تفسیر نمونه جلد 09

اين تفسير نتيجه تلاش مستمر پانزده ساله معظم له با همكارى جمعى از نويسندگان حوزه علميه مى باشد. اين كتاب به زبان عربى و اردو نيز ترجمه و چاپ شده است.

تعداد جلد: 27 جلد

زبان: فارسى

تعداد صفحات:

قطع: وزيرى

نوع جلد: گالينگور

نوبت چاپ: سى و دوم

▲هدف هائى كه اين تفسير تعقيب مى كند

چشم ها از سراسر جهان به اسلام دوخته شده، مى خواهند اسلام را از نو بشناسند...حتى خود مسلمانان!. و اين به دلايل مختلفى است كه از جمله «انقلاب اسلامى كشور ما» و «جنبش هاى اسلامى در نقاط مختلف ديگر جهان» را مى توان نام برد، كه افكار همه، مخصوصاً نسل جوان را تشنه شناخت هر چه بيشتر اسلام ساخته است.

و براى شناخت اسلام، هر كس مى داند: نزديك ترين راه و مطمئن ترين وسيله، غور و بررسى بيشتر در متن قرآن مجيد كتاب بزرگ آسمانى ما است.

اما از سوى ديگر، قرآن اين كتاب عظيم و پرمحتوا، همانند كتب عادى، داراى يك بعد نيست، و به اصطلاح «بطونى» دارد، و در درون هر بطنى، بطن ديگر نهفته است.

و به تعبير ديگر، هر كس به مقدار عمق فكر خويش، و به اندازه فهم، آگاهى و شايستگى اش، از قرآن استفاده مى كند، بى آن كه عمق و كرانه هاى آن بر كسى آشكار باشد، و مسلماً هيچ كس از كنار چشمه قرآن محروم باز نمى گردد!

با توجه به آنچه گفته شد، نياز به تفسيرهائى كه محل پيوند افكار دانشمندان، و برداشت هاى محققان اسلامى است، و مى تواند راه گشاى اسرار مختلف قرآن گردد، كاملاً روشن است.

اما كدام تفسير؟ و كدام مفسّر؟... آن تفسير كه آنچه قرآن مى گويد بازگو كند، نه آنچه خود مى خواهد و مى پسندد، و مفسّرى كه خود را در اختيار قرآن بگذارد، و از مكتبش درس فرا گيرد، نه آن كس كه «نا آگاه» و يا «آگاهانه»، با پيش داوريهايش مى كوشد در برابر قرآن «استاد» باشد و نه «شاگرد».

* * *

البته، مفسران بزرگ و محققان عالى قدر اسلام از نخستين قرن اسلامى تا كنون، تلاش ها و كوشش هاى شايان تقديرى در اين زمينه كرده اند، و به عربى و فارسى و زبان هاى ديگر، تفسيرهاى فراوانى نگاشته اند كه در پرتو آن به گوشه اى از شگفتى هاى اين كتاب بزرگ آسمانى مى توان راه يافت (شَكَرَ اللّهُ سَعْيَهُمْ).

اين نكته نيز قابل ملاحظه است كه، با گذشت زمان «مسائل تازه اى» براى مردم حق طلب و حقيقت جو، مطرح مى شود، و «سؤالاتى» از برخورد و تضاد مكتب ها، و گاه از وسوسه هاى منافقان و مخالفان، و زمانى در چگونگى تطبيق تعليمات اين كتاب بزرگ و آسمانى بر نيازهاى زمان، پيش مى آيد كه بايد تفسيرهاى امروز پاسخ گوى آنها باشند.

و از سوى ديگر، تفسيرها همه، نبايد مجموعه اى از اقوال گوناگون، و بحث هاى پيچيده و غيرقابل درك براى عموم باشد، بلكه امروز تفسيرهائى لازم است كه همچون خود قرآن، جنبه همگانى داشته باشد، و تمام قشرها بتوانند از آن استفاده كنند (بى آن كه از ارزش و عمق بحث ها كاسته شود).

* * *

توجه به اين امور، سبب شد گروهى از ما بخواهند: به نوبه خود، دست به تأليف تفسيرى، كه اين نيازها را برطرف سازد، بزنيم و چون اين كار سنگين بود، جمعى از اهل فضل را كه همسفران خوبى در اين راه طولانى و پرفراز و نشيب بوده و هستند، به كمك و همكارى دعوت كرديم، تا با تشريك مساعى اين مشكل حل شود.

اين كار بحمد اللّه قرين موفقيت شد، و محصولى داد كه با استقبال فوق العاده همه قشرها مواجه گرديد، به طورى كه در اكثر نقاط، مردم در سطوح مختلف به اين تفسير روى آوردند، و مجلدات آن كه تا كنون به هشت جلد رسيده (و اين نهمين جلد آن است) كراراً چاپ و منتشر شده است، و خدا را بر اين موفقيت سپاس مى گوئيم.

* * *

در مقدمه اين جلد، لازم مى دانم نظر خوانندگان عزيز را به چند نكته جلب كنم:

1 ـ كراراً سؤال مى كنند: مجموع اين تفسير در چند جلد تمام خواهد شد؟ در جواب بايد بگويم: ظاهراً از بيست جلد كمتر و از بيست و چهار جلد بيشتر نخواهد بود!(1)

2 ـ كراراً مى گويند: چرا مجلدات تفسير با فاصله زياد زمانى منتشر مى شود؟

بايد عرض كنم: ما نهايت كوشش رادر سرعت بخشيدن به كار داريم، و حتى در سفر و حضر، گاهى در تبعيدگاه، و گاهى در بستر بيمارى، آن را ادامه داده ايم، اما از آنجا كه نمى توان نظم و عمق مباحث را فداى سرعت عمل نمود، بايد كارى كرد كه ميان اين دو، تا آنجا كه ممكن است جمع شود.

و از سوى ديگر، مشكلات فوق العاده چاپ و تهيه كاغذ و مانند آن را (مخصوصاً در زمان جنگ) نبايد از نظر دور داشت، كه آن هم يك عامل مهم تأخير است.

3 ـ گاهى مى پرسند: اگر اين تفسير به قلم افراد مختلف تهيه گردد هماهنگ نمى تواند باشد.

در پاسخ مى گويم: در آغاز كار تا اندازه اى چنين بود، ولى به زودى براى تأمين همين هدف، بر آن شديم قلم تفسير همه از اينجانب باشد و دوستان در جمع آورى مطالب كمك كنند، آنها نيز هر كدام كار خود را قبلاً به طور انفرادى انجام مى دهند، و يادداشت هاى لازم را تهيه مى كنند، ولى بعداً در جلسات دسته جمعى كه با هم داريم، هماهنگى لازم ايجاد مى گردد، تا هيچ گونه نوسانى در بحث ها و طرح مسائل گوناگون و سبك تفسير پيدا نشود، و همه يك دست و يك پارچه و منسجم باشد.

