده است:

از جمله: از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نقل شده كه فرمود: «هر كس علمش افزوده شود، ولى بر هدايتش نيفزايد، اين علم، جز دورى از خدا، براى او، حاصلى ندارد» (مَنْ إِزْدادَ عِلْماً وَ لَمْ يَزْدَدَ هُدىً لَمْ يَزْدَدْ مِنَ اللّهِ إِلاّ بُعْداً).(1)

در جاى ديگر از امير مؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم: «علم، با عمل توأم است، هر كس چيزى را مى داند، بايد به آن عمل كند و علم، فرياد مى زند و عمل را دعوت مى كند، اگر به او پاسخ مثبت نداد، از آنجا كوچ مى كند»!: (اَلْعِلْمُ مَقْرُونٌ بِالْعَمَلِ، فَمَنْ عَلِمَ عَمِلَ، وَ الْعِلْمُ يَهْتِفُ بِالْعَمَلِ فَإِنْ أَجابَهُ وَ إِلاّ إِرْتَحِلَ عَنْهُ).(2)

اصولاً، از بعضى از روايات استفاده مى شود كه، عالم بى عمل، شايسته نام «عالِم» نيست، رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: «لايَكُونُ الْمَرْءُ عالِماً حَتّى يَكُونُ بِعِلْمِهِ عامِلاً».(3)

و از اين بالاتر آن كه: او تمام مسئوليت عالم را بر دوش مى كشد، بى آن كه از مزاياى علم بهره مند باشد، لذا در حديثى از امير مؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم كه ضمن خطبه اى بر فراز منبر فرمود:

أَيُّهَا النّاسُ! إِذا عَلِمْتُمْ فَاعْمَلُوا بِما عَلِمْتُمْ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ، إِنَّ الْعالِمَ الْعامِلَ بِغَيْرِهِ كَالْجاهِلِ الْحائِرِ الَّذِي لايَسْتَفِيقُ عَنْ جَهْلِهِ بَلْ قَدْ رَأَيْتُ أَنَّ الْحُجَّةَ عَلَيْهِ أَعْظَمُ وَ الْحَسْرَةَ أَدْوَمُ:

«اى مردم! هنگامى كه چيزى را دانستيد، عمل كنيد تا هدايت يابيد، زيرا عالمى كه بر خلاف علمش عمل مى كند، مانند جاهل سرگردانى است كه، هرگز از جهلش هشيار نمى شود، بلكه، من حجت را بر چنين عالِمى بزرگ تر، و حسرت را پايدارتر مى بينم».(4)

و بدون شك، وجود چنين عالم و دانشمندى، بزرگ ترين بلا براى يك جامعه محسوب مى شود، و سرنوشت مردمى كه عالمشان چنين باشد، سرنوشت خطرناكى است كه به گفته شاعر:

وَراعِى الشّاةَ يَحْمِى الذِّئْبَ عَنْها *** فَكَيْفَ إِذَا الرُّعاةُ لَها ذِئابٌ!:

«شبان، گوسفندان را از چنگال گرگ نجات مى دهد * اما واى به حال گوسفندانى كه شبانشان گرگان باشند».

* * *

1 ـ «محجة البيضاء»، جلد 1، صفحات 125 و 126.

2 ـ «نهج البلاغه»، كلمات قصار، جمله 366.

3 ـ «اصول كافى»، جلد 1، صفحه 45.

4 ـ «اصول كافى»، جلد 1، باب «استعمال العلم»، حديث 6.

▲2 ـ چرا از مرگ بترسم؟

معمولاً غالب مردم، از مرگ مى ترسند، تنها گروه اندكى هستند كه بر چهره مرگ، لبخند مى زنند، و آن را تنگ تنگ در آغوش مى فشارند، دلقى رنگ رنگ را مى دهند و جانى جاودان مى گيرند.

اما، ببينيم چرا مرگ و مظاهر آن، و حتى نام آن، براى گروهى، دردآور است؟ دليل عمده اش، اين است كه، به زندگى بعد از مرگ، ايمان ندارند، و يا اگر ايمان دارند، اين ايمان به صورت يك باور عميق در نيامده و بر افكار و عواطف آنها حاكم نشده است.

وحشت انسان از فناء و نيستى، طبيعى است، انسان، حتى از تاريكى شب مى ترسد; چرا كه ظلمت، نيستى نور است، و گاه از مرده نيز مى ترسد; چرا كه آن هم در مسير فنا قرار گرفته.

اما، اگر انسان با تمام وجودش باور كند: «دنيا، زندان مؤمن، و بهشت كافر است» (الدُّنْيا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْكافِرِ).(1)

اگر، باور كند: اين جسم خاكى، قفسى است براى مرغ روح او، كه وقتى اين قفس شكست، آزاد مى شود، و به هواى كوى دوست پر و بال مى زند.

اگر، باور كند «حجاب چهره جان مى شود غبار تنش» مسلّماً در آرزوى آن دم است كه، از اين چهره، پرده برفكند.

اگر، باور كند مرغ باغ ملكوت است و از عالم خاك نيست، و تنها «دو سه روزى قفسى ساخته اند از بدنش»؟

آرى، اگر ديدگاه انسان درباره مرگ چنين باشد، هرگز از مرگ وحشت نمى كند، در عين اين كه زندگى را براى پيمودن مسير تكامل خواهان است.

لذا، در حديث «عاشورا» مى خوانيم: هر قدر حلقه محاصره دشمن تنگ تر و فشار دشمن بر حسين(عليه السلام) و يارانش بيشتر مى شد، چهره هاى آنها برافروخته تر و شكوفاتر مى گشت، و حتى پيرمردان اصحابش، صبح «عاشورا» خندان بودند، وقتى از آنها سؤال مى شد: چرا؟ مى گفتند: براى اين كه ساعاتى ديگر، شربت شهادت مى نوشيم و حور العين را در آغوش مى گيريم!.(2)

علت ديگر براى ترس از مرگ، دلبستگى بيش از حدّ به دنيا است; چرا كه مرگ، ميان او و محبوبش جدائى مى افكند ، و دل كندن از آن همه امكاناتى كه براى زندگى مرفه و پر عيش و نوش فراهم ساخته، براى او طاقت فرسا است.

عامل سوم، خالى بودن ستون حسنات و پر بودن ستون سيئات نامه عمل است.

در حديثى مى خوانيم: كسى خدمت پيامبر آمده عرض كرد: يا رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) من چرا مرگ را دوست نمى دارم؟

فرمود: آيا ثروتى دارى؟

عرض كرد: آرى.

فرمود: چيزى از آن را پيش از خود فرستاده اى؟

عرض كرد: نه.

فرمود: به همين دليل است كه مرگ را دوست ندارى (چون نامه اعمالت از حسنات خالى است).(3)

ديگرى نزد «ابوذر» آمد و همين سؤال را كرد كه، ما چرا از مرگ متنفريم؟!

فرمود: لاَِنَّكُمْ عَمَرْتُمُ الدُّنْيا، وَ خَرِبْتُمُ الاْ خِرَةَ فَتَكْرَهُونَ أَنْ تَنْتَقِلُوا مِنْ عُمْران إِلى خَراب!:

«براى اين كه شما دنيا را آباد كرده ايد، و آخرتتان را ويران، طبيعى است كه دوست نداريد از نقطه آبادى به نقطه ويرانى منتقل شويد».(4)

* * *

9يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى ذِكْرِ اللّهِ وَ ذَرُوا الْبَيْعَ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ

10فَإِذا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الاْ َرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّهِ وَ اذْكُرُوا اللّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

11وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَيْها وَ تَرَكُوكَ قائِماً قُلْ ما عِنْدَ اللّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللّهُ خَيْرُ الرّازِقِينَ

ترجمه:

9 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه براى نماز روز جمعه اذان گفته شود، به سوى ذكر خدا بشتابيد و خريد و فروش را رها كنيد كه اين براى شما بهتر است اگر مى دانستيد!

10 ـ و هنگامى كه نماز پايان گرفت (شما آزاديد) در زمين پراكنده شويد و از فضل خدا بطلبيد، و خدا را بسيار ياد كنيد شايد رستگار شويد!

11 ـ هنگامى كه آنها تجارت يا سرگرمى و لهوى را ببينند پراكنده مى شوند و به سوى آن مى روند و تو را ايستاده به حال خود رها مى كنند; بگو: «آنچه نزد خداست بهتر از لهو و تجارت است، و خداوند بهترين روزى دهندگان است»!

شأن نزول:

در شأن نزول اين آيات، يا خصوص آيه «وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً» روايات مختلفى نقل شده كه، همه آنها از اين معنى خبر مى دهد: در يكى از سال ها كه مردم «مدينه» گرفتار خشكسالى، گرسنگى و افزايش نرخ اجناس شده بودند، «دحيه» با كاروانى از «شام» فرا رسيد و با خود مواد غذائى آورده بود، و اين در روز «جمعه» بود و پيامبر(صلى الله عليه وآله) مشغول خطبه «نماز جمعه»، طبق معمول، براى اعلام ورود كاروان طبل زدند و حتى بعضى ديگر آلات موسيقى را نواختند، مردم، با سرعت خود را به بازار رساندند.

مسلمانانى كه در مسجد براى نماز اجتماع كرده بودند، خطبه را رها كرده و براى تأمين نيازهاى خود به سوى بازار شتافتند، تنها دوازده مرد و يك زن در مسجد باقى ماندند (آيه نازل شد و آنها را سخت مذمت كرد) پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: اگر اين گروه اندك هم مى رفتند از آسمان سنگ بر آنها مى باريد.(5)

1 ـ «سفينة البحار»، جلد 1، صفحه 603.

2 ـ «مقتل الحسين مقرم»، صفحه 263.

3 و4 ـ «محجة البيضاء»، جلد 8، صفحه 258.

5 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 287 و غالب تفاسير ديگر.

تفسير:

▲بزرگ ترين اجتماع عبادى سياسى هفته

در آيات گذشته، بحث هاى فشرده اى پيرامون توحيد، نبوت، معاد، و نيز مذمت «يهود» دنياپرست آمده بود، آيات مورد بحث، به گفتگو پيرامون يكى از مهم ترين وظائف اسلامى، كه در تقويت پايه هاى ايمان تأثير فوق العاده دارد، و از يك نظر، هدف اصلى سوره را تشكيل مى دهد، يعنى نماز جمعه و بعضى از احكام آن مى پردازد.

نخست، همه مسلمانان را مخاطب قرار داده، مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه براى نماز روز جمعه اذان گفته مى شود، به سوى ذكر خدا (خطبه و نماز) بشتابيد و خريد و فروش را رها كنيد، اين براى شما بهتر است اگر مى دانستيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى ذِكْرِ اللّهِ وَ ذَرُوا الْبَيْعَ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ).

«نُودِى» از ماده «نداء» به معنى «بانگ برآوردن» است، و در اينجا به معنى «اذان» است; زيرا در اسلام، ندائى براى نماز، جز اذان نداريم، چنان كه در آيه 58 سوره «مائده» نيز مى خوانيم: وَ إِذا نادَيْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ اتَّخَذُوها هُزُواً وَ لَعِباً ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لايَعْقِلُونَ:

«هنگامى كه مردم را به سوى نماز مى خوانيد (و اذان مى گوئيد) آن را به مسخره و بازى مى گيرند، اين به خاطر آن است كه آنها قومى هستند بى عقل».

به اين ترتيب، هنگامى كه صداى اذان «نماز جمعه» بلند مى شود، مردم موظفند كسب و كار را رها كرده، به سوى نماز، كه مهم ترين ياد خدا است، بشتابند.

جمله «ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ...» اشاره به اين است كه: اقامه نماز جمعه و ترك كسب و كار در اين موقع، منافع مهمى براى مسلمانان در بردارد، اگر درست پيرامون آن بينديشند، و گرنه، خداوند، از همگان بى نياز و بر همه مشفق است.

اين جمله، يك اشاره اجمالى به فلسفه و منافع نماز جمعه است كه، به خواست خدا در بحث نكات از آن بحث خواهيم كرد.

البته، ترك خريد و فروش، مفهوم وسيعى دارد كه، هر كار مزاحمى را شامل مى شود.

اما، اين كه چرا روز «جمعه» را به اين نام ناميده اند؟ به خاطر اجتماع مردم در اين روز براى نماز است، و اين مسأله، تاريخچه اى دارد كه در بحث نكات خواهد آمد.

قابل توجه اين كه: در بعضى از روايات اسلامى، در مورد نمازهاى روزانه آمده است: إِذا أُقِيْمَتِ الصَّلوةُ فَلا تَأْتُوها وَ أَنْتُمْ تَسْعَوْنَ وَ أْتُوْها وَ أَنْتُمْ تَمْشُونَ وَ عَلَيْكُمْ السَّكِيْنَةُ:

«هنگامى كه نماز (نمازهاى يوميه) برپا شود براى شركت در نماز ندويد، و با آرامش گام برداريد».(1)

ولى، در مورد نماز جمعه آيه فوق مى گويد: «فَاسْعَوا» (بشتابيد) و اين، دليل بر اهميت فوق العاده نماز جمعه است.

منظور از «ذِكْرِ اللّهِ» در درجه اول، «نماز» است، ولى، مى دانيم كه خطبه هاى نماز جمعه هم كه آميخته با ذكر خدا است، در حقيقت، بخشى از نماز جمعه است، بنابراين، بايد براى شركت در آن نيز تسريع كرد.

* * *

در آيه بعد، مى افزايد: «هنگامى كه نماز پايان گيرد شما آزاديد در زمين پراكنده شويد و از فضل الهى طلب كنيد، و خدا را بسيار ياد نمائيد تا رستگار شويد» (فَإِذا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الاْ َرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّهِ وَ اذْكُرُوا اللّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ).

گر چه، جمله «وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّهِ» (فضل خدا را طلب كنيد) يا تعبيرات مشابه آن، در قرآن مجيد، شايد غالباً به معنى طلب روزى و كسب و تجارت آمده است.

ولى، روشن است مفهوم اين جمله گسترده است و كسب وكار، يكى از مصاديق آن است، لذا، بعضى آن را به معنى عيادت مريض، و زيارت مؤمن، يا تحصيل علم و دانش تفسير كرده اند ، هر چند منحصر به اينها نيز نمى باشد.

ناگفته پيدا است، امر به «انتشار در زمين» و «طلب روزى» امر وجوبى نيست، بلكه به اصطلاح «امر بعد از حظر و نهى» است، و دليل بر جواز مى باشد، اما بعضى از اين تعبير، چنين استفاده كرده اند كه، تحصيل روزى بعد از نماز جمعه، مطلوبيت و بركتى دارد، و در حديثى آمده است كه، پيامبر بعد از نماز جمعه سرى به بازار مى زد.

جمله «وَ اذْكُرُوا اللّهَ كَثِيراً» اشاره به ياد خدا است، در برابر آن همه نعمت هائى كه به انسان ارزانى داشته.

و بعضى «ذكر» را در اينجا به معنى «فكر» تفسير كرده اند، آنچنان كه در حديث آمده: تَفَكُّرُ ساعَة خَيْرٌ مِنْ عِبادَةِ سَنَة: «يك ساعت انديشيدن از يك سال عبادت بهتر است».(2)

بعضى نيز، آن را به مسأله توجه به خدا در بازارها، به هنگام معاملات و عدم انحراف از اصول حق و عدالت تفسير كرده اند.

ولى، روشن است آيه، مفهوم گسترده اى دارد كه، همه اينها را در بر مى گيرد، اين نيز مسلّم است كه، روح «ذكر»، «فكر» است، و ذكر بى فكر لقلقه زبانى بيش نيست، و آنچه مايه فلاح و رستگارى است، همان ذكر آميخته با تفكر در جميع حالات است.

اصولاً، ادامه «ذكر» سبب مى شود كه، ياد خدا در اعماق جان انسان رسوخ كند و ريشه هاى غفلت و بى خبرى را كه عامل اصلى هرگونه گناه است، بسوزاند، و انسان را در مسير فلاح و رستگارى قرار دهد و حقيقت «لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» حاصل گردد.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، كسانى كه پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) را به هنگام نماز جمعه رها كردند و براى خريد از قافله تازه وارد به بازار شتافتند، شديداً مورد ملامت قرار داده، مى گويد: «هنگامى كه تجارت يا لهوى را ببينند پراكنده مى شوند و به سوى آن مى روند، و تو را ايستاده (در حالى كه خطبه نماز جمعه مى خوانى) رها مى كنند» (وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَيْها وَ تَرَكُوكَ قائِماً).

«به آنها بگو آنچه نزد خدا است از لهو و تجارت بهتر است و خداوند بهترين روزى دهندگان است» (قُلْ ما عِنْدَ اللّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللّهُ خَيْرُ الرّازِقِينَ).

ثواب و پاداش الهى، و بركاتى كه از حضور در نماز جمعه، شنيدن مواعظ و اندرزهاى پيامبر (صلى الله عليه وآله) و تربيت معنوى و روحانى عائد شما مى شود، قابل مقايسه با هيچ چيز ديگر نيست، و اگر از اين مى ترسيد كه، روزىِ شما بريده شود، اشتباه مى كنيد، خداوند بهترين روزى دهندگان است.

تعبير به «لَهْو» اشاره به طبل و ساير آلات لهوى است كه، به هنگام ورود قافله تازه به «مدينه» مى زدند، كه هم نوعى اخبار و اعلام بود، و هم وسيله اى براى سرگرمى و تبليغ كالا، همان گونه كه در دنياى امروز نيز در فروشگاه هائى كه به سبك غرب است نيز، نمونه آن ديده مى شود.

تعبير به «انْفَضُّوا» به معنى پراكنده شدن و انصراف از نماز جماعت، و روى آوردن به كاروان است كه در شأن نزول گفته شد، هنگامى كه كاروان «دحيه» وارد «مدينه» شد (او هنوز اسلام را اختيار نكرده بود) با صداى طبل و ساير آلات لهو، مردم را به بازار فراخواند، مردم «مدينه» حتى مسلمانانى كه در مسجد مشغول استماع خطبه نماز جمعه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بودند، به سوى او شتافتند، و تنها سيزده نفر، و به روايتى كمتر، در مسجد باقى ماندند.

ضمير «إِلَيْها» به تجارت بازمى گردد، يعنى به سوى «مال التجارة» شتافتند، اين، به خاطر آن است كه، لهو، هدف اصلى آنها نبود، بلكه، مقدمه اى بود براى اعلام ورود كاروان و يا سرگرمى و تبليغ كالا در كنار آن.

تعبير به «قائِماً» نشان مى دهد كه، پيامبر(صلى الله عليه وآله) ايستاده، خطبه نماز جمعه را مى خواند، چنان كه در حديثى از «جابر بن سمره» نقل شده: «هرگز رسول خدا(صلى الله عليه وآله) را در حال خطبه، نشسته نديدم و هر كس بگويد نشسته خطبه مى خواند، تكذيبش كنيد».(3)

و نيز روايت شده: از «عبداللّه بن مسعود» پرسيدند: «آيا پيامبر(صلى الله عليه وآله) ايستاده خطبه مى خواند»؟ گفت: مگر نشنيده اى كه خداوند مى گويد: وَ تَرَكُوكَ قائِماً: «تو را در حالى كه ايستاده بودى رها كردند»؟(4)

در تفسير «درّ المنثور» آمده است: اولين كسى كه نشسته، خطبه نماز جمعه را خواند، «معاويه» بود!(5)

* * *

1 ـ «روح المعانى»، جلد 28، صفحه 90.

2 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 289.

3 و 4 ـ «مجمع البيان»،، جلد 10، صفحه 286.

5 ـ تفسير «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 222 ـ اين روايت را مفسران ديگر مانند «آلوسى» در «روح المعانى» و «قرطبى» در تفسيرش نقل كرده اند.

نكته ها:

▲1 ـ نخستين نماز جمعه در اسلام

در بعضى از روايات اسلامى آمده است: مسلمانان «مدينه»، پيش از آن كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) هجرت كند، با يكديگر صحبت كرده گفتند: «يهود» در يك روز هفته اجتماع مى كنند (روز شنبه) و «نصارى» نيز روزى براى اجتماع دارند (يكشنبه) خوبست ما هم روزى قرار دهيم، در آن روز جمع شويم، ذكر خدا گوئيم و شكر او را به جا آوريم، آنها روز قبل از شنبه را كه در آن زمان «يوم العروبه» ناميده مى شد، براى اين هدف برگزيدند، و به سراغ «اسعد بن زراره» (يكى از بزرگان مدينه) رفتند، او نماز را به صورت جماعت با آنها به جا آورد و به آنها اندرز داد، و آن روز، «روز جمعه» ناميده شد; زيرا روز اجتماع مسلمين بود.

«اسعد» دستور داد: گوسفندى را ذبح كردند، نهار و شامِ همگى از همان يك گوسفند بود; چرا كه تعداد مسلمانان در آن روز، بسيار كم بود...

و اين نخستين جمعه اى بود كه در اسلام تشكيل شد.

اما، اولين جمعه اى كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) با اصحابش تشكيل دادند، هنگامى بود كه به «مدينه» هجرت كرد، آن حضرت روز دوشنبه دوازدهم ربيع الاوّل

هنگام ظهر وارد «مدينه» شد، چهار روز در «قُبا» ماندند و مسجد «قبا» را بنيان نهادند، سپس روز «جمعه» به سوى «مدينه» حركت كرد، (فاصله ميان «قبا» و «مدينه» بسيار كم است، و امروز «قبا» يكى از محله هاى داخل «مدينه» است)، به هنگام نماز جمعه، به محله «بنى سالم» رسيد، و مراسم نماز جمعه را در آنجا برپا داشت، و اين اولين نماز جمعه اى بود كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در اسلام به جا آورد، خطبه اى هم در اين نماز جمعه خواند كه، اولين خطبه حضرت در «مدينه» بود.(1)

يكى از محدثان از «عبد الرحمن بن كعب» نقل كرده: پدرم هر وقت صداى اذان جمعه را مى شنيد، بر «اسعد بن زرارة» رحمت مى فرستاد، هنگامى كه دليل اين مطلب را جويا شدم، گفت: به خاطر آن است: او نخستين كسى بود كه نماز جمعه را با ما به جا آورد.

گفتم: آن روز چند نفر بوديد؟ گفت: فقط چهل نفر!(2)

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 286.

2 ـ «روح المعانى»، جلد 28، صفحه 88.

▲2 ـ اهميت نماز جمعه

بهترين دليل بر اهميت اين فريضه بزرگ اسلامى، قبل از هر چيز، آيات همين سوره است، كه به همه مسلمانان و اهل ايمان دستور مى دهد: به محض شنيدن اذان جمعه، به سوى آن بشتابند، و هرگونه كسب و كار و برنامه مزاحم را ترك گويند، تا آنجا كه اگر در سالى كه مردم گرفتار كمبود مواد غذائى هستند، كاروانى بيايد و نيازهاى آنها را با خود داشته باشد، به سراغ آن نروند، و برنامه نماز جمعه را ادامه دهند.

در احاديث اسلامى نيز، تأكيدهاى فراوانى در اين زمينه وارد شده است، از جمله: در خطبه اى كه موافق و مخالف، آن را از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل كرده اند آمده: إِنَّ اللّهَ تَبارَكَ وَ تَعالى فَرَضَ عَلَيْكُمُ الْجُمُعَةَ فَمَنْ تَرَكَها فِي حَياتِي أَوْ بَعْدَ مَوْتِي اسْتِخْفافاً بِها أَوْ جُحُوداً لَها فَلا جَمَعَ اللّهُ شَمْلَهُ، وَ لا بارَكَ لَهُ فِي أَمْرِهِ، أَلا وَ لا صَلاةَ لَهُ، أَلا وَ لا زَكاةَ لَهُ، أَلا وَ لا حَجَّ لَهُ، أَلا وَ لا صَوْمَ لَهُ، أَلا وَ لا بِرَّ لَهُ حَتَّى يَتُوبَ:

«خداوند نماز جمعه را بر شما واجب كرده، هر كس آن را در حيات من يا بعد از وفات من، از روى استخفاف يا انكار ترك كند، خداوند او را پريشان كند، و به كار او بركت ندهد، بدانيد، نماز او قبول نمى شود، بدانيد، زكات او قبول نمى شود، بدانيد، حج او قبول نمى شود، بدانيد، اعمال نيك او قبول نخواهد شد، تا از اين كار توبه كند»!(1)

در حديث ديگرى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: صَلاةُ الْجُمُعَةِ فَرِيضَةٌ، وَ الاِْجْتِماعُ إِلَيْها فَرِيضَةٌ مَعَ الاِْمامِ، فَإِنْ تَرَكَ رَجُلٌ مِنْ غَيْرِ عِلَّة ثَلاثَ جُمَع فَقَدْ تَرَكَ ثَلاثَ فَرائِضَ، وَ لايَدَعُ ثَلاثُ فَرائِضَ مِنْ غَيْرِ عِلَّة إِلاّ مُنافِقٌ:

«نماز جمعه فريضه است و اجتماع براى آن با امام (معصوم) فريضه است، هر گاه مردى بدون عذر، سه جمعه را ترك گويد، فريضه را ترك گفته و كسى سه فريضه را بدون علت ترك نمى گويد، مگر منافق».(2)

و در حديث ديگرى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: مَنْ أَتَى الْجُمُعَةَ إِيماناً وَ احْتِساباً اسْتَأْنَفَ الْعَمَلَ: «كسى كه از روى ايمان و براى خدا در نماز جمعه شركت كند، گناهان او بخشوده خواهد شد، و برنامه عملش را از نو آغاز مى كند».(3)

روايات در اين زمينه بسيار است، كه ذكر همه آنها به طول مى انجامد، در اينجا با اشاره به يك حديث ديگر، اين بحث را پايان مى دهيم.

كسى خدمت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آمد، عرض كرد: يا رسول اللّه! من بارها آماده حج شده ام اما توفيق نصيبم نشده، فرمود: عَلَيْكَ بِالْجُمُعَةِ فَإِنَّها حَجُّ الْمَساكِينَ: «بر تو باد به نماز جمعه كه حج مستمندان است» (اشاره به اين كه بسيارى از بركات كنگره عظيم اسلامى حج، در اجتماع نماز جمعه وجود دارد).(4)

البته، بايد توجه داشت: مذمت هاى شديدى كه در مورد ترك نماز جمعه آمده است و تاركان جمعه در رديف منافقان شمرده شده اند، در صورتى است كه نماز جمعه واجب عينى باشد، يعنى در زمان حضور امام معصوم و مبسوط اليد، و اما در زمان غيبت، بنا بر اين كه واجب مخير باشد (تخيير ميان نماز جمعه و نماز ظهر) و از روى استخفاف و انكار انجام نگيرد، مشمول اين مذمت ها نخواهد شد، هر چند عظمت نماز جمعه و اهميت فوق العاده آن در اين حال نيز، محفوظ است (توضيح بيشتر درباره اين مسأله را در كتب فقهى بايد مطالعه كرد).

* * *

1 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 5، صفحه 7، باب «وجوب صلوة الجمعه»، حديث 28.

2 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 5، صفحه 4، حديث 8.

3 ـ همان مدرك، صفحه 10.

4 ـ همان مدرك، صفحه 5، حديث 17.

▲3 ـ فلسفه نماز عبادى سياسى جمعه

نماز جمعه، قبل از هر چيز، يك عبادت بزرگ دسته جمعى است، و اثر عمومى عبادات را كه تلطيف روح و جان، و شستن دل از آلودگى هاى گناه و زدودن زنگار معصيت از قلب مى باشد، در بردارد، به خصوص اين كه، مقدمتاً دو خطبه دارد كه مشتمل بر انواع مواعظ، اندرزها و امر به تقوا و پرهيزگارى است.

و اما، از نظر اجتماعى و سياسى، يك كنگره عظيم هفتگى است كه، بعد از كنگره سالانه حج، بزرگ ترين كنگره اسلامى مى باشد، و به همين دليل، در روايتى كه قبلاً از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل كرديم، آمده بود: جمعه، حج كسانى است كه قادر به شركت در مراسم حج نيستند.

در حقيقت اسلام، به سه اجتماع بزرگ اهميت مى دهد:

اجتماعات روزانه كه در نماز جماعت حاصل مى شود.

اجتماع هفتگى كه در مراسم نماز جمعه است.

و اجتماع سالانه كه در كنار خانه خدا انجام مى گيرد، نقش نماز جمعه، در اين ميان بسيار مهم است، به خصوص اين كه يكى از برنامه هاى خطيب، در خطبه نماز جمعه، ذكر مسائل مهم سياسى، اجتماعى و اقتصادى است، و به اين ترتيب، اين اجتماع عظيم و پرشكوه، مى تواند منشأ بركات زير شود:

الف: آگاهى بخشيدن به مردم در زمينه معارف اسلامى و رويدادهاى مهم اجتماعى و سياسى.

ب: ايجاد همبستگى و انسجام هر چه بيشتر در ميان صفوف مسلمين، به گونه اى كه دشمنان را به وحشت افكند و پشت آنها را بلرزاند.

ج: تجديد روح دينى و نشاط معنوى براى توده مردم مسلمان.

د: جلب همكارى براى حل مشكلات عمومى.

به همين دليل، هميشه دشمنان اسلام، از يك نماز جمعه جامع الشرائط كه دستورهاى اسلامى دقيقاً در آن رعايت شود، بيم داشته اند.

و نيز، به همين دليل، نماز جمعه، هميشه به عنوان يك اهرم نيرومند سياسى در دست حكومت ها بوده است، منتها حكومت هاى عدل، همچون حكومت پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) از آن بهترين بهره بردارى ها را به نفع اسلام، و حكومت هاى جور، همانند «بنى اميه» از آن سوء استفاده براى تحكيم پايه هاى قدرت خود مى كردند.

در طول تاريخ، مواردى را مشاهده مى كنيم كه، هر كس مى خواست، بر ضد حكومتى قيام كند، نخست از شركت در نماز جمعه او خوددارى مى كرد، چنان كه در داستان «عاشورا» مى خوانيم: گروهى از شيعيان در خانه «سليمان بن صرد خزاعى» جمع شدند، و نامه اى خدمت امام حسين(عليه السلام) از «كوفه» فرستادند، در نامه آمده بود: «نعمان بن بشير» والى «بنى اميه» بر «كوفه»، منزوى شده، ما در نماز جمعه او شركت نمى كنيم، و چنانچه بدانيم شما به سوى ما حركت كرده ايد، او را از «كوفه» بيرون خواهيم كرد.(1)

در «صحيفه سجاديه» از امام سجاد على بن الحسين(عليهما السلام) مى خوانيم:

اللّهُمَّ إِنَّ هذَا الْمَقامَ لِخُلَفائِكَ وَ أَصْفِيائِكَ وَ مَواضِعَ أُمَنائِكَ فِي الدَّرَجَةِ الرَّفِيعَةِ الَّتِي اخْتَصَصْتَهُمْ بِها قَدِ ابْتَزُّوها:

«خداوندا! اين (اشاره به نماز جمعه و عيد قربان) مقامى است كه مخصوص خلفاء، برگزيدگان و امناء بلندپايه تو است كه ويژه آنها نمودى، و (خلفاى جور بنى اميه) آن را به زور از اولياى حق گرفته و غصب كرده اند».(2)

گاه، مى شود، دشمنان اسلام يك هفته تمام، شبانه روز تبليغات مسموم مى كنند، ولى با يك خطبه نماز جمعه و مراسم پرشكوه و حيات بخش آن، همه خنثى مى شود، روح تازه اى در كالبدها دميده، و خون تازه اى در عروق به حركت در مى آيد.

توجه به اين نكته كه، طبق فقه شيعه، در محدوده يك فرسخ در يك فرسخ، بيش از يك نماز جمعه جائز نيست و حتى كسانى كه در دو فرسخى (تقريباً 11 كيلومترى) از محل انعقاد جمعه قرار دارند در آن نماز شركت مى كنند، روشن مى سازد كه، عملاً در هر شهر كوچك يا بزرگ و حومه آن، يك نماز جمعه بيشتر منعقد نخواهد شد، بنابراين، اجتماعى چنين، عظيم ترين اجتماع آن منطقه را تشكيل مى دهد.

اما، با نهايت تأسف، اين مراسم عبادى سياسى كه مى تواند مبدأ حركت عظيمى در جوامع اسلامى گردد، به خاطر نفوذ حكومت هاى فاسد در آن، در بعضى كشورهاى اسلامى، چنان بى روح و بى رمق شده است كه، عملاً هيچ اثر مثبتى از آن گرفته نمى شود و شكل يك برنامه تشريفاتى به خود گرفته، و به راستى، اين از سرمايه هاى عظيمى است كه براى از دست رفتن آن، بايد گريه كرد.

مهم ترين نماز جمعه سال، نماز جمعه اى است كه قبل از رفتن به «عرفات» در «مكّه» انجام مى گيرد، تمام حجاج خانه خدا از سراسر جهان در آن شركت دارند، كه نماينده واقعى تمام قشرهاى مسلمين در كره زمين هستند، سزاوار است براى تهيه خطبه چنين نماز حساسى، عده زيادى از دانشمندان، هفته ها و ماه ها مطالعه كنند و محصول آن را در آن روز حساس و خطبه تاريخى بر مسلمانان عرضه نمايند و مسلّماً مى توانند به بركت آن، آگاهى زيادى به جامعه اسلامى داده و مشكلات مهمى را حل كنند.

اما، با نهايت تأسف، در اين ايام، ديده مى شود، مسائل بسيار پيش پا افتاده و مطالبى كه تقريباً همه از آن آگاهى دارند مطرح مى شود، و از مسائل اصولى ابداً خبرى نيست؟

آيا براى از دست رفتن چنين فرصت هاى بزرگ و سرمايه هاى عظيم نبايد گريست؟! و براى دگرگون ساختن آن، نبايد به پا خاست؟!

* * *

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 44، صفحه 333.

2 ـ «صحيفه سجاديه»، دعاى 48.

▲4 ـ آداب نماز جمعه و محتواى خطبه ها

نماز جمعه (با وجود شرائط لازم) بر مردان بالغ و سالم كه قدرت بر شركت در نماز را دارند واجب است، بر مسافران و پيرمردان واجب نيست، هر چند حضور در نماز جمعه، براى مسافر جائز است، همچنين زن ها نيز مى توانند در نماز جمعه شركت كنند، هر چند بر آنها واجب نيست.

كمترين عددى كه نماز جمعه با آن منعقد مى شود، پنج نفر از مردان است.

نماز جمعه دو ركعت است و جاى نماز ظهر را مى گيرد، و دو خطبه اى كه قبل از نماز جمعه خوانده مى شود، در حقيقت به جاى دو ركعت ديگر محسوب مى شود.

نماز جمعه، همانند نماز صبح است و مستحب است حمد و سوره را در آن بلند بخوانند و نيز مستحب است سوره «جمعه» را در ركعت اول و سوره «منافقين» را در ركعت دوم قرائت كنند.

در نماز جمعه دو قنوت مستحب است، يكى قبل از ركوع ركعت اول و ديگر بعد از ركوع ركعت دوم.

خواندن دو خطبه قبل از نماز جمعه واجب است، همان گونه كه ايستادن خطيب به هنگام ايراد خطبه نيز واجب مى باشد، شخصى كه خطبه مى خواند حتماً بايد همان امام نماز جمعه باشد.

خطيب، بايد صداى خود را چنان بلند كند كه، مردم صداى او را بشنوند، تا محتواى خطبه به گوش همگان برسد.

به هنگام ايراد خطبه، بايد خاموش بود، به سخنان خطيب گوش داد، و روبه روى خطيب نشست.

شايسته است خطيب، مردى فصيح، بليغ، آگاه به اوضاع و احوال مسلمين، با خبر از مصالح جامعه اسلامى، شجاع، صريح اللهجه، و قاطع در اظهار حق باشد. اعمال و رفتار او سبب تأثير و نفوذ كلامش گردد، و زندگى او، مردم را به ياد خدا بياندازد.

شايسته است پاكيزه ترين لباس در تن بپوشد، خود را خوشبو كند، و با وقار و سكينه گام بردارد، و هنگامى كه بر فراز منبر جاى گرفت، به مردم سلام كند، و رو به روى آنان بايستد، و بر شمشير، يا كمان يا عصا تكيه كند، نخست بر منبر بنشيند، تا اذان تمام شود، و بعد از فراغت از اذان، شروع به خطبه كند.

محتواى خطبه نخست، حمد خدا و درود بر پيامبر است (احتياط اين است كه اين قسمت به زبان عربى باشد ولى بقيه به زبان مستمعين خوانده مى شود) سپس، مردم را به تقواى الهى توصيه كند، و يكى از سور كوتاه قرآن را بخواند، و اين امر را در هر دو خطبه رعايت كند، و در خطبه دوم بعد از درود بر پيامبر(صلى الله عليه وآله)دعا بر ائمه مسلمين كند، و براى مؤمنين و مؤمنات استغفار نمايد.

و شايسته است در ضمن خطبه، مسائل مهمى كه با دين و دنياى مسلمين ارتباط دارد، مطرح كند، و آنچه مورد نياز مسلمين در داخل و خارج كشورهاى اسلامى و در داخل و خارج آن منطقه مى باشد، مورد بحث قرار دهد، و مسائل سياسى، اجتماعى، اقتصادى و دينى را با در نظر گرفتن اولويت ها مطرح نمايد، به مردم آگاهى بخشد و آنها را از توطئه هاى دشمنان با خبر بسازد، برنامه هاى كوتاه مدت و دراز مدت براى حفظ جامعه اسلامى و خنثى كردن نقشه هاى مخالفان، به آنها گوشزد كند.

خلاصه، خطيب بايد بسيار هوشيار، بيدار، اهل فكر و مطالعه در مسائل اسلامى باشد، و از موقعيت اين مراسم بزرگ، حداكثر استفاده را براى پيشبرد اهداف اسلام و مسلمين بنمايد.(1)

در حديثى از امام على بن موسى الرضا(عليهما السلام) مى خوانيم:

إِنَّما جُعِلَتِ الْخُطْبَةُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ لاَِنَّ الْجُمُعَةَ مَشْهَدٌ عامٌّ، فَأَرادَ أَنْ يَكُونَ لِلاَْمِيرِ سَبَبٌ إِلى مَوْعِظَتِهِمْ، وَ تَرْغِيبِهِمْ فِي الطّاعَةِ، وَ تَرْهِيبِهِمْ مِنَ الْمَعْصِيَةِ، وَ تَوْقِيفِهِمْ عَلى ما أَرادَ مِنْ مَصْلَحَةِ دِينِهِمْ وَ دُنْياهُمْ، وَ يُخْبِرُهُمْ بِما وَرَدَ عَلَيْهِمْ مِنَ الاْ فاقِ مِنَ الاْ َهْوالِ الَّتِي لَهُمْ فِيهَا الْمَضَرَّةُ وَ الْمَنْفَعَةُ، وَ إِنَّمَا جُعِلَتْ خُطْبَتَيْنِ لِيَكُونَ وَاحِدَةٌ لِلثَّنَاءِ عَلَى اللَّهِ وَ التَّمْجِيدِ وَ التَّقْدِيسِ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ
الاْ ُخْرَى لِلْحَوائِجِ وَ الاِْعْذارِ وَ الاِْنْذارِ وَ الدُّعاءِ وَ لِما يُرِيدُ أَنْ يُعَلِّمَهُمْ مِنْ أَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ ما فِيهِ الصَّلاحُ وَ الْفَسادُ:

«خطبه، براى اين در روز جمعه تشريع شده است كه، نماز جمعه يك برنامه عمومى است، خداوند مى خواهد به امير مسلمين امكان دهد تا مردم را موعظه كند، به اطاعت ترغيب نمايد، از معصيت الهى بترساند و آنها را از آنچه مصلحت دين و دنيايشان است آگاه سازد، و اخبار و حوادث مهمى كه از نقاط مختلف به او مى رسد و در سود، زيان و سرنوشت آنها مؤثر است به اطلاعشان برساند... و دو خطبه قرار داده شده، تا در يكى حمد و ثنا و تمجيد و تقديس الهى كنند، و در ديگرى نيازها و هشدارها و دعاها را قرار دهند، و اوامر و نواهى و دستوراتى كه به اصلاح و فساد جامعه اسلامى در ارتباط است، به آنها اعلام دارند».(2)

* * *

1 ـ البته در خصوصيات و جزئيات احكام نماز جمعه و خطبه ها اختلافات جزئى در فتاواى فقهاء مى باشد و آنچه در بالا ذكر شد عصاره اى از فتاواى مختلف است.

2 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 5، صفحه 39.

▲5 ـ شرائط وجوب نماز جمعه

در اين كه امام جمعه مانند هر امام جماعت ديگر بايد عادل باشد، ترديدى نيست، ولى سخن در اين است كه، شرائطى افزون بر اين دارد، يا نه؟

جمعى معتقدند: اين نماز از وظائف امام معصوم، يا نماينده خاص او است، و به تعبير ديگر، مربوط به زمان حضور امام معصوم(عليه السلام) است.