اميدوارم بتوانيم، براى تعميم منفعت بيشتر، اين تفسير را به زبان عربى و حتى زبان هاى ديگر ترجمه كنيم، تا ديگران نيز بتوانند از آن بهره گيرند (اين پيشنهاد از سوى خوانندگان عزيز نيز مطرح شده است).(2)

* * *

خداوندا! چشم ما را بينا، گوشمان را شنوا، فكرمان را صائب، زاينده و كارساز فرما، تا بتوانيم به عمق تعليمات كتابت راه يابيم، و از آن چراغ پرفروغى براى خود و ديگران فراهم سازيم.

خداوندا! آتش هائى كه دشمنان انقلاب ما خصوصاً، و دشمنان اسلام عموماً، پيرامون ما برافروخته اند، و فكر ما را دائماً به خود مشغول داشته است، در پرتو مجاهدت هاى پيگير و سعى و تلاش بى امان اين امت اسلامى، خاموش بگردان، تا يك جا دل را به تو بنديم، و در راه تو و خدمت به بندگان مستضعف تو گام برداريم.

بار الها! به ما توفيق و عمر مرحمت فرما، كه بتوانيم اين تفسير را به پايان بريم، و اين خدمت ناچيز را به آخر برسانيم، و يك جا به پيشگاهت تقديم داريم. (اِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْء قَدِيْرٌ)(3)

قم حوزه علميه ـ ناصر مكارم شيرازى

اول / محرم الحرام / 1401

19 / 8 / 1359

1 ـ چنان كه مى دانيد، تعداد مجلدات تفسير 27 جلد شده است.(27 / 3 / 83)

2 ـ اكنون كه تصحيح آن انجام مى شود، اين تفسير به زبان هاى عربى «الأمثل» و اردو و قسمتى از آن به زبان انگلسيى و... ترجمه و منتشر شده و مورد استقبال قرار گرفته است. (27 / 3 / 83)

3 ـ آل عمران، 26 ـ تحريم، 8.

▲سوره هود

▲محتواى سوره هود

مشهور در ميان مفسران اين است: تمام اين سوره در «مكّه» نازل شده، و طبق نقل «تاريخ القرآن»، چهل و نهمين سوره اى است كه بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) نازل گرديده.

و نيز طبق تصريح بعضى از مفسران، نزول اين سوره در اواخر سال هائى بود كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) در «مكّه» به سر مى برد، يعنى بعد از مرگ «ابوطالب» و «خديجه»، در يكى از سخت ترين دوران هاى زندگانى پيامبر(صلى الله عليه وآله)، كه فشار دشمن، تبليغات خشن و زهرآگينش، بيش از هر زمان ديگر احساس مى شد.

به همين جهت، در آغاز اين سوره، تعبيراتى كه جنبه دلدارى و تسلى نسبت به پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان دارد، ديده مى شود.

قسمت عمده آيات اين سوره را، سرگذشت پيامبران پيشين مخصوصاً «نوح»، كه با وجود نفرات كم بر دشمنان بسيار پيروز شد، تشكيل مى دهد.

ذكر اين سرگذشت ها، هم وسيله آرامش خاطر براى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان در برابر آن انبوه دشمنان بوده، و هم درس عبرتى براى مخالفان نيرومندشان.

به هر حال، آيات اين سوره، همانند ساير سوره هاى مكى، اصول معارف اسلام ـ مخصوصاً «مبارزه با شرك و بت پرستى» ـ «معاد و جهان پس از مرگ» و «صدق دعوت پيامبر» را تشريح مى كند، و در لابلاى مباحث، تهديدهاى شديدى نسبت به دشمنان، و دستورهاى مؤكدى در زمينه استقامت به مؤمنان، ديده مى شود.

در اين سوره، علاوه بر حالات «نوح پيامبر»، و مبارزات شديدش كه مشروحاً آمده است، به سرگذشت «هود»، «صالح»، «ابراهيم»، «لوط» و «موسى»، و مبارزات دامنه دارشان بر ضد شرك و كفر و انحراف و ستمگرى اشاره شده است.

▲اين سوره مرا پير كرد

آيات اين سوره به روشنى اين امر را اثبات مى كند، كه مسلمانان هرگز نبايد به خاطر كثرت دشمنان، و حملات شديد آنان ميدان را خالى كنند، بلكه بايد هر روز بر استقامت خويش بيفزايند.

به همين دليل، در حديث معروفى مى خوانيم: پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: شَيَّبَتْنِي هُودٌ: «سوره هود مرا پير كرد»!(1)

يا اين كه، هنگامى كه يارانش عرضه داشتند: اى رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آثار پيرى زودرس در چهره شما نمايان شده، فرمود: شَيَّبَتْنِي هُودٌ وَ الْواقِعَةُ: «سوره هود و واقعه مرا پير كرد»!(2)

و در بعضى از روايات، سوره «مرسلات»، «عم يتسائلون» و «تكوير» و غير آن نيز اضافه شده است.(3)

از «ابن عباس» در تفسير اين حديث چنين نقل شده: ما نُزِّلَ عَلى رَسُولِ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) آيَةً كانَ أَشَدَّ عَلَيْهِ وَ لا أَشَقَّ مِنْ آيَةِ فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْت وَ مَنْ تابَ مَعَكَ: «هيچ آيه اى بر پيغمبر(صلى الله عليه وآله)، شديدتر و دشوارتر از آيه فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْت وَ مَنْ تابَ مَعَكَ... (استقامت كن آن چنان كه دستور يافته اى، و همچنين كسانى كه با تو هستند) نبود».(4)

بعضى از مفسران نقل كرده اند: يكى از دانشمندان، پيامبر(صلى الله عليه وآله) را در خواب ديد، از حضرتش سؤال كرد: اين كه از شما نقل شده «سوره هود مرا پير كرد» آيا علتش بيان سرگذشت امت هاى پيشين و هلاك آنها است؟ فرمود: نه، علتش آيه «فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْت...» بود.(5)

به هر حال، اين سوره، علاوه بر اين آيه، آيات تكان دهنده اى مربوط به قيامت، بازپرسى در آن دادگاه عدل الهى، و آياتى پيرامون مجازات اقوام پيشين، و دستوراتى درباره مبارزه با فساد دارد، كه همگى مسئوليت آفرين است، و جاى تعجب نيست كه، انديشه در اين مسئوليت ها آدمى را پير كند.

نكته ديگرى كه در اينجا بايد به آن توجه داشت اين است: بسيارى از آيات اين سوره، تأكيدى است بر مطالبى كه در سوره قبل، يعنى سوره «يونس» آمده است، و آغازش مخصوصاً درست شبيه همان آغاز، و برداشتش نيز در بسيارى از موارد تأكيد بر همان مسائل است.

* * *

1 ـ «نور الثقلين»، جلد دوم، صفحه 334 ـ «زبدة البيان»، صفحه 167 (مكتبة المرتضويّة لإحياء الآثار الجعفريّة).

2 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه 112 همين سوره ـ «وسائل الشيعه»، جلد 6، صفحه 172، حديث 7659 (چاپ آل البيت).

3 ـ «روح المعانى»، جلد 11، صفحه 179 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 6، صفحه 172 (چاپ آل البيت) ـ «مستدرك»، جلد 4، صفحه 242، حديث 4601 ـ 12 (چاپ آل البيت).

جلد 11، صفحه 66 (انتشارات جامعه مدرسين) ـ تفسير «قرطبى»، جلد 9، صفحه 107 (التاريخ العربى).

5 ـ «روح المعانى»، جلد 11، صفحه 179 ـ در شرح «نهج البلاغه ابن ابى الحديد»، جلد 11، صفحه 213 (چاپ كتابخانه مرعشى) چنين آمده است: «فى الحديث المرفوع: شيّبتنى هود، فقيل له فى ذلك، فقال قوله فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْت وَ مَنْ تابَ مَعَكَ» ـ «درّ المنثور»، جلد 3، صفحه 320 (دار المعرفة).

▲فضيلت تلاوت اين سوره

اما در مورد فضيلت اين سوره، در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) آمده است: مَنْ قَرَأَ هذِهِ السُّورَةَ أُعْطِىَ مِنَ الأَجْرِ وَ الثَّوابِ بِعَدَدِ مَنْ صَدَّقَ هُوداً وَ الأَنْبِياءَ عَلَيْهِمُ السَّلامُ، وَ مَنْ كَذَّبَ بِهِمْ، وَ كانَ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِى دَرَجَةِ الشُّهَداءِ، وَ حُوسِبَ حِساباً يَسِيْراً:

«كسى كه اين سوره را بخواند، پاداش و ثوابى به تعداد كسانى كه به هود و ساير پيامبران ايمان آوردند، و كسانى كه آنها را تكذيب نمودند خواهد داشت، و روز قيامت در مقام شهداء قرار مى گيرد، و حساب آسانى خواهد داشت».(1)

روشن است، تنها تلاوت خشك و خالى اين اثر را ندارد، بلكه تلاوت، توأم با انديشه، و سپس عمل است كه، انسان را به مؤمنان پيشين نزديك، و از منكران پيامبران دور مى سازد، و به همين دليل به تعداد هر يك از آنها پاداشى خواهد داشت، و چون با شهيدان امت هاى گذشته هم هدف خواهد بود، جاى تعجب نيست كه در درجه آنان قرار گيرد، و حسابى ساده و آسان داشته باشد.

و از امام باقر(عليه السلام)نقل شده: «كسى كه سوره هود را در هر جمعه قرائت كند، خداوند او را در روز قيامت در زمره پيامبران مبعوث خواهد كرد و خطاهائى كه انجام داده در روز قيامت برشمرده نمى شود».(2)

و نيز از امام صادق(عليه السلام)نقل شده: «كسى كه اين سوره را بنويسد و با خود داشته باشد، خداوند نيروى فوق العاده اى به او خواهد داد، و كسى كه آن را به همراه داشته باشد، و با دشمن بجنگد، بر او پيروز و غالب مى شود، تا آنجا كه هر كس او را ببيند از او مى ترسد»! (3)

گر چه افراد ظاهربين و راحت طلب، از اين گونه احاديث چنين برداشت مى كنند كه، فقط بودن خط و نقش قرآن با انسان براى رسيدن به اين هدفها كافى است، ولى روشن است، منظور از داشتن اينها با خود آن است كه همچون يك دستورالعمل و برنامه زندگى همراه داشته باشد، پيوسته اين برنامه را بخواند و مو به مو اجرا كند، و مسلماً چنين كارى، آن همه آثار را نيز خواهد داشت، چه اين كه در اين سوره، دستور استقامت، مبارزه با فساد، همبستگى در راه هدف، و قسمت زيادى از تجربيات و تاريخ اقوام پيشين، كه هر كدام از آنها يك درس پيروزى بر دشمن است، وجود دارد.

1الر كِتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكيم خَبير

2أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللّهَ إِنَّني لَكُمْ مِنْهُ نَذيرٌ وَ بَشيرٌ

3وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلى أَجَل مُسَمّىً وَ يُؤْتِ كُلَّ ذي فَضْل فَضْلَهُ وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْم كَبير

4إِلَى اللّهِ مَرْجِعُكُمْ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْء قَديرٌ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ الر، اين كتابى است كه آياتش استحكام يافته; سپس تشريح شده و از نزد خداوند حكيم و آگاه (نازل گرديده) است!

2 ـ (دعوت من اين است) كه: جز «اللّه» را نپرستيد! من از سوى او براى شما بيم دهنده و بشارت دهنده ام!

3 ـ و اين كه: از پروردگار خويش آمرزش بطلبيد; سپس به سوى او باز گرديد; تا شما را تا مدت معينى، به خوبى بهره مند سازد; و به هر صاحب فضيلتى، به مقدار فضيلتش ببخشد! و اگر (از اين فرمان) روى گردان شويد، من بر شما از عذاب روز بزرگى بيمناكم!

4 ـ بازگشت شما به سوى «اللّه» است; و او بر هر چيز تواناست!

1 ـ تفسير «برهان»، جلد 2، حديث 3، صفحه 206 (جلد 3، صفحه 206، طبق چاپ بعثت، 1415 هـ .ق) ـ «مستدرك الوسائل»، جلد 4، صفحه 341، حديث 4843 ـ 45 ـ «مجمع البيان»، ابتداى سوره هود، 2

جلد 5، صفحه 239 (مؤسسة الأعلمى للمطبوعات، 10 جلدى) ـ تفسير «جوامع الجامع»، جلد 2، صفحه 153 (انتشارات جامعه مدرسين).

2 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 7، صفحه 410، حديث 91716 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 7،
صفحه 293، حديث 8.

3 ـ تفسير «برهان»، جلد 2، صفحه 206.