در حالى كه، بسيارى از محققين معتقدند: اين شرط وجوب عينى نماز جمعه است، ولى براى وجوب تخييرى، اين شرط، لازم نيست و در زمان غيبت نيز مى توان نماز جمعه را برپا داشت و جانشين نماز ظهر مى شود، و حق همين است، بلكه، هر گاه حكومت اسلامى با شرايط آن، از طرف نايب عام امام(عليه السلام)تشكيل گردد، احتياط اين است كه، امام جمعه منصوب از طرف او باشد، و مسلمانان در نماز جمعه شركت كنند.

در اين زمينه و در مسائل ديگر مربوط به نماز جمعه، سخن بسيار است كه، ذكر همه آنها از حوصله يك بحث تفسيرى خارج، و بايد آنها را در كتب فقه و حديث جستجو كرد.(1)

* * *

خداوندا! به ما توفيقى مرحمت فرما كه از اين شعائر بزرگ اسلامى براى تربيت نفوس و نجات مسلمين از چنگال دشمنان، حداكثر بهره بردارى را بنمائيم!

پروردگارا! ما را از كسانى قرار ده كه مشتاق لقاى تو باشيم و از مرگ نهراسيم!

بارالها! نعمت ايمان و تعليم و تربيت انبياء را هرگز از ما سلب نفرما!

آمِيْنَ يا رَبَّ العالَمِيْنَ

پايان سوره جمعه

1 ـ مرحوم «علامه مجلسى» در «بحار الانوار»، جلد 89 و 90 را به اين مسأله مهم و ساير ويژگى هاى جمعه پرداخته است.

▲سوره منافقون

اين سوره، در «مدينه» نازل شده و داراى 11 آيه است

▲محتواى سوره منافقون

سوره «منافقون» از سوره هاى پر محتوا است كه، محور اصلى بحث هاى آن را مسائل حساس مربوط به منافقان» تشكيل مى دهد، ولى در ذيل سوره، آياتى به عنوان اندرز به مسلمانان در زمينه هاى مختلف نيز آمده است.

روى هم رفته، مى توان محتواى آن را در چهار بخش خلاصه كرد:

1 ـ نشانه هاى منافقان، كه خود شامل چندين قسمت حساس است.

2 ـ برحذر داشتن مؤمنان از توطئه هاى منافقان، و لزوم مراقبت دائم در اين زمينه.

3 ـ هشدار به مؤمنان، كه مواهب مادى دنيا آنها را از ذكر خداوند غافل نكند.

4 ـ توصيه به انفاق در راه خدا، و بهره گيرى از اموال، پيش از آن كه مرگ فرا رسد و آتش حسرت به جان انسان بيفتد .

دليل نام گذارى اين سوره به «منافقون» نيز ناگفته پيدا است.

قابل توجه اين كه: طبق آنچه در تفسير سوره «جمعه» گفتيم، يكى از آداب نماز جمعه اين است كه، در ركعت اول، سوره «جمعه»، و در ركعت دوم، سوره «منافقون» خوانده شود، تا مسلمانان همه هفته در اين مراسم بزرگ عبادى سياسى، توطئه هاى منافقان را مجدداً به خاطر بياورند و دائماً مراقب تحريك ها، تخريب ها و نقشه هاى شوم آنها باشند.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) آمده است: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْمُنافِقِينَ بَرِئَ مِنَ النِّفاقِ: «كسى كه سوره منافقون را بخواند از هرگونه نفاق پاك مى شود».(1)

و در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «بر هر مؤمنى از شيعيان ما لازم است در شب جمعه سوره جمعه و سبح اسم ربك الاعلى بخواند، و در نماز ظهر جمعه، سوره جمعه و منافقون را»، سپس افزود: فَإِذا فَعَلَ ذلِكَ فَكَأَنَّما يَعْمَلُ بِعَمَلِ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) وَ كانَ جَزاؤُهُ وَ ثَوابُهُ عَلَى اللّهِ الْجَنَّةَ:

«هنگامى كه چنين كند، گوئى عمل رسول خدا را انجام داده و جزا و پاداشش بر خدا بهشت است».(2)

كراراً، بعد از ذكر فضائل سوره، گفته ايم: اين فضائل و آثار مهم، نمى تواند تنها نتيجه تلاوت خالى از انديشه و عمل باشد، روايات فوق نيز شاهد اين سخن است; چرا كه هرگز خواندن اين سوره، بى آن كه برنامه زندگى بر آن تطبيق شود روح نفاق را از انسان بيرون نمى برد.

* * *

1إِذا جاءَكَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللّهِ وَ اللّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَ اللّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِينَ لَكاذِبُونَ

2اتَّخَذُوا أَيْمانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللّهِ إِنَّهُمْ ساءَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ

3ذلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لايَفْقَهُونَ

4وَ إِذا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسامُهُمْ وَ إِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَة عَلَيْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قاتَلَهُمُ اللّهُ أَنّى يُؤْفَكُونَ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ هنگامى كه منافقان نزد تو مى آيند مى گويند: «ما شهادت مى دهيم كه تو يقيناً رسول خدائى»! خداوند مى داند كه تو رسول او هستى، ولى خداوند شهادت مى دهد كه منافقان دروغگو هستند (و به گفته خود ايمان ندارند).

2 ـ آنها سوگندهايشان را سپر ساخته اند تا مردم را از راه خدا بازدارند، و كارهاى بسيار بدى انجام مى دهند!

3 ـ اين به خاطر آن است كه نخست ايمان آوردند سپس كافر شدند; از اين رو بر دل هاى آنان مُهر نهاده شده، و حقيقت را درك نمى كنند!

4 ـ هنگامى كه آنها را مى بينى، جسم و قيافه آنان تو را در شگفتى فرو مى برد; و اگر سخن بگويند، به سخنانشان گوش فرا مى دهى; اما گوئى چوب هاى خشكى هستند كه به ديوار تكيه داده شده اند! هر فريادى بلند شود بر ضد خود مى پندارند; آنها دشمنان تو هستند، از آنان برحذر باش! خدا آنها را بكشد، چگونه از حق منحرف مى شوند؟!

1 ـ «مجمع البيان»، آغاز سوره «منافقون».

2 ـ «ثواب الاعمال»، مطابق «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 331.

تفسير:

▲سرچشمه نفاق و نشانه هاى منافقان!

قبل از ورود در تفسير اين آيات، ذكر مقدمه اى لازم به نظر مى رسد، و آن اين كه،: مسأله نفاق و منافقان در اسلام، از زمانى مطرح شد كه، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به «مدينه» هجرت فرمود، پايه هاى اسلام قوى، و پيروزى آن آشكار شد، و گرنه در «مكّه» تقريباً منافقى وجود نداشت; زيرا مخالفانِ قدرتمند، هر چه مى خواستند آشكارا بر ضد اسلام مى گفتند، و انجام مى دادند، از كسى پروا نداشتند و نيازى به كارهاى منافقانه نبود.

اما، هنگامى كه نفوذ و گسترش اسلام در ««مدينه»» دشمنان را در ضعف و ناتوانى قرار داد، ديگر اظهار مخالفت به طور آشكار، مشكل، و گاه غير ممكن بود، لذا دشمنان شكست خورده، براى ادامه برنامه هاى تخريبى خود، تغيير چهره داده، ظاهراً به صفوف مسلمانان پيوستند، ولى، در خفا به اعمال خود ادامه مى دادند.

اصولاً، طبيعت هر انقلابى چنين است كه، بعد از پيروزى چشمگير، با صفوف منافقان روبرو خواهد شد، و دشمنان سرسخت ديروز، به صورت عوامل نفوذى امروز، در لباس دوستان ظاهرى، جلوه گر مى شوند، و از اينجا است كه مى توان فهميد، چرا اين همه آيات، مربوط به منافقين در «مدينه» نازل شده نه در «مكّه».

اين نكته نيز قابل توجه است كه: مسأله نفاق و منافقان، مخصوص به عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) نبود، بلكه هر جامعه اى ـ مخصوصاً جوامع انقلابى ـ با آن رو به رو هستند، به همين دليل، بايد تحليل ها و موشكافى هاى قرآن را روى اين مسأله، نه به عنوان يك مسأله تاريخى، بلكه به عنوان يك مسأله مورد نياز فعلى، مورد بررسى دقيق قرار داد، و از آن براى مبارزه با روح نفاق و خطوط منافقين در جوامع اسلامى امروز، الهام گرفت.

و نيز بايد نشانه هاى آنها را كه قرآن به طور گسترده بازگو كرده است، دقيقاً شناخت، و از طريق اين نشانه ها، به خطوط و نقشه هاى آنها پى برد.

نكته مهم ديگر اين كه: خطر منافقان براى هر جامعه، از خطر هر دشمنى بيشتر است; چرا كه از يكسو، شناخت آنها غالباً آسان نيست، و از سوى ديگر، دشمنان داخلى هستند، و گاه، چنان در تار و پود جامعه نفوذ مى كنند كه، جدا ساختن آنها كار بسيار مشكلى است و از سوى سوم، روابط مختلف آنها با ساير اعضاء جامعه، كار مبارزه با آنها را دشوار مى سازد.

به همين دليل، اسلام در طول تاريخ خود، بيشترين ضربه را از منافقان خورده، و نيز به همين دليل، قرآن سخت ترين حملات خود را متوجه منافقان ساخته و آن قدر كه آنها را كوبيده، هيچ دشمنى را نكوبيده است.

با توجه به اين مقدمه، به تفسير آيات باز مى گرديم:

* * *

نخستين سخنى را كه قرآن در اينجا درباره منافقان مطرح مى كند، همان اظهار ايمان دروغين آنها است، كه پايه اصلى نفاق را تشكيل مى دهد، مى فرمايد: «هنگامى كه منافقان نزد تو مى آيند مى گويند: ما شهادت مى دهيم كه حتماً تو رسول خدائى»! (إِذا جاءَكَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللّهِ).(1)

سپس، قرآن مى افزايد: «خداوند مى داند كه تو فرستاده او هستى، ولى خداوند گواهى مى دهد كه منافقان دروغگو هستند» (وَ اللّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَ اللّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِينَ لَكاذِبُونَ).

و از اينجا نخستين نشانه نفاق، روشن مى شود و آن دوگانگى ظاهر و باطن است كه، با زبان مؤكداً اظهار ايمان مى كنند، ولى، در دل آنها مطلقاً خبرى از ايمان نيست، اين دروغ گوئى و كذب، اين دوگانگى درون و برون، محور اصلى نفاق را تشكيل مى دهد.

قابل توجه اين كه: صدق و كذب بر دو گونه است، «صدق و كذب خبرى»، «صدق و كذب مخبِرى».

در قسم اول، معيار ، موافق و مخالف واقع بودن است در حالى كه، در قسم دوم، موافقت و مخالفت با اعتقاد، مطرح مى باشد، به اين معنى كه، اگر انسان، خبرى مى دهد كه مطابق با واقع است، ولى بر خلاف عقيده او، آن را كذب (مخبِرى) مى ناميم، و اگر موافق عقيده او است، صدق.

روى اين حساب، شهادت منافقان به رسالت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) از نظر اخبار، هرگز كذب نبود ، يك واقعيت بود. ولى، از نظر گوينده و مخبر، چون بر خلاف عقيده آنها بود، كذب محسوب مى شد، لذا قرآن مى گويد: تو پيغمبر خدا هستى اما اينها دروغ مى گويند!

به تعبير ديگر: منافقان نمى خواستند، خبر از رسالت پيامبر (صلى الله عليه وآله) بدهند، بلكه، مى خواستند از اعتقاد خود به نبوت او خبر دهند، و مسلّماً در اين خبر دروغ گو بودند.

اين نكته نيز، قابل توجه است كه، آنها در شهادت خود، انواع تأكيدها را به كار بردند(2) و خداوند نيز با قاطعيت، با همان لحن، آنها را تكذيب مى كند، اشاره به اين كه در برابر آن قاطعيت، چنين قاطعيتى لازم است.

ذكر اين نكته نيز در اينجا لازم است كه، «منافق» در اصل از ماده «نَفْق» (بر وزن نفخ) به معنى نفوذ و پيشروى است، و «نَفَق» (بر وزن شفق) به معنى كانال ها و نقب هائى است كه زير زمين مى زنند، تا براى استتار يا فرار از آن استفاده كنند.

بعضى از مفسران گفته اند: بسيارى از حيوانات مانند: موش صحرائى، روباه و سوسمار، براى لانه خود دو سوراخ قرار مى دهند: يكى آشكار، كه از آن وارد و خارج مى شوند، و ديگرى پنهانى، كه اگر احساس خطرى كنند از آن مى گريزند، اين سوراخ پنهانى را «نافقاء» گويند.(3)

و به اين ترتيب، «منافق» كسى است كه: طريقى مرموز و مخفيانه براى خود برگزيده، تا با مخفى كارى و پنهان كارى، در جامعه نفوذ كند، و به هنگام خطر، از طريق ديگر فرار نمايد.

* * *

آيه بعد، به دومين نشانه آنها پرداخته، چنين مى گويند: «آنها سوگندهايشان را سپر ساخته اند، تا مردم را از راه خدا بازدارند» (اتَّخَذُوا أَيْمانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللّهِ).

«آنها كارهاى بسيار بدى انجام مى دهند» (إِنَّهُمْ ساءَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ).

چرا كه در ظاهر، ابراز ايمان مى كنند، و در باطن، كفر مىورزند، و در طريق هدايت مردم به آئين حق، ايجاد مانع مى نمايند، و چه عملى از اين بدتر و زشت تر؟.

«جُنَّة» از ماده «جَنَّ» (بر وزن فَنّ) در اصل، به معنى پنهان كردن چيزى از حس است، و «جِنّ» (بر وزن سن) به خاطر اين كه موجودى است ناپيدا، اين واژه بر او اطلاق مى شود، و از آنجا كه «سپر» انسان را از ضربات اسلحه دشمن، مستور مى دارد، در لغت عرب به آن، «جُنَّة» گفته مى شود، و باغ هاى پردرخت را نيز به خاطر مستور شدن زمين هايشان، «جَنَّت» مى گويند.

به هر حال، اين يكى از آثار نفاق است، كه خود را در زير پوششى از نام مقدس خداوند، و سوگندهاى غلاظ و شداد، قرار مى دهند، تا چهره واقعى خويش را مكتوم دارند، عواطف مردم را به سوى خود جلب كرده، و از اين طريق به اغفال آنها بپردازند و «صدّ عن سبيل اللّه» كنند.

اين تعبير، ضمناً نشان مى دهد: آنها دائماً با مؤمنان در حال جنگ و ستيزند، و هرگز نبايد فريب اين ظاهرسازى و چرب زبانى آنها را خورد، زيرا انتخاب سپر، مخصوص ميدان هاى نبرد است.

درست است كه در بعضى از مواقع، انسان چاره اى جز سوگند ندارد، و يا لااقل سوگند كمك به بيان اهميت موضوع مورد نظر مى كند، ولى، نه سوگند دروغ، و نه سوگند براى هر چيز و هركار، كه اين شيوه منافقان است.

در آيه 74 سوره «توبه» مى خوانيم: يَحْلِفُونَ بِاللّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ: «آنها به خدا سوگند ياد مى كنند كه (سخنان زننده در غياب پيامبر) نگفته اند، در حالى كه قطعاً سخنان كفرآميز گفته اند».

مفسران براى جمله «صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللّهِ»، دو معنى ذكر كرده اند:

نخست، اعراض از راه خدا و ديگر بازداشتن ديگران از اين راه، گر چه، جمع ميان هر دو معنى در آيه مورد بحث، امكان پذير است، ولى، با توجه به توسل آنها به سوگندهاى دروغ، معنى دوم، مناسب تر به نظر مى رسد; چرا كه هدف از اين سوگندها، اغفال ديگران است.

يك جا «مسجد ضرار» بر پا مى كنند، و هنگامى كه از آنها سؤال مى شد، هدفتان چيست؟ سوگند ياد مى كنند كه: جز هدف خير ندارند!.(4)

در جاى ديگر، براى شركت در جنگ هائى كه فاصله آن نزديك و احتمال غنائم در آن زياد است، اظهار آمادگى مى كنند، ولى براى شركت در ميدان «تبوك» كه پر از مشكلات است، هزار عذر و بهانه مى آورند و سوگند ياد مى كنند: اگر توانائى مى داشتيم، همراه شما حركت مى كرديم!.(5)

آنها، نه فقط براى مردم سوگند دروغين ياد مى كنند، بلكه همان گونه كه در آيه 18 سوره «مجادله» آمده، در عرصه محشر نيز، در پيشگاه خداوند متوسل به سوگند دروغ مى شوند! و اين نشان مى دهد: اين عمل جزء بافت وجودشان شده است، كه حتى در عرصه محشر و در پيشگاه خدا نيز، دست بردار نيستند!.

* * *

آيه بعد، به علت اصلى اين گونه اعمال ناروا پرداخته، مى افزايد: «اين به خاطر آن است كه آنها نخست ايمان آوردند، سپس كافر شدند، و لذا بر دلهاى آنها مهر نهاده شده و حقيقت را درك نمى كنند» (ذلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لايَفْقَهُونَ).

جمعى از مفسران معتقدند: منظور از اين ايمان در اينجا، ايمان ظاهرى است، در حالى كه در باطن، كافر بودند.

ولى، ظاهر آيه نشان مى دهد: آنها در آغاز، حقيقتاً مؤمن شدند، و بعد از آن كه طعم ايمان را چشيدند و نشانه هاى حقانيت اسلام و قرآن را ديدند، راه كفر را پيش گرفتند، اما كفرى توأم با نفاق، نه آشكارا و با صراحت، و همين سبب شد كه، خدا حسّ تشخيص را از آنها سلب كند، و از درك حقائق محروم بمانند; زيرا اگر از اول حق را تشخيص نداده بودند، عذرى داشتند، اما بعد از تشخيص حق و ايمان آوردن، اگر به آن پشت پا بزنند، خداوند توفيق را از آنها سلب مى كند.

در حقيقت، منافقان دو گروهند: گروهى از اول، ايمانشان صورى و ظاهرى بوده، و گروه ديگر، در آغاز ايمان حقيقى داشته اند، سپس راه ارتداد و نفاق را پيش گرفته اند، ظاهر آيه مورد بحث، گروه دوم را مى گويد.

در حقيقت، اين آيه، شبيه آيه 74 سوره «توبه» است كه مى گويد: وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ: «آنها پس از اسلام كافر شدند».

به هر حال، اين سومين نشانه، از نشانه هاى آنها است كه، از درك حقائق روشن غالباً محرومند، و ناگفته پيدا است: اين هرگز منتهى به جبر نمى شود; چرا كه مقدمات آن را خودشان فراهم كرده اند.

* * *

سپس، نشانه هاى بيشترى را از آنها ارائه داده، مى گويد: «هنگامى كه آنها را مى بينى جسم و قيافه آنان تو را در شگفتى فرو مى برد» (وَ إِذا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسامُهُمْ).

ظاهرى آراسته و قيافه هائى جالب دارند.

علاوه بر اين، چنان شيرين و جذاب سخن مى گويند كه، «وقتى حرف مى زنند تو نيز به سخنانشان گوش فرا مى دهى»! (وَ إِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ).

جائى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) ظاهراً تحت تأثير جذابيت سخنان آنها قرار گيرد، تكليف ديگران روشن است.

اين، از نظر ظاهر، و اما از نظر باطن «گوئى چوب هاى خشكى هستند كه بر ديوار تكيه داده شده است» (كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ).

اجسامى بى روح، صورت هائى بى معنى و هيكل هائى تو خالى دارند، نه از خود استقلالى، نه در درون نور و صفائى، و نه اراده و تصميم محكم و ايمانى دارند، درست همچون چوب هاى خشكِ تكيه زده بر ديوار!

بعضى از مفسران روايت كرده اند: «عبداللّه بن ابى» سركرده منافقان، مردى درشت اندام، خوش قيافه، فصيح و چرب زبان بود، هنگامى كه با گروهى از يارانش وارد مجلس رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى شد، اصحاب از ظاهر آنها تعجب مى كردند، و به سخنانشان گوش فرا مى دادند، ولى آنها (به خاطر غرور و نخوتى كه داشتند) كنار ديوار رفته و به آن تكيه كرده، و مجلس را تحت تأثير قيافه و سخنان خود قرار مى دادند،(6) و آيه ناظر به حال آنها است.

و مى افزايد: آنها چنان تو خالى، فاقد توكل بر خدا و اعتماد بر نفس هستند كه «هر فريادى از هر جا بلند شود آن را بر ضد خود مى پندارند» (يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَة عَلَيْهِمْ).

ترس و وحشتى عجيب، هميشه بر قلب و جان آنها حكم فرما است، و يك حالت سوء ظن و بدبينى جانكاه، سرتاسر روح آنها را فرا گرفته، و به حكم «الخائن خائف» از همه چيز، حتى از سايه خود مى ترسند، و اين است نشانه ديگرى از نشانه هاى منافقان.

و در پايان آيه، به پيامبر(صلى الله عليه وآله) هشدار مى دهد: «اينها دشمنان واقعى تواند از آنها برحذر باش» (هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ).

سپس مى گويد: «خدا آنها را بكشد، چگونه از حق منحرف مى شوند»؟! (قاتَلَهُمُ اللّهُ أَنّى يُؤْفَكُونَ).

روشن است اين تعبير، اخبار نيست، بلكه به صورت نفرين است، و براى مذمت، سرزنش و تحقير اين گروه، ذكر شده، شبيه تعبيرات روزمره اى كه انسان ها درباره يكديگر دارند، كه قرآن با زبان خودِ مردم، با آنها سخن مى گويد:

به اين ترتيب، در آيه مورد بحث، نشانه هاى ديگرى از منافقان مطرح شده، از جمله: وضع فريبنده ظاهرى توأم با خالى بودن درون، همچنين، ترس و وحشت و بد گمانى نسبت به هر چيز و هر حادثه.

* * *

5وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللّهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ  

6سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ إِنَّ اللّهَ لايَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ

7هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لاتُنْفِقُوا عَلى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ حَتّى يَنْفَضُّوا وَ لِلّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الاْ َرْضِ وَ لكِنَّ الْمُنافِقِينَ لايَفْقَهُونَ

8يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الاْ َعَزُّ مِنْهَا الاْ َذَلَّ وَ لِلّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لكِنَّ الْمُنافِقِينَ لايَعْلَمُونَ

ترجمه:

5 ـ هنگامى كه به آنان گفته شود: «بيائيد تا رسول خدا براى شما استغفار كند»! سرهاى خود را (از روى كبر و غرور) تكان مى دهند; و آنها را مى بينى كه از سخنان تو اعراض كرده و تكبر مىورزند!

6 ـ براى آنها تفاوت نمى كند، خواه استغفار برايشان كنى يا نكنى، هرگز خداوند آنان را نمى بخشد; زيرا خداوند قوم فاسق را هدايت نمى كند!

7 ـ آنها كسانى هستند كه مى گويند: «به افرادى كه نزد رسول خدا هستند انفاق نكنيد تا پراكنده شوند» (غافل از اين كه ) خزائن آسمان ها و زمين از آن خداست، ولى منافقان نمى فهمند!

8 ـ آنها مى گويند: «اگر به مدينه بازگرديم، عزيزان ذليلان را بيرون مى كنند»! در حالى كه عزت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است; ولى منافقان نمى دانند!

شأن نزول:

براى آيات فوق، شأن نزول مفصلى در كتب تاريخ و حديث و تفسير آمده است، كه خلاصه آن چنين است: بعد از غزوه «بنى المصطلق» (جنگى كه در سال ششم هجرت در سرزمين «قديد» واقع شد).

دو نفر از مسلمانان، يكى از طايفه «انصار» و ديگرى از «مهاجران» به هنگام گرفتن آب از چاه با هم اختلاف پيدا كردند، يكى قبيله «انصار» را به يارى خود طلبيد، و ديگرى «مهاجران» را، يك نفر از مهاجران به يارى دوستش آمد، و «عبداللّه بن ابى» كه از سركرده هاى معروف منافقان بود، به يارى مرد انصارى شتافت، و مشاجره لفظى شديدى در ميان آن دو درگرفت.

«عبداللّه بن ابى»، سخت خشمگين شد، و در حالى كه جمعى از قومش نزد او بودند گفت: «ما اين گروه مهاجران را پناه داديم و كمك كرديم اما كار ما شبيه ضرب المثل معروفى است كه مى گويد: سَمِّنْ كَلْبَكَ يَأْكُلْكَ!: «سگت را فربه كن تا تو را بخورد»! وَ اللّهِ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الاْ َعَزُّ مِنْهَا
الاْ َذَلَّ: «به خدا سوگند اگر به «مدينه» بازگرديم، عزيزان، ذليلان را بيرون خواهند كرد» و منظورش از عزيزان، خود و اتباعش بود، و از ذليلان مهاجران.

سپس، رو به اطرافيانش كرده گفت: اين نتيجه كارى است كه شما بر سر خودتان آورديد، اين گروه را در شهر خود جاى داديد، و اموالتان را با آنها قسمت كرديد، هرگاه باقيمانده غذاى خودتان را به مثل اين مرد (اشاره به مرد مهاجرى كه طرف دعوى بود) نمى داديد، بر گردن شما سوار نمى شدند، از سرزمين شما مى رفتند، و به قبائل خود ملحق مى شدند!

در اينجا «زيد بن ارقم» كه در آن وقت جوانى نوخاسته بود، رو به «عبداللّه بن ابى» كرده گفت: به خدا سوگند! ذليل و قليل توئى! و محمّد(صلى الله عليه وآله) در عزت الهى و محبت مسلمين است، و به خدا قسم! من بعد از اين تو را دوست ندارم، «عبداللّه» صدا زد: خاموش باش! تو بايد بازى كنى اى كودك! «زيد بن ارقم» خدمت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آمد و ماجرا را نقل كرد.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) كسى را به سراغ «عبداللّه» فرستاد، فرمود: اين چيست كه براى من نقل كرده اند؟

«عبداللّه» گفت: به خدائى كه كتاب آسمانى بر تو نازل كرده، من چيزى نگفتم! «زيد» دروغ مى گويد.

جمعى از انصار كه حاضر بودند، عرض كردند: اى رسول خدا(صلى الله عليه وآله)«عبداللّه» بزرگ ما است، سخن كودكى از كودكان را بر ضد او نپذير، پيامبر عذر آنها را پذيرفت، در اينجا طائفه انصار «زيد بن ارقم» را ملامت كردند.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور حركت داد، يكى از بزرگان «انصار» به نام «اسيد» خدمتش آمده عرض كرد: اى رسول خدا! در ساعت نامناسبى حركت كردى، فرمود: بله، آيا نشنيدى رفيقتان «عبداللّه» چه گفت؟ او گفته است: هر گاه به «مدينه» بازگردد، عزيزان، ذليلان را خارج خواهند كرد.

«اسيد» عرض كرد: تو اى رسول خدا! اگر اراده كنى او را بيرون خواهى راند، و اللّه تو عزيزى و او ذليل است، سپس عرض كرد: يا رسول اللّه! با او مدارا كنيد.

سخنان «عبداللّه بن ابى» به گوش فرزندش رسيد، خدمت رسول خدا(صلى الله عليه وآله)آمده عرض كرد: شنيده ام مى خواهيد پدرم را به قتل برسانيد، اگر چنين است به خود من دستور دهيد، سرش را جدا كرده براى شما مى آورم! زيرا مردم مى دانند كسى نسبت به پدر و مادرش از من نيكوكارتر نيست، از اين مى ترسم ديگرى او را به قتل برساند، و من نتوانم بعد از آن به قاتل پدرم نگاه كنم، و خداى ناكرده او را به قتل برسانم و مؤمنى را كشته باشم و به دوزخ بروم!.

پيغمبر(صلى الله عليه وآله) فرمود مسأله كشتن پدرت مطرح نيست، مادامى كه او با ما است با او مدارا و نيكى كن.

پس از آن پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستور داد: تمام آن روز و تمام شب را لشكريان به راه ادامه دهند، فردا هنگامى كه آفتاب بر آمد، دستور توقف داد، لشكريان بسيار خسته شده بودند همين كه سر بر زمين گذاشتند به خواب عميقى فرو رفتند (و هدف پيغمبر اين بود كه مردم ماجراى ديروز و حرف «عبداللّه بن ابى» را فراموش كنند...) .

سرانجام پيامبر(صلى الله عليه وآله) وارد «مدينه» شد، «زيد بن ارقم» مى گويد: من از شدت اندوه و شرم، در خانه ماندم و بيرون نيامدم، در اين هنگام سوره «منافقين» نازل شد، «زيد» را تصديق، و «عبداللّه» را تكذيب كرد، پيامبر(صلى الله عليه وآله)گوش زيد را گرفت و فرمود: اى جوان! خداوند سخن تو را تصديق كرد، همچنين آنچه را به گوش شنيده بودى و در قلب حفظ نموده بودى، خداوند آياتى از قرآن را درباره آنچه تو گفته بودى نازل كرد .

در اين هنگام، «عبداللّه ابى» نزديك «مدينه» رسيده بود، وقتى خواست وارد شهر شود پسرش آمد و راه را بر پدر بست، گفت: واى بر تو! چه مى كنى؟

پسرش گفت: به خدا سوگند جز به اجازه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نمى توانى وارد «مدينه» شوى و امروز مى فهمى عزيز و ذليل كيست؟!!

«عبداللّه» شكايت پسرش را خدمت رسول خدا فرستاد، پيامبر (صلى الله عليه وآله) به پسرش پيغام داد: بگذار پدرت داخل شهر شود، فرزندش گفت : حالا كه اجازه رسول خدا آمد مانعى ندارد.

«عبداللّه» وارد شهر شد، اما چند روزى بيشتر نگذشت كه بيمار گشت و از دنيا رفت! (و شايد دق مرگ شد)

هنگامى كه اين آيات نازل شد، و دروغ «عبداللّه» ظاهر گشت، بعضى به او گفتند: آيات شديدى درباره تو نازل شده خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) برو تا براى تو استغفار كند، «عبداللّه» سرش را تكان داد گفت: به من گفتيد: ايمان بياور، آوردم، گفتيد: زكات بده، دادم، چيزى باقى نمانده كه بگوئيد براى محمد(صلى الله عليه وآله) سجده كن! و در اينجا آيه «وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا» نازل گرديد.(7)

1 ـدر اينجا «إِنَّ» به صورت مكسور ذكر شده، اين به خاطر آن است كه لام تأكيد بر سر خبر آمده و در چنين صورتى در تقدير، مقدم است (البيان فى غريب اعراب القرآن).

2 ـ استفاده از «جمله اسميه» و همچنين «إِنّ» و «لام تأكيد».

3 ـ «روح البيان»، جلد 9، صفحه 529.

4 ـ توبه، آيه 107.

5 ـ توبه، آيه 42.

6 ـ «كشاف»، جلد 4، صفحه 540.

7 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث ـ «كامل ابن اثير»، جلد 2، صفحه 192 ـ «سيره ابن هشام»، جلد 3، صفحه 302 (با كمى تفاوت).

تفسير:

▲نشانه هاى ديگرى از منافقان

اين آيات، همچنان ادامه بيان اعمال منافقان و نشانه هاى گوناگون آنها است، مى فرمايد: «هنگامى كه به آنها گفته شود: بيائيد تا رسول خدا(صلى الله عليه وآله) براى شما استغفار كند، سرهاى خود را از روى استهزاء و كبر و غرور تكان مى دهند و مشاهده مى كنى از سخنان تو اعراض كرده، تكبر ورزند» (وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللّهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ).

آرى، در برابر لغزش هائى كه از آنها سرمى زند و فرصت توبه و جبران آن را دارند، كبر و غرور به آنان اجازه نمى دهد كه در مقام جبران برآيند، نمونه بارز اين مطلب، همان «عبداللّه بن أبى» بود، كه ماجراى عجيب او را در شأن نزول خوانديم.

هنگامى كه آن سخن بسيار زشت و ناروا را درباره پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان مهاجر گفت: كه وقتى به «مدينه» بازگرديم، عزيزان، ذليلان را بيرون خواهند كرد، و آيات قرآن نازل شد، و سخت او را نكوهش نمود، و به او پيشنهاد كردند: نزد رسول خدا(صلى الله عليه وآله) برود تا براى او از درگاه خداوند آمرزش بطلبد، سخن نارواى ديگرى گفت كه حاصلش اين بود: گفتيد: ايمان بياورم، آوردم، گفتيد: زكات بده، دادم، چيزى نمانده كه بگوئيد: براى محمّد(صلى الله عليه وآله) سجده كن!

روشن است روح اسلام، تسليم در برابر حق است، و كبر و غرور، هميشه مانع اين تسليم است، به همين دليل، يكى از نشانه هاى منافقان، بلكه يكى از انگيزه هاى نفاق را، همين خودخواهى و خود برتربينى و غرور مى توان شمرد.

«لَوَّو» از ماده «لى» در اصل به معنى «تابيدن طناب» است، و به همين مناسبت، به معنى برگرداندن سر و يا تكان دادن سر، نيز آمده است.

«يَصُدُّون» چنان كه قبلاً نيز گفتيم، در دو معنى به كار مى رود: «منع كردن» و «اعراض نمودن» و مناسب آيه مورد بحث، معنى دوم، و مناسب آيه گذشته، معنى اول است.

* * *

در آيه بعد، براى رفع هرگونه ابهام در اين زمينه، مى افزايد: به فرض كه آنها نزد تو بيايند و براى آنها استغفار كنى، زمينه آمرزش در آنها وجود ندارد بنابراين «تفاوتى نمى كند براى آنها استغفار كنى يا نكنى، هرگز خداوند آنها را نمى بخشد»! (سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ).

دليل آن هم اين است: «خداوند، قوم فاسق را هدايت نمى كند» (إِنَّ اللّهَ لايَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ).

و به تعبير ديگر، استغفار پيامبر(صلى الله عليه وآله) علت تامه براى آمرزش نيست، بلكه مقتضى است، و تنها در صورتى اثر مى گذارد كه، زمينه مساعد و قابليت لازم فراهم شود، اگر به راستى آنها توبه كنند، تغيير مسير دهند، از مركب كبر و غرور پياده شوند و سر تسليم در مقابل حق فرود آورند، استغفار پيامبر(صلى الله عليه وآله) و شفاعت او مسلما مؤثر است، و در غير اين صورت، كمترين اثرى نخواهد داشت.

شبيه همين معنى در آيه 80 سوره «توبه» نيز آمده است كه درباره گروه ديگرى از منافقان مى گويد: إِسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اللّهُ لايَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ:

«چه براى آنها استغفار كنى، و چه نكنى، تأثيرى ندارد، حتى اگر هفتاد بار براى آنها، استغفار كنى خداوند آنها را نمى بخشد; چرا كه آنها به خدا و رسولش كافر شدند و خداوند قوم فاسق را هدايت نمى كند».

روشن است عدد هفتاد، عدد تكثير است، يعنى هر قدر هم براى آنها استغفار كنى، سودى ندارد.

اين نكته نيز معلوم است، منظور از «فاسق» هرگونه گناهكارى نيست; چرا كه پيغمبر(صلى الله عليه وآله) براى نجات گناهكاران آمده، بلكه، منظور آن دسته از گناهكاران است كه، در گناه اصرار مىورزند و لجاجت دارند، و در برابر حق مستكبرند.

* * *

پس آنگاه به يكى از گفته هاى بسيار زشت آنها كه روشن ترين گواه نفاق آنها محسوب مى شود، اشاره كرده، مى فرمايد: «آنها همان كسانى هستند كه مى گويند: به افرادى كه نزد رسول خدا(صلى الله عليه وآله) هستند انفاق نكنيد، و از اموال و امكانات خود در اختيار آنها قرار ندهيد، تا پراكنده شوند» (هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لاتُنْفِقُوا عَلى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ حَتّى يَنْفَضُّوا).

«غافل از اين كه تمام خزائن آسمان ها و زمين از آن خدا است ولى منافقان درك نمى كنند» (وَ لِلّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الاْ َرْضِ وَ لكِنَّ الْمُنافِقِينَ لايَفْقَهُونَ).

اين بينواها نمى دانند، هر كس هر چه دارد از خدا دارد، و همه بندگان از خوان گسترده او روزى مى خورند، اگر «انصار» مى توانند به «مهاجران» پناه دهند، و آنها را در اموال خود سهيم كنند، اين بزرگ ترين افتخارى است كه نصيبشان شده، نه تنها نبايد منتى بگذارند، كه، بايد خدا را بر اين توفيق بزرگ شكر گويند، ولى، همان گونه كه در شأن نزول خوانديم، منافقان «مدينه» منطق ديگرى داشتند.

* * *

سپس، به يكى ديگر از نفرت انگيزترين سخنان آنها اشاره كرده، مى افزايد: «آنها مى گويند: اگر به مدينه بازگرديم، عزيزان، ذليلان را بيرون مى كنند»! (يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الاْ َعَزُّ مِنْهَا الاْ َذَلَّ).

اين، همان گفتارى است كه از دهان آلوده «عبداللّه بن ابى» خارج شد، و منظورش اين بود: ما ساكنان «مدينه»، رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان مهاجر را بيرون مى كنيم، و مراد از بازگشت به «مدينه»، بازگشت از غزوه «بنى المصطلق» بود، كه مشروحاً در شأن نزول به آن اشاره شد.

درست است كه اين سخن از يك نفر صادر شد، ولى چون همه منافقان همين خط و مشى را داشتند، قرآن به صورت جمعى از آن تعبير مى كند و مى فرمايد: «يَقُولُونَ...» (آنها مى گويند...).

لذا قرآن پاسخ دندان شكنى به آنان داده، مى گويد: «عزت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است ولى منافقان نمى دانند» (وَ لِلّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لكِنَّ الْمُنافِقِينَ لايَعْلَمُونَ).

تنها منافقان «مدينه» نبودند كه اين سخن را در برابر مؤمنان مهاجر گفتند، بلكه، قبل از آنها نيز سران «قريش» در «مكّه» مى گفتند: اگر اين گروه اندك مسلمان فقير را در محاصره اقتصادى قرار دهيم، يا از «مكّه» بيرونشان كنيم، مطلب تمام است!

امروز نيز، دولت هاى استعمارى، به پندار اين كه خزائن آسمان و زمين را در اختيار دارند، مى گويند: ملت هائى را كه در برابر ما تسليم نمى شوند، بايد در محاصره اقتصادى قرار داد تا بر سر عقل آيند و تسليم شوند!

اين كوردلان تاريخ، كه شيوه آنها، ديروز و امروز يكسان بوده و هست، خبر ندارند كه با يك اشاره خداوند، تمام ثروت ها و امكاناتشان بر باد مى رود، و عزت پوشالى آنها دستخوش فنا مى گردد.

به هر حال، اين طرز تفكر (خود را عزيز دانستن و ديگران ذليل، و خود را ولى نعمت و ديگران محتاج شمردن) يك تفكر منافقانه است، كه از غرور و تكبر از يكسو، و گمان استقلال در برابر خدا از سوى ديگر، ناشى مى شود، اگر آنها به حقيقت عبوديت آشنا بودند، و مالكيت خدا را بر همه چيز مسلّم مى دانستند، هرگز گرفتار اين اشتباهات خطرناك نمى شدند.

قابل توجه اين كه: در آيه قبل در مورد منافقان تعبير به: لايَفْقَهُون: «نمى فهمند» آمده، و در اينجا: لايَعْلَمُون: «نمى دانند»، اين تفاوت تعبير، ممكن است براى پرهيز از تكرار، كه مخالف فصاحت است بوده باشد، و نيز ممكن است از اين جهت باشد كه، درك مسأله مالكيت خداوند نسبت به تمام خزائن آسمان ها و زمين، مطلب پيچيده ترى است كه، احتياج به دقت و فهم بيشترى دارد، در حالى كه اختصاص عزت به خدا و پيامبر و مؤمنان بر كسى مخفى نيست.

* * *

نكته ها:

▲1 ـ ده نشانه منافق!

از مجموع آيات فوق، نشانه هاى متعددى براى منافقان، استفاده مى شود، كه در يك جمع بندى مى توان، آن را در ده نشانه، خلاصه كرد:

1 ـ دروغ گوئى صريح و آشكار (وَ اللّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِينَ لَكاذِبُونَ).

2 ـ استفاده از سوگندهاى دروغين براى گمراه ساختن مردم (اتَّخَذُوا أَيْمانَهُمْ جُنَّةً).

3 ـ عدم درك واقعيات، بر اثر رها كردن آئين حق، بعد از شناخت آن (لايَفْقَهُونَ).

4 ـ داشتن ظاهرى آراسته و زبانى چرب، على رغم تهى بودن درون و باطن (وَ إِذا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسامُهُمْ).

5 ـ بيهودگى در جامعه و عدم انعطاف در مقابل حق، همچون يك قطعه چوب خشك (كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ).

6 ـ بدگمانى، ترس و وحشت از هر حادثه و هر چيز، به خاطر خائن بودن (يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَة عَلَيْهِمْ).

7 ـ حق را به باد سخريه و استهزاء گرفتن (لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ).