تفسير:

▲چهار اصل مهم در دعوت انبياء

اين سوره، همانند آغاز سوره گذشته، و بسيارى از سوره هاى ديگر قرآن، با بيان اهميت اين كتاب بزرگ آسمانى شروع مى شود، تا مردم به محتويات آن بيشتر توجه كنند، و با ديده دقيق ترى به آن بنگرند.

ذكر حروف مقطعه «الر»، خود دليلى است بر اهميت اين كتاب بزرگ آسمانى، كه با تمام اعجاز و عظمتش از حروف مقطعه ساده اى كه در اختيار همگان است، همچون «الف، لام، راء» تشكيل شده است (الر).(1)

و به دنبال اين حروف مقطعه، يكى از ويژگى هاى قرآن مجيد را با دو جمله بيان مى كند، نخست اين كه «كتابى است كه تمام آياتش متقن و مستحكم است» (كِتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُهُ).

و «سپس شرح و تفصيل و بيان تمام نيازمندى هاى انسان در زمينه زندگى فردى و اجتماعى مادى و معنوى، در آن بيان شده است» (ثُمَّ فُصِّلَتْ).

اين كتاب بزرگ، با اين ويژگى، از سوى چه كسى نازل شده است؟ «از نزد خدائى كه هم حكيم است و هم آگاه» (مِنْ لَدُنْ حَكيم خَبير).

به مقتضاى حكيم بودنش، آيات قرآن را محكم، و به مقتضاى خبير و آگاه بودنش، آيات قرآن را در بخش هاى گوناگون، طبق نيازهاى انسان بيان داشته است; چرا كه تا كسى از تمام جزئيات نيازهاى روحى و جسمى انسان با خبر نباشد، نمى تواند دستورات شايسته تكامل آفرينى صادر كند.

در واقع، هر يك از صفات قرآن كه در اين آيه آمده، از يكى از صفات خداوند سرچشمه مى گيرد، استحكام قرآن از حكمتش، و شرح و تفصيل آن از خبير بودنش.

در اين كه فرق ميان «أُحْكِمَت» و «فُصِّلَت» چيست؟ مفسران بحث هاى فراوان كرده اند و احتمالات زيادى داده اند، اما آنچه نزديك تر از همه، به مفهوم آيه فوق به نظر مى رسد اين است:

در جمله اول، اين واقعيت بيان شده است كه، قرآن مجموعه واحد به هم پيوسته اى است، كه همچون يك بناى محكم و استوار بر جا است، و نشان مى دهد از سوى خداوند واحد يكتا نازل شده، و به همين دليل هيچ گونه تضاد و اختلاف در ميان آياتش ديده نمى شود.

اما جمله دوم، اشاره به اين حقيقت است كه: اين كتاب در عين وحدت، آن چنان شاخه ها و شعب فراوان دارد كه تمام نيازهاى روحى و جسمى انسان ها را در زير پوشش خود قرار مى دهد، بنابراين در عين وحدت، كثير است و در عين كثرت، واحد.

* * *

در آيه بعد، مهم ترين و اساسى ترين محتواى قرآن يعنى توحيد و مبارزه با شرك را به اين صورت بيان مى كند، نخستين دعوت من اين است: «جز خداوند يگانه يكتا را نپرستيد» (أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللّهَ).(2)

و اين نخستين تفصيل از دستورات اين كتاب بزرگ است.

و دومين برنامه دعوتم اين است كه: «من براى شما از سوى او نذير و بشيرم» (إِنَّني لَكُمْ مِنْهُ نَذيرٌ وَ بَشيرٌ).

در برابر نافرمانى ها و ظلم و فساد و شرك و كفر، شما را بيم مى دهم، و از عكس العمل كارهايتان و مجازات الهى بر حذر مى دارم، و در برابر اطاعت و پاكى و تقوا شما را بشارت به سرنوشتى سعادتبخش مى دهم.

* * *

سومين اصل دعوتم اين است: «از گناهان خويش استغفار كنيد»، و از آلودگى ها خود را شستشو دهيد (وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ).

چهارمين اصل دعوتم اين است كه «به سوى او باز گرديد» (ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ).

و پس از شستشوى از گناه و پاك شدن در سايه استغفار، خود را به صفات الهى بيارائيد كه بازگشت به سوى او چيزى جز اقتباس از صفات او نيست.

در واقع، چهار مرحله از مراحل مهم دعوت به سوى حق، در ضمن چهار جمله بيان شده است كه، دو قسمت آن «جنبه عقيدتى» و زيربنائى دارد، و دو قسمت «جنبه عملى» و رو بنائى، قبول اصل توحيد و مبارزه با شرك و قبول رسالت پيامبر(صلى الله عليه وآله) دو اصل اعتقادى است.

و شستشوى از گناه و تخلق به صفات الهى كه سازندگى را به تمام معنى از نظر عمل دربر دارد، دو دستور عملى قرآن است، و اگر درست بينديشيم تمام محتواى قرآن، در اين چهار بخش خلاصه مى شود، اين فهرستي است براى همه قرآن و براى تمام محتواى اين سوره.

آنگاه نتيجه هاى عملى «موافقت» يا «مخالفت» با اين چهار دستور را چنين بيان مى كند:

«هر گاه به اين برنامه ها جامه عمل بپوشانيد، خداوند تا پايان عمر شما را از زندگانى سعادتبخش اين دنيا بهره مند و متمتع مى سازد» (يُمَتِّعْكُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلى أَجَل مُسَمّىً).

و از آن بالاتر اين كه، به هر كس به اندازه كارش بهره مى دهد، و تفاوت مردم را در چگونگى عمل به اين چهار اصل، به هيچ وجه ناديده نمى گيرد، بلكه «به هر صاحب فضيلتى، به اندازه فضيلتش عطا مى كند» (وَ يُؤْتِ كُلَّ ذي فَضْل فَضْلَهُ).

«و اما اگر راه مخالفت را پيش گيريد، و در برابر اين دستورهاى چهارگانه عقيدتى و عملى سرپيچى كنيد، من از عذاب روز بزرگى بر شما بيمناكم» همان روز كه در دادگاه بزرگ عدل الهى حضور مى يابيد (وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْم كَبير).

* * *

به هر حال، بدانيد هر كس باشيد، و در هر مقام و منزلتى قرار گيريد، سرانجام «بازگشت همه شما به سوى خدا است» (إِلَى اللّهِ مَرْجِعُكُمْ).

و اين جمله، اشاره به اصل پنجمى از اصول تفصيلى قرآن، يعنى مسأله معاد و رستاخيز است.

اما هيچ گاه فكر نكنيد: قدرت شما در برابر قدرت خدا اهميتى دارد، يا مى توانيد از فرمان او، و دادگاه عدالتش فرار كنيد، و نيز تصور نكنيد كه: او نمى تواند استخوان هاى پوسيده شما را بعد از مرگ، جمع آورى كند، و لباس حيات و زندگى نوينى بر آن بپوشاند «چرا كه او بر همه چيز قادر و تواناست» (وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْء قَديرٌ).

* * *

1 ـ شرح اين معنى و ساير تفسيرهائى كه براى حروف مقطعه قرآن شده است را در آغاز سوره هاى «بقره»، «آل عمران» و «اعراف» ذكر كرده ايم.

2 ـ در جمله «أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللّهَ» دو احتمال داده شده:

نخست اين كه: از زبان پيامبر(صلى الله عليه وآله) است، همان گونه كه ما در بالا گفتيم و تقديرش اين است: «دَعْوَتِى وَ أَمْرِى أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللّهَ».

دوم اين كه: كلام خدا است و تقديرش اين است: «أَمَرَكُمْ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللّهَ»، ولى جمله «إِنَّني لَكُمْ مِنْهُ نَذيرٌ وَ بَشيرٌ» با معنى اول سازگارتر است.

نكته:

▲پيوند دين و دنيا

هنوز كم نيستند كسانى كه، گمان مى كنند «دين دارى» فقط براى آباد ساختن سراى آخرت، و راحتى پس از مرگ است، و اعمال نيك توشه اى است براى سراى ديگر، و به نقش مذهب پاك و اصيل در زندگى اين جهان به كلّى بى اعتنا هستند، و يا اهميت كمى براى آن قائلند.

در حالى كه، مذهب پيش از آن كه سراى آخرت را آباد كند، آبادكننده سراى دنيا است، و اصولاً تا مذهب در اين زندگى اثر نگذارد تأثيرى براى آن زندگى نخواهد داشت!

قرآن با صراحت اين موضوع را در آيات بسيارى عنوان كرده است، و حتى گاه دست روى جزئيات مسائل گذاشته، چنان كه در سوره «نوح» از زبان اين پيامبر بزرگ(عليه السلام) خطاب به قومش مى خوانيم: فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفّاراً * يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً * وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوال وَ بَنينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنّات وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهاراً: «من به آنها گفتم: از گناهان خود استغفار كنيد، و با آب توبه آنها را بشوئيد كه خدا آمرزنده است، تا بركات آسمان را پى در پى بر شما فرو فرستد، و با اموال و فرزندان، شما را يارى بخشد و باغ هاى سرسبز و نهرهاى آب جارى در اختيارتان قرار دهد».(1)

بعضى، پيوند اين مواهب مادى دنيا را با استغفار و شستشوى از گناه، منحصراً يك پيوند معنوى و ناشناخته مى دانند ، در حالى كه دليل ندارد براى همه اينها تفسير ناشناخته كنيم.

چه كسى نمى داند كه، دروغ، تقلّب، دزدى و فساد شيرازه زندگى اجتماعى را به هم مى ريزد؟

چه كسى نمى داند كه ظلم و ستم و تبعيض و اجحاف، آسمان زندگى انسان ها را تيره و تار مى كند؟

و چه كسى در اين حقيقت شك دارد كه، با قبول اصل توحيد و ساختن يك جامعه توحيدى بر اساس قبول رهبرى پيامبران، و پاك سازى محيط از گناه و آراستگى به ارزش هاى انسانى ـ يعنى همان چهار اصلى كه در آيات فوق به آن اشاره شده ـ جامعه به سوى يك هدف تكاملى پيش مى رود و محيطى امن و امان، آكنده از صلح و صفا، آباد و آزاد به وجود مى آيد؟

به همين دليل، در آيات فوق، پس از ذكر اين چهار اصل مى خوانيم: يُمَتِّعْكُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلى أَجَل مُسَمّىً: «اگر اين اصول را به كار بنديد تا پايان عمر به طرز شايسته و نيكوئى بهره مند خواهيد شد».

* * *

5أَلا إِنَّهُمْ يَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِيَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلا حينَ يَسْتَغْشُونَ ثِيابَهُمْ يَعْلَمُ ما يُسِرُّونَ وَ ما يُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَليمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ

ترجمه:

5 ـ آگاه باشيد، آنها سينه هاشان را در كنار هم قرار مى دهند، تا خود (و سخنان خويش) را از او (پيامبر) پنهان دارند! آگاه باشيد، آنگاه كه آنها لباس هايشان را به خود مى پيچند (خداوند) مى داند آنچه را پنهان مى كنند و آنچه را آشكار مى سازند; چرا كه او، از اسرار درون سينه ها، آگاه است!

شأن نزول:

گر چه، بعضى از مفسران شأن نزول هائى براى اين آيه ذكر كرده اند از جمله اين كه: آيه درباره «اخنس بن شريقِ» منافق نازل شده است، كه مردى شيرين زبان و پشت هم انداز بود، و در برابر پيامبر(صلى الله عليه وآله) اظهار دوستى و محبت مى كرد، ولى در باطن عدوات مىورزيد.(2)

و نيز از امام باقر(عليه السلام) از «جابر بن عبداللّه» چنين نقل شده: گروهى از مشركان، هنگامى كه از برابر پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى گذشتند، سر خود را به زير افكنده، حتى سر را با لباس خويش مى پوشاندند تا پيامبر(صلى الله عليه وآله) آنان را نبيند، اين آيه درباره آنان نازل گشت.(3)

1 ـ نوح، آيات 10 ـ 12.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 9، صفحات 102 و 103 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 9، صفحه 103 و جلد 18، صفحه 237 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ تفسير «عياشى»، جلد 2، صفحه 139 (چاپخانه علميّه).

تفسير:

▲رفتار احمقانه

در هر حال، آيه به طور كلى اشاره به يكى از كارهاى احمقانه دشمنان اسلام و پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى كند، كه با استفاده از روش نفاق آميز و دوركشى از حق مى خواستند ماهيت خود را از نظرها پنهان سازند تا گفتار حق را نشنوند.

لذا مى گويد: «آگاه باشيد آنها عداوت پيامبر را در دل مخفى مى دارند، و سرها را به زير افكنده، سينه را به جلو خم مى كنند، تا خود را از نظر او پنهان دارند» (أَلا إِنَّهُمْ يَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِيَسْتَخْفُوا مِنْهُ).

براى فهم دقيق معنى آيه، بايد مفهوم جمله «يَثْنُون» به درستى روشن شود.