8 ـ فسق و گناه (إِنَّ اللّهَ لايَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ).

9 ـ خود را مالك همه چيز دانستن، و ديگران را محتاج به خود پنداشتن (هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لاتُنْفِقُوا عَلى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ حَتّى يَنْفَضُّوا).

10 ـ خود را عزيز و ديگران را ذليل، تصور كردن (لَيُخْرِجَنَّ الاْ َعَزُّ مِنْهَا
الاْ َذَلَّ).

بدون شك، نشانه هاى منافق منحصر به اينها نيست، و از آيات ديگر قرآن، روايات اسلامى و «نهج البلاغه» نيز، نشانه هاى متعدد ديگرى براى آنها استفاده مى شود، حتى در معاشرت هاى روزمره مى توان به اوصاف و ويژگى هاى ديگرى از آنها پى برد، ولى، آنچه در آيات اين سوره آمده، قسمت مهم و قابل توجهى از اين اوصاف است.

در «نهج البلاغه» خطبه اى مخصوص توصيف منافقان است، در قسمتى از آن خطبه چنين آمده است:

«اى بندگان خدا! شما را به تقوا و پرهيزكارى سفارش مى كنم و از منافقان برحذر مى دارم; چرا كه آنها گمراه و گمراه كننده اند، خطاكار و غلط اندازند.

هر روز به رنگ تازه اى درمى آيند، و به قيافه ها و زبان هاى مختلف خودنمائى مى كنند.

از هر وسيله اى براى فريفتن و درهم شكستن شما بهره مى گيرند و در هر كمين گاهى به كمين شما نشسته اند.

بدباطن و خوش ظاهرند، پيوسته، مخفيانه براى فريب مردم گام برمى دارند، و از بيراهه ها حركت مى كنند.

گفتارشان به ظاهر شفابخش، اما كردارشان، دردى است درمان ناپذير.

بر رفاه و آسايش مردم، حسد مىورزند، و اگر كسى گرفتار بلائى شود خوشحالند.

همواره اميدواران را مأيوس مى كنند و همه جا آيه يأس مى خوانند.

آنها در هر راهى، كشته اى دارند! و براى نفوذ در هر دلى، راهى! و براى هر مصيبتى، اشك ساختگى مى ريزند!

مدح و ثنا به يكديگر، قرض مى دهند، و از يكديگر انتظار پاداش دارند.

در تقاضاهاى خود اصرار مىورزند، و در ملامت، پرده درى مى كنند، و هر گاه حكمى كنند، از حدّ تجاوز مى نمايند.

در برابر هر حقى، باطلى ساخته، و در مقابل هر دليلى، شبهه اى، براى هر زنده اى، عامل مرگى، براى هر درى، كليدى، و براى هر شبى، چراغى تهيه ديده اند!

براى رسيدن به مطامع خويش، گرمى بازار خود و فروختن كالا به گران ترين قيمت، تخم يأس در دل ها مى پاشند.

باطل خود را شبيه حق جلوه مى دهند، و در توصيف ها، راه فريب پيش مى گيرند.

طريق وصول به خواسته خود را آسان، و طريق خروج از دامشان را تنگ و پر پيچ و خم جلوه مى دهند.

آنها دار و دسته شيطان و شراره هاى آتش دوزخند! همان گونه كه خداوند فرموده: أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ: «آنها حزب شيطانند، بدانيد حزب شيطان زيانكارند»!(1)

در اين خطبه غرا به اوصاف زيادى از آنها اشاره شده كه بحث هاى گذشته را تكميل مى كند.

* * *

1 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 194 (از ذكر متن خطبه براى رعايت اختصار صرف نظر شد).

▲2 ـ خطر منافقان

همان گونه كه در مقدمه اين بحث گفتيم، منافقان خطرناك ترين افراد هر اجتماعند; چرا كه:

اوّلاً ـ در درون جامعه ها زندگى مى كنند و از تمام اسرار باخبرند.

ثانياً ـ شناختن آنها هميشه كار آسانى نيست، گاه خود را چنان در لباس دوست نشان مى دهند كه انسان باور نمى كند.

ثالثاً ـ چون چهره اصلى آنها براى بسيارى از مردم ناشناخته است، درگيرى مستقيم و مبارزه صريح با آنها كار مشكلى است.

رابعاً ـ آنها پيوندهاى مختلفى با مؤمنان دارند (پيوندهاى سببى و نسبى و غير اينها) و وجود همين پيوندها، مبارزه با آنها را پيچيده تر مى سازد

خامساً ـ آنها از پشت، خنجر مى زنند و ضرباتشان غافل گيرانه است.

اين جهات و جهات ديگرى سبب مى شود كه، آنها ضايعات جبران ناپذيرى براى جوامع به بار آورند، و به همين دليل، براى دفع شرّ آنها، بايد برنامه ريزى دقيق و وسيعى داشت.

در حديثى آمده است كه پيامبر فرمود: إِنِّي لاأَخافُ عَلى أُمَّتِي مُؤْمِناً وَ لا مُشْرِكاً أَمَّا الْمُؤْمِنُ فَيَمْنَعُهُ اللّهُ بِإِيمانِهِ، وَ أَمَّا الْمُشْرِكُ فَيُخْزِيْهِ اللّهُ بِشِرْكِهِ، وَ لكِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ كُلَّ مُنافِقِ عالِمِ اللِّسانِ، يَقُولُ ما تَعْرِفُونَ وَ يَفْعَلُ ما تُنْكِرُونَ:

«من بر امتم نه از مؤمنان بيمناكم و نه از مشركان، اما مؤمن ايمانش مانع ضرر او است، و اما مشرك خداوند او را به خاطر شركش رسوا مى كند، ولى من از منافق بر شما مى ترسم كه از زبانش علم مى ريزد (و در قلبش كفر و جهل است) سخنانى مى گويد كه براى شما دلپذير است، اما اعمالى (در خفا) انجام مى دهد كه زشت و بد است».(1)-(2)

كوتاه سخن اين كه: كمتر گروهى است كه قرآن درباره آنها، اين همه بحث كرده باشد، و نشانه ها و اعمال و خطرات آنها را بازگو نموده باشد، اين سرمايه گزارى وسيع قرآن در اين باره، دليل بر خطر فوق العاده منافقان است.

* * *

1 ـ «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 606، ماده «نفق» ـ شبيه همين معنى در «نهج البلاغه»، نامه 27 نيز آمده است.

2 ـ درباره منافقان، بحث هاى مشروح ديگرى در جلد اول، ذيل آيات 8 تا 16 «بقره»، در جلد 8، ذيل آيات 60 تا 85 سوره «توبه»، صفحات 19 تا 72 و در جلد 17، ذيل آيات 12 تا 17 سوره «احزاب»، صفحات 224 تا 232 و در جلد هفتم، ذيل آيات 43 تا 45 سوره «توبه»، صفحات 428 تا 456 داشته ايم.

▲3 ـ منافق، خشك و شكننده است

در طول زندگى، طوفان هائى مىوزد، و امواج خروشانى پديدار مى گردد.

مؤمنان با استفاده از نيروى ايمان و توكل، و نقشه هاى صحيح، گاه جنگ و گريز، و گاه حمله هاى پى درپى، آنها را از سر مى گذرانند و پيروز مى شوند، اما منافق يكدنده و لجوج مى ايستد تا مى شكند، در حديثى (از پيغمبر گرامى اسلام) آمده: مَثَلُ الْمُؤْمِنِ كَمَثَلِ الزَّرْعِ لاتَزالُ الرِّيْحُ تَمِيْلُهُ، وَ لايَزالُ الْمُؤْمِنُ يُصِيْبُهُ الْبَلاءُ، وَ مَثَلُ الْمُنافِقُ كَمَثَلِ شَجَرَةِ الاْ ُرُزِ لاتَهْتَزُّ حَتّى تُسْتَحْصَدُ:

«مؤمن همچون ساقه هاى زراعت است، بادها او را مى خواباند اما بعداً به پا مى خيزد و پيوسته حوادث سخت و بلاها را تحمل كرده از سر مى گذراند، اما منافق همانند درخت صنوبر است نرمشى از خود نشان نمى دهد و مى ايستد تا از ريشه كنده شود»!(1)

* * *

1 ـ «صحيح مسلم»، جلد 4، صفحه 2163، باب «مثل المؤمن كالزرع» ـ شبيه همين مضمون با كمى تفاوت در تفسير «روح البيان»، جلد 9، صفحه 533 نيز آمده است.

▲4 ـ عزّت مخصوص خدا و دوستان او است

گر چه در فارسى روزمره «عزت» به معنى احترام و آبرو يا گران بها بودن است، ولى در لغت عرب چنين نيست، «عزت» به معنى قدرت شكست ناپذير است، قابل توجه اين كه: در آيات فوق و در آيه 10 سوره «فاطر»، «عزت» منحصراً از آن خدا شمرده شده، و در آيات مورد بحث، مى افزايد: «و از آن رسول او و مؤمنان است»; چرا كه اولياء و دوستان خدا نيز، پرتوى از عزت او را دارند و به او متّكى هستند.

به همين دليل، در روايات اسلامى روى اين مسأله تأكيد شده است، كه مؤمن نبايد وسائل ذلت خود را فراهم سازد، خدا خواسته او عزيز باشد، او هم براى حفظ اين عزت، بايد بكوشد.

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) در تفسير همين آيه (وَ لِلّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ) مى خوانيم: فَالْمُؤْمِنُ يَكُونُ عَزِيزاً وَ لايَكُونُ ذَلِيلاً... إِنَّ الْمُؤْمِنَ أَعَزُّ مِنَ الْجَبَلِ إِنَّ الْجَبَلَ يُسْتَقَلُّ مِنْهُ بِالْمَعاوِلِ، وَ الْمُؤْمِنَ لايُسْتَقَلُّ مِنْ دِينِهِ شَيْءٌ:

«مؤمن عزيز است و ذليل نخواهد بود، مؤمن از كوه محكم تر و پر صلابت تر است چرا كه كوه را با كلنگ ها ممكن است قطعه قطعه كرد ولى چيزى از دين مؤمن هرگز كنده نمى شود».(1)

در حديث ديگرى از همان امام مى خوانيم: لايَنْبَغِي لِلْمُؤْمِنِ أَنْ يُذِلَّ نَفْسَهُ قِيلَ لَهُ وَ كَيْفَ يُذِلُّ نَفْسَهُ قالَ يَتَعَرَّضُ لِما لايُطِيقُ!:

«سزاوار نيست مؤمن خود را ذليل كند، سؤال شد چگونه خود را ذليل مى كند؟! فرمود: به سراغ كارى مى رود كه از او ساخته نيست»!(2)

و در حديث سومى از آن حضرت آمده است: إِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ فَوَّضَ إِلَى الْمُؤْمِنِ أُمُورَهُ كُلَّها وَ لَمْ يُفَوِّضْ إِلَيْهِ أَنْ يُذِلَّ نَفْسَهُ أَ لَمْ يَرَ قَوْلَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ هاهُنَا «وَ لِلّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ» وَ الْمُؤْمِنُ يَنْبَغِي لَهُ أَنْ يَكُونَ عَزِيزاً وَ لايَكُونَ ذَلِيلاً:

«خداوند همه كارهاى مؤمن را به او واگذار كرده جز اين كه به او اجازه نداده است خود را ذليل و خوار كند، مگر نمى بينى خداوند در اين باره فرموده: عزت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است، سزاوار است مؤمن هميشه عزيز باشد، و ذليل نباشد».(3)

در اين زمينه ذيل آيه 10 سوره «فاطر» (جلد 18، صفحه 197) بحث ديگرى داشته ايم.

* * *

9يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاتُلْهِكُمْ أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ

10وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنِي إِلى أَجَل قَرِيب فَأَصَّدَّقَ وَ أَكُنْ مِنَ الصّالِحِينَ

11وَ لَنْ يُؤَخِّرَ اللّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها وَ اللّهُ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ

ترجمه:

9 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اموال و فرزندانتان شما را از ياد خدا غافل نكند! و كسانى كه چنين كنند، زيانكارانند!

10 ـ از آنچه به شما روزى داده ايم انفاق كنيد، پيش از آن كه مرگ يكى از شما فرا رسد و بگويد: «پروردگارا! چرا (مرگ) مرا مدت كمى به تأخير نينداختى تا (در راه خدا) صدقه دهم و از صالحان باشم»؟!

11 ـ خداوند هرگز مرگ كسى را هنگامى كه اجلش فرا رسد به تأخير نمى اندازد، و خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است!

1 ـ «كافى»، جلد 5، صفحه 63، حديث 1.

2 ـ «كافى»، جلد 5، صفحه 63، حديث 4.

3 ـ «كافى»، جلد 5، صفحه 64، حديث 6.

تفسير:

▲اموال و فرزندان، شما را از ياد خدا غافل نكنند!

از آنجا كه يكى از عوامل مهم نفاق، حبّ دنيا، و علاقه افراطى به اموال و فرزندان است، در اين آيات كه آخرين آيات سوره «منافقون» است، مؤمنان را از چنين علاقه افراطى باز مى دارد و مى گويد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد اموال و فرزندانتان شما را از ياد خدا غافل نكند» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاتُلْهِكُمْ أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ).

«و آنها كه چنين كنند زيانكارانند» (وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ).

درست است كه اموال و اوّلاًد از مواهب الهى هستند، ولى، تا آنجا كه از آنها در راه خدا و براى نيل به سعادت، كمك گرفته شود، اما، اگر علاقه افراطى به آنها، سدّى در ميان انسان و خدا ايجاد كند، بزرگ ترين بلا محسوب مى شوند، و چنان كه در داستان منافقين در آيات گذشته ديديم، يكى از عوامل انحراف آنها، همين حبّ دنيا بود.

در حديثى از امام باقر(عليه السلام) اين معنى به روشن ترين وجهى ترسيم شده است، آنجا كه مى فرمايد: ما ذِئْبانِ ضارِيانِ فِي غَنَم لَيْسَ لَها راع، هذا فِي أَوَّلِها وَ هذا فِي آخِرِها بِأَسْرَعَ فِيها مِنْ حُبِّ الْمالِ وَ الشَّرَفِ فِي دِينِ الْمُؤْمِنِ:

«دو گرگ درنده در يك گله بى چوپان كه يكى در اول گله و ديگرى در آخر آن باشد، آن قدر ضرر نمى زنند، كه مال پرستى و جاه طلبى به دين مؤمن ضرر مى رسانند»!(1)

در اين كه منظور از ذكر خدا در اينجا چيست؟ مفسران احتمالات زيادى ذكر كرده اند:

بعضى آن را به نمازهاى پنجگانه.

و بعضى به شكر نعمت و صبر بر بلا و رضاى به قضا.

و بعضى به حج و زكات و تلاوت قرآن.

و بعضى به تمام فرائض تفسير كرده اند، ولى، روشن است: ذكر خدا، معنى وسيعى دارد كه، همه اينها و غير اينها را شامل مى شود، بنابراين تفسير به امور فوق، از قبيل ذكر مصداق هاى روشن است.

تعبير به: خاسِرُون: «زيانكاران» به خاطر آن است كه، حبّ دنيا چنان انسان را سرگرم مى كند كه سرمايه هاى وجودى خويش را در راه لذات ناپايدار، و گاهى، در اوهام و پندارها، صرف مى كند و با دست خالى از اين دنيا مى رود، در حالى كه، با داشتن سرمايه هاى بزرگ، براى زندگى جاويدانش كارى نكرده است.

* * *

و به دنبال اين اخطار شديد به مؤمنان، دستور انفاق در راه خدا را صادر كرده، مى فرمايد: «از آنچه به شما روزى داده ايم انفاق كنيد پيش از آن كه مرگ يكى از شما فرا رسد و بگويد: پروردگارا! چرا مرگ مرا مدت كمى به تاخير نينداختى تا انفاق كنم و از صالحان باشم»؟! (وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنِي إِلى أَجَل قَرِيب فَأَصَّدَّقَ وَ أَكُنْ مِنَ الصّالِحِينَ).(2)

گر چه، بعضى امر به انفاق را در اينجا به معنى وجوب تعجيل در اداى زكات تفسير كرده اند، ولى روشن است: منظور آيه، هر گونه انفاق واجب و مستحب را كه وسيله نجات انسان در آخرت است، شامل مى شود.

جالب اين كه: در ذيل آيه، مى گويد: «من انفاق كنم و از صالحان شوم» اين تعبير، بيانگر تاثير عميق انفاق در صالح بودن انسان است، گر چه بعضى، صالح بودن را در اينجا به معنى انجام مراسم حج تفسير كرده اند و در بعضى از روايات نيز، صريحاً آمده، ولى اينها نيز از قبيل ذكر مصداق روشن است.

جمله «مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ» اشاره به قرار گرفتن انسان در آستانه مرگ و ظاهر شدن علائم آن است; زيرا اين سخن را انسان بعد از مرگ نمى گويد، بلكه در آستانه مرگ مى گويد.

تعبير به: مِنْ ما رَزَقْناكُمْ: «از آنچه به شما روزى داده ايم» علاوه بر اين كه منحصر به اموال نيست، بلكه تمام مواهب را دربر مى گيرد، بيانگر اين حقيقت است كه: همه اينها از ناحيه ديگرى است و «چند روزى اين امانت نزد ما است»، بنابراين، بخل ورزيدن چه معنى دارد؟

بسيارند كسانى كه وقتى چشم برزخى پيدا مى كنند، خود را در آخرين لحظات زندگى و در آستانه قيامت مى بينند، پرده هاى غفلت و بى خبرى از جلو چشمان آنها كنار مى رود، و مى بينند بايد اموال و سرمايه ها را بگذارند و بروند، بى آن كه بتوانند از آن توشه اى براى اين سفر طولانى برگيرند، پشيمان مى شوند، آتش حسرت به جانشان مى افتد، و تقاضاى بازگشت به زندگى مى كنند، هر چند بازگشتن، كوتاه و گذرا باشد، تا جبران كنند، ولى، دست ردّ بر سينه آنها گذارده مى شود; چرا كه سنت الهى است: اين راه، بازگشت ندارد!

* * *

لذا در آخرين آيه، با قاطعيت تمام، مى فرمايد: «خداوند هرگز مرگ كسى را، هنگامى كه اجلش فرا رسد، به تأخير نمى اندازد»! (وَ لَنْ يُؤَخِّرَ اللّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها).

حتى يك ساعت، پس و پيش در كار نيست، چنان كه در آيات ديگر قرآن نيز، به آن اشاره شده است، در آيه 34 سوره «اعراف» مى خوانيم: فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لايَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لايَسْتَقْدِمُونَ: «هنگامى كه مرگ آنها فرا رسد، نه يك ساعت پيشى مى گيرند نه يك ساعت، تأخير مى كنند».

و سرانجام آيه را با اين جمله پايان مى دهد: «خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است» (وَ اللّهُ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ).

و همه آنها را براى پاداش و كيفر، ثبت كرده و در برابر همه آنها به شما جزا مى دهد.

* * *

1 ـ «اصول كافى»، جلد 2، صفحه 315، باب «حبّ الدنيا»، حديث 3.

2 ـ در آيه فوق «أَصَّدَّقَ» منصوب است و «أَكُنْ» مجزوم است در حالى كه عطف بر يكديگر مى باشند، اين به خاطر آن است كه «أَكُنْ» عطف بر محل «أَصَّدَّقَ» است و در تقدير چنين است: «إِنْ أَخَّرْتَنِي أَصَّدَّقَ وَ أَكُنْ مِنَ الصّالِحِينَ».

نكته ها:

▲1 ـ راه غلبه بر نگرانى ها

در حالات عالم بزرگ، «شيخ عبداللّه شوشترى» كه از معاصرين مرحوم «علامه مجلسى» است نوشته اند: فرزندى داشت كه بسيار مورد علاقه او بود، اين فرزند، سخت بيمار شد، پدرش مرحوم «شيخ عبداللّه»، هنگامى كه براى اداء نماز جمعه به مسجد آمد، پريشان بود، هنگامى كه طبق دستور اسلامى، سوره «منافقون» را در ركعت دوم تلاوت كرد و به اين آيه رسيد: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاتُلْهِكُمْ أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد اموال و فرزندان شما نبايد شما را از ياد خدا غافل كند»، چندين بار آيه را تكرار كرد (تكرار آيات قرآن در نماز جايز است ) هنگامى كه از نماز فراغت يافت، بعضى از ياران از علت اين تكرار سؤال كردند، فرمود: هنگامى كه به اين آيه رسيدم، به ياد فرزندم افتادم و با تكرار آن، به مبارزه با نفس خود برخاستم، آنچنان مبارزه كردم كه فرض كردم فرزندم مرده، و جنازه اش در برابر من است، و من از خدا غافل نيستم، آنگاه بود كه ديگر آيه را تكرار نكردم!(1)

* * *

1 ـ «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 131، ماده «عبد» ـ اين عالم بزرگوار كه در علوم مختلف، صاحب نظر، و صاحب اثر است، در شب بيست و ششم ماه محرم سال 1021، نزديك صبح بعد از اداى نماز شب بدرود حيات گفت، مرحوم «سيد داماد» با جمعى از علماء بر او نماز خواندند.

▲2 ـ نفاق «اعتقادى» و «عملى»

«نفاق» معنى وسيعى دارد، كه هرگونه دوگانگى ظاهر و باطن را در بر مى گيرد، مصداق بارز آن، «نفاق عقيدتى» است، كه آيات «منافقون» معمولاً ناظر به آن است و آن مربوط به كسانى است كه در ظاهر اظهار ايمان مى كنند، ولى در دل شرك و كفر، پنهان مى دارند.

اما «نفاق عملى» در مورد كسانى است كه اعتقاد باطنى آنها اسلام است، ولى اعمالى بر خلاف اين تعهد باطنى انجام مى دهند كه دوگانگى چهره درون و برون را نشان مى دهد، مانند: پيمان شكنى، دروغ و خيانت در امانت، لذا در حديثى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) آمده است: ثَلاثٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ كانَ مُنافِقاً، وَ إِنْ صامَ وَ صَلّى، وَ زَعَمَ أَنَّهُ مُسْلِمٌ: مَنْ إِذَا ائْتُمِنَ خانَ، وَ إِذا حَدَّثَ كَذِبَ، وَ إِذا وَعَدَ أَخْلَفَ:

«سه چيز است در هر كس باشد منافق است، هر چند نماز بخواند، روزه بگيرد و خود را مسلمان بداند: كسى كه در امانت خيانت كند، به هنگام سخن گفتن دروغ گويد، و هر گاه وعده اى دهد، تخلف نمايد».(1)

در حديث ديگرى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: ما زادَ خُشُوعُ الْجَسَدِ عَلى ما فِى الْقَلْبِ فَهُوَ عِنْدَنا نِفاقٌ: «هر مقدار خشوع ظاهر بر آنچه در قلب است، افزون گردد او در نزد ما نفاق است».(2)

و در جاى ديگر از امام على بن الحسين(عليهما السلام) مى خوانيم: إِنَّ الْمُنافِقَ يَنْهى وَ لايَنْتَهِي وَ يَأْمُرُ بِما لايَأْتِي: «منافق، نهى از منكر مى كند، اما خود، آن را ترك نمى گويد، و امر به معروف مى كند اما خودش انجام نمى دهد»!(3)

و از شعب مهم نفاق عملى، شرك و رياكارى است، كه در روايات اسلامى نيز به آن اشاره شده است.

* * *

خداوندا! دامنه نفاق، وسيع و گسترده است و جز به لطف و مرحمتت راه نجات از آن نيست، ما را در اين راه پرپيچ و خم يارى فرما!

پروردگارا! ما را از كسانى قرار ده كه به هنگام وداع با دنيا در آتش حسرت نمى سوزند و تقاضاى بازگشت نمى كنند!

بارالها! خزائن آسمان ها و زمين از آن تو است، و عزت مخصوص تو و اولياء تو است، ما را به بركت ايمان، عزيز دار، و از خزائن بى پايانت نصيبى مرحمت كن!

آمِيْنَ يا رَبَّ العالَمِيْنَ

پايان سوره منافقون(4)

1 ـ «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 605 ـ «كافى»، جلد 2، صفحه 290.

2 ـ «اصول كافى»، جلد 2، باب «صفة النفاق»، حديث 6.

3 ـ همان مدرك، حديث 3.

4 ـ تصحيح: 26 / 1 / 1383.

▲سوره تغابن

اين سوره، در «مدينه» نازل شده و داراى 18 آيه است

▲محتواى سوره تغابن

در اين كه اين سوره در «مدينه» نازل شده يا در «مكّه»؟ در ميان مفسران، سخت مورد گفتگو است، هر چند مشهور «مدنى» بودن آن است، در حالى كه بعضى آن را كلاًّ، «مكّى»، و بعضى، تنها سه آيه آخر را «مدنى» دانسته، و باقى را، «مكّى» مى دانند.

البته، لحن آيات اخير اين سوره، با سوره هاى «مدنى» هماهنگ است، ولى صدر آن، با سوره هاى «مكّى» موافق تر است، اما به هر حال، ما مجموع آن را طبق مشهور، «مدنى»، تلقى مى كنيم.

«ابو عبداللّه زنجانى» در كتاب نفيس «تاريخ القرآن»، از «فهرست ابن نديم»، نقل مى كند: سوره «تغابن» بيست و سومين سوره اى است كه در «مدينه» نازل شده، و با توجه به اين كه سوره هاى «مدنى» كلاًّ 28 سوره است، لذا بايد گفت: اين سوره از آخرين سوره هائى است كه بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) نازل شده است.(1)

از نظر محتوا، اين سوره را مى توان به چند بخش تقسيم كرد:

1 ـ آغاز سوره از توحيد، صفات و افعال خدا بحث مى كند.

2 ـ به دنبال آن، با استفاده از علم خداوند، به مردم هشدار مى دهد: مراقب اعمال پنهان و آشكار خود باشند، و سرنوشت اقوام پيشين را فراموش نكنند.

3 ـ در بخش ديگرى از سوره، سخن از معاد است.

و اين كه روز قيامت روز «تغابن» و مغبون شدن گروهى، و برنده شدن گروهى ديگر است (نام سوره نيز از همين معنى گرفته شده).

4 ـ در بخشى ديگر، دستور به اطاعت خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله) داده و پايه هاى اصل نبوت را تحكيم مى بخشد.

5 ـ آخرين بخش سوره، مردم را به انفاق در راه خدا تشويق مى كند، از اين كه فريفته اموال، اولاد و همسران شوند، برحذر مى دارد، و سوره را با نام و صفات خدا پايان مى دهد، همان گونه كه آغاز كرده بود.

* * *

1 ـ «تاريخ القرآن»، صفحات 54 و 61.

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ التَّغابُنِ دُفِعَ عَنْهُ مَوْتُ الْفُجْأَةِ: «هر كس سوره تغابن را بخواند مرگ ناگهانى از او دفع مى شود».(1)

و در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ التَّغابُنِ فِى فَرِيْضَتِهِ، كانَتْ شَفِيْعَةً لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ شاهِدُ عَدْل عِنْدَ مَنْ يُجِيْزُ شَهادَتَها ثُمَّ لاتُفارِقُهُ حَتّى يَدْخُلَ الْجَنَّةَ:

«كسى كه سوره تغابن را در نماز فريضه اى بخواند روز قيامت شفيع او خواهد شد، و شاهد عادلى است در نزد كسى كه شفاعت او را اجازه مى دهد، سپس از او جدا نمى شود تا داخل بهشت گردد».(2)

بديهى است، اين تلاوت، بايد توأم با انديشه باشد، انديشه اى كه محتواى آن را در عمل منعكس كند، تا اين همه آثار و بركات بر آن مترتب گردد.

* * *

1يُسَبِّحُ لِلّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الاْ َرْضِ لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ

2هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

3خَلَقَ السَّماواتِ وَ الاْ َرْضَ بِالْحَقِّ وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ

4يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ الاْ َرْضِ وَ يَعْلَمُ ما تُسِرُّونَ وَ ما تُعْلِنُونَ وَ اللّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ

5أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ

6ذلِكَ بِأَنَّهُ كانَتْ تَأْتِيهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَقالُوا أَ بَشَرٌ يَهْدُونَنا فَكَفَرُوا وَ تَوَلَّوْا وَ اسْتَغْنَى اللّهُ وَ اللّهُ غَنِيٌّ حَمِيدٌ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ آنچه در آسمان ها و آنچه در زمين است براى خدا تسبيح مى گويند; مالكيت و حكومت از آنِ اوست و ستايش از آن او; و او بر همه چيز تواناست!

2 ـ او كسى است كه شما را آفريد (و به شما آزادى و اختيار داد); گروهى از شما كافريد و گروهى مؤمن; و خداوند به آنچه انجام مى دهيد بيناست!

3 ـ آسمان ها و زمين را به حق آفريد; و شما را (در عالم جنين) تصوير كرد، تصويرى زيبا و دلپذير; و سرانجام (همه) به سوى اوست.

4 ـ آنچه را در آسمان ها و زمين است مى داند، و از آنچه پنهان يا آشكار مى كنيد با خبر است; و خداوند از آنچه در درون سينه هاست آگاه است.

5 ـ آيا خبر كسانى كه پيش از اين كافر شدند به شما نرسيده است؟! آنها طعم كيفر گناهان بزرگ خود را چشيدند; و عذاب دردناك براى آنهاست!

6 ـ اين به خاطر آن است كه رسولان آنها با دلائل روشن به سراغشان آمدند، ولى آنها گفتند: «آيا بشرى مى خواهد ما را هدايت كند»؟! پس كافر شدند و روى برگرداندند; و خدا بى نياز بود، و خدا غنى و شايسته ستايش است.

1 و 2 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 296.

تفسير:

▲او از اسرار نهفته درون سينه ها آگاه است

اين سوره نيز، با تسبيح خداوند آغاز مى شود، خداوندى كه مالك و حاكم بر كل جهان هستى، و قادر بر همه چيز است، مى فرمايد: «آنچه در آسمان ها و آنچه در زمين است براى خدا تسبيح مى گويند» (يُسَبِّحُ لِلّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الاْ َرْضِ).

آنگاه مى افزايد: «مالكيت و حاكميت از آن او است» (لَهُ الْمُلْكُ).

«و (به همين دليل) تمام حمد و ستايش نيز به ذات پاك او برمى گردد» (وَ لَهُ الْحَمْدُ).

«و او بر هر چيز توانا است» (وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ).

چون كراراً درباره تسبيح عمومى موجودات جهان، سخن گفته ايم و تفسيرهاى متعددى كه براى اين موضوع بيان شده آورده ايم، نياز به تكرار نيست.

اين تسبيح و حمد، در حقيقت لازمه قدرت او بر همه چيز، و مالكيت او نسبت به هر چيز است; زيرا تمام اوصاف جمال و جلالش، در اين دو امر نهفته است.

* * *

پس از آن، به امر خلقت و آفرينش كه لازمه قدرت است اشاره كرده، مى فرمايد: «او كسى است كه شما را آفريد» (هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ).

و به شما نعمت آزادى و اختيار داد، لذا «گروهى از شما كافر و گروهى مؤمن شدند» (فَمِنْكُمْ كافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ).(1)

و به اين ترتيب، بازار امتحان و آزمايش الهى داغ شد و در اين ميان «خداوند نسبت به آنچه انجام مى دهيد بينا است» (وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ).

* * *

سپس، مسأله «خلقت» را با توضيح بيشتر، و با اشاره به هدف آفرينش در آيه بعد ادامه داده، مى فرمايد: «خداوند آسمان ها و زمين را به حق آفريد» (خَلَقَ السَّماواتِ وَ الاْ َرْضَ بِالْحَقِّ).

هم در آفرينش آن، نظام حق و دقيقى است، و هم داراى هدف حكيمانه و مصالح حقى است، چنان كه در آيه 27 سوره «ص» نيز فرمود: وَ ما خَلَقنَا السَّماءَ وَ الاْ َرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلاً ذلِكَ ظَنُّ الَّذِيْنَ كَفَرُوا: «ما آسمان و زمين و آنچه را در ميان اين دو است بيهوده نيافريديم، اين گمان كافران است».

بعد از آن به آفرينش «انسان» پرداخته، و ما را از «سير آفاقى» به «سير انفسى» دعوت كرده، مى افزايد: «شما را تصوير كرد، تصويرى زيبا و دلپذير» (وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ).

به انسان، ظاهرى آراسته، و باطنى پيراسته، عقلى فروزان و خردى نيرومند داد، و از آنچه در كل جهان هستى است ، نمونه هائى در وجود او آفريد، آن چنان كه «عالم كبير» در اين «جرم صغير» خلاصه شده است.

ولى، همان گونه كه در پايان آيه مى فرمايد: «سرانجام بازگشت همه چيز به سوى او است» (وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ).

آرى، انسان كه جزئى از مجموعه عالم هستى است، از نظر آفرينش، با هدفدار بودن كل جهان هماهنگ است، از پست ترين مراحل، شروع به حركت كرده، به سوى بى نهايت، كه وجود بى پايان حق و قرب به خدا است، پيش مى رود.

تعبير به: فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ: «صورت شما را نيكو آفريد» هم صورت ظاهر را شامل مى شود، و هم صورت باطن را، هم از نظر جسم، و هم از نظر جان، و به راستى، يك نظر اجمالى در آفرينش جسم و جان انسان، نشان مى دهد: زيباترين پديده عالم هستى او است، و خدا در آفرينش اين موجود، قدرت نمائى عجيبى كرده و سنگ تمام گذارده است!

* * *

و از آنجا كه، انسان براى هدف بزرگى آفريده شده، بايد دائماً تحت مراقبت پروردگار باشد، پروردگارى كه، از درون و برون او باخبر است، لذا در آيه بعد مى فرمايد: «خداوند، آنچه را در آسمان ها و زمين است مى داند، و از آنچه شما پنهان يا آشكار مى كنيد باخبر است، و از عقائد و نياتى كه در درون سينه ها است، آگاه است» (يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ الاْ َرْضِ وَ يَعْلَمُ ما تُسِرُّونَ وَ ما تُعْلِنُونَ وَ اللّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).

اين آيه، ترسيمى است از علم بى پايان خداوند، در سه مرحله:

نخست علم او نسبت به تمامى موجودات آسمان ها و زمين.

پس از آن علم او به همه اعمال انسان ها و آنچه را پنهان مى دارند يا آشكار مى سازند.

و در مرحله سوم، مخصوصاً روى عقائد باطنى و چگونگى نيّت ها و آنچه بر قلب و جان انسان، حاكم است، تكيه مى كند.

معرفت به اين علم گسترده الهى، اثر تربيتى فوق العاده اى در انسان دارد، و به او هشدار مى دهد: هر كه باشى و به هر جا برسى، هر عقيده اى در سر و هر نيتى در دل و هر اخلاقى در درون جان تو باشد، همه در پيشگاه علم بى پايان حق آشكار است، مسلّماً توجه به اين حقيقت، در اصلاح و تربيت انسان فوق العاده مؤثر است، و اينها تعليماتى است كه انسان را براى وصول به هدف آفرينش و قانون تكامل آماده مى سازد.

* * *

و از آن نظر كه يكى از مؤثرترين وسائل تربيت و طرق انذار، توجه دادن به سرنوشت اقوام و امت هاى پيشين است، آيه بعد، يك نگاه اجمالى به زندگى آنها افكنده، آنگاه انسان ها را مخاطب ساخته، مى گويد: «آيا خبر كافرانى كه قبل از شما بودند، به شما نرسيده است كه چگونه طعم تلخ گناهان بزرگ خود را چشيدند و در آخرت نيز عذاب دردناك از آن آنها است»؟! (أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ).(2)

شما از كنار شهرهاى بلا ديده و ويران شده آنها، در مسير خود به سوى «شام» و مناطق ديگر عبور مى كنيد، نتيجه كفر و ظلم و عصيانگرى آنها را با چشم مى بينيد، و اخبار آنها را در تاريخ مى خوانيد، همانها كه طومار زندگانيشان با طوفان و سيلاب درهم پيچيده شد، يا صاعقه ها، خرمن عمرشان را آتش زد، و يا زلزله هاى ويرانگر، آنها را به كام زمين فرو كشيد، و يا تندباد سنگينى، اجسام آنها را چون پر كاه به هر سو پرتاب كرد، اين عذاب دنياى آنها بود، در آخرت نيز، عذاب دردناكى در انتظارشان است.

* * *

در آخرين آيه اين فراز به منشأ اصلى اين سرنوشت دردناك اشاره كرده، مى افزايد: «اين به خاطر آن بود كه رسولان آنها با دلائل روشن و معجزات به سراغشان مى آمدند ولى آنها از روى كبر و غرور مى گفتند: آيا انسان هائى مى خواهند ما را هدايت كنند»؟ مگر چنين چيزى ممكن است؟ (ذلِكَ بِأَنَّهُ كانَتْ تَأْتِيهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَقالُوا أَ بَشَرٌ يَهْدُونَنا).

و با اين منطق پوشالى، به مخالفت با آنها برخاستند «و كافر شدند و از قبول حق سر برتافتند» (فَكَفَرُوا وَ تَوَلَّوْا).

«در حالى كه خداوند هم از ايمان آنها بى نياز بود و هم از طاعاتشان» (وَ اسْتَغْنَى اللّهُ).

و اگر آنها را موظف به ايمان، اطاعت و پرهيز از گناه فرمود، تنها براى منفعت خودشان، سعادت و نجاتشان در اين جهان و جهان ديگر بود.

آرى «خداوند بى نياز است و شايسته هرگونه حمد و ستايش» (وَ اللّهُ غَنِيٌّ حَمِيدٌ).

اگر، جمله كائنات كافر شوند، بر دامان كبريائيش گردى نمى نشيند، همان گونه كه اگر همه مخلوقات مؤمن و مطيع فرمان او باشند، چيزى بر جلالش افزوده نمى شود، اين مائيم كه نيازمند به اين برنامه هاى تربيتى و سازنده و تكامل بخش هستيم.

تعبير به: وَ اسْتَغْنَى اللّهُ: «خداوند بى نياز بود» آن چنان مطلق است كه بى نيازى او از همه چيز، حتى از ايمان و اطاعت انسان ها را بيان مى كند، تا تصور نشود اين همه تأكيد و اصرار به خاطر اين است كه سود اين طاعت به خدا باز مى گردد، او هرگز آفريدگان را نيافريد تا سودى كند، او مى خواست بر بندگانش جودى كند.

بعضى براى جمله «وَ اسْتَغْنَى اللّهُ» تفسير ديگرى ذكر كرده اند، و آن اين كه: خداوند آن قدر آيات، دلائل روشن، موعظه و اندرز كافى براى آنها فرستاد كه از غير آن بى نياز بود.

* * *

7زَعَمَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ لَنْ يُبْعَثُوا قُلْ بَلى وَ رَبِّي لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِما عَمِلْتُمْ وَ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيرٌ

8فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنا وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ

9يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذلِكَ يَوْمُ التَّغابُنِ وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللّهِ وَ يَعْمَلْ صالِحاً يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئاتِهِ وَ يُدْخِلْهُ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الاْ َنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ

10وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ خالِدِينَ فِيها وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ

ترجمه:

7 ـ كافران پنداشتند كه برانگيخته نمى شوند، بگو: «آرى، به خدايم سوگند كه برانگيخته مى شويد، پس به آنچه عمل مى كرديد خبر داده مى شويد، و اين براى خدا آسان است»!

8 ـ حال كه چنين است، به خدا و رسول او و نورى كه نازل كرده ايم ايمان بياوريد; و بدانيد خدا به آنچه انجام مى دهيد آگاه است.

9 ـ اين در زمانى خواهد بود كه همه شما را در روز اجتماع گردآورى مى كند; آن روز روز تغابن است (روز احساس پشيمانى)! و هر كس به خدا ايمان بياورد و عمل صالح انجام دهد، گناهان او را مى بخشد و او را در باغ هائى از بهشت كه نهرها از زير درختانش جارى است وارد مى كند، جاودانه در آن مى مانند; و اين پيروزى بزرگ است!

10 ـ اما كسانى كه كافر شدند و آيات ما را تكذيب كردند اصحاب دوزخند، جاودانه در آن مى مانند، و (سرانجام آنها) سرانجام بدى است!

1 ـ ذكر «فاء» تفريع در اينجا از اين جهت نيست كه ايمان و كفر نيز مخلوق خدا است، بلكه از اين جهت است كه به دنبال خلقت، به انسان آزادى اراده داده، و لازمه آن پيدايش دو گروه مؤمن و كافر است.

2 ـ «وَبال» از ماده «وبل» و «وابل» به معنى باران سنگين است و به هر موضوع مهمى كه انسان از زيان آن بيمناك است «وبال» گفته مى شود.

تفسير:

▲روز تغابن و آشكار شدن غبن ها

در تعقيب بحث هائى كه در آيات قبل، پيرامون هدف دار بودن آفرينش آمده، در اين آيات، مسأله معاد و رستاخيز را كه تكميلى است بر بحث هدف آفرينش انسان، مطرح مى كند.