«يَثْنُون» از ماده «ثنى» (بر وزن سنگ)، در اصل به معنى نزديك ساختن قسمت هاى مختلف چيزى به يكديگر است، مثلاً در مورد تا كردن لباس و پارچه گفته مى شود: «ثَنى ثَوْبَهُ» و اين كه به دو نفر «إِثْنان» گفته مى شود، به خاطر آن است كه يكى را در كنار ديگر قرار مى دهيم، و اگر به مداحى كردن «ثناخوانى» گفته مى شود، به خاطر آن است كه صفات برجسته طرف را يكى پس از ديگرى مى شمرند.

اين ماده، به معنى خم شدن، نيز آمده است; چرا كه انسان با اين كار قسمت هائى از بدن خود را به يكديگر نزديك مى سازد.

و نيز، به معنى در دل گرفتن كينه و عداوت آمده است; چرا كه با اين كار، انسان عداوت شخص يا چيزى را به دل نزديك مى سازد.

اين تعبير در ادبيات عرب ديده مى شود كه: إِثْنَوْنِى صَدْرُهُ عَلَى الْبَغْضاء: «او كينه مرا به دل گرفت».(1)

با توجه به آنچه ذكر شد، چنين به نظر مى رسد: تعبير فوق، ممكن است اشاره به هر گونه «مخفى كارى» ظاهرى و باطنى دشمنان پيامبر(صلى الله عليه وآله) باشد، كه از يكسو با در دل داشتن كينه و عداوتش در ظاهر با زبان شيرين اظهار دوستى مى كردند.

و از سوى ديگر، به هنگام گفتگو با يكديگر، سرها را به هم نزديك و سينه ها را به عقب داده، و حتى لباس ها را به سر مى كشيدند، كه بدگوئى ها و توطئه ها را به صورت مرموزى به يكديگر برسانند، تا كسى از راز آنها آگاه نشود.

لذا قرآن بلافاصله اضافه مى كند: «آگاه باشيد! آنها هنگامى كه خود را در جامه هاشان پنهان مى دارند، (تا اسرار خود را مخفى دارند بايد بدانند) پروردگار پنهان و آشكار آنان را مى داند» (أَلا حينَ يَسْتَغْشُونَ ثِيابَهُمْ يَعْلَمُ ما يُسِرُّونَ وَ ما يُعْلِنُونَ).

«چرا كه او از اسرار درون سينه ها آگاه است» (إِنَّهُ عَليمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).

بنابراين كارى از پيش نخواهند برد و هر زمان لازم باشد خداوند پيامبرش را از توطئه آنها آگاه خواهد نمود.

* * *

6وَ ما مِنْ دَابَّة فِي الأَرْضِ إِلاّ عَلَى اللّهِ رِزْقُها وَ يَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها كُلٌّ في كِتاب مُبين

ترجمه:

6 ـ هيچ جنبنده اى در زمين نيست مگر اين كه روزى او بر خداست! او قرارگاه و محل نقل و انتقالش را مى داند; همه اينها در كتاب آشكارى ثبت است! (در لوح محفوظ، در كتاب علم خدا).

1 ـ به «تاج العروس»، «مجمع البيان»، «المنار» و «مفردات راغب» مراجعه شود.

تفسير:

▲همه ميهمان اويند!

در آخرين آيه اى كه گذشت، اشاره اى به وسعت علم پروردگار و احاطه او به اسرار نهان و آشكار شده بود، آيه مورد بحث، در حقيقت دليلى براى آن محسوب مى شود; چرا كه از روزى دادن خداوند به همه موجودات سخن مى گويد، همان كارى كه بدون احاطه علمى كامل به همه جهان امكان پذير نيست!

نخست مى گويد: «هيچ دابّه اى در روى زمين نيست، مگر اين كه رزق و روزى آن بر خدا است، قرارگاه او را مى داند، و از نقاطى كه از قرارگاهش به آن منتقل مى شود (نيز) باخبر است» و در هر جا باشد روزيش را به او مى رساند (وَ ما مِنْ دَابَّة فِي الأَرْضِ إِلاّ عَلَى اللّهِ رِزْقُها وَ يَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها).

«تمام اين حقائق، با همه حدود و مرزهايش در كتاب مبين و لوح محفوظ علم خداوند ثبت است» (كُلٌّ في كِتاب مُبين).

براى فهم معنى آيه نكات زير را مورد توجه قرار مى دهيم:

1 ـ گر چه «دابّة» از ماده «دبيب» به معنى آهسته راه رفتن، و قدم هاى كوتاه برداشتن است، ولى از نظر مفهوم لغوى، هر گونه جنبنده اى را شامل مى شود، اما گاهى به خصوصِ اسب و يا هر حيوان سوارى اطلاق مى گردد، بنابراين آيه مورد بحث، تمام موجودات زنده و همه جنبندگان را شامل است.

2 ـ «رزق» به معنى عطاء و بخشش مستمر است، و از آنجا كه روزى الهى عطاى مستمر او به موجودات است، به آن «رزق» گفته مى شود.

اين نكته نيز لازم به تذكر است كه، مفهوم آن تنها در نيازهاى مادى خلاصه نمى شود، بلكه هر گونه عطاى مادى و معنوى را شامل مى گردد، لذا مى گوئيم: أَللّهُمَّ ارْزُقْنِى عِلْماً تامّاً: «خداوندا علم كامل به من روزى كن» و يا مى گوئيم: أَللّهُمَّ ارْزُقْنِى الشَّهادَةَ فِى سَبِيْلِكَ: «خداوندا شهادت در راهت را نصيب من بگردان».

البته، در آيه مورد بحث، ممكن است نظر بيشتر روى ارزاق مادى بوده باشد، هر چند اراده مفهوم عام، نيز چندان بعيد نيست.

3 ـ «مُسْتَقَر» در اصل، به معنى «قرارگاه» است; زيرا ريشه اين لغت از ماده «قُرّ» (بر وزن حُرّ) به معنى «سرما»ى شديد مى باشد، كه انسان و موجودات زنده را خانه نشين مى كند، به همين جهت به معنى سكون و توقف نيز آمده است.

«مُسْتَوْدَع» و «وديعه» از يك ماده است، و در اصل، به معنى رها كردن چيزى است.

و از آنجا كه امور ناپايدار رها مى شوند، و به حالت اول باز مى گردند، به هر امر ناپايدار، «مُسْتَوْدَع» گفته مى شود، «وديعه» را نيز به خاطر اين كه، سرانجام بايد محل خود را رها كند، و به صاحب اصلى باز گردد «وديعه» گفته اند.

در حقيقت آيه فوق، مى گويد: تصور نشود خداوند تنها به جنبندگانى كه در جايگاه اصلى قرار دارند، روزى مى بخشد، و به اصطلاح سهميه آنها را در خانه هايشان مى آورند، بلكه هر كجا باشند و در هر وضع و شرائطى قرار گيرند، سهم روزى آنها را به آنان مى بخشد; چرا كه هم جايگاه اصلى آنان را مى داند، و هم از تمام نقاطى كه به آن نقل و مكان مى كنند، باخبر است.