نخست، از ادعاى بى دليل منكران رستاخيز، شروع كرده، مى فرمايد: «كافران پنداشتند هرگز مبعوث نخواهند شد» (زَعَمَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ لَنْ يُبْعَثُوا).

«زَعَمَ» از ماده «زعم» (بر وزن طعم) به معنى سخنى است كه احتمال يا يقين دروغ در آن است، و گاه به پندار باطل نيز اطلاق مى شود، و در آيه مورد بحث، منظور همان معنى اول است.

از بعضى از كلمات لغويين نيز استفاده مى شود: اين ماده به معنى اخبار به طور مطلق نيز آمده است،(1) هر چند از موارد استعمال اين لغت و كلمات مفسران، استفاده مى شود: اين واژه با مفهوم دروغ آميخته است، و لذا گفته اند: «هر چيز كنيه اى دارد و «زعم» كنيه دروغ است».

به هر حال، قرآن در تعقيب اين سخن، به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) دستور مى دهد: «بگو: آرى، به پروردگارم سوگند همه شما برانگيخته خواهيد شد، سپس آنچه را عمل كرديد به شما خبر مى دهند، و اين براى خداوند آسان است» (قُلْ بَلى وَ رَبِّي لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِما عَمِلْتُمْ وَ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيرٌ).

در حقيقت، نخست با لحن قاطع، ادعاى بى دليل منكران قيامت را نفى مى كند، لحنى مؤكد و آميخته با قسم، كه حكايت از اعتقاد راسخ گوينده، يعنى پيامبر دارد، سپس با جمله «وَ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيرٌ» بر آن استدلال مى كند; زيرا مى دانيم مهم ترين شبهه منكران معاد، اين بود كه چگونه استخوان هاى پوسيده و خاك شده، به حيات مجدد بازمى گردد، آيه فوق مى گويد: وقتى كار دست خداوند قادر متعال است، مشكلى در ميان نخواهد بود; چرا كه در آغاز، آنها را از عدم به وجود آورد و احياى مردگان نسبت به آن ساده تر است، بلكه به عقيده بعضى، همان سوگند «وَ رَبِّى» خود اشاره لطيفى به دليل معاد است; زيرا «ربوبيّت» خداوند، ايجاب مى كند اين حركت تكاملى انسان را در محدوده زندگى بى ارزش دنيا، عقيم نگذارد.

به تعبير ديگر، تا مسأله معاد را نپذيريم، ربوبيت خداوند در مورد انسان و تربيت و تكامل او، مفهوم نخواهد داشت.

بعضى از مفسران، جمله «وَ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيرٌ» را مربوط به خصوص اخبار خداوند از اعمال انسان ها در قيامت، كه در جمله قبل آمده است مى دانند، ولى، ظاهر اين است: به كل محتواى آيه برمى گردد (اصل رستاخيز و فرع آن كه مسأله اخبار به اعمال است، اخبارى كه مقدمه حساب و جزا است).

* * *

در آيه بعد، چنين نتيجه گيرى مى كند: «اكنون كه قطعاً معادى در كار است، همه شما به خدا و رسول او و نورى كه نازل كرده ايم ايمان بياوريد» (فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنا).

و بدانيد «خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است» (وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ).

به اين ترتيب، دستور مى دهد: خود را براى رستاخيز از طريق ايمان و عمل صالح آماده كنند، ايمان به سه اصل: به «خدا»، «پيامبر» و «قرآن» كه اصول ديگر نيز در آن درج است.

تعبير از قرآن به عنوان «نُور» در آيات متعددى وارد شده، و تعبير به: أَنْزَلْنا: «نازل كرديم» شاهد ديگرى بر آن است، هر چند در روايات متعددى كه از طرق اهلبيت(عليهم السلام) به ما رسيده، «نور» در آيه مورد بحث، به وجود «امام»(عليه السلام) تفسير شده، اين تفسير، ممكن است از اين نظر باشد كه، وجود امام(عليه السلام) تجسّم عملى كتاب اللّه محسوب مى شود، و لذا، گاه از پيامبر(صلى الله عليه وآله) و امام(عليه السلام) به قرآن ناطق ياد مى شود، در ذيل يكى از اين روايات، از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم كه درباره امامان مى گويد: وَ هُمُ الَّذِينَ يُنَوِّرُونَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِينَ: «آنها كسانى هستند كه دلهاى مؤمنان را نور و روشنائى مى بخشند».(2)

* * *

سومين آيه، به توصيف روز قيامت پرداخته، چنين مى گويد: «اين بعث و نشور، حساب و جزا در روزى خواهد بود كه شما را در آن روز اجتماع، گردآورى مى كند» (يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ).(3)

آرى، يكى از نام هاى قيامت «يوم الجمع» است كه در آيات قرآن با تعبيرهاى مختلف، كراراً به آن اشاره شده است، از جمله در آيات 49 و 50 سوره «واقعه» مى خوانيم: قُلْ إِنَّ الاْ َوَّلِينَ وَ الاْ خِرِينَ * لَمَجْمُوعُونَ إِلى مِيقاتِ يَوْم مَعْلُوم: «بگو تمام اولين و آخرين * در ميعاد روز معينى جمع مى شوند» و از آن به خوبى استفاده مى شود كه: رستاخيز همه انسان ها در يك روز است.

آنگاه مى افزايد: «آن روز، روز تغابن است» (ذلِكَ يَوْمُ التَّغابُنِ).

روزى است كه «غابن» (برنده) و «مغبون» (بازنده) شناخته مى شوند، روزى كه، روشن مى شود، چه كسانى در تجارت خود در عالم دنيا، گرفتار غبن، زيان و خسران شده اند؟

روزى است كه، جهنميان جايگاه خالى خود را در بهشت مى بينند، و تأسف مى خورند، و بهشتيان جاى خالى خود را در دوزخ مى بينند و خوشحال مى شوند; زيرا در حديث آمده است: هر انسانى جايگاهى در بهشت، و جايگاهى در دوزخ دارد، هر گاه به بهشت برود، جايگاه دوزخيش به دوزخيان واگذار مى شود، و هر گاه به جهنم برود، جايگاه بهشتيش به بهشتيان(4) و تعبير به «ارث» در آيات قرآن در اين مورد، احتمالاً ناظر به همين مطلب است.

به اين ترتيب، يكى ديگر از نام هاى قيامت «يوم التغابن» روز ظهور غبن هاست.(5)

سپس، به بيان حال مؤمنان در آن روز پرداخته، مى افزايد: «كسى كه ايمان به خدا آورد و عمل صالح انجام دهد، خداوند سيئات او را مى پوشاند و از بين مى برد، و او را در باغ هائى از بهشت وارد مى كند كه از زير درختانش نهرها جارى است، جاودانه تا ابد در آن مى مانند، و اين پيروزى بزرگى است» (وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللّهِ وَ يَعْمَلْ صالِحاً يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئاتِهِ وَ يُدْخِلْهُ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا
الاْ َنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ).

به اين ترتيب، هنگامى كه دو شرط اصلى، يعنى «ايمان و عمل صالح»، حاصل شود، اين مواهب عظيم، پشت سر آن خواهد بود: «بخشودگى گناهان» كه بيش از همه چيز فكر انسان را به خود مشغول مى دارد، و بعد از پاك شدن از گناه، «ورود به بهشت جاودان»، و نيل به فوز عظيم، بنابراين، همه چيز، بر محور ايمان و عمل صالح دور مى زند، و سرمايه هاى اصلى همين ها است، اينها كسانى هستند كه در آن «يوم التغابن» نه تنها مغبون نيستند، كه، به پيروزى بزرگ و فوز عظيم رسيده اند.

* * *

سپس، مى افزايد: «اما كسانى كه كافر شدند، و آيات ما را تكذيب كردند اصحاب دوزخند و جاودانه در آن مى مانند، و سرانجام آنها سرانجام بدى است» (وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ خالِدِينَ فِيها وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ).

در اينجا نيز، عامل بدبختى دو چيز شمرده شده است: «كفر» و «تكذيب آيات الهى» كه ضد «ايمان» و «عمل صالح» است، و در نتيجه، در آنجا سخن از بهشت جاويدان است، و در اينجا از دوزخ هميشگى، آنجا فوز عظيم است و اينجا بئس المصير و سرانجام مرگبار!

تنها تفاوتى كه در ميان بهشتيان و دوزخيان در اين دو آيه ديده مى شود، يكى اين است كه: در مورد بهشتيان، عفو از گناهان، قبل از هر چيز ذكر شده، كه در مورد دوزخيان مطرح نيست.

ديگر اين كه: در آنجا خلود در بهشت با كلمه «أَبَداً» نيز تأكيد شده، ولى، در مورد دوزخيان تنها به مسأله خلود و جاودانگى اكتفا گرديده است.

اين تفاوت تعبير، ممكن است از اين جهت باشد كه: در ميان دوزخيان كافرانى باشند كه مسأله ايمان و كفر را به هم آميخته اند و به خاطر ايمانشان سرانجام از عذاب رهائى يابند (و خلود مربوط به همه نيست)، يا اشاره به غلبه رحمت او بر غضب است.

ولى، بعضى از مفسران معتقدند: «أَبَداً» در جمله دوم حذف شده، به خاطر اين كه در جمله اول آمده است.

* * *

11ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَة إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ وَ اللّهُ بِكُلِّ شَيْء عَلِيمٌ

12وَ أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَإِنَّما عَلى رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِينُ

13اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَ عَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ

ترجمه:

11 ـ هيچ مصيبتى رخ نمى دهد مگر به اذن خدا! و هر كس به خدا ايمان آورد، خداوند قلبش را هدايت مى كند; و خدا به هر چيز داناست!

12 ـ اطاعت كنيد خدا را، و اطاعت كنيد پيامبر را; و اگر روى گردان شويد، رسول ما جز ابلاغ آشكار وظيفه اى ندارد!

13 ـ خداوند كسى است كه هيچ معبودى جز او نيست، و مؤمنان بايد فقط بر او توكّل كنند!

1 ـ «مجمع البحرين»، ماده «زعم».

2 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 341.

3 ـ «يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ» ممكن است متعلق به «لَتُبْعَثُنَّ» يا جمله «لَتُنَبَّؤُنَّ» يا «خَبِيْر» بوده باشد، اين احتمال نيز داده شده كه متعلق به جمله محذوفى مانند «اذكر» باشد، ولى احتمال اخير بعيد به نظر مى رسد، بلكه مناسب يكى از احتمالات قبل است.

4 ـ «نور الثقلين»، جلد 3، صفحه 532.

5 ـ «تغابن» از باب «تفاعل» است، و معمولاً در مورد كارهائى گفته مى شود كه دو جانبه باشد مانند، تعارض و تزاحم و... اين معنى در مورد قيامت ممكن است به اين ترتيب باشد كه تعارض گروه مؤمنان و كافران، نتيجه اش در قيامت ظاهر شود، و در حقيقت روز قيامت، روز ظهور تغابن است.

از بعضى از كلمات اهل لغت نيز استفاده مى شود كه باب «تفاعل» هميشه به اين معنى نيست و در اينجا به معنى ظهور غبن است (مفردات راغب، ماده غبن).

تفسير:

▲همه مصائب به فرمان او است!

در نخستين آيه مورد بحث، به يك اصل كلى در مورد مصائب و حوادث دردناك اين جهان اشاره مى كند، شايد از اين جهت كه، هميشه وجود مصائب، دستاويزى براى كفار در مورد نفى عدالت در اين جهان بوده است، و يا از اين نظر كه در راه تحقق ايمان و عمل صالح، هميشه مشكلاتى وجود دارد كه بدون مقاومت در برابر آنها، مؤمن به جائى نمى رسد، و به اين ترتيب، رابطه اين آيات با آيات گذشته روشن مى شود.

نخست مى فرمايد: «هيچ مصيبتى رخ نمى دهد، مگر به اذن خدا» (ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَة إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ).

بدون شك، همه حوادث اين عالم به اذن خدا است; چرا كه به مقتضاى «توحيد افعالى» در تمام عالم هستى، چيزى بدون اراده حق تحقق نمى يابد، ولى از آنجا كه مصائب هميشه به صورت يك علامت استفهام در اذهان جاى داشته، بالخصوص روى آن تكيه شده است.

البته، منظور از اذن در اينجا همان اراده تكوينى خداوند است، نه اراده تشريعى.

در اينجا سؤال مهمى مطرح است و آن اين كه: بسيارى از اين مصائب به وسيله ظلم ظالمان و اراده جباران رخ مى دهد، و يا اين كه: خود انسان بر اثر كوتاهى و ندانم كارى، و يا ارتكاب خلاف، گرفتار آن مى شود، آيا اينها همه به اذن خدا است؟!

در پاسخ اين سؤال بايد گفت: از مجموع آياتى كه درباره مصائب در قرآن مجيد آمده است، برمى آيد: مصائب بر دوگونه است:

مصائبى كه با طبيعت زندگى انسان سرشته شده، و اراده بشر كمترين تأثيرى در آن ندارد، مانند مرگ و مير و قسمتى از حوادث دردناك طبيعى.

دوم مصائبى كه انسان به نحوى در آن نقشى داشته است.

قرآن درباره دسته اول مى گويد: همه به اذن خدا روى مى دهد، و درباره قسم دوم مى گويد: به خاطر اعمال خودتان دامانتان را مى گيرد!(1)

بنابراين، كسى نمى تواند به اين بهانه كه تمام مصائب از سوى خدا است، در مقابل ظالمان سكوت كرده، به مبارزه برنخيزد، و نيز نمى تواند به اين بهانه، دست از مبارزه با بيمارى ها، آفات، مبارزه با فقر و جهل بردارد.

البته، در اينجا نكته ديگرى نيز وجود دارد و آن اين كه: حتى در مصائبى كه خود انسان در آن نقشى دارد، تأثير اين اسباب از ناحيه خداوند و به اذن و فرمان او است، كه اگر او اراده كند هر سببى بى رنگ و بى اثر مى شود.

در دنباله آيه به مؤمنان بشارت مى دهد: «هر كس به خدا ايمان آورد، خدا قلبش را هدايت مى كند» (آن چنان كه در برابر مصائب زانو نزند، مأيوس نشود جزع و بيتابى نكند) ( وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ).

اين هدايت الهى، هنگامى كه به سراغ انسان آيد در نعمت ها شاكر، در مصيبت ها صابر، و در برابر قضاى الهى تسليم خواهد بود.

البته، هدايت قلبى، معنى وسيعى دارد كه «صبر»، «شكر» «رضا»، «تسليم» و گفتن «إِنّا لِلّهِ وَ إنّا إِلَيْهِ راجِعُون» هر كدام يكى از شاخه هاى آن است.

و اين كه بعضى از مفسران خصوص يكى از اين موضوعات را نقل كرده اند، در حقيقت تمام مفهوم آيه نيست، بلكه بيان مصداق روشن است، و در پايان آيه مى فرمايد: «خداوند به همه چيز دانا است» (وَ اللّهُ بِكُلِّ شَيْء عَلِيمٌ).

اين تعبير، مى تواند اشاره اجمالى به «فلسفه مصائب و بلاها» باشد، كه خداوند روى علم و آگاهى بى پايانش براى تربيت بندگان، اعلام بيدارباش و مبارزه با هرگونه غرور و غفلت، گهگاه در زندگانى آنها مصائبى ايجاد مى كند، تا به خواب فرو نروند و موقعيت خويش را در دنيا فراموش نكنند، و دست به طغيان و سركشى نزنند.

* * *

و از آنجا كه معرفت مبدأ و معاد كه در آيات قبل، پايه ريزى شده، اثر حتمى آن، تلاش در راستاى اطاعت خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله) است، در آيه بعد مى افزايد: «و اطاعت كنيد خدا را و اطاعت كنيد پيامبر را» (وَ أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ).

ناگفته پيدا است: اطاعت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نيز شعبه اى از اطاعت خداوند است; چرا كه او از خود چيزى نمى گويد، و تكرار «أَطِيْعُوا» در اينجا اشاره به همين است، كه اين دو در عرض هم نيست، بلكه، يكى از ديگرى سرچشمه مى گيرد، از اين گذشته، اطاعت خداوند، مربوط به اصول قوانين و تشريع الهى است، و اطاعت رسول، مربوط به تفسيرها و مسائل اجرائى مى باشد، بنابراين، يكى اصل و ديگرى فرع است.

سپس، مى فرمايد: «اگر شما روى گردان شويد و اطاعت نكنيد، او هرگز مامور به اجبار شما نيست، وظيفه رسول ما تنها ابلاغ آشكار است» (فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَإِنَّما عَلى رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِينُ).(2)

آرى، او موظف به رساندن پيام حق است، بعداً سر و كار شما با خدا است، و اين تعبير، يك نوع تهديد جدى و سربسته است.

* * *

و در آخرين آيه، اشاره به مسأله توحيد در عبوديت مى كند، كه به منزله دليلى براى وجوب اطاعت است، مى فرمايد: «خداوند كسى است كه هيچ معبودى جز او نيست» (اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ).

«و چون چنين است، مؤمنان بايد فقط بر او تكيه كنند» (وَ عَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ).

غير از او هيچ كس شايسته عبوديت نيست; چرا كه مالكيت، قدرت، علم و غنى، همه از آن او است، و ديگران هر چه دارند، از او دارند، و به همين دليل، نبايد در برابر غير او سر تسليم و تعظيم فرود آورند، و نيز به همين دليل، براى حلّ هرگونه مشكل، بايد از او مدد گيرند و فقط بر او توكل كنند.

* * *

14يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوّاً لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

15إِنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ اللّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ

16فَاتَّقُوا اللّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِيعُوا وَ أَنْفِقُوا خَيْراً لاَِنْفُسِكُمْ وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

17إِنْ تُقْرِضُوا اللّهَ قَرْضاً حَسَناً يُضاعِفْهُ لَكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ

18عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

ترجمه:

14 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! بعضى از همسران و فرزندانتان دشمنان شما هستند، از آنها برحذر باشيد; و اگر عفو كنيد و چشم بپوشيد و ببخشيد، (خدا شما را مى بخشد); چرا كه خداوند بخشنده و مهربان است!

15 ـ اموال و فرزندانتان فقط وسيله آزمايش شما هستند; و خداست كه پاداش عظيم نزد اوست!

16 ـ پس تا مى توانيد تقواى الهى پيشه كنيد و گوش دهيد و اطاعت نمائيد و انفاق كنيد كه براى شما بهتر است; و كسانى كه از بخل و حرص خويشتن مصون بمانند رستگارانند!

17 ـ اگر به خدا قرض الحسنه دهيد، آن را براى شما مضاعف مى سازد و شما را مى بخشد; و خداوند شكر كننده و بردبار است!

18 ـ او داناى پنهان و آشكار است; و او عزيز و حكيم است!

شأن نزول:

در روايتى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: در مورد آيه «إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ...» فرمود: منظور اين است: وقتى بعضى از مردان مى خواستند هجرت كنند، پسر و همسرش دامن او را گرفته مى گفتند: تو را به خدا سوگند هجرت نكن; زيرا اگر بروى ما بعد از تو بى سرپرست خواهيم شد، بعضى مى پذيرفتند و مى ماندند، آيه فوق نازل شد و آنها را از قبول اين گونه پيشنهادها و اطاعت فرزندان و زنان در اين زمينه ها برحذر داشت.

اما، بعضى ديگر اعتنا نمى كردند و مى رفتند، ولى به خانواده خود مى گفتند: به خدا اگر با ما هجرت نكنيد و بعداً در (دار الهجرة) «مدينه» نزد ما آئيد، ما مطلقاً به شما اعتنا نخواهيم كرد، ولى به آنها دستور داده شد كه هر وقت خانواده آنها به آنها پيوستند، گذشته را فراموش كنند و جمله «وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ» ناظر به همين معنى است.(3)

1 ـ مراجعه به آيات 22 سوره «حديد» و 30 «شورى» و 165 «آل عمران»، اين مطلب را كاملاً روشن مى كند، شرح بيشتر در اين زمينه در جلد 23، ذيل آيات سوره «حديد» آمده است.

2 ـ جمله شرطيه «فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ» جزاء محذوفى دارد و در تقدير چنين است: فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَقَدْ أَدّى وَظِيْفَتَهُ ـ يا ـ فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ لايَقْهَرُكُمْ عَلىَ الاِْيْمانِ ـ يا ـ لابَأْسَ عَلَيْهِ و مانند آن.

3 ـ تفسير «على بن ابراهيم»، مطابق نقل «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 342، حديث 20 ـ همين معنى به صورت مختصرترى در تفسير «درّ المنثور» و تفاسير ديگر از «ابن عباس» نقل شده است، ولى هيچ كدام به جامعيت روايت فوق نيست.

تفسير:

▲اموال و فرزندانتان وسيله آزمايش شما هستند

از آنجا كه در آيات گذشته، فرمان به اطاعت بى قيد و شرط خدا و رسولش آمده بود، و از آنجا كه يكى از موانع مهم اين راه، علاقه افراطى به اموال و همسران و فرزندان است در آيات مورد بحث، به مسلمانان در اين زمينه هشدار مى دهد.

نخست، مى گويد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! بعضى از همسران و فرزندانتان دشمنان شما هستند، از آنها برحذر باشيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوّاً لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ).

نشانه هاى اين عداوت كم نيست.

گاه مى خواهيد اقدام به كار مثبتى همچون هجرت كنيد، دامان شما را مى گيرند و مانع اين فيض عظيم مى شوند، و گاه انتظار مرگ شما را مى كشند تا ثروت شما را تملك كنند، و مانند اينها.

بدون شك، نه همه فرزندان چنينند، و نه همه همسران، و لذا در آيه با تعبير «مِن» تبعيضيه، به همين معنى اشاره مى كند، كه تنها بعضى از آنها چنين اند، مراقب آنها باشيد.

اين دشمنى، گاه در لباس دوستى است و به گمان خدمت است، و گاه به راستى با نيت سوء و قصد عداوت انجام مى گيرد، و يا به قصد منافع خويشتن.

مهم اين است: وقتى انسان بر سر دوراهى قرار مى گيرد، كه راهى به سوى خدا مى رود و راهى به سوى زن و فرزند، و اين دو احياناً از هم جدا شده اند، بايد در تصميم گيرى ترديد به خود راه ندهد، رضاى حق را بر همه چيز مقدم بشمارد; زيرا نجات دنيا و آخرت در آن است.

لذا در آيه 23 سوره «توبه» مى خوانيم: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَكُمْ وَ إِخْوانَكُمْ أَوْلِياءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الاِْيمانِ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ:

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد پدران و برادرانتان را دوستان خود قرار ندهيد اگر آنها كفر را بر ايمان مقدم بشمرند، و هر كس از شما آنها را دوست دارد ظالم و ستمگر است».

ولى، از آنجا كه ممكن است اين دستور، بهانه اى براى خشونت، انتقام جوئى و افراط از ناحيه پدران و همسران گردد، بلافاصله در ذيل آيه، براى تعديل آنها مى فرمايد: «و اگر عفو كنيد، صرف نظر نمائيد و ببخشيد خداوند نيز شما را مشمول عفو و رحمتش قرار مى دهد; چرا كه خدا غفور و رحيم است» (وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ).

بنابراين، اگر آنها از كار خود پشيمان شدند و در مقام عذرخواهى برآمدند، و يا بعد از هجرت به شما پيوستند، آنها را از خود نرانيد، عفو و گذشت پيشه كنيد، همان طور كه انتظار داريد خدا هم با شما چنين كند.

در داستان افك «عايشه» در تفسير سوره «نور» مى خوانيم: هنگامى كه كار شايعه سازان در «مدينه» بالا گرفت، بعضى از مؤمنان كه بستگانشان در صف شايعه سازان بودند سوگند ياد كردند، هرگونه كمك مالى را از آنها قطع كنند، آيه 22 همان سوره نازل شد و گفت: «آنها كه داراى برترى مالى و وسعت زندگى هستند، نبايد سوگند ياد كنند كه از انفاق نسبت به نزديكان، مستمندان و مهاجران در راه خدا دريغ نمايند آنها بايد عفو كنند و صرف نظر نمايند»:

أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللّهُ لَكُمْ: «آيا دوست نداريد خداوند شما را ببخشد»؟!

در اين كه فرق ميان «عفو»، «صفح» و «غفران» چيست؟ با توجه به مفهوم لغوى آنها روشن مى شود كه، سلسله مراتب بخشش گناه را بيان مى كند; زيرا «عفو» به معنى صرف نظر كردن از مجازات است، و «صفح» مرتبه بالاترى است يعنى ترك هرگونه سرزنش، و «غفران» به معنى پوشاندن گناه و به فراموشى سپردن آن است.

به اين ترتيب، افراد با ايمان در عين قاطعيت در حفظ اصول اعتقادى خويش، و عدم تسليم در مقابل زن و فرزندانى كه آنها را به راه خطا دعوت مى كنند، بايد تا آنجا كه مى توانند در تمام مراحل، از محبت و عفو و گذشت دريغ ندارند، كه همه اينها وسيله اى است براى تربيت و باز گرداندن آنان به خط اطاعت خداوند.

* * *

در آيه بعد، به يك اصل كلى ديگر در مورد اموال و فرزندان اشاره كرده، مى فرمايد: «اموال و اولاد شما، وسيله آزمايش شما هستند» (إِنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ).

و اگر در اين ميدان آزمايش، از عهده برآئيد، «اجر و پاداش عظيم نزد خداوند (از آن شما) خواهد بود» (وَ اللّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ).

در آيه گذشته، تنها سخن از عداوت «بعضى» از همسران و فرزندان نسبت به انسان بود، كه او را از راه اطاعت خدا منحرف ساخته، به گناه، و گاهى به كفر مى كشانند، ولى، در اينجا سخن از «همه» فرزندان و اموال است، كه وسيله آزمايش انسانند.

در واقع، خداوند براى تربيت انسان، دائماً او را در كوره هاى داغ امتحان قرار مى دهد، و با امور مختلفى او را مى آزمايد، اما اين دو (اموال و فرزندان)، مهم ترين وسائل امتحان او را تشكيل مى دهند; چرا كه جاذبه اموال از يكسو، و عشق و علاقه به فرزندان از سوى ديگر، چنان كشش نيرومندى در انسان ايجاد مى كند كه، در مواردى كه رضاى خدا از رضاى آنها جدا مى شود، انسان سخت در فشار قرار مى گيرد.

تعبير به «إِنَّما» كه معمولاً براى حصر آورده مى شود، نشان مى دهد: اين دو موضوع، بيش از هر چيز ديگر، وسيله امتحان است، و به همين دليل، در روايتى از امير مؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود:

لايَقُولَنَّ أَحَدُكُمْ: «اللّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْفِتْنَةِ» لاَِنَّهُ لَيْسَ أَحَدٌ إِلاّ وَ هُوَ مُشْتَمِلٌ عَلى فِتْنَة، وَ لَكِنْ مَنِ اسْتَعاذَ فَلْيَسْتَعِذْ مِنْ مُضِلاّتِ الْفِتَنِ، فَإِنَّ اللّهَ سُبْحانَهُ يَقُولُ: «وَ اعْلَمُوا إِنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ»:

«هيچ كس از شما نگويد خداوندا، از امتحان و آزمايش به تو پناه مى برم; چرا كه هر كس داراى وسيله آزمايشى است (و حداقل مال و فرزندى دارد و اصولاً طبيعت زندگى دنيا، طبيعت آزمايش و بوته امتحان است) و لكن كسى كه مى خواهد به خدا پناه برد، از امتحانات گمراه كننده پناه برد، چه اين كه خداوند مى گويد: «بدانيد اموال و اولاد شما وسيله آزمون است».(1)

همين معنى با مختصر تفاوتى در آيه 28 سوره «انفال» ديده مى شود (آنچه در ذيل كلام امير مؤمنان على (عليه السلام) و روايت فوق، ذكر شده تعبيرى است كه در سوره «انفال» آمده است، دقت كنيد).

بسيارى از مفسران و محدثان در اينجا نقل كرده اند: روزى رسول خدا(صلى الله عليه وآله) بر فراز منبر مشغول خطبه بود، حسن و حسين(عليهما السلام) كه آن روز دو كودك بودند وارد شدند، در حالى كه پيراهن هاى سرخى به تن داشتند، گاه به هنگام راه رفتن لغزش پيدا كرده مى افتادند، همين كه چشم رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به آنها افتاد خطبه خود را قطع كرده، از منبر فرود آمد، آنها را در بغل گرفت، بر فراز منبر برد، و بر دامان خود نشانيد و بعد فرمود: خداوند عزّوجلّ درست فرموده است كه: «إِنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ» من هنگامى كه نظر به اين دو كودك كردم كه راه مى روند و مى لغزند، شكيبائى نكردم تا گفتارم را قطع نمودم و آنها را برداشتم، و بعد از آن به خطبه خود ادامه داد. (2)

بايد توجه داشت: «فتنه» و آزمايش، گاه آزمون خير است، و گاه آزمون شرّ، و در اينجا مى تواند آزمون خير باشد، به اين معنى كه خدا مى خواهد پيامبرش را بيازمايد كه، به هنگام اشتغال به خطبه، آن هم بر فراز منبر، آيا ممكن است از حال اين دو فرزند كه جگر گوشه هاى زهرا(عليها السلام) هستند و هر كدام در آينده مقام والائى خواهند داشت غافل گردد؟ يا ابهت و شكوه خطبه مانع از ابراز عاطفه و محبت نخواهد گشت؟ و گرنه، مسلّم است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) از ياد خدا و انجام مسئوليت سنگين تبليغ و هدايت به خاطر محبت فرزندان هرگز غافل نمى شد.

به هر حال، اين عمل پيامبر(صلى الله عليه وآله) هشدارى بود به همه مسلمانان، تا موقعيت اين دو فرزند على(عليه السلام) و فاطمه(عليها السلام) را بشناسند.

لذا، در حديثى كه در منابع معروف اهل سنت نقل شده مى خوانيم: «براء ابن عازب» (صحابى معروف) مى گويد:

رَأَيْتُ الْحَسَنَ بْنِ عَلِىٍّ عَلى عاتِقِ النَّبِىِّ(صلى الله عليه وآله) وَ هوَ يَقُولُ: أَللّهُمَّ إِنِّى أُحِبُّهُ فَأَحِبَّهُ: «حسن بن على را بر شانه پيامبر(صلى الله عليه وآله) ديدم در حالى كه مى فرمود: خدايا من او را دوست مى دارم تو هم او را دوست بدار».(3)

در روايات ديگر آمده: گاه حسين(عليه السلام) مى آمد و به هنگام سجده بر دوش پيامبر(صلى الله عليه وآله) بالا مى رفت و حضرت مانع او نمى شد!(4) و اينها همه بيانگر عظمت مقام اين دو امام بزرگ است.

* * *

در سومين آيه، به عنوان نتيجه گيرى مى فرمايد: «اكنون كه چنين است تقواى الهى پيشه كنيد آن قدر كه در توان داريد، و فرمان هاى او را بشنويد و اطاعت كنيد، و در راه او انفاق نمائيد كه براى شما بهتر است» (فَاتَّقُوا اللّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِيعُوا وَ أَنْفِقُوا خَيْراً لاَِنْفُسِكُمْ).

نخست، دستور به اجتناب از گناهان مى دهد (چرا كه تقوا بيشتر ناظر به پرهيز از گناه است)، پس از آن، دستور به اطاعت فرمان و شنيدنى كه مقدمه اين اطاعت است و از ميان طاعات، به خصوص روى مسأله انفاق كه از مهم ترين آزمايش هاى الهى است تكيه مى كند، و سرانجام هم مى گويد: سود تمام اينها عائد خود شما مى شود.

بعضى از مفسران «خَيْراً» را به معنى «مال» تفسير كرده اند، كه وسيله نيل به كارهاى مثبت است، همان گونه كه در آيه وصيت نيز به همين معنى آمده است: كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّةُ لِلْوالِدَيْنِ وَ
الاْ َقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ: «بر شما مقرر شده هنگامى كه مرگ يكى از شما فرا رسد، اگر خيرى از خود به يادگار گذاشته، براى پدر و مادر و نزديكان به طور شايسته وصيت كند».(5)

جمعى نيز «خير» را به معنى گسترده اى تفسير كرده، و آن را قيد «انفاق» ندانسته، بلكه به كل آيه مربوط مى دانند، و مى گويند: منظور اين است: اطاعت تمام اين اوامر به سود شما است، (اين تفسير مناسب تر به نظر مى رسد).(6)

ذكر اين نكته نيز لازم است كه: دستور به تقوا به مقدار توانائى، هيچ منافاتى با آيه 102 سوره «آل عمران» ندارد كه مى گويد: اتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ: «آن گونه كه حق تقوا و پرهيزكارى است از خدا بپرهيزيد» بلكه، اين دو مكمّل يكديگرند; چرا كه در يكجا مى گويد: «تا آنجا كه در توان داريد تقوا پيشه كنيد» و در جاى ديگر مى گويد: «حق تقوا را اداء كنيد» مسلّم است: ادا كردن حق تقوا به مقدار قدرت و توانائى انسان است; زيرا تكليف ما لا يطاق معنى ندارد، هدف اين است كه، انسان آخرين كوشش خود را در اين طريق به كار گيرد.

بنابراين، كسانى كه آيه مورد بحث را ناسخ آيه سوره «آل عمران» دانسته اند در اشتباهند.

و در پايان آيه به عنوان تأكيدى بر مسأله انفاق مى فرمايد: «و آنها كه از بخل و حرص خويش مصون بمانند رستگار و پيروزند» (وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ).

«شُحّ» به معنى بخل توأم با حرص است، و مى دانيم: اين دو صفت رذيله از بزرگترين موانع رستگارى انسان، و بزرگترين سد راه انفاق و كارهاى خير است، اگر انسان دست به دامن لطف الهى زند و با تمام وجودش از او تقاضا كند، و در خودسازى و تهذيب نفس بكوشد و از اين دو رذيله نجات يابد، سعادت خود را تضمين كرده است.

گر چه، در بعضى از روايات از امام صادق(عليه السلام) آمده است: مَنْ أَدَّى الزَّكاةَ فَقَدْ وَقى شُحَّ نَفْسِهِ: «كسى كه زكات را بپردازد از بخل و حرص رهائى يافته»(7)ولى، روشن است اين يكى از مصداق هاى زنده ترك بخل و حرص است، نه تمام مفهوم آن.

در حديث ديگرى مى خوانيم: امام صادق(عليه السلام) از شب تا صبح طواف خانه خدا به جا مى آورد و پيوسته مى فرمود: أللّهُمَّ قِ شُحَّ نَفْسِى: «خداوندا! مرا از حرص و بخل خودم نگاهدار».

يكى از يارانش عرض مى كند: فدايت شوم، امشب غير از اين دعا، دعاى ديگرى از شما نشنيدم، فرمود: چه چيز از بخل و حرص نفس مهم تر است در حالى كه خداوند مى فرمايد: «وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ».(8)

* * *

سپس، براى تشويق به انفاق و جلوگيرى از بخل و شح نفس، مى فرمايد: «اگر شما به خدا، قرض الحسنه دهيد، آن را براى شما مضاعف مى سازد، و شما را مشمول آمرزش خويش مى گرداند، و خدا شكرگزار و بردبار است» (إِنْ تُقْرِضُوا اللّهَ قَرْضاً حَسَناً يُضاعِفْهُ لَكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ).

چه تعبير عجيبى، كه بارها در قرآن مجيد در مورد «انفاق فى سبيل اللّه» تكرار شده، خدائى كه آفريننده اصل و فرع وجود ما، و بخشنده تمام نعمت ها، و مالك اصلى همه ملك ها است، از ما وام مى طلبد! و در برابر آن وعده «اجر مضاعف» و آمرزش مى دهد، و نيز از ما تشكر مى كند، لطف و محبت، بالاتر از اين تصور نمى شود، و بزرگوارى و رحمت، فراتر از اين ممكن نيست، ما چه هستيم و چه داريم كه به او وام دهيم؟ و تازه، چرا اين همه پاداش عظيم بگيريم؟!

اينها همه، نشانه اهميت مسأله انفاق از يكسو و لطف بى پايان خدا درباره بندگان از سوى ديگر نيست؟

«قَرْض» در اصل به معنى قطع كردن و بريدن است، و چون با واژه «حَسَن» همراه شود، اشاره به جدا كردن مال از خويشتن و دادن آن در راه خير است.

«يُضاعِفْهُ» از ماده «ضِعف» (بر وزن شعر) چنان كه قبلاً هم گفته ايم، تنها به معنى دو برابر نيست، بلكه چندين برابر را نيز شامل مى شود، كه در مورد «انفاق» تا هفتصد برابر، و بيش از آن، در قرآن آمده است!.(9)

ضمناً، جمله «يَغْفِرْ لَكُمْ» دليل بر اين است كه: انفاق، يكى از عوامل آمرزش گناه است.

تعبير به «شَكُور» كه يكى از اوصاف خدا است، دليل بر اين است كه: خداوند از بندگانش به وسيله پاداش هاى عظيم، تشكر مى كند، و «حَلِيم» بودن او، اشاره به مسأله آمرزش گناهان، و عدم تعجيل در عقوبت بندگان است.

* * *

و بالاخره، در آخرين آيه مى فرمايد: «او آگاه از پنهان و آشكار است و قدرتمند و حكيم است» (عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ).

از اعمال بندگان مخصوصاً انفاق هاى آنها، در نهان و آشكار، با خبر است، و اگر از آنها تقاضاى وامى مى كند، نه به خاطر نياز و عدم قدرت است، كه به خاطر كمال لطف و محبت است، و اگر اين همه پاداش در برابر انفاق ها به آنها وعده مى دهد، اين نيز مقتضاى حكمت او است.

و به اين ترتيب، اوصاف پنجگانه خداوند كه در اين آيه و آيه قبل به آن اشاره شده، همگى نوعى ارتباط با مسأله انفاق در راه او دارد، ولى توجه به اين صفات پنجگانه خداوند، علاوه بر مسأله تشويق به انفاق، انسان را در مسأله اطاعت پروردگار به طور كلى، و خوددارى از هرگونه گناه مصمم تر مى كند و به او قوت قلب و نيروى اراده و روح تقوا مى بخشد.

* * *

1 ـ «نهج البلاغه»، كلمات قصار، جمله 93.

2 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 301، ذيل آيات مورد بحث ـ همين حديث را «قرطبى» در تفسير خود و «روح المعانى»، «فى ظلال» و «الميزان» با تفاوت هاى مختصرى نقل كرده اند.

3 ـ «صحيح مسلم»، جلد 4، صفحه 1883، باب «فضائل الحسن و الحسين»(عليهما السلام)، حديث 58.

4 ـ «بحار الانوار»، جلد 43، صفحه 296، حديث 57.

5 ـ بقره، آيه 180.

6 ـ بنا بر تفسير اول «خَيْراً» مفعول «أَنْفِقُوا» است، و بنا بر تفسير دوم خبر است براى فعل مقدرى و در تقدير چنين است: «يكن خيراً لكم».

7 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 301.

8 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 346.

9 ـ بقره، آيه 261.

نكته:

▲يك حديث پر معنى

در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) آمده است: ما مِنْ مُولُود يُولَدُ إِلاّ فِى شَبْابِيْكِ رَأْسِهِ مَكْتُوبٌ خَمْسُ آيات مِنْ سُورَةِ التَّغابُنِ:

«هيچ نوزادى متولد نمى شود مگر اين كه در مشبك هاى سرش پنج آيه از سوره تغابن نوشته شده»!(1)

ممكن است منظور همين پنج آيه آخر سوره باشد كه در مورد اموال و اولاد سخن مى گويد، و نوشته شدن اين پنج آيه در شبكه هاى سر، اشاره به حتمى بودن اين مسأله است، يعنى محتواى اين آيات درباره همه فرزندان آدم، بدون استثناء صادق است.

تعبير به «شَبابِيك» جمع «شُبّاك» بر وزن (خفاش) به معنى (مشبّك) ممكن است اشاره به استخوان هاى سر باشد، كه قطعات آن درهم فرورفته و يا اشاره به شبكه هاى مغزى است، و در هر حال، دليل بر وجود اين روحيات در انسان ها است.

* * *

خداوندا! ما را در اين آزمون بزرگ به اموال، اولاد، و همسر، يارى فرما!

پروردگارا! ما را از بخل و حرص و شح نفس دور دار كه هر كس را از آن دور دارى اهل نجات و رستگارى است!

بارالها! در روز قيامت روزى كه غبن و زيان بندگان گنهكار ظاهر مى شود ما را در كنف لطفت از اين «تغابن» بر كنار فرما!

آمِيْنَ يا رَبَّ العالَمِيْنَ

پايان سوره تغابن(2)

1 ـ «روح البيان»، جلد 10، صفحه 24.

2 ـ تصحيح: 27 / 1 / 1383.

▲سوره طلاق

اين سوره، در «مدينه» نازل شده و داراى 12 آيه است

▲محتواى سوره طلاق

مهم ترين مسأله اى كه در اين سوره مطرح است ـ چنان كه از نامش پيدا است ـ مسأله «طلاق»، احكام، خصوصيات، و پيامدهاى آن است، سپس بحث هائى از مبدأ، معاد، نبوت پيامبر و بشارت و انذار به دنبال آن آمده است.

از اين رو، مى توان محتواى اين سوره را به دو بخش عمده تقسيم كرد:

بخش اول، هفت آيه نخستين سوره است كه، پيرامون طلاق و مسائل مربوط به آن سخن مى گويد، و به قدرى جزئيات اين مسأله را در عباراتى كوتاه و پر معنى به طور دقيق و ظريف مطرح ساخته، كه انسان با ملاحظه آن، خود را از مطالعه ديگر كاملاً مستغنى مى بيند.

بخش دوم، كه در حقيقت، انگيزه اجراى بخش اول است، از عظمت خداوند، عظمت مقام رسول او، پاداش صالحان، و مجازات بدكاران، بحث مى كند، و مجموعه منسجمى را براى ضمانت اجراى اين مسأله مهم اجتماعى، ارائه مى دهد، ضمناً اين سوره، نام ديگرى نيز دارد و آن سوره «نساء قُصرى» (بر وزن و معنى صغرى) در مقابل سوره معروف «نساء» است، كه «نساء كبرى» مى باشد.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) آمده است: وَ مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الطَّلاقِ ماتَ عَلى سُنَّةِ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله): «هر كس سوره طلاق را بخواند (و آن را در برنامه هاى زندگى خود به كار بندد) بر سنت پيامبر از دنيا مى رود».(1)

* * *

1يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَ أَحْصُوا الْعِدَّةَ وَ اتَّقُوا اللّهَ رَبَّكُمْ لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَ لا يَخْرُجْنَ إِلاّ أَنْ يَأْتِينَ بِفاحِشَة مُبَيِّنَة وَ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لا تَدْرِي لَعَلَّ اللّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ اى پيامبر! هر زمان خواستيد زنان را طلاق دهيد، در زمان عدّه، آنها را طلاق گوئيد و حساب عدّه را نگه داريد; و از (مخالفت فرمان) خدائى كه پروردگار شماست بپرهيزيد; نه شما آنها را از خانه هايشان بيرون كنيد و نه آنها (در دوران عدّه) بيرون روند مگر آن كه كار زشت آشكارى انجام دهند; اين حدود خداست، و هر كس از حدود الهى تجاوز كند به خويشتن ستم كرده; تو نمى دانى شايد خداوند بعد از اين، وضع تازه (و وسيله اصلاحى) فراهم كند!

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 302.

تفسير:

▲شرايط طلاق و جدائى

گفتيم، مهم ترين بحث اين سوره، همان بحث طلاق است كه، از نخستين آيه آن شروع مى شود، روى سخن را به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) به عنوان پيشواى بزرگ مسلمانان كرده، سپس يك حكم عمومى را با صيغه جمع، بيان مى كند، مى فرمايد: «اى پيامبر! هنگامى كه خواستيد زنان را طلاق دهيد آنها را در زمان عدّه طلاق دهيد»! (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ).

اين، نخستين حكم از احكام پنجگانه اى است كه در اين آيه آمده است، و چنان كه مفسران از آن استفاده كرده اند، منظور اين است: صيغه طلاق در زمانى اجرا شود كه زن از عادت ماهانه پاك شده، و با همسرش نزديكى نكرده باشد; زيرا طبق آيه 228 سوره «بقره» عدّه طلاق بايد به مقدار «ثلاثة قروء» (سه بار پاك شدن) بوده باشد، و در اينجا تأكيد مى كند: طلاق بايد با آغاز عدّه همراه گردد، و اين تنها در صورتى ممكن است كه، طلاق در حال پاكى بدون آميزش تحقق يابد، چه اين كه اگر طلاق در حال حيض واقع شود، آغاز زمان عدّه از آغاز طلاق جدا مى شود و شروع عدّه بعد از پاك شدن خواهد بود.

و همچنين، اگر در حال طهارتى باشد كه با همسرش نزديكى كرده، باز جدائى زمان عدّه از زمان طلاق مسلّم است; زيرا چنين پاكى به خاطر آميزش، دليلى بر نبودن نطفه در رحم نيست (دقت كنيد).

به هر حال، اين نخستين شرط طلاق است.

در روايات متعددى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل شده است: «هر گاه كسى همسرش را در عادت ماهيانه طلاق دهد بايد اعتناء به آن طلاق نكند، و باز گردد تا زن پاك شود، سپس اگر مى خواهد او را طلاق دهد، اقدام كند».(1)

همين معنى در روايات اهل بيت(عليهم السلام) نيز به طور مكرّر آمده، حتى به عنوان تفسير آيه ذكر شده است.(2)

آنگاه، به دومين حكم كه مسأله نگهداشتن حساب عدّه است، پرداخته مى فرمايد: «حساب عدّه را نگه داريد» (وَ أَحْصُوا الْعِدَّةَ).

دقيقاً ملاحظه كنيد سه بار زن، ايام پاكى خود را به پايان رساند و عادت ماهيانه ببيند، هنگامى كه سومين دوران پاكى پايان يافت، و وارد عادت ماهيانه سوم شد، ايام عدّه سر آمده و پايان يافته است. اگر، در اين امر دقت نشود، ممكن است، دوران عدّه بيش از مقدار لازم محسوب گردد، و ضرر و زيانى متوجه زن شود; چرا كه او را از ازدواج مجدد بازمى دارد، و اگر كمتر باشد، هدف اصلى از عدّه كه حفظ حريم ازدواج اول، و مسأله عدم انعقاد نطفه است، رعايت نشده.

«أَحْصُوا» از ماده «احصاء» به معنى شمارش است و در اصل از «حصى» به معنى «ريگ» گرفته شده; زيرا بسيارى از مردم در زمان هاى قديم كه به خواندن و نوشتن آشنا نبودند، حساب موضوعات مختلف را با ريگ ها نگه مى داشتند.

قابل توجه اين كه: مخاطب به نگهدارى حساب عدّه، مردان هستند، اين به خاطر آن است كه، مسأله «حق نفقه و مسكن» بر عهده آنها است، و همچنين «حق رجوع» نيز از آن آنان است، و گرنه، زنان نيز موظفند كه براى روشن شدن تكليفشان، حساب عدّه را دقيقاً نگه دارند.

بعد از اين دستور، همه مردم را به تقوا و پرهيزگارى دعوت كرده، مى فرمايد: «از خدائى كه پروردگار شما است بپرهيزيد» (وَ اتَّقُوا اللّهَ رَبَّكُمْ).

او پروردگار و مربى شما است، و دستوراتش، ضامن سعادت شما مى باشد، بنابراين، فرمان هاى او را به كار بنديد و از عصيان و نافرمانيش بپرهيزيد، مخصوصاً در امر طلاق و نگهدارى حساب عدّه، دقت به خرج دهيد.

بعد از آن به «سومين» و «چهارمين» كه يكى مربوط به شوهران است و ديگرى مربوط به زنان، اشاره كرده مى فرمايد: «شما آنها را از خانه هايشان، خارج نسازيد، و آنها نيز از خانه ها در دوران عدّه خارج نشوند» (لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَ لا يَخْرُجْنَ).

گر چه، بسيارى از بى خبران، اين حكم اسلامى را به هنگام طلاق، اصلاً اجرا نمى كنند، و به محض جارى شدن صيغه طلاق، هم مرد به خود اجازه مى دهد زن را بيرون كند، و هم زن خود را آزاد مى پندارد از خانه شوهر خارج شود و به خانه بستگان بازگردد، ولى، اين حكم اسلامى، فلسفه بسيار مهمى دارد; زيرا علاوه بر حفظ احترام زن، غالباً زمينه را براى بازگشت شوهر از طلاق، و تحكيم پيوند زناشوئى، فراهم مى سازد.

پشت پا زدن به اين حكم مهم اسلامى، كه در متن قرآن مجيد آمده است سبب مى شود بسيارى از طلاق ها به جدائى دائم منتهى شود، در حالى كه اگر اين حكم اجرا مى شد، غالباً به آشتى و بازگشت مجدد منتهى مى گشت.

اما، از آنجا كه گاهى شرائطى فراهم مى شود كه، نگهدارى زن بعد از طلاق در خانه طاقت فرسا است، به دنبال آن پنجمين حكم را به صورت استثناء اضافه كرده، مى گويد: «مگر اين كه آنها كار زشت آشكارى را انجام دهند» (إِلاّ أَنْ يَأْتِينَ بِفاحِشَة مُبَيِّنَة).

مثلاً آن قدر، ناسازگارى، بدخلقى، و بدزبانى با همسر و كسان او كند، كه ادامه حضور او در منزل، باعث مشكلات بيشتر گردد.

اين معنى در روايات متعددى كه از ائمه اهل بيت(عليهم السلام) نقل شده است، ديده مى شود.(3)

البته، منظور هر مخالفت و ناسازگارى جزئى نيست; زيرا در مفهوم كلمه «فاحِشَه» كار زشت مهم افتاده است، به خصوص اين كه با وصف «مُبَيِّنَه» نيز توصيف شده است.

اين احتمال نيز وجود دارد: منظور از فاحشه «عمل منافى با عفت» باشد، و در روايتى از امام صادق(عليه السلام) نيز نقل شده، و منظور از خارج ساختن در اين صورت، بيرون بردن براى اجراى حدّ و سپس بازگشت به خانه. اما جمع ميان هر دو معنى نيز ممكن است.

و باز، به دنبال بيان اين احكام، به عنوان تأكيد مى افزايد: «اين حدود و مرزهاى الهى است، هر كس از حدود الهى تجاوز كند، به خويشتن ستم كرده» (وَ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ).

چرا كه، اين قوانين و مقررات الهى، ضامن مصالح خود مكلفين است، و تجاوز از آن، خواه از ناحيه مرد باشد يا زن، لطمه به سعادت خود آنان مى زند.

و در پايان آيه، ضمن اشاره لطيفى به فلسفه عدّه، و عدم خروج زنان از خانه و اقامتگاه اصلى، مى فرمايد: «تو نمى دانى شايد خداوند بعد از اين ماجرا وضع تازه و وسيله اصلاحى فراهم سازد» (لا تَدْرِي لَعَلَّ اللّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً).

با گذشتن زمان، طوفان خشم و غضب كه غالباً موجب تصميم هاى ناگهانى در امر طلاق و جدائى مى شود، فرو مى نشيند، و حضور دائمى زن در خانه در كنار مرد در مدت عدّه، و يادآورى عواقب شوم طلاق، مخصوصاً در آنجا كه پاى فرزندانى دركار است، و اظهار محبت هر يك نسبت به ديگرى، زمينه ساز رجوع مى گردد، و ابرهاى تيره و تار دشمنى و كدورت را غالباً از آسمان زندگى آنها دور مى سازد.

جالب اين كه: در حديثى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: الْمُطَلَّقَةُ تَكْتَحِلُ وَ تَخْتَضِبُ وَ تُطَيِّبُ وَ تَلْبَسُ ما شاءَتْ مِنَ الثِّيابِ، لاَِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ لَعَلَّ اللّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً لَعَلَّهَا أَنْ تَقَعَ فِي نَفْسِهِ فَيُراجِعَها:

«زن مطلّقه در دوران عده اش مى تواند آرايش كند، سرمه در چشم نمايد، موهاى خود را رنگين، و خود را معطر، و هر لباسى كه مورد علاقه او است بپوشد، زيرا خداوند مى فرمايد: شايد خدا بعد از اين ماجرا وضع تازه اى فراهم سازد، و ممكن است از همين راه زن بار ديگر قلب مرد را تسخير كرده و مرد رجوع كند»!(4)

همان گونه كه گفتيم، تصميم بر جدائى و طلاق، غالباً تحت تأثير هيجان هاى زودگذر است، كه با گذشت زمان و معاشرت مستمرّ مرد و زن در يك مدت نسبتاً طولانى (مدت عدّه) و انديشه پايان كار، صحنه به كلى دگرگون مى شود، و بسيارى از جدائى ها به آشتى منتهى مى گردد اما به شرط اين كه دستورهاى اسلامى فوق، يعنى ماندن زن در مدت عدّه در خانه همسر سابق، دقيقاً اجرا شود.

به خواست خدا بعداً خواهيم گفت كه همه اينها مربوط به «طلاق رجعى» است

* * *

1 ـ اين روايات در كتاب «الطلاق» از «صحيح مسلم»، جلد 2، صفحه 1903 به بعد آمده است.

2 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 15، صفحه 348، باب «كيفية طلاق العدّه».

3 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 5، صفحات 350 و 351، احاديث 17، 18، 19 و 20.

4 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 352، حديث 24

نكته ها:

▲1 ـ «طلاق» منفورترين حلال ها

بدون شك، قرارداد زوجيت از جمله قراردادهائى است كه بايد قابل جدائى باشد; چرا كه گاه عللى پيش مى آيد كه زندگى مشترك زن و مرد را با هم غير ممكن، يا طاقت فرسا و مملوّ از مفاسد مى كند، و اگر اصرار داشته باشيم اين قرارداد تا ابد بماند، سرچشمه مشكلات زيادى مى گردد، لذا اسلام با اصل طلاق موافقت كرده است، و هم اكنون نتيجه ممنوع بودن كامل طلاق در جوامع مسيحى را، ملاحظه مى كنيم كه چگونه زنان و مردان زيادى هستند كه به حكم قانون تحريف يافته مذهب مسيح(عليه السلام) طلاق را ممنوع مى شمرند و قانوناً همسر يكديگرند، ولى در عمل جدا از يكديگر زندگى كرده، و حتى هر كدام براى خود همسرى غير رسمى انتخاب كرده اند!

بنابراين، اصل مسأله طلاق يك ضرورت است، اما ضرورتى كه بايد به حداقل ممكن تقليل يابد، و تا آنجا كه راهى براى ادامه زوجيت است، كسى سراغ آن نرود.

به همين دليل، در روايات اسلامى، شديداً از طلاق مذمت گرديده، و به عنوان مبغوض ترين حلال ها، از آن ياد شده است، چنان كه در روايتى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: ما مِنْ شَيْء أَبْغَضُ إِلَى اللّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ بَيْت يَخْرُبُ فِي الاِْسْلامِ بِالْفُرْقَةِ يَعْنِى الطَّلاقَ: «هيچ عملى منفورتر، نزد خداوند متعال از اين نيست كه اساس خانه اى در اسلام با جدائى (يعنى طلاق) ويران گردد».(1)

و در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: ما مِنْ شَيْء مِمّا أَحَلَّهُ اللّهُ أَبْغَضَ إِلَيْهِ مِنَ الطَّلاقِ: «چيزى از امور حلال، در پيشگاه خدا مبغوض تر از طلاق نيست».(2)

باز در حديث ديگرى از رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) آمده است كه فرمود: تَزَوَّجُوا وَ لاتُطَلِّقُوا فَإِنَّ الطَّلاقَ يَهْتَزُّ مِنْهُ الْعَرْشُ!: «ازدواج كنيد و طلاق ندهيد كه طلاق عرش خدا را به لرزه درمى آورد»!(3)

چرا چنين نباشد، در حالى كه طلاق مشكلات زيادى براى خانواده ها، زنان و مردان و مخصوصاً فرزندان به وجود مى آورد، كه آن را عمدتاً در سه قسمت مى توان خلاصه كرد:

1 ـ مشكلات عاطفى

بدون شك، مرد و زنى كه سال ها يا ماه ها با يكديگر زندگى كرده اند، سپس از هم جدا مى شوند، از نظر عاطفى جريحه دار خواهند شد، و در ازدواج آينده، خاطره ازدواج گذشته، دائماً آنها را نگران مى دارد، و حتى به همسر آينده با يك نوع بدبينى و سوء ظن مى نگرند، آثار زيانبار اين امر، بر كسى مخفى نيست، و لذا بسيار ديده شده كه اين گونه زنان و مردان براى هميشه از ازدواج چشم مى پوشند.

2 ـ مشكلات اجتماعى

بسيارى از زنان بعد از طلاق شانس زيادى براى ازدواج مجدد، آن هم به طور شايسته و دلخواه، ندارند، و از اين نظر گرفتار خسران شديد مى شوند، و حتى مردان نيز بعد از طلاق همسر خود، شانس ازدواج مطلوبشان به مراتب كمتر خواهد بود، مخصوصاً اگر پاى فرزندانى در ميان باشد، لذا غالباً ناچار مى شوند، تن به ازدواجى در دهند كه نظر واقعى آنها را تأمين نمى كند، و از اين نظر، تا پايان عمر رنج مى برند.

3 ـ مشكلات فرزندان

از همه اينها مهم تر مشكلات فرزندان است، كمتر ديده شده نامادرى ها همچون مادر، دلسوز و مهربان باشند، و بتوانند خلاء عاطفى فرزندانى را كه از آغوش پر مهر مادر بريده شده اند، پر كنند، همان گونه كه اگر زن سابق فرزند را با خود ببرد، در مورد ناپدرى نيز اين صادق است، البته هستند زنان و مردانى كه نسبت به غير فرزندان خود، پر محبت و وفا دارند، ولى مسلّماً تعداد آنها كم است، و به همين دليل، فرزندان بعد از طلاق، گرفتار بزرگترين زيان و خسران مى شوند، و شايد غالب آنها، سلامت روانى خود را تا آخر عمر از دست مى دهند.

و اين ضايعه اى است نه تنها براى هر خانواده، بلكه براى كل جامعه، چرا كه چنين كودكانى كه از مهر مادر يا پدر، محروم مى شوند، گاه به صورت افرادى خطرناك درمى آيند، كه بدون توجه، تحت تأثير روح انتقام جوئى قرار گرفته و انتقام خود را از كل جامعه مى گيرند.

اگر اسلام اين همه درباره طلاق سخت گيرى كرده، دليلش همين آثار زيان بار آن در ابعاد مختلف است.

و نيز به همين دليل، قرآن مجيد صريحاً دستور مى دهد: هر گاه اختلافى ميان زن و مرد پيدا شود، بستگان دو طرف در اصلاح آن دو بكوشند، و از طريق تشكيل «محكمه صلح خانوادگى» از كشيده شدن دو همسر به دادگاه شرع، يا به مسأله طلاق و جدائى، مانع شوند.(4)

و باز به همين دليل، آنچه به خوشبينى زن و مرد، و تحكيم پايه هاى علائق خانوادگى، كمك كند، از نظر اسلام مطلوب، و آنچه آن را متزلزل سازد، مبغوض و منفور است.

* * *

1 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 15، صفحه 266، حديث 1 (جلد 22، صفحه 8، چاپ آل البيت).

2 ـ همان مدرك، حديث 5 (جلد 22، صفحه 8، چاپ آل البيت).

3 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 15، صفحه 268، حديث 7 (جلد 22، صفحه 8، چاپ آل البيت).

4 ـ شرح «محكمه صلح» را در جلد سوم، صفحه 375 به بعد، ذيل آيه 35 سوره «نساء» داده ايم.

▲2 ـ انگيزه طلاق

طلاق مانند هر پديده ديگر اجتماعى، داراى ريشه هاى مختلفى است كه بدون بررسى دقيق و مقابله با آن، جلوگيرى از بروز چنين حادثه اى مشكل است، و لذا قبل از هر چيز، بايد به سراغ عوامل طلاق برويم و ريشه هاى آن را در جامعه بخشكانيم، اين عوامل بسيار زياد است كه امور زير از مهم ترين آنها است:

الف ـ توقعات نامحدود زن يا مرد، از مهم ترين عوامل جدائى است، و اگر هر كدام دامنه توقع خويش را محدود سازند، و از عالم رؤياها و پندارها بيرون آيند، و طرف مقابل خود را به خوبى درك كنند، و در حدودى كه ممكن است توقع داشته باشند، جلوى بسيارى از طلاق ها گرفته خواهد شد.

ب ـ حاكم شدن روح تجمل پرستى و اسراف و تبذير بر خانواده ها عامل مهم ديگرى است كه، مخصوصاً زنان را در يك حالت نارضائى دائم نگه مى دارد، و با انواع بهانه گيرى ها راه طلاق و جدائى را صاف مى كند.

ج ـ دخالت هاى بى جاى اقوام و بستگان و آشنايان در زندگى خصوصى دو همسر، و مخصوصاً در اختلافات آنها، عامل مهم ديگرى محسوب مى شود.

تجربه نشان داده است، اگر هنگام بروز اختلافات در ميان دو همسر، آنها را به حال خود رها كنند و با جانبدارى از اين يا از آن دامن به آتش اين اختلاف نزنند، چيزى نمى گذرد كه خاموش مى شود، ولى دخالت كسان دو طرف كه غالباً با تعصب و محبت هاى ناروا همراه است، كار را روز به روز مشكل تر و پيچيده تر مى سازد.

البته، اين به آن معنا نيست كه نزديكان هميشه خود را از اين اختلافات دور دارند، بلكه منظور اين است: آنها را در اختلافات جزئى به حال خود رها كنند، ولى هرگاه اختلاف به صورت كلى و ريشه دار درآمد، با توجه به مصلحت طرفين، و اجتناب و پرهيز از هرگونه موضع گيرى يك جانبه و تعصب آميز دخالت كنند، و مقدمات صلحشان را فراهم سازند.

د ـ بى اعتنائى زن و مرد به خواست يكديگر، مخصوصاً آنچه به مسائل عاطفى و جنسى برمى گردد، مثلاً هر مردى انتظار دارد كه همسرش پاكيزه و جذاب باشد، همچنين هر زن نيز چنين انتظارى از شوهرش دارد، ولى اين از امورى است كه غالباً حاضر به اظهار آن نيستند، اينجا است كه بى اعتنائى طرف مقابل و نرسيدن به وضع ظاهر خويش و ترك تزيين لازم، و ژوليده و كثيف بودن، همسر او را از ادامه چنين ازدواجى سير مى كند، مخصوصاً اگر در محيط زندگانى آنها افرادى باشند كه اين امور را رعايت كنند و آنها بى اعتنا از كنار اين مسأله بگذرند.

لذا، در روايات اسلامى اهميت زيادى به اين معنى داده شده، چنان كه در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: لايَنْبَغِي لِلْمَرْأَةِ أَنْ تُعَطِّلَ نَفْسَها: «سزاوار نيست زن زينت و آرايش براى شوهرش را تعطيل كند».(1)

و در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) آمده است كه فرمود: وَ لَقَدْ خَرَجْنَ نِساءٌ مِنَ الْعِفافِ إِلَى الْفُجُورِ ما أَخْرَجَهُنَّ إِلاّ قِلَّةُ تَهْيِئَةِ أَزْواجِهِنَّ! «زنانى از جاده عفت خارج شدند و علتى جز اين نداشت كه مردان آنها به خودشان نمى رسيدند»!(2)

هـ ـ عدم تناسب فرهنگ خانوادگى و روحيات زن و مرد با يكديگر نيز از عوامل مهم طلاق است، و اين مسأله اى است كه بايد قبل از اختيار همسر دقيقاً مورد توجه قرار گيرد كه، آن دو علاوه بر اين كه «كفو شرعى» يعنى مسلمان باشند، «كفو عرفى» نيز باشند، يعنى تنها تناسب هاى لازم از جهات مختلف در ميان آن دو رعايت شود، در غير اين صورت بايد از به هم خوردن چنين ازدواج هائى تعجب نكرد.

* * *

1 و 2 ـ «مكارم الاخلاق»، صفحات 81 و 94.

▲3 ـ فلسفه نگهداشتن عدّه

بدون شك، «عدّه» دو فلسفه اساسى دارد، كه در قرآن مجيد و اخبار اسلامى به آن اشاره شده است:

نخست، مسأله حفظ نسل و مشخص شدن وضع زن از نظر باردارى و عدم باردارى.

و ديگر، وجود وسيله اى براى بازگشت به زندگى اول، و از بين بردن عوامل جدائى كه در آيه فوق اشاره لطيفى به آن شده بود، به خصوص اين كه اسلام روى اين مسأله تأكيد مى كند كه زنان در دوران عدّه بايد در خانه مرد بمانند، و طبعاً يك معاشرت دائمى چند ماهه خواهند داشت، كه به آنها مجال مى دهد، مسأله جدائى را دور از هيجانات زودگذر، مجدداً مورد بررسى قرار دهند.

مخصوصاً در مورد «طلاق رجعى»،(1) كه بازگشت به زوجيت، نيازى به هيچ گونه تشريفات ندارد، و هر كار و يا سخنى كه دليل بر تمايل مرد به بازگشت باشد رجوع محسوب مى شود، حتى اگر دست بر بدن زن يا شهوت و يا بدون شهوت بگذارد، هر چند قصد رجوع هم نداشته باشد، رجوع محسوب مى شود.

به اين ترتيب، اگر اين مدت، با شرائطى كه در بالا گفتيم، بگذرد و آن دو با هم آشتى نكنند، معلوم مى شود به راستى آمادگى ادامه زندگى مشترك را ندارند، مصلحت در اين است كه از هم جدا شوند.

در اين زمينه شرح ديگرى در جلد دوم تفسير «نمونه»، ذيل آيه 228 سوره «بقره» داده ايم.

* * *

2فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوف أَوْ فارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوف وَ أَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْل مِنْكُمْ وَ أَقِيمُوا الشَّهادَةَ لِلّهِ ذلِكُمْ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الاْ خِرِ وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً  

3وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّاللّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللّهُ لِكُلِّ شَيْء قَدْراً

ترجمه:

2 ـ و چون كه عدّه آنها سر آمد، آنها را به طرز شايسته اى نگه داريد يا به طرز شايسته اى از آنان جدا شويد و دو مرد عادل از خودتان را گواه گيريد و شهادت را براى خدا بر پا داريد; اين چيزى است كه مؤمنان به خدا و روز قيامت به آن اندرز داده مى شوند. و هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى كند.

3 ـ و او را از جائى كه گمان ندارد روزى مى دهد; و هر كس بر خدا توكّل كند، كفايت امرش را مى كند; خداوند فرمان خود را به انجام مى رساند; و خدا براى هر چيزى اندازه اى قرار داده است!

1 ـ منظور از «طلاق رجعى» طلاقى است كه براى اولين و يا دومين بار صورت مى گيرد، و تصميم بر جدائى از ناحيه مرد است به طورى كه زن نه مهر خود را بذل مى كند نه مال ديگر را!.

تفسير:

▲يا سازش يا جدائى خداپسندانه

در ادامه بحث هاى مربوط به «طلاق» كه در آيات پيشين آمده، در نخستين آيه مورد بحث، به چند حكم ديگر اشاره مى كند:

نخست مى فرمايد: «هنگامى كه مدت عدّه آنها سر آمد، بايد آنها را به طرز شايسته اى ـ از طريق رجوع ـ نگاهداريد، يا به طرز شايسته اى از آنها جدا شويد» (فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوف أَوْ فارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوف).

مراد از «بلوغ اجل» (رسيدن به پايان مدت) اين نيست كه مدت عدّه به طور كامل پايان گيرد، بلكه منظور رسيدن به اواخر مدت است، و گرنه، رجوع كردن بعد از پايان عدّه، جايز نيست، مگر اين كه نگهدارى آنها از طريق صيغه عقد جديد صورت گيرد، ولى اين معنى از مفهوم آيه بسيار بعيد به نظر مى رسد.

به هر حال، در اين آيه، يكى از مهم ترين و حساب شده ترين دستورهاى مربوط به زندگى زناشوئى، مطرح شده، و آن اين كه: زن و مرد يا بايد به طور شايسته با هم زندگى كنند، و يا به طور شايسته از هم جدا شوند.

همان گونه كه زندگى مشترك بايد روى اصول صحيح و طرز انسانى و شايسته باشد، جدائى نيز بايد خالى از هرگونه جار و جنجال، دعوا، نزاع و بدگوئى و ناسزا و اجحاف و تضييع حقوق بوده باشد، اين مهم است همان گونه كه پيوندها با صلح و صفا انجام گيرد، جدائى ها نيز توأم با تفاهم باشد; چرا كه ممكن است در آينده اين زن و مرد بار ديگر به فكر تجديد زندگى مشترك شوند، ولى بد رفتارى هاى هنگام جدائى، چنان جوّ فكرى آنها را تيره و تار ساخته كه راه بازگشت را به روى آنها مى بندد، و به فرض بخواهند مجدداً با هم ازدواج كنند، زمينه فكرى و عاطفى مناسب ندارند.

از سوى ديگر، بالاخره هر دو مسلمانند و متعلق به يك جامعه، و جدائى توأم با مخاصمه و امور ناشايست، نه تنها در خود آنها اثر مى گذارد كه در فاميل دو طرف هم اثرات زيانبارى دارد، و گاه زمينه همكارى هاى آنها را در آينده به كلى بر باد مى دهد.

راستى، چه خوب است كه نه فقط در زندگى زناشوئى، كه در هرگونه دوستى و برنامه مشترك، انسان تا آنجا كه مى تواند به همكارى شايسته ادامه دهد و هرگاه نتوانست، به طرز شايسته جدا شود، كه «جدائى شايسته» نيز خود نوعى پيروزى و موفقيت براى طرفين است!

از آنچه كه گفتيم معلوم شد كه «امساك به معروف» و «جدائى به معروف» معنى وسيعى دارد كه، هرگونه شرائط واجب و مستحب و برنامه هاى اخلاقى را دربر مى گيرد و مجموعه اى از آداب اسلامى و اخلاقى را در ذهن مجسم مى كند.

سپس، به دومين حكم اشاره كرده، مى افزايد: «هنگام طلاق و جدائى، دو مرد عادل از خودتان (از مسلمانان) را شاهد بگيريد» (وَ أَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْل مِنْكُمْ).

تا اگر در آينده اختلافى روى دهد، هيچ يك از طرفين، نتوانند واقعيت ها را انكار كنند.

بعضى از مفسران، احتمال داده اند: شاهد گرفتن، هم در مورد طلاق است و هم در مورد رجوع، ولى از آنجا كه شاهد گرفتن به هنگام رجوع، بلكه به هنگام تزويج، قطعاً واجب نيست، بنابراين اگر فرضاً آيه فوق، رجوع را هم شامل شود، در اين مورد يك دستور مستحب است.

و در سومين دستور، وظيفه شهود را چنين بيان مى كند: «شهادت را براى خدا برپا داريد» (وَ أَقِيمُوا الشَّهادَةَ لِلّهِ).

مبادا تمايل قلبى شما به يكى از دو طرف، مانع شهادت به حق باشد، بايد جز خدا و اقامه حق، انگيزه ديگرى در آن راه نيابد، درست است كه شهود بايد عادل باشند، ولى با وجود عدالت نيز، صدور گناه محال نيست، به همين دليل، به آنها هشدار مى دهد: مراقب خويش باشند، آگاهانه يا ناآگاهانه از مسير حق منحرف نشوند.

ضمناً تعبير به «ذَوَى عَدْل مِنْكُم» دليل بر اين است كه، دو شاهد بايد «مسلمان»، «عادل» و «مرد» باشند.

و در پايان آيه به عنوان تأكيد درباره تمام احكام گذشته مى افزايد: «تنها كسانى كه ايمان به خدا و روز قيامت دارند از اين وعظ و اندرز نتيجه مى گيرند» (ذلِكُمْ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الاْ خِرِ).

بعضى «ذلِكُم» را تنها اشاره به مسأله توجه به خدا و رعايت عدالت از ناحيه شهود دانسته اند، ولى، ظاهر اين است: اين تعبير معنى وسيعى دارد و تمام احكام گذشته در مورد طلاق را در بر مى گيرد.

به هر صورت، اين تعبير، دليل بر اهميت فوق العاده اين احكام است، به گونه اى كه اگر كسى آنها را رعايت نكند و از آن وعظ و اندرز نگيرد، گوئى ايمان به خدا و روز قيامت ندارد.

و از آنجا كه، گاهى مسائل مربوط به معيشت و زندگى آينده و يا گرفتارى هاى ديگر خانوادگى، سبب مى شود دو همسر به هنگام طلاق يا رجوع، و يا دو شاهد به هنگام شهادت دادن، از جاده حق و عدالت منحرف شوند، در پايان آيه مى فرمايد: «هر كس از خدا بپرهيزد و ترك گناه كند خداوند براى او راه نجاتى قرار مى دهد و مشكلات زندگى او را حل مى كند» (وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً).

* * *

«و او را از جائى كه گمان ندارد روزى مى دهد» (وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ).

«و هر كس بر خداوند توكل كند و كار خود را به او واگذارد خدا كفايت امرش مى كند» (وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ).

«چرا كه خداوند قادر مطلق، فرمانش در همه چيز نافذ است و هر كارى را اراده كند به انجام مى رساند» (إِنَّ اللّهَ بالِغُ أَمْرِهِ).

«ولى خداوند براى هر كار و هر چيز، اندازه و حسابى قرار داده است» (قَدْ جَعَلَ اللّهُ لِكُلِّ شَيْء قَدْراً).

به اين ترتيب، به زنان، مردان و شهود هشدار مى دهد، از مشكلات حق نهراسند، مجرى عدالت باشند، و گشايش كارهاى بسته را از خدا بخواهند; چرا كه خداوند تضمين كرده: مشكل پرهيزكاران را حلّ كند و آنها را از جائى كه خودشان هم انتظار ندارند روزى دهد.

خداوند ضمانت كرده: هر كس توكل كند، در نمى ماند، و خداوند قادر بر انجام اين ضمانت است.

درست است كه اين آيات در مورد طلاق و احكام مربوط به آن نازل شده، ولى، محتواى گسترده اى دارد كه ساير موارد را نيز شامل مى شود و وعده اميد بخشى است از سوى خداوند به همه پرهيزكاران و توكل كنندگان، كه سرانجام لطف الهى آنها را مى گيرد، از پيچ و خم مشكلات عبور مى دهد، و به افق تابناك سعادت رهنمون مى گردد، سختى هاى معيشت را برطرف مى سازد، و ابرهاى تيره و تار مشكلات را از آسمان زندگى آنها كنار مى زند .

جمله «قَدْ جَعَلَ اللّهُ لِكُلِّ شَيْء قَدْراً» اشاره لطيفى است به نظامى كه حاكم بر تشريع و تكوين است، يعنى دستورهائى كه خداوند در مورد طلاق و غير آن صادر فرموده، همه طبق حساب، اندازه گيرى دقيق و حكيمانه اى است، همچنين مشكلاتى كه در طول زندگى انسان، چه در مسأله زناشوئى و چه در غير آن رخ مى دهد، هر كدام اندازه، حساب و مصلحت و پايانى دارد، نبايد به هنگام بروز اين حوادث دستپاچه شوند، و زبان به شكوه بگشايند، و يا براى حل مشكلات، به بى تقوائى ها توسل جويند، بايد با نيروى تقوا و خويشتن دارى به جنگ آنها بروند و حل نهائى را از خدا بخواهند.

* * *

نكته ها:

▲1 ـ تقوا و نجات از مشكلات

آيات فوق از اميدبخش ترين آيات قرآن مجيد است، كه تلاوت آن دل را صفا و جان را نور و ضيا مى بخشد، پرده هاى يأس و نوميدى را مى درد، شعاع هاى حيات بخش اميد را به قلب مى تاباند، و به تمام افراد پرهيزگار با تقوا، وعده نجات و حل مشكلات مى دهد.

در حديثى از «ابوذر غفارى» نقل شده كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: إِنِّى لاَ َعْلَمُ آيَةً لَوْ أَخَذَ بِهَا النّاسُ لَكَفَتْهُمْ: وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً... فَما زالَ يَقُولُها وَ يُعِيْدُها:

«من آيه اى را مى شناسم كه اگر تمام انسان ها دست به دامن آن زنند براى حل مشكلات آنها كافى است، پس از آن آيه «وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ...» را تلاوت فرمود و بارها آن را تكرار كرد».(1)

در حديث ديگرى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نقل شده كه در تفسير اين آيه فرمود: مِنْ شُبُهاتِ الدُّنْيا وَ مِنْ غَمَراتِ الْمَوْتِ وَ شَدائِدِ يَوْمِ الْقِيامَةِ:

«خداوند پرهيزكاران را از شبهات دنيا و حالات سخت مرگ و شدائد روز قيامت رهائى مى بخشد»!(2)

اين تعبير، دليل بر اين است كه، گشايش امور براى اهل تقوا، منحصر به دنيا نيست، بلكه قيامت را نيز شامل مى شود.

و در حديث ديگرى از همان حضرت(صلى الله عليه وآله) آمده است: مَنْ أَكْثَرَ الاِْسْتِغْفارَ جَعَلَ اللّهُ لَهُ مِنْ كُلِّ هَمّ فَرَجاً وَ مِنْ كُلِّ ضِيق مَخْرَجاً:

«هر كس بسيار استغفار كند (و لوح دل را از زنگار گناه بشويد) خدا براى او از هر اندوهى گشايشى، و از هر تنگنائى راه نجاتى قرار مى دهد».(3)

جمعى از مفسران گفته اند: نخستين آيه فوق، درباره «عوف بن مالك» نازل شده كه از ياران پيامبر (صلى الله عليه وآله) بود، دشمنان اسلام فرزندش را اسير كردند، او به محضر پيامبر(صلى الله عليه وآله)آمد و از اين ماجرا و فقر و تنگ دستى شكايت كرد، فرمود: تقوا را پيشه كن و شكيبا باش و بسيار ذكر «لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلاّ بِاللّه» را بگو، او اين كار را انجام داد، ناگهان در حالى كه در خانه اش نشسته بوده فرزندش از در، درآمد، معلوم شد: از يك لحظه غفلت دشمن استفاده كرده فرار نموده، و حتى شترى از دشمن را نيز با خود آورده است. (اينجا بود كه آيه فوق نازل شد و از گشايش مشكل اين فرد با تقوا و روزى از جائى كه انتظارش را نداشت خبر داد).(4)

ذكر اين مطلب نيز لازم است كه، هرگز مفهوم آيه، اين نيست كه انسان تلاش و كوشش براى زندگى را به دست فراموشى بسپارد، و بگويد در خانه مى نشينم و تقوا پيشه مى كنم و ذكر «لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلاّ بِاللّه» مى گويم، تا از آنجا كه گمان ندارم به من روزى مى رسد، نه، هرگز مفهوم آيه چنين نيست، هدف، تقوا و پرهيزكارى توأم با تلاش و كوشش است، اگر با اين حال درها به روى انسان بسته شد، خداوند گشودن آنها را تضمين فرموده است.

لذا در حديثى مى خوانيم: يكى از ياران امام صادق(عليه السلام) به نام «عمر بن مسلم» مدتى خدمتش نيامد، حضرت جوياى حال او شد، عرض كردند: او تجارت را ترك گفته، و رو به عبادت آورده، فرمود: واى بر او، أَ ما عَلِمَ أَنَّ تارِكَ الطَّلَبِ لايُسْتَجابُ لَهُ:

«آيا نمى داند كسى كه تلاش و طلب روزى را ترك گويد، دعايش مستجاب نمى شود»؟

سپس افزود: جمعى از ياران رسول خدا(صلى الله عليه وآله) وقتى آيه «وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ» نازل شد، درها را به روى خود بستند، و روى به عبادت آورده گفتند: «خداوند روزى ما را عهده دار شده»!

اين جريان به گوش پيامبر(صلى الله عليه وآله) رسيد، كسى را نزد آنها فرستاد كه، چرا چنين كرده ايد؟

گفتند: اى رسول خدا! چون خداوند روزى ما را تكفل كرده ما مشغول عبادت شديم، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: إِنَّهُ مَنْ فَعَلَ ذلِكَ لَمْ يُسْتَجَبْ لَهُ عَلَيْكُمْ بِالطَّلَبِ!: «هر كس چنين كند دعايش مستجاب نمى شود، بر شما باد كه تلاش و طلب كنيد».(5)

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 306.

2 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 356، حديث 44.

3 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 357، حديث 45.

4 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 306 ـ همين ماجرا در تفسير «فخر رازى» و «روح البيان» با تفاوت هائى آمده است، بعضى از آنها تعداد شتران را يك صد شتر نوشته اند.

5 ـ «كافى»، جلد 5، صفحه 84.

▲2 ـ روح توكّل

منظور از توكل بر خدا، اين است كه، انسان تلاشگر، كار خود را به او واگذارد و حل مشكلات خويش را از او بخواهد، خدائى كه از تمام نيازهاى او آگاه است، خدائى كه نسبت به او، رحيم و مهربان است، و خدائى كه قدرت بر حل هر مشكلى دارد.

كسى كه داراى روح توكل است، هرگز يأس و نوميدى را به خود راه نمى دهد، در برابر مشكلات احساس ضعف و زبونى نمى كند، در برابر حوادث سخت، مقاوم است، و همين فرهنگ و عقيده چنان قدرت روانى به او مى دهد كه، مى تواند بر مشكلات پيروز شود.

و از سوى ديگر، امدادهاى غيبى كه به متوكلان نويد داده شده است، به يارى او مى آيند، و او را شكست و ناتوانى رهائى مى بخشند.