از حيوانات غول پيكر دريائى گرفته، تا جنبندگان بسيار كوچكى كه به زحمت به چشم ديده مى شوند، هر يك مناسب حالشان آنچه را لازم دارند مقرر كرده است.

اين روزى به اندازه اى حساب شده و مناسب حال موجودات است كه، از نظر «كميت» و «كيفيت» كاملاً منطبق بر خواسته ها و نيازهاى آنها است، حتى غذاى كودكى كه در رحم مادر است، هر ماه بلكه هر روز، با ماه و روز ديگر تفاوت دارد، هر چند ظاهراً يك نوع بيشتر نيست، و نيز كودك در دوران شيرخوارگى با اين كه ظاهراً ماه هاى پى در پى غذاى واحدى دارد، اما تركيب اين شير هر روز با روز ديگر متفاوت است!.

4 ـ «كِتاب مُبين» به معنى نوشته آشكار است، و اشاره به مرحله اى از علم وسيع پروردگار مى باشد، كه گاهى از آن تعبير به «لوح محفوظ» مى شود.

ممكن است اين تعبير، اشاره به آن باشد كه، هيچ كس نبايد براى به دست آوردن روزى خود كمترين نگرانى به خويش راه دهد، و تصور كند ممكن است در گرفتن سهم خويش، به اصطلاح، از قلم بيفتد; چرا كه نام همگى در كتاب آشكارى ثبت است، كتابى كه همه را احصاء كرده و آشكارا بيان مى كند.

آيا اگر در يك مؤسسه، نام تمام كارمندان و كاركنان در دفترى به روشنى ثبت شده باشد احتمال از قلم افتادن كسى مى رود؟!

نكته:

▲تقسيم ارزاق و تلاش براى زندگى

در مورد «رزق» بحث هاى مهمى است، كه قسمتى از آن را در اينجا از نظر مى گذرانيم:

▲1 ـ «رزق»

همان گونه كه گفتيم در لغت به معنى بخشش مستمر و متداوم است، اعم از مادّى يا معنوى، بنابراين، هر گونه بهره اى را كه خداوند نصيب بندگان مى كند، از مواد غذائى، مسكن و پوشاك، و يا علم و عقل و فهم و ايمان و اخلاص، به همه اينها «رزق» گفته مى شود، و آنها كه مفهوم اين كلمه را محدود به جنبه هاى مادى مى كنند، توجه دقيق به موارد استعمال آن ندارند.

قرآن درباره شهيدان راه حق مى گويد: بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُون: «آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزى مى برند»(1) روشن است روزى شهيدان، آن هم در جهان برزخ، نعمتهاى مادى نيست، بلكه همان مواهب معنوى است، كه حتى تصورش براى ما در اين زندگى مادى مشكل است.

* * *

1 ـ آل عمران، آيه 169.

▲2 ـ تأمين نيازمندى ها

مسأله تأمين نيازمندى هاى موجودات زنده، و به تعبير ديگر رزق و روزى آنها، از جالب ترين مسائلى است كه با گذشت زمان و پيشرفت علم، پرده از اسرار آن برداشته مى شود، و صحنه هاى شگفت انگيز تازه اى از آن، به وسيله علم فاش مى گردد.

در گذشته، همه دانشمندان در فكر بودند، اگر در اعماق درياها موجودات زنده اى وجود داشته باشد، غذاى آنها از چه راهى تأمين مى شود; زيرا ريشه اصلى غذاها به نباتات و گياهان باز مى گردد، كه آن هم نيازمند به نور آفتاب است، و در اعماق بيش از 700 متر مطلقاً نورى وجود ندارد، و يك شب تاريك ابدى بر آن سايه افكنده است.

ولى به زودى روشن شد، نور آفتاب، گياهان ذره بينى را در سطح آب، و در بستر امواج پرورش مى دهد، و هنگامى كه مرحله تكاملى خود را پيمود، همچون ميوه رسيده اى، به اعماق دريا فرو مى رود، و سفره نعمت را براى موجودات زنده ژرفناى آب فراهم مى سازند.

از سوى ديگر، بسيارند پرندگانى كه از ماهيان دريا تغذيه مى كنند، حتى انواعى از شب پره وجود دارد، كه در ظلمت شب، همچون يك غوّاص ماهر به اعماق آب فرو مى رود، و صيد خود را كه با امواج مخصوص رادار مانندى، كه از بينى آنها بيرون فرستاده مى شود شناسائى و نشانه گيرى كرده، بيرون مى آورد.

روزىِ بعضى از انواع پرندگان، در لابلاى دندان هاى پاره اى از حيوانات عظيم الجثه دريا نهفته شده! اين حيوانات كه پس از تغذيه از حيوانات دريائى دندان هايشان احتياج به يك «خلال طبيعى»! دارد، به ساحل مى آيند، دهانشان را كه بى شباهت به غار كوچكى نيست باز نگه مى دارند، آن گروه از پرندگان كه روزيشان در اينجا حواله شده است، بدون هيچ گونه وحشت و اضطراب وارد اين «غار» مى شوند، و به جستجوى روزى خويش، در لابلاى دندان هاى حيوان غول پيكر مى پردازند، هم شكمى از اين غذاى آماده، از عزا در مى آورند، و هم حيوان را از اين مواد مزاحم راحت مى سازند، و هنگامى كه برنامه هر دو پايان پذيرفت، و آنها به خارج پرواز كردند، حيوان با احساس آرامش، دهان را به روى هم مى گذارد، و به اعماق آب فرو مى رود!

راستى طرز روزى رساندن خداوند به موجودات مختلف، حيرت انگيز است، از جنينى كه در شكم مادر قرار گرفته، و هيچ كس به هيچ وجه در آن ظلمت كده اسرارآميز به او دسترسى ندارد، تا حشرات گوناگونى كه در اعماق تاريك زمين، و لانه هاى پرپيچ و خم، و در لابلاى درختان و بر فراز كوه ها و در قعر دره ها زندگى دارند، هيچ كدام از ديدگاه علم او هرگز مخفى و پنهان نيستند، و همان گونه كه قرآن مى گويد: خداوند، هم جايگاه و «آدرس اصلى» آنها را مى داند، و هم محل سيار آنان را، هر جا باشند روزى آنان را به آنان حواله مى كند.

جالب اين كه، در آيات فوق، به هنگام بحث از روزى خواران تعبير به «دابه و جنبنده» شده است، و اين اشاره لطيفى به مسأله رابطه «انرژى» و «حركت» است.