در حديثى از پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) آمده است: از پيك وحى خدا، «جبرئيل»، پرسيدم: توكّل چيست؟

گفت: الْعِلْمُ بِأَنَّ الْمَخْلُوقَ لايَضُرُّ وَ لايَنْفَعُ، وَ لايُعْطِي وَ لايَمْنَعُ، وَ اسْتِعْمالُ الْيَأْسِ مِنَ الْخَلْقِ، فَإِذا كانَ الْعَبْدُ كَذلِكَ لَمْ يَعْمَلْ لاَِحَد سِوَى اللّهِ، وَ لَمْ يَرْجُ وَ لَمْ يَخَفْ سِوَى اللّهِ، وَ لَمْ يَطْمَعْ فِي أَحَد سِوَى اللّهِ فَهذا هُوَ التَّوَكُّلُ:

«حقيقت توكل اين است كه انسان بداند: مخلوق، نه زيان مى رساند، و نه نفع، نه عطا مى كند و نه منع، چشم اميد از خلق برداشتن (و به خالق دوختن) هنگامى كه چنين شود، انسان جز براى خدا كار نمى كند، به غير او اميد ندارد ، از غير او نمى ترسد، و دل به كسى جز او نمى بندد، اين روح توكل است».(1)

«توكل» با اين محتواى عميق، شخصيت تازه اى به انسان مى بخشد، و در تمام اعمال او اثر مى گذارد، لذا در حديثى مى خوانيم پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در شب معراج از پيشگاه خداوند سؤال كرد: پروردگارا! أَىُّ الاْ َعْمالِ أَفْضَلُ: «چه عملى از همه اعمال برتر است».

خداوند متعال فرمود: لَيْسَ شَىْءٌ عِنْدِى أَفْضَلُ مِنَ التَّوَكُّلِ عَلَىَّ وَ الرِّضا بِما قَسَمْتُ:

«چيزى در نزد من افضل و برتر از توكل بر من، و خشنودى به آنچه قسمت كرده ام نيست».(2)

بديهى است، توكل به اين معنى، هميشه توأم با جهاد و تلاش و كوشش است، نه تنبلى و فرار از مسئوليت ها.

شرح ديگرى در اين زمينه در جلد دهم، صفحه 295 به بعد (ذيل آيه 12 سوره «ابراهيم») آورده ايم.

* * *

4وَ اللاّئِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلاثَةُ أَشْهُر وَ اللاّئِي لَمْ يَحِضْنَ وَ أُولاتُ الاْ َحْمالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْراً

5ذلِكَ أَمْرُ اللّهِ أَنْزَلَهُ إِلَيْكُمْ وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئاتِهِ وَ يُعْظِمْ لَهُ أَجْراً

6أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَ لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ وَ إِنْ كُنَّ أُولاتِ حَمْل فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ أْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوف وَ إِنْ تَعاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرى

7لِيُنْفِقْ ذُو سَعَة مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمّا آتاهُ اللّهُ لايُكَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ ما آتاها سَيَجْعَلُ اللّهُ بَعْدَ عُسْر يُسْراً

ترجمه:

4 ـ و از زنانتان، آنان كه از عادت ماهانه مأيوسند، اگر در وضع آنها (از نظر باردارى) شك كنيد، عدّه آنان سه ماه است و همچنين آنها كه عادت ماهانه نديده اند; و عدّه زنان باردار اين است كه بار خود را بر زمين بگذارند; و هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند كار را بر او آسان مى سازد!

5 ـ اين فرمان خداست كه بر شما نازل كرده، و هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند گناهانش را مى بخشد و پاداش او را بزرگ مى دارد!

6 ـ آنها (زنان مطلقه) را در منزل خويش كه در توانائى شماست سكونت دهيد; و به آنها زيان نرسانيد تا كار را بر آنان تنگ كنيد (و مجبور به ترك منزل شوند); و اگر باردار باشند، نفقه آنها را بپردازيد تا وضع حمل كنند; و اگر براى شما (فرزند را) شير مى دهند، پاداش آنها را بپردازيد; و (درباره فرزندان، كار را) با مشاوره شايسته انجام دهيد; و اگر به توافق نرسيديد، زن ديگرى شير دادن آن بچه را بر عهده مى گيرد.

7 ـ آنان كه امكانات وسيعى دارند، بايد از امكانات وسيع خود انفاق كنند و آنها كه تنگدست اند، از آنچه كه خدا به آنها داده انفاق نمايند; خداوند هيچ كس را جز به مقدار توانائى كه به او داده تكليف نمى كند; خداوند به زودى بعد از سختى ها آسانى قرار مى دهد.

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 69، صفحه 373، حديث 19.

2 ـ «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 683، ماده «وكل».

تفسير:

▲احكام زنان مطلقه و حقوق آنها

از جمله احكامى كه از آيات گذشته استفاده شد، لزوم نگه داشتن عدّه، بعد از طلاق است، در آيه 228 سوره «بقره» حكم زنانى كه عادت ماهيانه مى بينند در مسأله عدّه روشن شد، كه: بايد سه بار پاكى را پشت سر گذاشته عادت ماهانه ببينند، و هنگامى كه براى بار سوم وارد عادت ماهانه شدند، عدّه آنها پايان يافته.

اما زنان ديگرى هستند كه به عللى، عادت ماهانه نمى بينند و يا باردارند، آيات فوق حكم اين افراد را روشن ساخته و بحث عدّه را تكميل مى كند.

نخست مى فرمايد: «آن گروه از زنانتان كه از عادت ماهانه مأيوس شده اند، اگر در وضع آنها (از نظر باردارى) شك كنيد عدّه آنان سه ماه است» (وَ اللاّئِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلاثَةُ أَشْهُر).

«و همچنين زنانى كه عادت ماهانه نديده اند، آنها نيز بايد سه ماه تمام عدّه نگهدارند» (وَ اللاّئِي لَمْ يَحِضْنَ).

سپس، به سومين گروه اشاره كرده مى افزايد: «عدّه زنان باردار اين است كه بار خويش را بر زمين بگذارند» (وَ أُولاتُ الاْ َحْمالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ).

به اين ترتيب، حكم سه گروه ديگر از زنان در آيه فوق مشخص شده است، دو گروه بايد سه ماه عدّه نگه دارند، و گروه سوم يعنى زنان باردار، با وضع حمل عدّه آنان پايان مى گيرد، خواه يك ساعت بعد از طلاق وضع حمل كنند يا مثلاً هشت ماه.

در اين كه منظور از جمله: إِنِ ارْتَبْتُمْ: «هرگاه شك و ترديد كنيد» چيست؟ سه احتمال ذكر شده است:

1 ـ منظور احتمال و شك در وجود «حمل» است، به اين معنى كه، اگر بعد از سن يأس (سن پنجاه سالگى در زنان عادى و شصت سالگى در زنان قرشى) احتمال وجود حمل در زنى برود بايد عدّه نگه دارد، اين معنى هر چند كمتر اتفاق مى افتد، ولى گاه اتفاق افتاده است (توجه داشته باشيد كه واژه «ريبه» به معنى شك در حمل، در روايات و كلمات فقهاء كراراً آمده است).(1)

2 ـ منظور، زنانى است كه به درستى نمى دانيم به سن يأس رسيده اند يا نه؟.

3 ـ منظور، شك و ترديد در حكم اين مسأله است، بنابراين، آيه مى گويد: اگر حكم خدا را نمى دانيد، حكم خدا اين است كه چنين زنانى عدّه نگه دارند، ولى از همه اين تفسيرها تفسير اول مناسب تر است; زيرا ظاهر جمله «وَ اللاّئِي يَئِسْنَ...» اين است كه: اين زنان به سن يأس رسيده اند، در ضمن، هر گاه زنانى بر اثر بيمارى يا عوامل ديگر، عادت ماهانه آنها قطع شود، مشمول همين حكم اند، يعنى بايد سه ماه عدّه نگه دارند (اين حكم را از طريق قاعده اولويت و يا شمول لفظ آيه مى توان استفاده كرد).(2)

جمله: وَ اللاّئِي لَمْ يَحِضْنَ: «زنانى كه عادت ماهانه نديده اند» ممكن است به اين معنى باشد كه: به سن بلوغ رسيده اند، اما عادت نمى بينند، در اين صورت، بدون شك بايد سه ماه عدّه نگه دارند.

احتمال ديگرى كه در تفسير آيه داده اند اين است: كليه زنانى كه عادت نديده اند، خواه به سن بلوغ رسيده باشند يا نه بايد سه ماه عدّه نگه دارند.

ولى، مشهور در ميان فقهاى ما اين است: هر گاه زن به سن بلوغ نرسيده باشد، بعد از طلاق عدّه ندارد، اما مخالفينى نيز دارد كه به بعضى از روايات در اين زمينه استدلال كرده اند، و ظاهر آيه فوق نيز با آنها موافق است (شرح بيشتر اين مسأله را نيز در كتب فقهى بايد مطالعه كرد).(3)

از شأن نزولى كه براى جمله هاى اخير ذكر شده نيز، تفسير فوق استفاده مى شود و آن اين كه «اُبَىّ بن كعب» به رسول خدا(صلى الله عليه وآله) عرض كرد: عدّه بعضى از زنان در قرآن نيامده است، از جمله زنان صغيره و زنان كبيره (يائسه) و باردار، آيه فوق نازل شد و احكام آنها را بيان كرد.(4)

در ضمن، عدّه، در صورتى است كه احتمال حمل درباره او برود; زيرا عطف بر زنان يائسه شده، و مفهومش اين است كه حكم هر دو يكسان
مى باشد.(5)

و بالاخره، در پايان آيه، مجدداً روى مسأله تقوا تكيه مى كند و مى فرمايد: «هر كس تقواى الهى پيشه كند خداوند كار را بر او آسان مى سازد» (وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْراً).

هم در اين جهان و هم در جهان ديگر، مشكلات او را، چه در رابطه با مسأله جدائى و طلاق و احكام آن، و چه در رابطه با مسائل ديگر، به لطفش حل مى كند.

* * *

در آيه بعد، باز براى تأكيد بيشتر روى احكامى كه در زمينه طلاق و عدّه در آيات قبل آمده، مى افزايد: «اين فرمان خدا است كه آن را بر شما نازل كرده است» (ذلِكَ أَمْرُ اللّهِ أَنْزَلَهُ إِلَيْكُمْ).

«و هر كس تقواى الهى پيشه كند، و از مخالفت فرمان او بپرهيزد، خداوند گناهان او را مى بخشد، و پاداش او را بزرگ مى سازد» (وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئاتِهِ وَ يُعْظِمْ لَهُ أَجْراً).

بعضى از مفسران گفته اند: منظور از «سَيِّئات» در اينجا «گناهان صغيره» است، و منظور از «تقوا» پرهيز از «گناهان كبيره» است به اين ترتيب، پرهيز از كبائر سبب بخشودگى صغائر مى شود، شبيه آنچه در آيه 31 سوره «نساء» آمده است.

و لازمه اين سخن، آن است كه، مخالفت احكام گذشته در زمينه طلاق و عدّه، جزء گناهان كبيره محسوب مى شود.(6)

البته، درست است كه «سَيِّئات» گاهى به معنى گناهان صغيره آمده است، ولى در بسيارى از آيات قرآن مجيد، «سَيِّئات» به عموم گناهان اعم از صغيره و كبيره اطلاق شده است، مثلاً در آيه 65 سوره «مائده» مى خوانيم: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْكِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقُوا لَكَفَّرْنا عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ:

«اگر اهل كتاب ايمان بياورند و تقوا پيشه كنند ما تمام گناهان گذشته آنها را مى بخشيم» (اين معنى در آيات ديگرى نيز آمده است).

مسلّم است كه، ايمان و قبول اسلام، سبب بخشودگى همه گناهان پيشين مى شود.

* * *

سومين آيه مورد بحث، توضيح بيشترى درباره حقوق زن بعد از جدائى مى دهد، هم از نظر «مسكن» و هم «نفقه» و هم از جهات ديگر.

نخست درباره چگونگى مسكن زنان مطلقه مى فرمايد: «آنها را هر جا خودتان سكونت داريد و امكانات شما ايجاب مى كند، سكونت دهيد» (أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ).

«وُجْد» (بر وزن حكم) به معنى توانائى و تمكن است، بعضى از مفسران تفسيرهاى ديگرى براى آن ذكر كرده اند، كه در نتيجه به همين معنى باز مى گردد، «راغب» نيز در «مفردات» مى گويد: تعبير به «مِنْ وُجْدِكُمْ» مفهومش اين است كه به مقدار توانائى و به اندازه غناى خود، مسكن مناسب براى زنان مطلقه در نظر بگيريد.

طبيعى است، آنجا كه مسكن بر عهده شوهر است، بقيه نفقات نيز بر عهده او خواهد بود، دنباله آيه كه درباره «نفقه» زنان باردار سخن مى گويد نيز شاهد اين مدعا است.

آنگاه به حكم ديگرى پرداخته، مى گويد: «به آنها زيان نرسانيد تا كار را بر آنها تنگ كنيد و مجبور به نقل مكان و ترك نفقه ؤ شما شوند» (وَ لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ).

مبادا كينه توزى ها، عداوت و نفرت، شما را از راه حق و عدالت منحرف سازد، و آنها را از حقوق مسلّم خود، در مسكن و نفقه محروم كنيد، و آن چنان در فشار قرار گيرند كه همه چيز را رها كرده، فرار كنند!.

در سومين حكم در مورد زنان باردار مى گويد: «و اگر باردار باشند مخارج آنها را تا زمانى كه وضع حمل كنند، بدهيد» (وَ إِنْ كُنَّ أُولاتِ حَمْل فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ).

زيرا مادام كه وضع حمل نكرده اند در حال عدّه هستند، و نفقه و مسكن بر همسر واجب است.

و چهارمين حكم در مورد حقوق «زنان شيرده» مى فرمايد: «اگر حاضر شدند بعد از جدائى، فرزندان را شير دهند اجر و مزد آنها را بپردازيد» (فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ).

اجرتى متناسب با مقدار و زمان شير دادن بر حسب عرف و عادت.

و از آنجا كه بسيار مى شود نوزادان و كودكان مال المصالحه اختلافات دو همسر بعد از جدائى مى شوند، در پنجمين حكم، يك دستور قاطع در اين زمينه صادر كرده، مى فرمايد: «درباره سرنوشت فرزندان با مشاوره يكديگر و به طور شايسته تصميم بگيريد» (وَ أْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوف).

مبادا اختلافات دو همسر، ضربه بر منافع كودكان وارد سازد، از نظر جسمى و ظاهرى گرفتار خسران شوند، و يا از نظر عاطفى از محبت و شفقت لازم محروم بمانند، پدر و مادر موظفند خدا را در نظر گيرند، و منافع نوزاد بى دفاع را فداى اختلافات و اغراض خويش نكنند.

جمله «وَ أْتَمِرُوا» از ماده «ايتمار» گاه به معنى «پذيرا شدن دستور» و گاه به معنى «مشاوره» مى آيد، و در اينجا معنى دوم مناسب تر است و تعبير «بِمَعْرُوف» تعبير جامعى است كه هرگونه مشاوره اى را كه خير و صلاح در آن باشد، شامل مى گردد.

و از آنجا كه، گاهى بعد از طلاق توافق لازم ميان دو همسر براى حفظ مصالح فرزند و مسأله شير دادن حاصل نمى شود، در ششمين حكم مى فرمايد: «و اگر هر كدام بر ديگرى سخت گرفتيد و به توافق نرسيديد، زن ديگرى مى تواند شير دادن آن بچه را بر عهده گيرد تا كشمكش ها ادامه نيابد» (وَ إِنْ تَعاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرى).

اشاره به اين كه: اگر اختلاف ها به طول انجاميد خود را معطل نكنيد، و كودك را به ديگرى بسپاريد، در درجه اول، حق مادر بود كه اين فرزند را شير دهد، اكنون كه با سخت گيرى و كشمكش اين امر امكان پذير نيست، نبايد منافع كودك را به دست فراموشى سپرد، بايد آن را بر عهده دايه اى گذارد.

* * *

آيه بعد، هفتمين و آخرين حكم را در اين زمينه بيان كرده، مى افزايد: «آنهائى كه امكانات وسيعى دارند، از امكانات خود انفاق كنند، و آنها كه تنگدستند، از آنچه خدا به آنها داده انفاق نمايند، خداوند هيچ كس را جز به اندازه آنچه به او داده، تكليف نمى كند» (لِيُنْفِقْ ذُو سَعَة مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمّا آتاهُ اللّهُ لايُكَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ ما آتاها).

آيا اين دستور، يعنى انفاق به اندازه توانائى، مربوط به زنانى است كه بعد از جدائى، شير دادن كودكان را بر عهده مى گيرند، و يا مربوط به ايام عدّه است كه در آيات قبل، به طور اجمال اشاره شده بود، و يا مربوط به هر دو است؟.

معنى اخير از همه مناسب تر است، هر چند جمعى از مفسران، آن را تنها مربوط به زنان شيرده دانسته اند، در حالى كه در آيات گذشته در اين باره تعبير به «اجر» شده، نه «نفقه و انفاق».

به هر حال، آنها كه توانائى كافى دارند، بايد مضايقه و سخت گيرى نكنند، و آنها كه تمكن مالى ندارند، بيش از توانائى خود مأمور نيستند، و زنان نمى توانند ايرادى به آنها داشته باشند.

به اين ترتيب، نه آنها كه دارند بخل كنند، و نه آنها كه ندارند مستحق ملامتند.

و در پايان آيه، براى اين كه تنگى معيشت، سبب خارج شدن از جاده حق و عدالت نگردد، و هيچ يك زبان به شكايت نگشايند، مى فرمايد: «خداوند به زودى بعد از سختى ها، آسانى و راحتى قرار مى دهد» (سَيَجْعَلُ اللّهُ بَعْدَ عُسْر يُسْراً).

يعنى غم مخوريد، بيتابى نكنيد، دنيا به يك حال نمى ماند، مبادا مشكلات مقطعى و زودگذر، رشته صبر و شكيبائى شما را پاره كند.

اين تعبير براى هميشه و مخصوصاً هنگام نزول اين آيات كه مسلمانان از نظر معيشت سخت در فشار بودند، نويد و بشارتى است از آينده اميدبخش صابران، و اتفاقاً چيزى نگذشت كه خداوند درهاى رحمت و بركت خود را به روى آنها گشود.

* * *

1 ـ به «جواهر»، جلد 32، صفحه 249 مراجعه شود و همچنين «وسائل الشيعه»، جلد 15، باب 4 از ابواب، عدد حديث 7.

2 ـ البته مشهور در ميان فقهاء اين است كه: زن، هنگامى كه به سن يأس برسد، مطلقاً عدّه ندارد، ولى در مقابل اين قول، تعداد كمى از قدماى اصحاب، معتقد به عدّه هستند، و بعضى از روايات نيز شاهد بر آن است، هر چند روايات ديگرى با آن معارضه مى كند، آنچه با ظاهر آيه فوق، موافق است، اين است كه آنها در صورت احتمال حمل، عدّه دارند، شرح بيشتر درباره اين موضوع را در كتب فقهى بايد مطالعه كرد.

3 ـ به «جواهر الكلام»، جلد 32، صفحه 232 و كتب فقهى ديگر مراجعه فرمائيد.

4 ـ «كنز العرفان»، جلد 2، صفحه 260.

5 ـ مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» مى گويد: «تَقْدِيْرُهُ وَ اللاّئِى لَمْ يَحِضْنَ إِنْ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ أَيْضاً ثَلاثَةُ أَشْهُر».

6 ـ «الميزان»، جلد 19، صفحه 367.

نكته ها:

▲1 ـ احكام «طلاق رجعى»

گفتيم «طلاق رجعى» آن است كه: شوهر مادام كه عدّه به سر نيامده، هر زمان بخواهد مى تواند بازگردد و پيوند زناشوئى را برقرار سازد، بى آن كه نياز به عقد تازه اى باشد، و جالب اين كه: رجوع با كمتر سخن و عملى كه نشانه بازگشت باشد، حاصل مى گردد.

بعضى از احكامى كه در آيات فوق آمده، مانند نفقه و مسكن، مخصوص عدّه طلاق رجعى است، و همچنين مسأله عدم خروج زن از خانه همسرش در حال عدّه، و اما در «طلاق بائن» يعنى طلاقى كه قابل رجوع نيست (مانند سومين طلاق) احكام فوق وجود ندارد.

تنها در مورد زن باردار، حق نفقه و مسكن تا زمان وضع حمل ثابت است.

تعبير به: لا تَدْرِي لَعَلَّ اللّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً: «تو نمى دانى شايد خداوند وضع تازه اى به وجود آورد» نيز اشاره به اين است كه همه يا قسمتى از احكام فوق، مربوط به طلاق رجعى است.(1)

* * *

1 ـ براى توضيح بيشتر به كتب فقهى از جمله «جواهر الكلام»، جلد 32، صفحه 121 به بعد مراجعه شود.

▲2 ـ خدا «تكليف ما لا يطاق» نمى كند

نه تنها حكم عقل، بلكه حكم شرع نيز بر اين معنى گواه است، كه تكاليف انسان ها بايد در حدود توانائى آنها باشد، جمله «لايُكَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ ما آتاها» كه در ضمن آيات فوق آمده نيز، اشاره به همين معنى است.

ولى، در بعضى از روايات مى خوانيم: منظور از «ما آتاها»، «ما أَعْلَمَها» است، يعنى خداوند هر كس را به مقدارى تكليف مى كند كه به او «اعلام» كرده است، و لذا به اين آيه در مباحث «اصل برائت» در «علم اصول» استدلال كرده اند، كه اگر انسان حكمى را نمى داند، مسئوليتى در برابر آن ندارد.

ولى، از آنجا كه عدم آگاهى، گاهى سبب عدم توانائى مى شود، ممكن است، منظور، جهلى باشد كه سرچشمه عجز گردد.

بنابراين، آيه مى تواند مفهوم وسيعى داشته باشد، كه هم عدم قدرت را شامل شود و هم جهل را، كه موجب عدم قدرت بر انجام كار مى گردد.

* * *

▲3 ـ اهميت نظام خانواده

دقت و ظرافتى كه در بيان احكام زنان مطلقه و حقوق آنها در آيات فوق به كار رفته، و حتى بسيارى از ريزه كارى هاى اين مسأله، در آيات قرآن، كه در حقيقت قانون اساسى اسلام است، بازگو شده، دليل روشنى است به اهميتى كه اسلام براى نظام خانواده و حفظ حقوق زنان و فرزندان قائل است.

از طلاق، تا آنجا كه ممكن است جلوگيرى مى كند، و ريشه هاى آن را مى خشكاند، اما، هر گاه كار به بن بست كشيد و چاره اى جز طلاق و جدائى نبود، اجازه نمى دهد، حقوق فرزندان و يا زنان در اين كشمكش پايمال گردد، حتى طرح جدائى را طورى مى ريزد كه امكان بازگشت غالباً وجود داشته باشد.

دستوراتى همچون امساك به معروف و جدائى به معروف و نيز عدم زيان و ضرر و تضييق و سخت گيرى نسبت به زنان، و همچنين مشاوره شايسته براى روشن ساختن سرنوشت كودكان، و مانند اينها كه در آيات فوق آمده است، همگى گواه بر اين معنى است.

اما، متأسفانه عدم آگاهى بسيارى از مسلمانان از اين امور، و يا عدم عمل به آن در عين آگاهى، سبب شده است كه در هنگام جدائى و طلاق، مشكلات زيادى براى خانواده ها و مخصوصاً فرزندان، به وجود آيد، و اين نيست جز به خاطر اين كه مسلمانان از چشمه فيض بخش قرآن دور ماندند.

مثلاً با اين كه قرآن با صراحت مى گويد: زنان مطلقه نبايد در دوران عدّه از خانه شوهر بيرون روند و شوهر حق ندارد آنها را بيرون بفرستد، كارى كه اگر انجام شود، اميد بازگشت غالب زنان به زندگى زناشوئى بسيار زياد است، اما كمتر زن و مرد مسلمانى را پيدا مى كنيد كه بعد از جدائى و طلاق، به اين دستور اسلامى عمل كند، و اين راستى مايه تأسف است.

* * *

8وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَة عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ فَحاسَبْناها حِساباً شَدِيداً وَ عَذَّبْناها عَذاباً نُكْراً

9فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها وَ كانَ عاقِبَةُ أَمْرِها خُسْراً

10أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدِيداً فَاتَّقُوا اللّهَ يا أُولِي الاْ َلْبابِ الَّذِينَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً

11رَسُولاً يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِ اللّهِ مُبَيِّنات لِيُخْرِجَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللّهِ وَ يَعْمَلْ صالِحاً يُدْخِلْهُ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الاْ َنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً قَدْ أَحْسَنَ اللّهُ لَهُ رِزْقاً

ترجمه:

8 ـ چه بسيار شهرها و آبادى ها كه اهل آن از فرمان خدا و رسولانش سرپيچى كردند و ما به شدت به حسابشان رسيديم و به مجازات كم نظيرى گرفتار ساختيم!

9 ـ آنها آثار سوء كار خود را چشيدند; و عاقبت كارشان خسران بود!

10 ـ خداوند عذاب سختى براى آنها فراهم ساخته; پس از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد اى خردمندانى كه ايمان آورده ايد! (زيرا) خداوند چيزى كه مايه تذكر است بر شما نازل كرده;

11 ـ رسولى به سوى شما فرستاده كه آيات روشن خدا را بر شما تلاوت مى كند تا كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، از تاريكى ها به سوى نور خارج سازد. و هر كس به خدا ايمان آورده و اعمال صالح انجام دهد، او را در باغ هائى از بهشت وارد سازد كه از زير درختانش نهرها جارى است، جاودانه در آن مى مانند، و خداوند روزى نيكوئى براى او قرار داده است!

تفسير:

▲سرانجام دردناك سركشان

شيوه قرآن اين است كه، در بسيارى از موارد، بعد از ذكر يك سلسله از دستورات عملى، اشاره به وضع امت هاى پيشين مى كند، تا مسلمانان نتيجه «اطاعت» و «عصيان» را در سرگذشت آنها ببينند، و مسأله شكل حسّى به خود گيرد.

لذا، در اين سوره نيز، بعد از ذكر وظائف مردان و زنان در موقع طلاق و جدائى، به سراغ همين معنى رفته، و به عاصيان و گردن كشان هشدار مى دهد.

نخست مى فرمايد: «چه بسيار شهرها و آبادى ها كه اهل آن در برابر فرمان پروردگار و رسولانش، طغيان و سرپيچى كردند، و ما حساب آنها را با دقت و شدت رسيديم و آنها را به مجازات وحشتناك و عذاب كم نظيرى گرفتار ساختيم»! (وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَة عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ فَحاسَبْناها حِساباً شَدِيداً وَ عَذَّبْناها عَذاباً نُكْراً).(1)

منظور از «قَرْيَه»، چنان كه قبلاً نيز گفته ايم، محل اجتماع انسان ها اعم از شهر و روستا است، و در اينجا منظور اهل آنها مى باشد.

«عَتَتْ» از ماده «عتوّ» (بر وزن غلوّ) به معنى سرپيچى از اطاعت است.

و «نُكْر» (بر وزن شكر) به معنى كار مشكل و بى سابقه يا كم سابقه مى باشد.

«حِساباً شَدِيداً» يا به معنى حساب دقيق و توأم با سخت گيرى است، و يا به معنى مجازات شديد است، كه نتيجه حساب دقيق مى باشد، و در هر حال، اشاره به عذاب اين اقوام سركش در اين دنيا است، كه گروهى با طوفان، گروهى با زلزله هاى ويرانگر، گروهى با صاعقه و مانند آن، ريشه كن شدند، و شهرها و ديار ويران شده آنها به صورت درس عبرتى براى آيندگان باقى ماند.

* * *

لذا، در آيه بعد مى افزايد: «آنها وبال كفر و گناه خود را چشيدند، و عاقبت امر آنها خسران و زيان بود» (فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها وَ كانَ عاقِبَةُ أَمْرِها خُسْراً).

چه زيانى از اين بدتر كه سرمايه هاى خداداد را از كف دادند، و در اين بازار تجارت دنيا، نه تنها متاعى نخريدند، بلكه سرانجام با عذاب الهى نابود شدند.

بعضى «حساب شديد» و «عذاب نكر» را در اينجا اشاره به «عذاب قيامت» دانسته اند، و فعل ماضى را به معنى مستقبل گرفته اند، ولى، هيچ موجبى براى اين كار نيست، به خصوص اين كه از عذاب قيامت، در آيه بعد، سخن به ميان خواهد آمد، و اين خود گواه زنده اى است بر اين كه، عذاب در اينجا عذاب دنيا است.

* * *

پس از آن، به عذاب اخروى آنها اشاره كرده، مى فرمايد: «خداوند عذاب شديدى براى آنها آماده ساخته» (أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدِيداً).

عذابى دردناك، شديد، وحشت انگيز، خوار كننده، رسواگر، و هميشگى در دوزخ براى آنها از هم اكنون فراهم است.

حال كه چنين است «از مخالفت فرمان خدا بپرهيزيد اى صاحبان انديشه و مغز، اى كسانى كه ايمان آورده ايد»! (فَاتَّقُوا اللّهَ يا أُولِي الاْ َلْبابِ الَّذِينَ آمَنُوا).

فكر و انديشه از يكسو، ايمان و آيات الهى از سوى ديگر، به شما هشدار مى دهد كه: سرنوشت اقوام متمرد و طغيان گر را ببينيد، و از آن عبرت بگيريد، مبادا در صف آنها واقع شويد، كه خداوند هم در اين جهان شما را به مجازات هولناك و بى سابقه اى گرفتار مى كند، و هم عذاب شديد آخرت در انتظار شما است.

سپس، مؤمنان انديشمند را مخاطب ساخته مى افزايد: «خداوند آن چيزى كه مايه تذكر شما است بر شما نازل كرده است» (قَدْ أَنْزَلَ اللّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً).

* * *

«و رسولى به سوى شما فرستاده كه آيات روشن الهى را بر شما تلاوت مى كند تا كسانى را كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند از تاريكى ها به سوى نور، هدايت كند» (رَسُولاً يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِ اللّهِ مُبَيِّنات لِيُخْرِجَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ).

در اين كه منظور از «ذِكْر» چيست؟ و مراد از «رسول» كيست؟ در ميان مفسران گفتگو است.

جمعى «ذكر» را به معنى «قرآن» مى دانند، در حالى كه جمع ديگرى به «رسول خدا»(صلى الله عليه وآله) تفسير كرده اند; چرا كه مايه تذكر و يادآورى مردم است.

مطابق اين تفسير «رَسُولاً» كه بعد از آن آمده، شخص پيامبر است (و كلام محذوفى ندارد) ولى منظور از «نازل كردن» در اينجا اعطاى وجود پيامبر(صلى الله عليه وآله) به امت، از سوى خدا است.

اما، اگر «ذكر» را به معنى قرآن مجيد بگيريم، «رَسُولاً» نمى تواند بدل از آن باشد، و در اين جمله محذوفى است و در تقدير چنين است: أَنْزَلَ اللّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً وَ أَرْسَلَ رَسُولاً: «خداوند مايه تذكرى براى شما نازل كرد، و رسولى فرستاد».

بعضى «رسول» را به معنى «جبرئيل» تفسير كرده اند، و در اين صورت نزول او نزول حقيقى خواهد بود; چرا كه از آسمان نازل مى شد، ولى اين تفسير با جمله: يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِ اللّهِ: «آيات خدا را بر شما مى خواند» سازگار نيست، زيرا «جبرئيل» مستقيماً آيات الهى را بر مؤمنان نمى خواند.

كوتاه سخن اين كه: هر يك از اين تفسيرها، «مزيت» و «مشكلى» دارد، ولى روى هم رفته تفسير اول (ذكر به معنى قرآن و رسول به معنى پيامبر اكرم)(صلى الله عليه وآله) از همه بهتر است; زيرا در آيات بسيار زيادى، كلمه «ذكر» بر قرآن اطلاق شده، مخصوصاً آنجا كه با كلمه «انزال» همراه باشد، به گونه اى كه هر گاه «نزول ذكر» گفته شود، قرآن تداعى مى كند.

در آيه 44 سوره «نحل» مى خوانيم: وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ: «ما ذكر را بر تو نازل كرديم تا براى مردم آنچه بر آنها نازل شده است را تبيين كنى».

و در آيه 6 سوره «حجر» آمده است: وَ قالُوا يا أَيُّهَا الَّذِي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ: «دشمنان گفتند: اى كسى كه ذكر بر تو نازل شده تو ديوانه اى»!

و اگر در بعضى از روايات ائمه اهل بيت(عليهم السلام) آمده: منظور از «ذكر» رسول خدا(صلى الله عليه وآله) است و «اهل الذكر» مائيم، ممكن است اشاره به بطون آيه باشد; زيرا مى دانيم «اهل الذكر» كه در آيه: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لاتَعْلَمُونَ: «از اهل ذكر سؤال كنيد اگر نمى دانيد»(2) آمده به معنى خصوص اهل بيت(عليهم السلام) نيست، بلكه شأن نزول آن علماى اهل كتاب است، ولى با توجه به اين كه «ذكر» معنى وسيعى دارد كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را نيز شامل مى شود، اين يكى از مصداق هاى آن محسوب مى شود.(3)

به هر حال، هدف نهائى از ارسال اين رسول و انزال اين كتاب آسمانى، اين است كه با تلاوت آيات الهى آنها را از ظلمت هاى كفر، جهل، گناه و فساد اخلاق  243 به بعد مراجعه فرمائيد.

بيرون آورده، به سوى نور ايمان، توحيد، و تقوا، رهنمون گردد، و در حقيقت، تمام اهداف بعثت پيغمبر(صلى الله عليه وآله) و نزول قرآن در همين يك جمله خلاصه شده، «خارج كردن از ظلمت ها به نور»، و قابل توجه اين كه «ظُلُمْات» به صيغه جمع و «نُور» به صيغه مفرد ذكر شده، زيرا شرك و كفر و فساد، عامل پراكندگى و چندگانگى است، در حالى كه ايمان و توحيد و تقوا، عامل وحدت و يگانگى مى باشد.

و در پايان آيه، به اجر و پاداش كسانى كه ايمان و عمل صالح دارند اشاره كرده، مى افزايد: «كسى كه به خدا ايمان آورد ، و عمل صالح انجام دهد، و اين راه را تداوم بخشد، خداوند او را در باغ هائى از بهشت داخل مى كند كه از زير درختانش نهرها جارى است، جاودانه و براى هميشه در آن خواهد ماند، و خداوند روزى نيكوئى براى او قرار داده است» ( وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللّهِ وَ يَعْمَلْ صالِحاً يُدْخِلْهُ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الاْ َنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً قَدْ أَحْسَنَ اللّهُ لَهُ رِزْقاً).

تعبير به «يُؤْمِن» و «يَعْمَل» به صورت فعل مضارع، اشاره به اين است كه ايمان و عمل صالح آنها، محدود به زمان خاصى نيست، بلكه استمرار و تداوم دارد.(4)

و تعبير به «خالِدِين» دليل بر جاودانگى بهشت است، بنابراين، ذكر كلمه «أَبَداً» بعد از آن تأكيدى براى «خلود» محسوب مى شود.

تعبير «رِزْقاً» به صورت «نكره»، اشاره به عظمت و اهميت روزى هاى نيكوئى است كه خداوند براى اين جمعيت فراهم مى سازد، و مفهوم وسيعى دارد، كه هر گونه موهبت الهى را در آخرت و حتى در دنيا نيز دربر مى گيرد، چرا كه نتيجه ايمان و تقوا، تنها مربوط به آخرت نيست، افراد مؤمن و پرهيزگار در اين دنيا نيز، زندگى پاك تر، آرام تر و لذتبخش ترى دارند.

* * *

12اللّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماوات وَ مِنَ الاْ َرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الاْ َمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ وَ أَنَّ اللّهَ قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَيْء عِلْماً

ترجمه:

12 ـ خداوند همان كسى است كه هفت آسمان را آفريد، و از زمين نيز همانند آنها را; فرمان او در ميان آنها پيوسته فرود مى آيد تا بدانيد خداوند بر هر چيز تواناست و اين كه علم او به همه چيز احاطه دارد!

1 ـ «كَأَيِّنْ» به عقيده مشهور علماى ادب، اسمى است مركب از «كاف» تشبيه و «أىّ» توأم با تنوين و چون تنوين داخل بناى اين اسم شده، در وقف هم خوانده مى شود، و در كتابت قرآن ها نيز نوشته شده است، و معنى آن همانند معنى «كَمْ» خبريه است، هر چند تفاوت مختصرى با آن دارد، و نظر غير مشهور بر اين است كه اين يك اسم بسيط است و كاف و نون آن جزء كلمه مى باشد.

2 ـ نحل، آيه 43.

3 ـ براى توضيح بيشتر به جلد 11 تفسير «نمونه»، صفحه

4 ـ بايد توجه داشت ضميرهائى كه در آيه به كار رفته بعضى (خالِدِين) به صورت جمع و بعضى به صورت مفرد است، و اين به خاطر آن است كه آنجا هم كه به صورت مفرد است به معنى جنس و جمع است.

تفسير:

▲هدف از آفرينش عالم معرفت است

اين آيه كه آخرين آيه سوره «طلاق» است، اشاره پرمعنى روشنى به عظمت قدرت خداوند در آفرينش آسمان ها و زمين، و نيز هدف نهائى اين آفرينش دارد، و بحث هائى را كه در آيات گذشته پيرامون وعده ثواب عظيم به مؤمنان پرهيزگار، و همچنين وعده هائى كه به گشودن گره مشكلات آنها داده، تكميل مى كند، بديهى است، خداوندى كه قدرت بر اين آفرينش عظيم دارد، توانائى بر انجام آن وعده ها در اين جهان و جهان ديگر نيز دارد.

نخست مى فرمايد: «خداوند همان كسى است كه هفت آسمان را آفريد» (اللّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماوات).

«و از زمين نيز همانند آن» (وَ مِنَ الاْ َرْضِ مِثْلَهُنَّ).

يعنى همان گونه كه آسمان ها «هفتگانه»اند زمين ها نيز هفتگانه مى باشند، و اين تنها آيه اى از قرآن مجيد است كه اشاره به زمين هاى هفتگانه مى كند.

اكنون ببينيم منظور از اين آسمان هاى هفتگانه و زمين هاى مشابه آن چيست؟ در اين زمينه در جلد اول، ذيل آيه 29 سوره «بقره» و در جلد بيستم، ذيل آيه 12 سوره «فصلت»، بحث هاى مشروحى داشتيم، لذا در اينجا به اشاره فشرده اى قناعت مى كنيم، و آن اين كه:

ممكن است، منظور از عدد هفت، همان كثرت باشد; زيرا اين تعبير در قرآن مجيد و غير آن، گاه به معنى كثرت آمده است، مثلاً مى گوئيم: اگر هفت دريا را هم بياورى كافى نيست.

بنابراين، منظور از هفت آسمان و هفت زمين، تعداد عظيم و كثير كواكب آسمانى و كراتى مشابه زمين است.

اما، اگر عدد هفت را براى «تعداد» و شماره بدانيم، مفهوم آن وجود هفت آسمان مى شود، و با توجه به آيه 6 سوره «صافات» كه مى گويد: إِنّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزِينَة الْكَواكِبِ: «ما آسمان نزديك (آسمان اول) را با كواكب و ستارگان زينت بخشيديم» روشن مى شود كه، آنچه ما مى بينيم و علم و دانش بشر به آن احاطه دارد، همه مربوط به آسمان اول است، و ماوراى اين ثوابت و سيارات، شش عالم ديگر وجود دارد كه از دسترس علم ما بيرون است.

اين، در مورد آسمان هاى هفتگانه، و اما در مورد زمين هاى هفتگانه ممكن است اشاره به طبقات مختلف كره زمين باشد، زيرا امروز ثابت شده كه زمين از قشرهاى گوناگونى تشكيل يافته.

و يا اشاره به اقليم هاى هفتگانه روى زمين; چرا كه هم در گذشته و هم امروز، كره زمين را به هفت «منطقه» تقسيم مى كردند (البته طرز تقسيم در گذشته و امروز متفاوت است، امروز زمين به دو منطقه منجمد شمالى و جنوبى و دو منطقه معتدله و دو منطقه حاره و يك منطقه استوائى تقسيم مى شود، اما در گذشته اقليم هاى هفتگانه به شكل ديگرى تقسيم مى شد).

و ممكن است در اينجا نيز عدد هفت كه از تعبير «مِثْلَهُنَّ» استفاده مى شود، براى «تكثير» و اشاره به زمين هاى متعددى باشد كه در عالم هستى وجود دارد.

تا آنجا كه بعضى از دانشمندان فلكى مى گويند: كراتى كه مشابه كره زمين، بر گرد خورشيدها در اين عالم بزرگ گردش مى كند، حداقل سيصد ميليون كره است!.(1)-(2)

هر چند، با اطلاعات كمى كه ما از ماوراى منظومه شمسى داريم، به دست دادن عدد در اين زمينه كار مشكلى است، ولى به هر حال، دانشمندان ديگر فلكى نيز تأكيد مى كنند كه در كهكشانى كه منظومه شمسى جزء آن است، ميليون ها ميليون كره وجود دارد كه در شرايطى مشابه كره زمين قرار گرفته، و مركز حيات و زندگى مى باشد.

البته، ممكن است پيشرفت علم و دانش بشر در آينده، اطلاعات بيشترى درباره تفسير اين گونه آيات در اختيار ما بگذارد.

آنگاه، به مسأله تدبير اين عالم بزرگ به وسيله فرمان خداوند اشاره كرده مى افزايد: «امر و فرمان او در ميان آنها پيوسته نازل مى شود» (يَتَنَزَّلُ الاْ َمْرُ بَيْنَهُنَّ).

پيدا است منظور از «أَمْر» در اينجا همان فرمان تكوينى خداوند در مورد تدبير اين عالم بزرگ و آسمان ها و زمين هاى هفتگانه است; چرا كه او پيوسته با فرمان مخصوص خود، آنها را در مسير منظمى هدايت و رهبرى مى كند.

در حقيقت اين آيه، شبيه آيه 5 سوره «سجده» كه مى فرمايد: يُدَبِّرُ الاْ َمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الاْ َرْضِ: «او تدبير امور از آسمان به زمين مى كند». به هر حال، اگر تدبير او لحظه اى از اين عالم برداشته شود، نظام همگى در هم مى ريزد، و راه فنا پيش مى گيرند.

و در پايان، به هدف اين آفرينش عظيم اشاره كرده، مى گويد: «اينها همه به خاطر آن است كه شما بدانيد خداوند بر هر چيزى توانا است و علم و آگاهى او به همه چيز احاطه دارد» (لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ وَ أَنَّ اللّهَ قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَيْء عِلْماً).

چه تعبير جالبى كه هدف اين آفرينش عظيم را، آگاهى انسان از صفات خدا از علم و قدرت او مى شمرد، كه آگاهى از اين دو صفت براى تربيت انسان كافى است.

انسان، بايد بداند او بر تمام اسرار وجودش احاطه دارد، و از همه اعمالش باخبر است، و نيز بداند وعده هايش در زمينه معاد و رستاخيز، در زمينه پاداش و كيفر، و در زمينه وعده پيروزى مؤمنان تخلف ناپذير است.

آرى، خدائى كه چنين «علم» و «قدرتى» دارد و نظام عالم هستى را اداره مى كند، اگر احكامى در زمينه زندگى انسان ها، در رابطه با طلاق و حقوق زنان قرار داده، همگى روى حساب دقيق و متقن است.

در زمينه «هدف آفرينش» بحث مشروحى ذيل آيه 56 «ذاريات»، جلد 22 تفسير «نمونه» داشته ايم.

قابل توجه اين كه: در آيات مختلف قرآن، اشاراتى به هدف آفرينش انسان يا مجموع اين جهان شده، كه در بدو امر ممكن است مختلف به نظر برسد، ولى با دقت مى بينيم همه به يك حقيقت بازمى گردند:

1 ـ در آيه 56 «ذاريات»، هدف آفرينش انسان و جنّ را «عبادت» مى شمرد (وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الاِْنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ).

2 ـ در آيه 7 سوره «هود»، هدف آفرينش آسمان ها و زمين را آزمون بشر معرفى مى كند (وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الاْ َرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّام وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً).

3 ـ در آيه 119 «هود»، هدف را رحمت الهى مى شمرد (وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ).

4 ـ و بالاخره در آيه مورد بحث، هدف را علم و آگاهى از صفات خدا دانسته است (لِتَعْلَمُوا...).

كمى دقت در اين آيات، نشان مى دهد، بعضى مقدمه براى بعضى ديگر است، آگاهى و معرفت، مقدمه اى است براى بندگى و عبادت ، و آن نيز مقدمه اى است براى آزمون و تربيت بشر، و آن هم مقدمه اى است براى بهره گيرى از رحمت خدا (دقت كنيد).

* * *

خداوندا! اكنون كه ما را به هدف آفرينش بزرگت آشنا فرمودى، در وصول به اين هدف بزرگ ما را يارى كن!

پروردگارا! علم و قدرتت بى پايان و رحمتت نيز بى انتها است، ما را از اين رحمت بى انتها بهره اى عنايت فرما!

بارالها! قرآن و پيامبر را براى بيرون بردن مؤمنان از ظلمات به نور نازل كردى ما را از ظلمت گناه و هواى نفس بيرون بر، و قلب ما را به نور ايمان و تقوا روشن نما!

آمِيْنَ يا رَبَّ العالَمِيْنَ

پايان سوره طلاق(3)

1 ـ تفسير «مراغى»، جلد 28، صفحه 151.

در حديثى كه از امير مؤمنان على(عليه السلام) نقل شده نيز مى خوانيم: لِهذِهِ النُّجُومُ الَّتِى فِى السَّماءِ مَدائِنُ مِثْلُ الْمَدائِنِ الَّتِى فِى الاْ َرْضِ: «اين ستارگانى كه در آسمان است شهرهائى همچون شهرهاى روى زمين دارند» (تفسير برهان، جلد 4، صفحه 15).

2 ـ احتمال چهارمى نيز در تفسير اين آيه وجود دارد كه از آنچه در بالا آمد گسترده تر است و آن اين كه: اطراف كره زمين از هر سو نگاه كنى ستاره ها و كهكشان ها نمايان است، بنابراين همان گونه كه در بالاى سرِ ما ستارگان آسمان فراوانند، در زير پاى ما (يعنى) آن طرف كره زمين نيز اگر بايستيم بالاى سرِ ما ستارگان فراوان و كهكشان هاى بسيار قرار دارد، بر اين اساس آسمان به معنى بالاى سرِ ما و زمين به معنى زير پاى ما مى باشد و در هر طرف عوالم هفتگانه (عوالم بسيار) وجود دارد: قسمتى نسبت به ما آسمان است و قسمتى نسبت به ما زمين.

3 ـ تصحيح: 28 / 1 / 1383.

▲سوره تحريم

اين سوره، در «مدينه» نازل شده و داراى 12 آيه است

▲محتواى سوره تحريم

اين سوره عمدتاً از چهار بخش تشكيل شده است:

بخش اول: كه از آيه يك تا پنج ادامه دارد، مربوط به ماجراى پيامبر(صلى الله عليه وآله) با بعضى از همسرانش مى باشد، حضرت پاره اى از غذاهاى حلال را بر خود تحريم فرمود، و آيات فوق نازل شد و همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) را مورد ملامت قرار داد، كه شرح آن در شأن نزول، به خواست خدا خواهد آمد.

بخش دوم: كه از آيه 6 تا 8 ادامه دارد، خطابى است كلى به همه مؤمنان در مورد مراقبت در امر تعليم و تربيت خانواده، و لزوم توبه از گناهان.

بخش سوم: كه تنها يك آيه است، خطاب به پيامبر(صلى الله عليه وآله) در مورد جهاد با كفار و منافقين است.

بخش چهارم: آخرين بخش سوره و شامل آيات 10 تا 12 مى باشد، خداوند براى تبيين بخش هاى قبل، شرح حال دو نفر از زنان صالح (مريم و همسر فرعون) و دو نفر از زنان ناصالح (همسر نوح و همسر لوط) را بيان كرده است و در واقع به زنان مسلمين و به خصوص همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) هشدار مى دهد كه خود را با گروه اول هماهنگ كنند نه دوم.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) چنين نقل شده، «هر كس اين سوره را بخواند: أَعْطاهُ اللّهُ تَوْبَةً نَصُوحاً: خداوند توفيق توبه خالص به او مى دهد».(1)

و در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «هر كس سوره طلاق و تحريم را در نماز فريضه بخواند، خداوند او را در قيامت از ترس و اندوه پناه مى دهد، و از آتش دوزخ رهائى مى بخشد، و او را به خاطر تلاوت اين سوره و مداومت بر آن، وارد بهشت مى كند، زيرا اين دو سوره ، از آن پيغمبر(صلى الله عليه وآله) است».(2)

* * *

1يا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللّهُ لَكَ تَبْتَغِي مَرْضاتَ أَزْواجِكَ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ

2قَدْ فَرَضَ اللّهُ لَكُمْ تَحِلَّةَ أَيْمانِكُمْ وَ اللّهُ مَوْلاكُمْ وَ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ

3وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلى بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِيثاً فَلَمّا نَبَّأَتْ بِهِ وَ أَظْهَرَهُ اللّهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْض فَلَمّا نَبَّأَها بِهِ قالَتْ مَنْ أَنْبَأَكَ هذا قالَ نَبَّأَنِيَ الْعَلِيمُ الْخَبِيرُ

4إِنْ تَتُوبا إِلَى اللّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُما وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِيلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمَلائِكَةُ بَعْدَ ذلِكَ ظَهِيرٌ

5عَسى رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَكُنَّ أَنْ يُبْدِلَهُ أَزْواجاً خَيْراً مِنْكُنَّ مُسْلِمات مُؤْمِنات قانِتات تائِبات عابِدات سائِحات ثَيِّبات وَ أَبْكاراً

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ اى پيامبر! چرا چيزى را كه خدا بر تو حلال كرده به خاطر جلب رضايت همسرانت بر خود حرام مى كنى؟! و خداوند آمرزنده و رحيم است.

2 ـ خداوند راه گشودن سوگندهايتان را روشن ساخته; و خداوند مولاى شماست و او دانا و حكيم است.

3 ـ (به خاطر بياوريد) هنگامى را كه پيامبر يكى از رازهاى خود را به بعضى از همسرانش گفت، ولى هنگامى كه وى آن را افشا كرد و خداوند پيامبرش را از آن آگاه ساخت، قسمتى از آن را براى او بازگو كرد و از قسمت ديگر خوددارى نمود; هنگامى كه پيامبر همسرش را از آن خبر داد، گفت: «چه كسى تو را از اين راز آگاه ساخت»؟! فرمود: «خداوند عالِم و آگاه مرا باخبر ساخت»!

4 ـ اگر از كار خود توبه كنيد (به نفع شماست زيرا) دل هايتان از حق منحرف گشته; و اگر بر ضد او دست به دست هم دهيد، (كارى از پيش نخواهيد برد) زيرا خداوند ياور اوست و همچنين جبرئيل و مؤمنان صالح، و فرشتگان بعد از آنان پشتيبان اويند.

5 ـ اميد است اگر او شما را طلاق دهد، پروردگارش به جاى شما همسرانى بهتر براى او قرار دهد، همسرانى مسلمان، مؤمن، متواضع، توبه كار، عابد، هجرت كننده، زنانى غير باكره و باكره!

شأن نزول:

در شأن نزول آيات فوق، روايات زيادى در كتب تفسير، حديث و تاريخ شيعه و اهل سنت نقل شده است، كه ما از ميان آنها آنچه مشهورتر و مناسب تر به نظر مى رسد انتخاب كرده ايم و آن اين كه:

پيامبر(صلى الله عليه وآله) گاه كه نزد «زينب بنت جحش» (يكى از همسرانش) مى رفت «زينب» او را نگاه مى داشت و از عسلى كه تهيه كرده بود خدمت پيامبر (صلى الله عليه وآله)مى آورد، اين سخن به گوش «عايشه» رسيد، بر او گران آمد، مى گويد: من با «حفصه» (يكى ديگر از همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله)) قرار گذاشتيم هر وقت پيامبر(صلى الله عليه وآله) نزد يكى از ما آمد، فوراً بگوئيم آيا صمغ «مغافير» خورده اى؟! («مغافير» صمغى بود كه يكى از درختان «حجاز» به نام «عرفط» (بر وزن هرمز) تراوش مى كرد و بوى نامناسبى داشت) و پيامبر(صلى الله عليه وآله) مقيّد بود كه هرگز بوى نامناسبى از دهان يا لباسش شنيده نشود، بلكه به عكس، اصرار داشت هميشه خوشبو و معطر باشد!

به اين ترتيب، روزى پيامبر(صلى الله عليه وآله) نزد «حفصه» آمد، او اين سخن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) گفت، حضرت فرمود: من «مغافير» نخورده ام، بلكه عسلى نزد «زينب بنت جحش» نوشيدم، و من سوگند ياد مى كنم كه ديگر از آن عسل ننوشم (نكند زنبور آن عسل، روى گياه نامناسبى و احتمالاً «مغافير» نشسته باشد) ولى، اين سخن را به كسى مگو (مبادا به گوش مردم برسد، و بگويند: چرا پيامبر غذاى حلالى را بر خود تحريم كرده؟ و يا از كار پيامبر در اين مورد و يا مشابه آن تبعيت كنند، و يا به گوش «زينب» برسد و دل شكسته شود).

اما او سرانجام اين راز را افشا كرد، و بعداً معلوم شد، اصل اين قضيه توطئه اى بوده است، پيامبر(صلى الله عليه وآله) سخت ناراحت شد، آيات فوق نازل گشت و ماجرا را چنان پايان داد كه، ديگر اين گونه كارها در درون خانه پيامبر(صلى الله عليه وآله) تكرار نشود.(3)

در بعضى از روايات نيز آمده است: پيامبر(صلى الله عليه وآله) بعد از اين ماجرا يك ماه از همسران خود كناره گيرى كرد(4) و حتى شايعه تصميم آن حضرت(صلى الله عليه وآله) نسبت به طلاق آنها منتشر شد، به طورى كه سخت به وحشت افتادند(5) و از كار خود پشيمان شدند.

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 311.

2 ـ «ثواب الاعمال»، طبق نقل تفسير «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 367.

3 ـ اصل اين حديث را «بخارى» در جلد 6، از صحيح خود، صفحه 194 نقل كرده، و توضيحاتى كه در پرانتز ذكر كرديم از كتب ديگر استفاده مى شود.

4 ـ تفسير «قرطبى» و تفسيرهاى ديگر، ذيل آيات مورد بحث.

5 ـ تفسير «فى ظلال»، جلد 8، صفحه 163.

تفسير:

▲سرزنش شديد نسبت به بعضى از همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله)

بدون شك، مرد بزرگى همچون پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، تنها به خودش تعلق ندارد، كه به تمام جامعه اسلامى و عالم بشريت متعلق است، بنابراين، اگر در داخل خانه او توطئه هائى بر ضد وى، هر چند به ظاهر كوچك و ناچيز، انجام گيرد نبايد به سادگى از كنار آن گذشت، حيثيت او نبايد نعوذ باللّه بازيچه دست اين و آن گردد، و اگر چنين برنامه اى پيش آيد، بايد با قاطعيت با آن برخورد كرد.

آيات فوق، در حقيقت قاطعيتى است از سوى خداوند بزرگ در برابر چنين حادثه اى، و براى حفظ حيثيت پيامبرش.

نخست، روى سخن را به خود پيامبر(صلى الله عليه وآله) كرده مى گويد: «اى پيامبر! چرا چيزى را كه خدا بر تو حلال كرده، به خاطر جلب رضايت همسرانت بر خود تحريم مى كنى»؟! (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللّهُ لَكَ تَبْتَغِي مَرْضاتَ أَزْواجِكَ).

معلوم است اين تحريم، تحريم شرعى نبود، بلكه به طورى كه از آيات بعد استفاده مى شود، سوگندى از ناحيه پيامبر(صلى الله عليه وآله) ياد شده بود، و مى دانيم: قسم خوردن بر ترك بعضى از مباحات، گناهى ندارد.

بنابراين، جمله: لِمَ تُحَرِّمُ: «چرا بر خود تحريم مى كنى؟» به عنوان عتاب و سرزنش نيست، بلكه نوعى دلسوزى و شفقت است.

درست مثل اين كه ما به كسى كه زحمت زياد براى تحصيل درآمد مى كشد و خود از آن بهره چندانى نمى گيرد، مى گوئيم: چرا اين قدر به خود زحمت مى دهى، و از نتيجه اين زحمت بهره نمى گيرى؟.

و در پايان آيه مى افزايد: «خداوند غفور و رحيم است» (وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ).

اين عفو و رحمت، نسبت به همسرانى است كه، موجبات آن حادثه را فراهم كردند، كه اگر راستى توبه كنند، مشمول آن خواهند بود، يا اشاره به اين است كه، اولى اين بود پيامبر(صلى الله عليه وآله) چنين سوگندى ياد نمى كرد، كارى كه احتمالاً موجب جرأت و جسارت بعضى از همسران حضرت(صلى الله عليه وآله) مى شد.

* * *

در آيه بعد، اضافه مى كند: «خداوند راه گشودن سوگندهايتان را (در اين گونه موارد) روشن ساخته است» (قَدْ فَرَضَ اللّهُ لَكُمْ تَحِلَّةَ أَيْمانِكُمْ).(1)-(2) به اين ترتيب كه كفاره قسم را بدهيد و خود را آزاد سازيد.

بايد توجه داشت، اگر سوگند در موردى باشد كه ترك كارى رجحان دارد، بايد به سوگند عمل كرد، شكستن آن گناه است، و كفاره دارد.

اما اگر در مواردى باشد كه ترك آن عمل، مرجوح باشد، (مانند آيه مورد بحث) در اين صورت شكستن آن جايز است، ولى براى حفظ احترام قسم، بهتر است كفاره نيز داده شود.(3)

آنگاه، مى افزايد: «خداوند مولاى شما و حافظ و ياور شما است و او عليم و حكيم است» (وَ اللّهُ مَوْلاكُمْ وَ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ).

لذا، راه نجات از اين گونه سوگندها را براى شما هموار ساخته، و طبق علم و حكمتش، مشكل را براى شما گشوده است.

از روايات استفاده مى شود: پيامبر(صلى الله عليه وآله) بعد از نزول اين آيه، برده اى آزاد كرده و آنچه را بر خود از طريق قسم حرام كرده بود، حلال نمود.

* * *

آيه بعد، شرح بيشترى پيرامون اين ماجرا داده، مى فرمايد: «به خاطر بياوريد هنگامى را كه پيامبر (صلى الله عليه وآله) يكى از رازهاى خود را به بعضى از همسرانش گفت، ولى او رازدارى نكرد و به ديگران خبر داد، و خداوند پيامبرش را از اين افشاى سرّ آگاه ساخت، او قسمتى از آن را براى همسرش بازگو كرد و از قسمت ديگرى خوددارى نمود» (وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلى بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِيثاً فَلَمّا نَبَّأَتْ بِهِ وَ أَظْهَرَهُ اللّهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْض).

اين چه رازى بود كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به بعضى از همسران خود گفت، كه او رازدارى نكرد؟، مطابق آنچه در شأن نزول گفتيم اين راز مشتمل بر دو مطلب بود: يكى نوشيدن عسل نزد همسرش «زينب بنت جحش».

و ديگر، تحريم نوشيدن آن بر خود در آينده.

و منظور از همسر غير رازدارش در اين آيه، «حفصه» بود، كه او اين سخن را شنيد و براى «عايشه» بازگو كرد.

پيامبر(صلى الله عليه وآله) چون از طريق وحى، از اين افشاى راز، آگاه شده بود، قسمتى از آن را به «حفصه» فرمود، و براى آن كه او زياد شرمنده و خجل نشود، از ذكر قسمت ديگر خوددارى كرد (ممكن است قسمت اول ، اصل نوشيدن عسل باشد و قسمت دوم تحريم آن بر خويشتن).

به هر حال، «هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) اين افشاى سرّ را به او (حفصه) خبر داد او گفت: چه كسى تو را از اين موضوع آگاه كرد»؟ (فَلَمّا نَبَّأَها بِهِ قالَتْ مَنْ أَنْبَأَكَ هذا).

«گفت: خداوند دانا و آگاه مرا با خبر ساخت» (قالَ نَبَّأَنِيَ الْعَلِيمُ الْخَبِيرُ).

از مجموع اين آيه، بر مى آيد، بعضى از همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) نه تنها او را با سخنان خود ناراحت مى كردند، بلكه مسأله رازدارى، كه از مهم ترين شرائط يك همسر باوفا است نيز، در آنها نبود، اما به عكس، رفتار پيامبر(صلى الله عليه وآله) با آنها با تمام اين اوصاف، چنان بزرگوارانه بود، كه حتى حاضر نشد تمام رازى كه افشا كرده بود را به رخ او بكشد، تنها به قسمتى از آن اشاره كرد، و لذا در حديثى از امير مؤمنان على(عليه السلام) آمده است: مَا اسْتَقْصى كَرِيْمٌ قَطُّ، لاَِنَّ اللّهَ يَقُولُ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْض:

«افراد كريم و بزرگوار، هرگز در مقام احقاق حق شخصى خويش، تا آخرين مرحله، پيش نمى روند، زيرا خداوند در اينجا در مورد پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: او قسمتى را خبر داد و از قسمتى خوددارى كرد».(4)

* * *

پس از آن، روى سخن را به اين دو همسر كه در توطئه بالا دست داشتند كرده، مى گويد: «اگر شما از كار خود توبه كنيد، و دست از آزار پيامبر(صلى الله عليه وآله) برداريد به سود شما است، زيرا دل هاى شما با اين عمل از حق منحرف گشته، و به گناه آلوده شده» (إِنْ تَتُوبا إِلَى اللّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُما).

منظور از اين دو نفر، به اتفاق مفسران شيعه و اهل سنت، «حفصه» و «عايشه» است كه به ترتيب دختران «عمر» و «ابوبكر» بودند.

«صَغَت» از ماده «صغو» (بر وزن عفو) به معنى متمايل شدن به چيزى است لذا مى گويند: صَغَتِ النُّجُومُ: «يعنى ستارگان، متمايل به سوى مغرب شدند»، به همين جهت، واژه «اِصغاء»، به معنى گوش فرا دادن به سخن ديگرى آمده است.

و منظور از «صَغَتْ قُلُوبُكُما» در آيه مورد بحث، انحراف دل هاى آنها از حق، به سوى گناه بوده است.(5) سپس، اضافه مى كند: «اگر شما دو نفر بر ضد او دست به دست هم دهيد كارى از پيش نخواهيد برد; چرا كه خداوند مولى و ياور او است، و همچنين جبرئيل و مؤمنان صالح، و فرشتگان نيز بعد از آنها پشتيبان او هستند» (وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِيلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمَلائِكَةُ بَعْدَ ذلِكَ ظَهِيرٌ).

اين تعبير، نشان مى دهد: تا چه حدّ اين ماجرا در قلب پاك پيامبر(صلى الله عليه وآله) و روح عظيم او تأثير منفى گذاشته، تا آنجا كه، خداوند به دفاع از او پرداخته و با اين كه قدرت خودش از هر نظر كافى است، حمايت «جبرئيل»، مؤمنان صالح و فرشتگان ديگر را نيز اعلام مى دارد.

قابل توجه اين كه: در «صحيح بخارى» از «ابن عباس» نقل شده كه: «از عمر پرسيدم: آن دو نفر از همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه بر ضد او دست به دست هم داده بودند چه كسانى بودند؟

«عمر» گفت: «حفصه» و «عايشه» بودند، سپس افزود: به خدا سوگند! ما در عصر جاهليت، براى زنان چيزى قائل نبوديم، تا اين كه خداوند آياتى را درباره آنان نازل كرد، و حقوقى براى آنان قرار داد، (و آنها جسور شدند)».(6)

در تفسير «درّ المنثور» نيز همين معنى، ضمن حديث مفصلى از «ابن عباس» نقل شده، در آن حديث آمده است «عمر» مى گويد: بعد از اين ماجرا آگاه شدم كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) از تمام همسرانش كناره گيرى كرده، و در محلى به نام «مشربه ام ابراهيم» اقامت گزيده، خدمتش رسيده عرض كردم: اى رسول خدا! آيا همسرانت را طلاق گفتى؟ فرمود: نه.

گفتم: اللّه اكبر، ما جمعيت «قريش» پيوسته بر زنانمان مسلط بوديم، اما هنگامى كه به «مدينه» آمديم، جمعى را ديديم كه زنانشان بر آنان مسلّط اند، زنان ما نيز از آنها ياد گرفتند! روزى ديدم همسرم با من مشاجره مى كند، من اين عمل او را عجيب و زشت شمردم.

گفت: چرا تعجب مى كنى؟ به خدا همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) هم با پيامبر(صلى الله عليه وآله) چنين مى كنند! حتى گاه از او قهر مى نمايند، و من به دخترم «حفصه» سفارش كردم: هرگز چنين كارى را نكند.

و گفتم: اگر همسايه ات (منظور «عايشه» است) چنين مى كند، تو نكن; زيرا شرائط او با تو متفاوت است.(7)

درباره «صالح المؤمنين» بحثى داريم كه به خواست خدا در نكات خواهد آمد.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، خداوند روى سخن را به تمام زنان پيامبر(صلى الله عليه وآله)كرده، با لحنى كه خالى از تهديد نيست مى فرمايد: «هر گاه او شما را طلاق گويد، اميد مى رود پروردگار به جاى شما همسرانى بهتر براى او قرار دهد همسرانى مسلمان، مؤمن، متواضع، توبه كار، عبادت كننده و مطيع فرمان خدا، زنانى غير باكره و باكره» (عَسى رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَكُنَّ أَنْ يُبْدِلَهُ أَزْواجاً خَيْراً مِنْكُنَّ مُسْلِمات مُؤْمِنات قانِتات تائِبات عابِدات سائِحات ثَيِّبات وَ أَبْكاراً).

به اين ترتيب، به آنها هشدار مى دهد: تصور نكنند: پيامبر هرگز آنها را طلاق نخواهد داد، و نيز تصور نكنند: اگر آنها را طلاق دهد، همسرانى بهتر جانشين آنها نمى شوند، دست از توطئه و مشاجره و آزار بردارند، و گرنه، از افتخار همسرى پيامبر براى هميشه محروم مى شوند. و زنانى بهتر و با فضيلت تر جاى آنها را خواهند گرفت!.

* * *

1 ـ «راغب» در «مفردات» مى گويد: در هر مورد «فرض» با «عَلى» همراه باشد، به معنى «وجوب» است، و هر جا با «لام» باشد، به معنى «عدم ممنوعيت» بنابراين، در آيه مورد بحث فرض به معنى وجوب نيست، بلكه به معنى اجازه است.

2 ـ «تَحِلَّة» (مصدر باب تفعيل) به معنى حلال كردن است و يا به تعبير ديگر كارى كه گره قسم را بگشايد يعنى «كفاره».

3 ـ «كفاره قسم» به طورى كه از آيه 89 سوره «مائده» استفاده مى شود عبارت است از اطعام ده مسكين، يا پوشاندن لباس بر ده نفر، يا آزاد كردن يك بنده، و كسى كه هيچ كدام از اينها را نداشته باشد، سه روز روزه مى گيرد (به جلد پنجم تفسير «نمونه»، صفحه 61 مراجعه كنيد).

4 ـ «الميزان»، جلد 19، صفحه 392.

5 ـ طبق تفسيرى كه در بالا ذكر كرديم و بسيارى از مفسران آن را برگزيده اند، آيه، محذوفى دارد و در تقدير چنين است: «إِنْ تَتُوبا إِلَى اللّهِ كانَتْ خَيْراً لَكُما» (يا «إِنْ تَتُوبا يَتُبْ عَلَيْكُما» ـ اعراب القرآن، جلد 10، صفحه 133) (يا تقدير ديگرى شبيه به اين معنى).

ولى بعضى احتمال داده اند آيه محذوفى نداشته باشد و جمله «صَغَتْ قُلُوبُكُما» جزاى شرط باشد (با اين قيد كه مفهوم جمله تمايل به سوى حق باشد، نه باطل).

اما اين احتمال بسيار بعيد است; زيرا شرط به صورت فعل مضارع است و جزاء به صورت فعل ماضى، و اين به عقيده اكثر نحويين جايز نيست، ضمناً ذكر «قُلُوبُكُما» به صيغه جمع، نه تثنيه، به خاطر آن است كه دو تثنيه در كنار هم از نظر فصاحت ناخوشايند است و لذا به صورت جمع ذكر شده و معنى آن تثنيه است.

6 ـ «صحيح بخارى»، جلد 6، صفحه 195، ذيل سوره «تحريم».

7 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 243 (با تلخيص).

نكته ها:

▲1 ـ اوصاف همسر شايسته

در اينجا قرآن شش وصف، براى همسران خوب شمرده است، كه مى تواند الگوئى براى همه مسلمانان به هنگام انتخاب همسر باشد.

نخست «اسلام» و بعد «ايمان»، يعنى اعتقادى كه در اعماق قلب انسان نفوذ كند، و آنگاه حالت «قنوت» يعنى تواضع و اطاعت از همسر و بعد از آن «توبه»، يعنى اگر كار خلافى از او سر زند در اشتباه خود اصرار نورزد، و از در عذرخواهى درآيد.

و پس از آن «عبادت» خداوند، عبادتى كه روح و جان او را بسازد، و پاك و پاكيزه كند، و سپس «اطاعت فرمان خدا» و پرهيز از هرگونه گناه.

قابل توجه اين كه «سائِحات» جمع «سائح» را بسيارى از مفسران به معنى «صائم» و روزه دار تفسير كرده اند.

ولى به طورى كه «راغب» در «مفردات» مى گويد: روزه بر دو گونه است: «روزه حقيقى» كه به معنى ترك غذا و آميزش است، و «روزه حكمى» كه به معنى نگهدارى اعضاى بدن از گناهان است، و منظور از روزه در اينجا معنى دوم است (اين گفته «راغب» با توجه به مناسبت مقام جالب به نظر مى رسد، ولى بايد دانست «سائح» را به معنى كسى كه در طريق اطاعت خدا سير مى كند نيز تفسير كرده اند).(1)

اين نيز قابل توجه است كه: قرآن روى باكره و غير باكره بودن زن تكيه نكرده، و براى آن اهميتى قائل نشده; زيرا در مقابل اوصاف معنوى كه ذكر شد، اين مسأله اهميت چندانى ندارد.

* * *

1 ـ «سائِح» از ماده «سياحت» در اصل به جهانگردانى مى گفتند كه بدون زاد و توشه راه مى افتادند، و با كمك هاى مردم زندگى مى كردند، و از آنجا كه روزه دار از غذا امساك مى كند تا وقت افطار فرا رسد، و از اين نظر شبيه سياحت كنندگان است، اين واژه به شخص «صائم» اطلاق شده است.

▲2 ـ منظور از «صالح المؤمنين» كيست؟

بدون شك، «صالح المؤمنين» معنى وسيعى دارد كه همه مؤمنان صالح، با تقوا و كامل الايمان را شامل مى شود، هر چند «صالح» در اينجا مفرد است، و نه جمع، ولى چون معنى جنسى دارد، از آن عموميت استفاده مى شود.(1)

اما، در اين كه مصداق اتمّ و اكمل آن در اينجا كيست؟ از روايات متعددى استفاده مى شود كه، منظور «امير مؤمنان على»(عليه السلام) است.

در حديثى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم: لَقَدْ عَرَّفَ رَسُولُ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) عَلِيّاً(عليه السلام)أَصْحابَهُ مَرَّتَيْنِ: أَمّا مَرَّةً فَحَيْثُ قالَ: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىٌّ مَولاهُ» وَ أَمَّا الثّانِيَةُ فَحَيْثُ نَزَلَتْ هذِهِ الاْ يَةُ: «فَإِنَّ اللّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِيلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِينَ...» أَخَذَ رَسُولُ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) بِيَدِ عَلِىٍّ(عليه السلام) فَقالَ: أَيُّهَا النّاسُ هذا صالِحُ الْمُؤْمِنِيْن!!:

«رسول خدا دو بار على(عليه السلام) را (با صراحت) به يارانش معرفى كرده يك بار آنجا كه فرمود: (در غدير خم): مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىٌّ مَولاهُ: «هر كس من مولاى او هستم على مولاى او است»، و اما بار دوم هنگامى كه آيه إِنَّ اللّهَ هُوَ مَوْلاهُ... نازل شد، رسول خدا دست على(عليه السلام) را گرفت و فرمود: اى مردم اين صالح المؤمنين است»!.(2)

اين معنى را بسيارى از علماى اهل سنت نيز در كتاب هاى خود نقل كرده اند از جمله علامه «ثعلبى» و علامه «گنجى» در «كفاية الطالب» و «ابو حيان اندلسى» و «سبط ابن جوزى» و غير آنها.(3)

جمعى از مفسران از جمله: «سيوطى» در «درّ المنثور» ذيل آيه مورد بحث و «قرطبى» در تفسير معروف خود و همچنين «آلوسى» در «روح المعانى» در تفسير همين آيه اين روايت را نقل كرده اند.

نويسنده «روح البيان» بعد از نقل اين روايت از «مجاهد» مى گويد: مؤيد اين حديث، حديث معروف «منزلت» است، كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام) فرمود: «أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى»، زيرا عنوان «صالحين» در آيات قرآن براى انبياء آمده است، از جمله در آيه «وَ كُلاًّ جَعَلْنا صالِحِينَ»(4) و در آيه «وَ أَلْحِقْنِي بِالصّالِحِينَ»(5) مى باشد (كه در اولى عنوان «صالح»، به جمعى از انبياء، و در دومى به حضرت يوسف اطلاق شده است) هنگامى كه على(عليه السلام) به منزله «هارون» باشد، او نيز مصداق صالح است (دقت كنيد).

كوتاه سخن اين كه: احاديث در اين زمينه فراوان است، مفسر معروف محدث «بحرانى» در تفسير «برهان» بعد از ذكر روايتى در اين زمينه، از «محمّد بن عباس»(6) نقل مى كند، او 52 حديث در اين زمينه از طرق شيعه و اهل سنت جمع آورى كرده، سپس خود او به نقل قسمتى از آن مى پردازد.(7)

* * *

1 ـ بعضى «صالح» را در اينجا جمع دانسته گفته اند: نظر به اين كه واو «صالِحُوا» به هنگام اضافه حذف مى شود در رسم الخط قرآن نيز نيامده است، ولى، اين معنى بعيد به نظر مى رسد.

2 ـ تفسير «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 316.

3 ـ براى توضيح بيشتر به جلد 3، «احقاق الحق»، صفحه 311 مراجعه فرمائيد.

4 ـ انبياء، آيه 72.

5 ـ يوسف، آيه 101.

6 ـ به نظر مى رسد كه «محمّد بن عباس» در اينجا همان «ابو عبداللّه» معروف به «ابن الحجام» است، نويسنده كتاب «ما نزل من القرآن من اهل بيت» كه جمعى از علماء گفته اند: كتابى است كه همچون آن تا كنون تأليف نيافته (جامع الرواة، جلد 2، صفحه 134).

7 ـ تفسير «برهان»، جلد 4، صفحه 353، ذيل حديث 2.

▲3 ـ نارضائى پيامبر(صلى الله عليه وآله) از بعضى از همسران خود

در طول تاريخ، بسيارند بزرگانى كه همسرانى در شأن خود نداشتند، و از عدم اجتماع شرائط لازم در آنها رنج مى بردند، كه در قرآن مجيد نيز نمونه هائى از آنها در ميان انبياى بزرگ ذكر شده است.

آيات فوق، نشان مى دهد، پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نسبت به بعضى از همسرانش چنين بود، آنها به خاطر رقابت هائى كه با يكديگر داشتند:

گاه روح پاك حضرتش را جريحه دار مى كردند.

و گاه به اعتراض نسبت به او و يا افشاء سرّش مى پرداختند، تا آنجا كه خداوند، به سرزنش آنان و دفاع از پيامبرش پرداخته، و مؤكدترين بيان را در اين زمينه فرموده، و حتى آنها را تهديد به طلاق مى كند، و چنان كه ديديم، بعد از ماجراى آيات فوق، پيامبر(صلى الله عليه وآله) حدود يك ماه از همسرانش قهر كرد، شايد خود را اصلاح كنند!

اصولاً، تاريخ زندگى آن حضرت(صلى الله عليه وآله) به خوبى نشان مى دهد: بعضى از همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) نه تنها معرفت لازم را نسبت به مقام نبوت نداشتند، كه، گاه او را همچون يك فرد عادى مورد بازخواست، و حتى خداى نكرده، مورد اهانت قرار مى دادند! بنابراين، اصرار بر اين معنا كه همه آنها افرادى شايسته و كاملى بوده اند، بى دليل به نظر مى رسد، آن هم با توجه به صراحت آيات فوق.

تاريخ اسلام، نسبت به زنان بعد از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مخصوصاً داستان جنگ «جمل» نيز نشان داد كه، اين معنى نه تنها در عصر آن حضرت(صلى الله عليه وآله)، كه بعد از او نسبت به جانشينانش نيز تكرار شده است، كه اينجا جاى شرح همه اين مسائل نيست.

اصولاً، تعبير آيات فوق كه مى گويد: «هر گاه پيامبر شما را طلاق دهد، خداوند زنانى از شما بهتر كه واجد صفات ششگانه مذكور در آيه باشند به او مى دهد» بيانگر اين واقعيت است كه، لااقل بعضى از همسران حضرت واجد اين شرايط نبودند.

مراجعه به آيات سوره «احزاب» درباره زنان پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيز نظر فوق را تأئيد مى كند.

* * *

▲4 ـ افشاى سرّ

«رازدارى» نه تنها از صفات مؤمنان حقيقى است، كه هر انسان با شخصيتى بايد رازدار باشد، اين معنى در مورد دوستان نزديك و همسر اهميت بيشترى دارد، در آيات فوق، خوانديم، چگونه خداوند بعضى از همسران پيامبر (صلى الله عليه وآله) را به خاطر ترك رازدارى، شديداً ملامت و سرزنش مى كند.

على(عليه السلام) در حديثى مى فرمايد: جُمِعَ خَيْرُ الدُّنْيَا وَ الاْ خِرَةِ فِي كِتْمانِ السِّرِّ وَ مُصادَقَةِ الاْ َخْيارِ، وَ جُمِعَ الشَّرُّ فِي الاِْذاعَةِ وَ مُؤاخاةِ الاْ َشْرارِ:

«تمام خير دنيا و آخرت در اين دو چيز نهفته شده: كتمان سرّ و دوستى با نيكان و تمام شرّ در اين دو چيز نهفته شده: افشاى اسرار و دوستى با اشرار».(1)

* * *

1 ـ «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 469، ماده «كتم».

▲5 ـ نبايد حلال خدا را بر خود حرام كنيد

امورى كه از سوى خداوند حلال يا حرام شده، همه طبق مصالح دقيقى بوده، و به همين دليل، جاى آن ندارد كه انسان حلالى را بر خود حرام، و يا حرامى را بر خود حلال نمايد، حتى اگر سوگندى در اين زمينه ياد كند ـ چنان كه در آيات فوق آمده است ـ آن قسم را مى توان شكست.

آرى، اگر مباحى كه سوگند بر ترك آن خورده، عمل مكروهى بوده باشد، يا از جهتى ترك آن اولى باشد، در اين صورت بايد به قسم پاى بند بود.

* * *

6يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ ناراً وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لايَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ

7يا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لاتَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

8يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يُدْخِلَكُمْ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الاْ َنْهارُ يَوْمَ لايُخْزِي اللّهُ النَّبِيَّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا وَ اغْفِرْ لَنا إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ

ترجمه:

6 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! خود و خانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه داريد; آتشى كه فرشتگانى بر آن گمارده شده كه خشن و سختگيرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمى كنند و آنچه را فرمان داده شده اند (به طور كامل) اجرا مى نمايند!

7 ـ اى كسانى كه كافر شده ايد! امروز عذرخواهى نكنيد، چرا كه تنها به اعمالتان جزا داده مى شويد!

8 ـ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! به سوى خدا توبه كنيد، توبه اى خالص; اميد است (با اين كار) پروردگارتان گناهانتان را ببخشد و شما را در باغ هائى از بهشت كه نهرها از زير درختانش جارى است وارد كند، در آن روزى كه خداوند پيامبر و كسانى را كه با او ايمان آوردند خوار نمى كند; اين در حالى است كه نورشان پيشاپيش آنان و از سوى راستشان در حركت است، و مى گويند: «پروردگارا! نور ما را كامل كن و ما را ببخش كه تو بر هر چيز توانائى»!

تفسير:

▲خانواده خود را از آتش دوزخ نجات دهيد!

به دنبال اخطار و سرزنش نسبت به بعضى از همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله)، خداوند در آيات مورد بحث، روى سخن را به همه مؤمنان كرده، دستوراتى درباره تعليم و تربيت همسر و فرزندان و خانواده به آنها مى دهد، نخست مى فرمايد:

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد! خود و خانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسان ها و سنگ ها هستند نگاه داريد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ ناراً وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ).

نگهدارى خويشتن به ترك معاصى و عدم تسليم در برابر شهوات سركش است، و نگهدارى خانواده به تعليم، تربيت، امر به معروف، نهى از منكر و فراهم ساختن محيطى پاك و خالى از هرگونه آلودگى، در فضاى خانه و خانواده است.

اين برنامه اى است كه بايد از نخستين سنگ بناى خانواده، يعنى از مقدمات ازدواج، و سپس، نخستين لحظه تولد فرزند آغاز گردد، و در تمام مراحل با برنامه ريزى صحيح و با نهايت دقت تعقيب شود.

به تعبير ديگر، حق زن و فرزند تنها با تأمين هزينه زندگى و مسكن و تغذيه آنها حاصل نمى شود، مهم تر از آن، تغذيه روح و جان آنها و به كار گرفتن اصول تعليم و تربيت صحيح است.

قابل توجه اين كه: تعبير به «قُوا» (نگاه داريد) اشاره به اين است كه، اگر آنها را به حال خود رها كنيد، خواه ناخواه به سوى آتش دوزخ پيش مى روند، شما هستيد كه بايد آنها را از سقوط در آتش دوزخ حفظ كنيد.

«وَقُود» (بر وزن كبود) چنان كه قبلاً نيز اشاره كرده ايم، به معنى «آتشگيره» يعنى ماده قابل اشتعال، مانند «هيزم» است (نه به معنى «آتش زنه» مثل «كبريت»، چرا كه عرب آن را «زناد» مى گويد).

به اين ترتيب، آتش دوزخ مانند آتش هاى اين جهان نيست، شعله هاى آن از درون وجود خود انسان ها زبانه مى كشد! و از درون سنگ ها! نه فقط سنگ هاى گوگردى كه بعضى از مفسران به آن اشاره كرده اند، بلكه، همه انواع سنگ ها، چون لفظ آيه مطلق است، و امروز مى دانيم: هر قطعه از سنگ ها مركب از ميلياردها ميليارد دانه اتم است، كه اگر نيروى ذخيره درون آنها آزاد شود، چنان آتشى برپا مى كند كه انسان را خيره مى كند.

بعضى از مفسران «حِجارَة» را در اينجا به بت هائى تفسير كرده اند كه از سنگ ساخته مى شد، و مورد پرستش مشركان بود.

آنگاه مى افزايد: «فرشتگانى بر اين آتش گمارده شده كه خشن و سخت گيرند هرگز معصيت فرمان خدا نمى كنند، و هر دستورى به آنها دهد بدون چون و چرا اجرا مى كنند» (عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لايَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ).

به اين ترتيب، نه راه گريزى وجود دارد، و نه گريه، التماس، جزع و فزع مؤثر است.

روشن است، هر مأمورى براى كارى گمارده شود، بايد با روحياتى متناسب آن ساخته شده باشد، و مأموران عذاب طبعاً بايد خشن باشند; چرا كه جهنم كانون رحمت نيست، كانون خشم و غضب الهى است، اما در عين حال، اين مأموران هرگز از مرز عدالت خارج نمى شوند، فرمان خدا را بى كم و كاست اجرا مى كنند.

جمعى از مفسران در اينجا سؤالى مطرح كرده اند و آن اين كه:

تعبير به «عدم عصيان» در آيه فوق، با مسأله «عدم وجود تكليف» در قيامت چگونه سازگار است؟

در پاسخ بايد توجه داشت: اطاعت و ترك عصيان فرشتگان، يك نوع اطاعت تكوينى است، نه تشريعى، و اطاعت تكوينى هميشه وجود دارد، و به تعبير ديگر، آنها آن چنان ساخته شده اند كه فرمان هاى الهى را با كمال ميل و رغبت و عشق، در عين اختيار اجرا مى كنند.

* * *

در آيه بعد، كفار را مخاطب ساخته و وضع آنها را در آن روز بازگو مى كند، و مى فرمايد: «اى كسانى كه كافر شده ايد! امروز عذرخواهى نكنيد; چرا كه تنها به اعمالتان جزا داده مى شويد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لاتَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

قرار گرفتن اين آيه بعد از آيه گذشته، كه مخاطب در آن مؤمنان بودند، اشاره به اين واقعيت است كه، اگر به وضع زن و فرزند و خانواده خود نرسيد، ممكن است كار شما به جائى رسد كه در قيامت مخاطب به اين خطاب شويد.

تعبير «إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» بار ديگر اين حقيقت را تأئيد مى كند كه، جزاى گنهكاران در قيامت، خود اعمال آنها است، كه در برابر آنان ظاهر مى شود، و با آنها خواهد بود، تعبير آيه گذشته كه آتش جهنم از درون وجود خود انسان ها زبانه مى كشد نيز، مؤيد همين معنى است.

اين نكته نيز قابل توجه است كه: عدم قبول اعتذار در آنجا، به خاطر اين است كه عذرخواهى نوعى توبه است، و توبه تنها در اين جهان امكان پذير است، نه در جهان ديگر و نه بعد از ورود در جهنم.

* * *

سومين آيه و آخرين آيه اين قسمت، در حقيقت راه نجات از آتش دوزخ را نشان مى دهد، مى گويد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! به سوى خدا بازگرديد و توبه كنيد، توبه خالصى» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً).

آرى، نخستين گام، براى نجات، توبه از گناه است، توبه اى كه از هر نظر خالص باشد، توبه اى كه محرك آن فرمان خدا و ترس از گناه، نه وحشت از آثار اجتماعى و دنيوى آن، بوده باشد، توبه اى كه براى هميشه انسان را از معصيت جدا كند و بازگشتى در آن رخ ندهد.

مى دانيم: حقيقت «توبه» همان ندامت و پشيمانى از گناه است، كه لازمه آن تصميم بر ترك در آينده است، و اگر كارى بوده كه قابل جبران است، در صدد جبران برآيد، و گفتن استغفار نيز بيانگر همين معنى است، و به اين ترتيب، اركان توبه را مى توان در پنج چيز خلاصه كرد: «ترك گناه ـ ندامت ـ تصميم بر ترك در آينده ـ جبران گذشته ـ استغفار».

«نَصُوح» از ماده «نصح» (بر وزن صلح) در اصل، به معنى خيرخواهى خالصانه است، و لذا به عسل خالص «ناصح» گفته مى شود، و از آنجا كه خيرخواهى واقعى بايد توأم با محكم كارى باشد، واژه «نصح» گاه به اين معنى نيز آمده است، به همين جهت، به نماى محكم «نصاح» (بر وزن كتاب) و به خياط «ناصح» گفته مى شود، و اين هر دو معنى يعنى «خالص بودن» و «محكم بودن» در توبه «نصوح» بايد جمع باشد.(1)

در اين كه: «توبه نصوح» چيست؟ تفسيرهاى زيادى براى آن ذكر كرده اند، تا آنجا كه بعضى شماره تفسيرهاى آن را بالغ بر بيست و سه تفسير دانسته اند،(2)ولى همه اين تفسيرها تقريبا به يك حقيقت بازمى گردد، يا شاخ و برگ ها و شرائط مختلف توبه است.

از جمله اين كه: «توبه نصوح» آن است كه واجد چهار شرط باشد: پشيمانى قلبى، استغفار زبانى، ترك گناه، و تصميم بر ترك در آينده.

بعضى ديگر گفته اند: «توبه نصوح» آن است كه واجد سه شرط باشد: ترس از اين كه پذيرفته نشود، اميد به اين كه پذيرفته شود، و ادامه اطاعت خدا.

يا اين كه: «توبه نصوح» آن است كه: گناه خود را همواره در مقابل چشم خود ببينى و از آن شرمنده باشى!

يا اين كه: «توبه نصوح» آن است كه: مظالم را به صاحبانش بازگرداند، و از مظلومين حليت بطلبد، و بر اطاعت خدا اصرار ورزد.

يا اين كه: «توبه نصوح» آن است كه: در آن سه شرط باشد: كم سخن گفتن، كم خوردن، و كم خوابيدن.

يا اين كه: «توبه نصوح» آن است كه: توأم با چشمى گريان، و قلبى بيزار از گناه باشد... و مانند اينها، كه همگى شاخ و برگ يك واقعيت است، و اين توبه خالص و كامل است.

در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: هنگامى كه «معاذ بن جبل» از توبه نصوح سؤال كرد، در پاسخ فرمود: أَنْ يَتُوبَ التّائِبُ ثُمَّ لايَرْجِعُ فِى ذَنْب كَما لايَعُودُ اللَّبَنُ إِلَى الضَّرْعِ: «آن است كه شخص توبه كننده، به هيچ وجه بازگشت به گناه نكند، آن چنان كه شير به پستان هرگز باز نمى گردد»!(3)

اين تعبير لطيف، بيانگر اين واقعيت است كه: «توبه نصوح» چنان انقلابى در انسان ايجاد مى كند كه، راه بازگشت به گذشته را به كلى بر او مى بندد.

همان گونه كه بازگشت شير به پستان غير ممكن است.

اين معنى كه در روايات ديگر نيز وارد شده، در حقيقت، درجه عالى «توبه نصوح» را بيان مى كند، و گرنه، در مراحل پائين تر ممكن است بازگشتى باشد كه بعد از تكرار توبه، سرانجام منتهى به ترك دائمى شود.

سپس، به آثار اين «توبه نصوح» اشاره كرده، مى افزايد: «اميد است با اين كار پروردگار شما گناهانتان را ببخشد و بپوشاند» (عَسى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ).

«و شما را در باغ هائى از بهشت وارد كند كه نهرها از زير درختانش جارى است» (وَ يُدْخِلَكُمْ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الاْ َنْهارُ).

«اين كار در روزى خواهد بود كه خداوند پيامبر و كسانى را كه با او ايمان آوردند خوار و موهون نمى كند» (يَوْمَ لايُخْزِي اللّهُ النَّبِيَّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ).

«اين در حالى است كه نور (ايمان و عمل صالح) آنها از پيشاپيش و از سوى راستشان در حركت است» و عرصه محشر را روشن مى سازد، و راه آنها را به سوى بهشت مى گشايد (نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ).

در اينجاست كه آنها رو به درگاه خداوند آورده، «مى گويند: پروردگارا! نور ما را كامل كن، و ما را ببخش كه بر هر كار قادرى» (يَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا وَ اغْفِرْ لَنا إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ).

در حقيقت اين «توبه نصوح»، پنج ثمره بزرگ دارد:

نخست، بخشودگى سيئات و گناهان.

دوم، ورود در بهشت پر نعمت الهى.

سوم، عدم رسوائى در آن روز كه پرده ها كنار مى رود، و حقايق آشكار مى گردد، و دروغگويان تبهكار، خوار و رسوا مى شوند، آرى، در آن روز پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان، آبرومند خواهند بود، چرا كه آنچه گفتند به واقعيت مى پيوندد.

چهارم اين كه: نور ايمان و عمل آنها از پيشاپيش و سمت راست آنها حركت مى كند، و مسير آنها را به سوى بهشت روشن مى سازد (بعضى از مفسران نورى را كه پيشاپيش حركت مى كند «نور عمل» دانسته اند، در اين زمينه تفسير ديگرى نيز ذيل آيه 12 سوره «حديد» در جلد 23 تفسير «نمونه» داشتيم).

پنجم اين كه: توجهشان به خدا بيشتر مى گردد، لذا رو به سوى درگاه خدا مى آورند و از او تقاضاى تكميل نور و آمرزش كامل گناه خويش مى كنند.

* * *

1 ـ بعضى تصور مى كنند «نصوح» نام شخص خاصى بوده است و در اين زمينه داستان مفصلى به عنوان توبه نصوح نقل كرده اند، ولى بايد توجه داشت نصوح اسم كسى نيست، بلكه معنى وصفى دارد، هر چند داستان معروف ممكن است صحت داشته باشد.

2 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 10، صفحه 6766.

3 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 318.

نكته ها:

▲1 ـ تعليم و تربيت خانواده

دستور امر به معروف و نهى از منكر، يك دستور عام است، كه همه مسلمين نسبت به يكديگر دارند، ولى از آيات فوق، و رواياتى كه درباره حقوق فرزند و مانند آن در منابع اسلامى وارد شده، به خوبى استفاده مى شود كه: انسان در مقابل همسر و فرزند خويش، مسئوليت سنگين ترى دارد، و موظف است تا آنجا كه مى تواند، در تعليم و تربيت آنها بكوشد، آنها را از گناه بازدارد و به نيكى ها دعوت نمايد، نه اين كه تنها به تغذيه جسم آنها قناعت كند.

در حقيقت، اجتماع بزرگ از واحدهاى كوچكى تشكيل مى شود كه «خانواده» نام دارد، و هرگاه اين واحدهاى كوچك، كه رسيدگى به آن آسان تر است اصلاح گردد، كل جامعه اصلاح مى شود، و اين مسئوليت در درجه اول بر دوش پدران و مادران است.

مخصوصاً در عصر ما كه امواج كوبنده فساد در بيرون خانواده ها بسيار قوى و خطرناك است، براى خنثى كردن آنها از طريق تعليم و تربيت خانوادگى، بايد برنامه ريزى اساسى تر و دقيق تر انجام گيرد.

نه تنها آتش هاى قيامت، كه آتش هاى دنيا نيز از درون وجود انسان ها سرچشمه مى گيرد، و هر كس موظف است خانواده خود را از اين آتش ها حفظ كند.

در حديثى مى خوانيم: «هنگامى كه آيه فوق نازل شد، كسى از ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله) سؤال كرد: چگونه خانواده خود را از آتش دوزخ حفظ كنم؟ حضرت(صلى الله عليه وآله) فرمود:

تَأْمُرُهُمْ بِما أَمَرَ اللّهُ، وَ تَنْهاهُمْ عَمّا نَهاهُمُ اللّهُ، إِنْ أَطاعُوكَ كُنْتَ قَدْ وَقَيْتَهُمْ، وَ إِنْ عَصُوكَ كُنْتَ قَدْ قَضَيْتَ ما عَلَيْكَ:

«آنها را امر به معروف و نهى از منكر مى كنى، اگر از تو پذيرفتند آنها را از آتش دوزخ حفظ كرده اى، و اگر نپذيرفتند وظيفه خود را انجام داده اى».(1)

و در حديث جامع و جالب ديگرى، از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آمده است:

أَلا كُلُّكُمْ راع، وَ كُلُّكُمْ مَسْؤُلٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ، فَالاْ َمِيْرُ عَلَى النّاسِ راع، وَ هُوَ مَسْؤُلٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ، وَ الرَّجُلُ راع عَلى أَهْلِ بَيْتِهِ، وَ هُوَ مَسْؤُلٌ عَنْهُمْ، فَالْمَرْئَةُ راعِيَةٌ عَلى أَهْلِ بَيْتِ بَعْلِها وَ وَلَدِهِ، وَ هِىَ مَسْؤُلَةٌ عَنْهُمْ، أَلا فَكُلُّكُمْ راع، وَ كُلُّكُمْ مَسْؤُلٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ:

«بدانيد! همه شما نگهبانيد، و همه در برابر كسانى كه مأمور نگهبانى آنها هستيد، مسئوليد، امير و رئيس حكومت اسلامى نگهبان مردم است و در برابر آنها مسئول است، مرد، نگهبان خانواده خويش است و در مقابل آنها مسئول، زن نيز، نگهبان خانواده شوهر و فرزندان است و در برابر آنها مسئول مى باشد، بدانيد! همه شما نگهبانيد و همه شما در برابر كسانى كه مأمور نگهبانى آنها هستيد مسئوليد»!(2)

اين بحث دامنه دار را با حديثى از امير مؤمنان على(عليه السلام) پايان مى دهيم، امام(عليه السلام) در تفسير آيه فوق فرمود: عَلِّمُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمُ الْخَيْرَ، وَ أَدِّبوُهُمْ: «منظور اين است كه خود و خانواده خويش را نيكى بياموزيد و آنها را ادب كنيد».(1)

* * *

1 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 372.

2 ـ «مجموعه ورّام»، جلد اول، صفحه 6.

▲2 ـ «توبه»، درى به سوى رحمت خدا

بسيار مى شود كه از انسان ـ مخصوصاً در آغاز تربيت و سير و سلوك الى اللّه ـ لغزش هائى سرمى زند، اگر درهاى بازگشت به روى او بسته شود، مأيوس مى گردد، و براى هميشه از راه مى ماند، و لذا در مكتب تربيتى اسلام، توبه به عنوان يك اصل تربيتى با اهميت فوق العاده اى مطرح است، و از تمام گنهكاران دعوت مى كند كه، براى اصلاح خويش و جبران گذشته از اين در، وارد شوند.

امام على بن الحسين(عليهما السلام) در مناجات «تائبين» به پيشگاه خدا چنين عرضه مى دارد:

إِلهِى أَنْتَ الَّذِي فَتَحْتَ لِعِبادِكَ باباً إِلى عَفْوِكَ سَمَّيْتَهُ التَّوْبَةَ، فَقُلْتَ تُوبُوا إِلَى اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً، فَما عُذْرُ مَنْ أَغْفَلَ دُخُولَ الْبابِ بَعْدَ فَتْحِهِ:

«خداى من! تو كسى هستى كه درى به سوى عفوت، به روى بندگانت گشوده اى، و نامش را توبه نهاده اى، و فرموده اى: بازگرديد به سوى خدا و توبه كنيد، توبه خالصى، اكنون، عذر كسانى كه از ورود از اين در، بعد از گشايش آن، غافل شوند چيست»؟!(2)

به قدرى در مسأله توبه، در روايات تأكيد شده، كه در حديثى از امام باقر(عليه السلام)مى خوانيم: إِنَّ اللّهَ تَعالى أَشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ رَجُل أَضَلَّ راحِلَتَهُ وَ زادَهُ فِي لَيْلَة ظَلْماءَ، فَوَجَدَها: «خداوند از توبه بنده اش بيش از كسى كه مركب و توشه خود را در بيابان در يك شب تاريك گم كرده و سپس آن را بيابد، شاد مى گردد»!(3)

اين تعبيرات آميخته با بزرگوارى، همه براى تشويق به اين امر مهم حياتى است.

ولى، بايد توجه داشت: توبه تنها لقلقه زبان، و گفتن «استغفر اللّه» نيست، بلكه شرايط و اركانى دارد كه در تفسير توبه نصوح در آيات فوق به آن اشاره شد، هرگاه توبه با اين شرائط انجام گيرد، آن چنان اثر مى گذارد كه، گناه و آثار گناه را به كلى از روح و جان انسان محو مى كند، لذا در حديثى از امام باقر(عليه السلام)مى خوانيم:

التّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ كَمَنْ لا ذَنْبَ لَهُ، وَ الْمُقِيمُ عَلَى الذَّنْبِ وَ هُوَ مُسْتَغْفِرٌ مِنْهُ كَالْمُسْتَهْزِءِ!:

«كسى كه از گناه توبه كند، همچون كسى است كه اصلاً گناه نكرده، و كسى كه به گناه خود ادامه دهد، در حالى كه استغفار مى كند، مانند كسى است كه مسخره مى كند»!.(4)

درباره توبه بحث هاى مشروح ديگرى (در جلد سوم، صفحه 312 به بعد) ذيل آيه 17 سوره «نساء» و (جلد 19، صفحه 498 به بعد) ذيل آيه 53 «زمر» داشته ايم.

* * *

9يا أَيُّهَا النَّبِيُّ جاهِدِ الْكُفّارَ وَ الْمُنافِقِينَ وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ

10ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوح وَ امْرَأَتَ لُوط كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ يُغْنِيا عَنْهُما مِنَ اللّهِ شَيْئاً وَ قِيلَ ادْخُلاَ النّارَ مَعَ الدّاخِلِينَ

11وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِينَ

12وَ مَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِيهِ مِنْ رُوحِنا وَ صَدَّقَتْ بِكَلِماتِ رَبِّها وَ كُتُبِهِ وَ كانَتْ مِنَ الْقانِتِينَ

ترجمه:

9 ـ اى پيامبر! با كفار و منافقين پيكار كن و بر آنان سخت بگير! جايگاهشان جهنم است، و بد فرجامى است!

10 ـ خداوند براى كسانى كه كافر شده اند، به همسر نوح و همسر لوط مَثَل زده است، آن دو تحت سرپرستى دو بنده از بندگان صالح ما بودند، ولى به آن دو خيانت كردند و ارتباط با اين دو (پيامبر) سودى به حالشان نداشت، و به آنها گفته شد: «وارد آتش شويد همراه كسانى كه وارد مى شوند»!

11 ـ و خداوند براى مؤمنان، به همسر فرعون مَثَل زده است، در آن هنگام كه گفت: «پروردگارا! خانه اى براى من نزد خودت در بهشت بساز، و مرا از فرعون و كار او نجات ده و مرا از گروه ستمگران رهائى بخش»!

12 ـ و همچنين به مريم دختر عمران كه دامان خود را پاك نگه داشت، و ما از روح خود در او دميديم; او كلمات پروردگار و كتاب هايش را تصديق كرد و از مطيعان فرمان خدا بود!

▲الگوهائى از زنان مؤمن و كافر

از آنجا كه منافقان از افشاى اسرار درونى خانه پيامبر(صلى الله عليه وآله) و بروز مشاجرات و اختلاف هائى در ميان همسران او، كه در آيات قبل به آن اشاره شده، قطعاً خوشحال بودند، بلكه، به شايعات در اين زمينه دامن مى زدند، شايد به همين مناسبت، در نخستين آيه مورد بحث، دستور شدت عمل درباره آنها داده، مى فرمايد: «اى پيامبر با كفار و منافقان پيكار و جهاد كن و بر آنها سخت بگير جايگاهشان جهنم و بد جايگاهى است» (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ جاهِدِ الْكُفّارَ وَ الْمُنافِقِينَ وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ).

اين جهاد در مورد كفار، ممكن است به صورت مسلحانه يا غير مسلحانه بوده باشد، ولى در مورد منافقان، بدون شك جهاد مسلحانه نيست; زيرا در هيچ تاريخى نقل نشده كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) با منافقان پيكار مسلحانه كرده باشد، لذا در حديثى، از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: إِنَّ رَسُولَ اللّهِ لَمْ يُقاتِلْ مُنافِقاً قَطُّ إِنَّما كانَ يَتَأَلَّفُهُمْ: «رسول خدا هرگز با منافقى جنگ نكرد، بلكه پيوسته در تأليف قلوب آنها مى كوشيد».(1)

بنابراين، مراد از جهاد با آنها، همان توبيخ، سرزنش، تهديد و انذار و رسوا ساختن آنها، و يا در بعضى از موارد، تأليف قلوب آنها است، چه اين كه «جهاد» معنى وسيع و گسترده اى دارد، و هرگونه تلاش و كوشش را شامل مى شود ، تعبير به: وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ: «بر آنها سخت بگير و خشونت كن» نيز اشاره به خشونت در سخن، افشاگرى و تهديد و مانند آن است.

اين وضع خاص در مقابل منافقان، با اين كه آنها خطرناكترين دشمن اسلام بودند، به خاطر اين بود كه، آنها ظاهراً دم از اسلام مى زدند، و با مسلمانان كاملاً آميزش داشتند، لذا ممكن نبود همچون يك كافر با آنها رفتار كرد.

البته، اين در صورتى بود كه آنها دست به اسلحه نبرند و اگر اين كار را مى كردند، مسلماً با آنها مقابله به مثل مى شد; زيرا در اين صورت عنوان «محارب» به خود مى گرفتند.

گر چه، اين مسأله در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) واقع نشد، ولى بعد از او مخصوصاً در عصر امير مؤمنان(عليه السلام) روى داد، و او با منافقان مسلح به نبرد برخاست.

بعضى گفته اند منظور از «جهاد با منافقان» در آيه فوق، اجراى حدود شرعى در مورد آنهاست; زيرا اكثر كسانى كه حدّ بر آنها جارى مى شد از منافقان بودند، ولى، هيچ دليلى براى اين تفسير، و بر اين ادعا كه حدود شرعى در آن عصر غالباً بر آنها واقع شده، در دست نيست.

قابل توجه اين كه: آيه فوق، عيناً و بدون هيچ كم و زياد، در سوره «توبه» آيه 73 نيز آمده است.

* * *

آنگاه، بار ديگر به ماجراى همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) بازمى گردد، و براى اين كه درس عملى زنده اى به آنها بدهد، به ذكر سرنوشت فشرده دو نفر از زنان بى تقوا، كه در خانه دو پيامبر بزرگ خدا بودند، و سرنوشت دو زن مؤمن و ايثارگر، كه يكى از آنها در خانه يكى از جبارترين مردان تاريخ بود مى پردازد.

نخست مى فرمايد: «خداوند مثلى براى كافران زده است، مثلى به همسر نوح و همسر لوط» (ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوح وَ امْرَأَتَ لُوط).(2)

«آنها تحت سرپرستى دو بنده از بندگان صالح ما بودند، ولى به آن دو خيانت كردند» (كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما).

«اما ارتباط آنها با اين دو پيامبر بزرگ، سودى به حالشان در برابر عذاب الهى نداشت، و به آنها گفته شد كه وارد در آتش شويد همراه كسانى كه وارد مى شوند» (فَلَمْ يُغْنِيا عَنْهُما مِنَ اللّهِ شَيْئاً وَ قِيلَ ادْخُلاَ النّارَ مَعَ الدّاخِلِينَ). و به اين ترتيب، به دو همسر پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كه در ماجراى افشاى اسرار و آزار آن حضرت (صلى الله عليه وآله) دخالت داشتند هشدار مى دهد: گمان نكنند همسرى پيامبر(صلى الله عليه وآله)به تنهائى مى تواند مانع كيفر آنها باشد، همان گونه كه رابطه همسران نوح و لوط، به خاطر خيانت، از خاندان نبوت و وحى قطع شد، و گرفتار عذاب الهى شدند.

و در ضمن، هشدارى است به همه مؤمنان در تمام قشرها، كه پيوندهاى خود را با اولياء اللّه در صورت گناه و عصيان، مانع عذاب الهى نپندارند.

در بعضى از كلمات مفسران آمده است: اسم همسر حضرت نوح «والهة» و اسم همسر حضرت لوط «والعة» بوده است آ(3) و بعضى عكس اين را نوشته اند، يعنى نام همسر نوح را «والعه» و همسر لوط را «والهه» يا «واهله» گفته اند.(4)

به هر حال، اين دو زن به اين دو پيامبر بزرگ خيانت كردند، البته خيانت آنها هرگز انحراف از جاده عفت نبود; زيرا هرگز همسر هيچ پيامبرى، آلوده به بى عفتى نشده است، چنان كه در حديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) صريحاً آمده است: ما بَغَتْ إِمْرَأَةُ نَبِىٍّ قَطُّ: «همسر هيچ پيامبرى هرگز آلوده عمل منافى عفت نشد».(5)

خيانت همسر «لوط» اين بود كه، با دشمنان آن پيامبر(عليه السلام) همكارى مى كرد، و اسرار خانه او را به دشمن مى سپرد، و همسر «نوح» نيز چنين بود.

«راغب» در «مفردات» مى گويد: «خيانت» و «نفاق» يك حقيقت است، جز اين كه «خيانت» در مقابل «عهد و امانت» گفته مى شود، و «نفاق» در «مسائل دينى».

تناسب اين داستان، با داستان افشاى اسرار خانه پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيز ايجاب مى كند كه، منظور از خيانت همين باشد.

به هر حال، آيه فوق، اميدهاى كاذب افرادى را كه گمان مى كنند تنها ارتباط با شخص بزرگى همچون پيامبر(صلى الله عليه وآله)، مى تواند مايه نجات آنها گردد (هر چند در عمل آلوده باشند) قطع مى كند، تا هيچ كس از اين نظر، براى خود مصونيتى قائل نشود، لذا، در پايان آيه مى گويد: «به آنها گفته مى شود با ساير دوزخيان وارد جهنم شويد» يعنى ميان شما و ديگران از اين نظر هيچ امتيازى نيست!.

* * *

پس از آن، دو مثال براى افراد باايمان ذكر كرده، مى گويد: «خداوند مثلى براى مؤمنان ذكر كرده: همسر فرعون را، در آن زمان كه به پيشگاه خدا عرضه داشت: پروردگار من! خانه اى برايم در جوار قربت در بهشت بنا كن، و مرا از فرعون و كارهايش رهائى بخش، و مرا از اين قوم ظالم نجات ده» (وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِينَ).

معروف اين است: نام همسر فرعون «آسيه» و نام پدرش «مزاحم» بوده است، گفته اند: هنگامى كه معجزه موسى(عليه السلام) را در مقابل ساحران مشاهده كرد، اعماق قلبش به نور ايمان روشن شد، و از همان لحظه، به موسى(عليه السلام) ايمان آورد، او پيوسته ايمان خود را مكتوم مى داشت، ولى ايمان و عشق به خدا چيزى نيست كه بتوان آن را هميشه كتمان كرد، هنگامى كه فرعون از ايمان او با خبر شد، بارها او را نهى كرد، و اصرار داشت دست از دامن آئين موسى(عليه السلام) بردارد، و خداى او را رها كند، ولى اين زن با استقامت، هرگز تسليم خواسته فرعون نشد.

سرانجام، فرعون دستور داد، دست و پاهايش را با ميخ ها بسته، در زير آفتاب سوزان قرار دهند، و سنگ عظيمى بر سينه او بيفكنند، هنگامى كه آخرين لحظه هاى عمر خود را مى گذارند، دعايش اين بود: «پروردگارا! براى من خانه اى در بهشت، در جوار خودت بنا كن و مرا از فرعون و اعمالش رهائى بخش و مرا از اين قوم ظالم نجات ده»!

خداوند نيز، دعاى اين زن مؤمن پاكباز فداكار را اجابت فرمود، و او را در رديف بهترين زنان جهان، مانند «مريم» قرار داد. چنان كه در همين آيات در رديف او قرار گرفته است.

در روايتى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: أَفْضَلُ نِساءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ خَدِيْجَةُ بِنْتِ خُوَيْلِد، وَ فاطِمَةُ بِنْتِ مُحَمَّد(صلى الله عليه وآله)، وَ مَرْيَمُ بِنْتِ عِمْران، وَ آسِيَهُ بِنْتِ مُزاحِم، إِمْرَأَةُ فِرْعَوْنَ!: «برترين زنان اهل بهشت (چهار نفرند) خديجه دختر خويلد، فاطمه دختر محمّد(صلى الله عليه وآله)، مريم دختر عمران و آسيه دختر مزاحم همسر فرعون».(6)

جالب اين كه: همسر فرعون، با اين سخن، كاخ عظيم فرعون را تحقير مى كند، و آن را در برابر خانه اى در جوار رحمت خدا به هيچ مى شمرد، و به اين وسيله، به آنها كه او را نصيحت مى كردند كه: اين همه امكانات چشمگيرى كه از طريق «ملكه مصر بودن» در اختيار تو است، با ايمان به مرد شبانى همچون موسى(عليه السلام) از دست نده! پاسخ مى گويد.

و با جمله «وَ نَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ» بيزارى خود را، هم از خود فرعون و هم از مظالم و جناياتش، اعلام مى دارد.

و با جمله «وَ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِينَ» ناهم رنگى خود را با محيط آلوده و بيگانگى خويش را از جنايات آنها برملا مى كند، و چقدر حساب شده است اين جمله هاى سه گانه اى كه اين زن با معرفت و ايثارگر، در واپسين لحظه هاى عمرش بيان كرد! جمله هائى كه مى تواند براى همه زنان و مردان مؤمن جهان الهام بخش باشد، جمله هائى كه بهانه هاى واهى را از دست تمام كسانى كه فشار محيط، يا همسر را، مجوزى براى ترك اطاعت خدا و تقوا مى شمرند، مى گيرد.

مسلّماً، زرق و برق و جلال و جبروتى برتر از دستگاه فرعونى وجود نداشت، همان طور كه فشار و شكنجه اى فراتر از شكنجه هاى فرعون جنايت كار نبود، ولى، نه آن زرق و برق، و نه اين فشار و شكنجه، آن زن مؤمن را به زانو در نياورد، و همچنان به راه خود در مسير رضاى خدا ادامه داد، تا جان خويش را در راه معشوق حقيقى فدا كرد.

قابل توجه اين كه: تقاضا مى كند خداوند خانه اى در بهشت، و در نزد خودش، براى او بنا كند، كه در بهشت بودن، جنبه جسمانى آن است، و نزد خدا بودن، جنبه روحانى آن، و او هر دو را در يك عبارت كوتاه، جمع كرده است.

* * *

سپس، به دومين زن با شخصيت، كه الگوئى براى افراد باايمان محسوب مى شود اشاره كرده، مى فرمايد: «و نيز خداوند مثلى زده است مريم دختر عمران را كه دامان خود را پاك نگاه داشت» (وَ مَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَها).(7)

«و ما از روح خود در او دميديم» (فَنَفَخْنا فِيهِ مِنْ رُوحِنا).

و او به فرمان خدا بدون داشتن همسر، فرزندى آورد كه پيامبر اولو العزم پروردگار شد.

و مى افزايد: «او سخنان پروردگار و كتاب هايش را تصديق كرد، و به همه آنها ايمان آورد» (وَ صَدَّقَتْ بِكَلِماتِ رَبِّها وَ كُتُبِهِ).

«و او از مطيعان فرمان خدا بود» (وَ كانَتْ مِنَ الْقانِتِينَ). از نظر ايمان، در سر حدّ اعلى قرار داشت، و به تمام كتب آسمانى و اوامر الهى مؤمن، و از نظر عمل، پيوسته مطيع اوامر الهى بود، بنده اى بود جان و دل بر كف، و چشم بر امر و گوش بر فرمان داشت.

تفاوت «كَلِمات» و «كُتُب» ممكن است از اين نظر باشد كه: تعبير به «كُتُب» اشاره به تمام كتاب هاى آسمانى است كه بر پيامبران نازل شده و تعبير به «كَلِمات» ناظر به وحى هائى است كه صورت كتاب آسمانى نداشته است.

«مريم» آن چنان نسبت به اين كلمات و كتب مؤمن بود كه، قرآن در آيه 75 سوره «مائده» به عنوان «صديقه» (بسيار تصديق كننده) از او ياد كرده است.

در آيات مختلف قرآن، مطالب زيادى درباره شخصيت اين زن باايمان و مقام والاى او ديده مى شود، كه قسمت مهمى از آن در همان سوره اى است كه به نام او ناميده شده (جمعى نيز «صديقه» را به معنى بسيار راستگو توصيف كرده اند).

به هر حال، قرآن با اين تعبيرات، دامان «مريم» را از سخنان ناروائى كه جمعى از يهوديان آلوده و جنايتكار، درباره او مى گفتند، و شخصيت، و حتى پاك دامنى او را زير سؤال مى بردند، پاك مى شمرد، و مشت محكمى بر دهان بدگويان مى كوبد.

تعبير به: فَنَفَخْنا فِيهِ مِنْ رُوحِنا: «از روح خود در او دميديم» چنان كه قبلاً نيز اشاره كرده ايم، منظور از آن يك روح با عظمت و متعالى است، يا به تعبير ديگر، اضافه «روح» به «خداوند»، «اضافه تشريفيه» است، كه براى بيان عظمت چيزى مى آيد، مانند اضافه «خانه» به «خدا» در تعبير «بيت اللّه» و گرنه، خداوند نه روح دارد، و نه خانه و بيت.

عجب اين كه: بعضى از مفسران، حديثى درباره زنان با شخصيت و والامقام در نزد خداوند نقل كرده اند كه: «عايشه» را برترين آنها شمرده اند! چه خوب بود اين حديث را در تفسير سوره «تحريم» ذكر نمى كردند; چرا كه اين سوره با صداى رسا، پيامى بر خلاف اين حديث ساختگى مى دهد، و چنان كه ديديم، بسيارى از مفسران اهل سنت و مورخان تصريح كرده اند: آن دو زن كه آيات اين سوره آنها را شديداً ملامت مى كند و مايه خشم خدا و رسولش شدند، «حفصه» و «عايشه» بودند، و اين معنى، صريحاً در «صحيح بخارى» نيز آمده است.(8)

ما از تمام كسانى كه آزاد مى انديشند، مى خواهيم بار ديگر آيات اين سوره را مرور كنند، و سپس ارزش چنين احاديثى را روشن سازند.

* * *

خداوندا! ما را از حبّ و بغض هاى بى دليل، و تعصب آميز حفظ فرما، و چنان كن كه در برابر آيات قرآن مجيدت با تمام وجود تسليم و خاضع باشيم!

پروردگارا! مباد آن روزى كه پيامبر بزرگت از اعمال ما ناخشنود، و از روش زندگى ما ناراضى گردد!

بارالها! به ما چنان استقامتى مرحمت كن كه فشارها و شكنجه هاى فراعنه زمان، در سراسر جهان در روح و ايمان ما كمترين اثر نگذارد!

آمِيْنَ يا رَبَّ العالَمِيْنَ

پايان سوره تحريم

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 319.

2 ـ «ضَرَبَ» در اينجا دو مفعول گرفته «امْرَأَتَ نُوح» مفعول اول است كه مؤخر شده و «مَثَلاً» مفعول دوم.

اين احتمال نيز داده شده است كه «ضَرَبَ» يك مفعول داشته باشد و آن «مَثَلاً» است، و «امْرَأَتَ نُوح» بدل آن مى باشد (البيان فى غريب القرآن، جلد 2، صفحه 499).

3 ـ «قرطبى»، جلد 10، صفحه 6680.

4 ـ «روح المعانى»، جلد 28، صفحه 142 (بعضى نيز نام همسر نوح را «واغله» يا «والغه» گفته اند).

5 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 245.

6 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 246.

7 ـ درباره اين كه منظور از تعبير «فَرْج» چيست؟ شرح مبسوطى در جلد 13 تفسير «نمونه»، صفحه 494، ذيل آيه 91 سوره «انبياء» داشتيم.

8 ـ «صحيح بخارى»، جلد 6، صفحه 195.

▲سوره ملك

 اين سوره، در «مدينه» نازل شده و داراى 30 آيه است

▲محتواى سوره ملك

اين سوره، كه سرآغاز جزء 29 قرآن مجيد است، از سوره هائى است كه ـ بنابر مشهور ـ تمام آن در «مكّه» نازل شده، همان گونه كه غالب سوره هاى اين جزء «مكّى» است، بلكه، به گفته بعضى از مفسران، تمام سوره هاى اين جزء «مكّى» است،(1) به عكس سوره هاى جزء قبل كه «مدنى» بود، ولى چنان كه خواهيم گفت: سوره «دهر» (يا سوره انسان) از اين قاعده مستثنى است، و در «مدينه» نازل شده است.

سوره «ملك» كه نام ديگرش سوره «منجية» (نجات بخش) و نام سومش «واقية» يا «مانعة» است (زيرا تلاوت كننده، خود را از عذاب الهى يا عذاب قبر نگاه مى دارد) از سوره هاى بسيار پرفضيلت قرآن مى باشد، و مسائل زيادى در آن مطرح شده، كه عمدتاً بر سه بخش دور مى زند:

بخش اول ـ بحث هائى پيرامون «مبدأ»، صفات خداوند، و نظام شگفت انگيز خلقت، مخصوصاً آفرينش آسمان ها و ستارگان، و آفرينش زمين و مواهب آن، و همچنين آفرينش پرندگان، و آب هاى جارى و آفرينش گوش و چشم و ابزار شناخت.

بخش دوم ـ بحث هائى پيرامون «معاد» و عذاب دوزخ، و گفتگوهاى مأموران عذاب با دوزخيان، و مانند آن.

بخش سوم ـ انذار و تهديد كافران و ظالمان به انواع عذاب هاى دنيا و آخرت.

و به گفته بعضى: از نظر محور اصلى، تمام سوره را همان مالكيت و حاكميت خدا تشكيل مى دهد، كه در نخستين آيه آمده است.(2)

* * *

1 ـ «فى ظلال القرآن»، جلد 8، صفحه 180.

2 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 320.

▲فضيلت تلاوت اين سوره

روايات زيادى در فضيلت اين سوره، از پيامبر(صلى الله عليه وآله) و ائمه اهل بيت(عليهم السلام) نقل شده است:

از جمله در حديثى، از پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ تَبارَكَ فَكَأَنَّما أَحْيا لَيْلَةَ الْقَدْرِ!: «كسى كه سوره تبارك را بخواند، چنان است كه گوئى شب قدر را احياء داشته».(1)

و در حديث ديگرى از همان حضرت آمده است: وَدِدْتُ أَنَّ تَبارَكَ الْمُلْكُ فِي قَلْبِ كُلِّ مُؤْمِن: «دوست مى داشتم كه سوره تبارك در قلب همه مؤمنان ثبت

بود».(2)

در حديثى از امام محمد بن على الباقر(عليه السلام) مى خوانيم: سُورَةُ الْمُلْكِ هِيَ الْمانِعَةُ تَمْنَعُ مِنْ عَذابِ الْقَبْرِ، وَ هِيَ مَكْتُوبَةٌ فِي التَّوْراةِ سُورَةُ الْمُلْكِ وَ مَنْ قَرَأَها فِي لَيْلَة فَقَدْ أَكْثَرَ، وَ أَطابَ وَ لَمْ يُكْتَبْ مِنَ الْغافِلِينَ...:

«سوره ملك سوره مانعه است، يعنى از عذاب قبر ممانعت مى كند، و در تورات به همين نام ثبت است، كسى كه آن را در شبى بخواند بسيار خوانده، و خوب خوانده، و از غافلان محسوب نمى شود».(3)

احاديث در اين زمينه بسيار است.

البته، اين همه آثار عظيم، مربوط به خواندن بدون فكر و عمل نيست، هدف خواندنى است آميخته با الهام گرفتن براى عمل.

* * *

1تَبارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ

2الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