مى دانيم، هر جا حركتى وجود دارد نيازمند به ماده انرژى زا است، يعنى ماده اى كه منشأ حركت گردد، قرآن نيز، در آيات مورد بحث مى گويد: خدا به تمام موجودات متحرك روزى مى بخشد!

و اگر حركت را به معنى وسيعش تفسير كنيم، گياهان را هم در بر مى گيرد، زيرا آنها نيز يك حركت بسيار دقيق و ظريف در مسير «نمو» دارند، به همين دليل در فلسفه ما، يكى از اقسام حركت را مسأله «نمو» شمرده اند.

* * *

▲3 ـ روزى تا پايان عمر

آيا «روزى» هر كس از آغاز تا پايان عمر تعيين شده، و خواه ناخواه به او مى رسد؟ يا اين كه بايد به دنبال آن رفت، و به گفته شاعر: «شرط عقل است جستن از درها»!

بعضى از افراد سست و بى حال، به اتكاء تعبيراتى همانند آيه فوق، يا رواياتى كه روزى را مقدر و معين معرفى مى كند، فكر مى كنند: لزومى ندارد كه انسان براى تهيه معاش زياد تلاش كند; چرا كه روزى مقدر است، و در هر حال به انسان مى رسد، و هيچ دهان بازى بدون روزى نمى ماند!

اين چنين افراد نادان، كه شناختشان درباره دين و مذهب فوق العاده سست و ضعيف است، بهانه به دست دشمنان مى دهند، كه مذهب، عاملى است براى تخدير، ركود اقتصادى و خاموش كردن فعاليت هاى مثبت زندگى، و تن در دادن به انواع محروميت ها، به عذر اين كه، اگر فلان موهبت نصيب من نشده، حتماً روزى من نبوده، اگر روزى من بود، بدون چون و چرا به من مى رسيد، و اين فرصت خوبى به دست استثمارگران مى دهد، كه هر چه بيشتر خلق هاى محروم را بدوشند، و آنها را از ابتدائى ترين وسائل زندگى محروم سازند.

در حالى كه، مختصر آشنائى به قرآن و احاديث اسلامى، براى پى بردن به اين حقيقت كافى است كه، اسلام پايه هر گونه بهره گيرى مادى و معنوى انسان را سعى و كوشش و تلاش مى شمرد، تا آنجا كه در جمله شعارگونه قرآنى «لَيْسَ لِلإِنْسانِ إِلاّ ما سَعى»(1) بهره انسان را منحصراً در كوشش و كارش قرار مى دهد.

پيشوايان اسلامى، براى اين كه سرمشقى به ديگران بدهند در بسيارى از مواقع كار مى كردند، كارهائى سخت و توان فرسا.

پيامبران پيشين نيز، از اين قانون مستثنى نبودند، از چوپانى گرفته، تا خياطى، زره بافى و كشاورزى، اگر مفهوم تضمين روزى از طرف خدا، نشستن در خانه و انتظار رسيدن روزى باشد، نبايد پيامبران و امامان، كه از همه آشناتر به مفاهيم دينى هستند، اين همه براى روزى تلاش كنند.

بنابراين، روزىِ هر كس مقدّر و ثابت است، ولى در عين حال مشروط به تلاش و كوشش مى باشد، و هر گاه اين شرط حاصل نشود، مشروط نيز از ميان خواهد رفت.

اين درست به آن مى ماند كه مى گوئيم: «هر كس، اجلى دارد و مقدار معينى از عمر» مسلماً، مفهوم اين سخن آن نيست كه اگر انسان حتى دست به انتحار و خودكشى و يا تغذيه از مواد زيان بخش بزند، تا اجل معينى زنده مى ماند، بلكه مفهومش اين است: اين بدن، استعداد بقاء تا يك مدت قابل ملاحظه دارد، اما مشروط به اين كه اصول بهداشت را رعايت كند، و از موارد خطر بپرهيزد، و آنچه را كه سبب مرگ زودرس مى شود، از خود دور كند.

نكته مهم اين است كه: آيات و روايات مربوط به معين بودن روزى، در واقع ترمزى است روى افكار مردم حريص و دنياپرست، كه براى تأمين زندگى به هر در مى زنند، و هر ظلم و جنايتى را مرتكب مى شوند، به گمان اين كه اگر چنين نكنند زندگيشان تأمين نمى شود.

آيات قرآن و احاديث اسلامى، به اين گونه افراد هشدار مى دهد: بيهوده دست و پا نكنند، و از طريق نامعقول و نامشروع براى تهيه روزى تلاش ننمايند، همين اندازه كه آنها در طريق مشروع گام بگذارند، و تلاش و كوشش كنند، مطمئن باشند خداوند از اين راه، همه نيازمندى هاى آنها را تأمين مى كند.

خدائى كه، آنها را در ظلمتكده رحم فراموش نكرد.

خدائى كه، به هنگام طفوليت، كه توانائى بر تغذيه از مواد غذائى اين جهان را نداشتند، روزيشان را قبل از تولد به پستان مادر مهربان حواله كرد.

خدائى كه، به هنگام پايان دوران شيرخوارگى، در آن حال كه ناتوان بودند، روزيشان را به دست پدرى پر مهر داد، كه صبح تا شام جان بكند، و خوشحال باشد كه براى تهيه غذاى فرزندانش زحمت مى كشد.

آرى، اين خدا چگونه ممكن است به هنگامى كه انسان بزرگ مى شود، توانائى و قدرت به هر گونه كار و فعاليت پيدا مى كند او را فراموش نمايد؟!

آيا عقل و ايمان اجازه مى دهد انسان در چنين حالى، به گمان اين كه ممكن است روزيش فراهم نشود، در وادى گناه و ظلم و ستم و تجاوز به حقوق ديگران گام بگذارد، و حريصانه به غصب حق مستضعفان پردازد؟!

البته، نمى توان انكار كرد كه بعضى از روزى هاست، چه انسان به دنبال آن برود، يا نرود، به سراغ او مى آيند.

آيا مى توان انكار كرد كه، نور آفتاب بدون تلاش ما به خانه ما مى تابد؟!

و يا باران و هوا بدون كوشش و فعاليت به سراغ ما مى شتابند؟!

آيا مى توان انكار كرد كه عقل و هوش، و استعدادى كه از روز نخست در وجود ما ذخيره شده، به تلاش ما نبوده است!؟

ولى، اين گونه مواهبِ به اصطلاح باد آورده، و يا به تعبير صحيح تر مواهبى كه بدون تلاش، به لطف خدا، به ما رسيده، اگر با تلاش و كوشش خود از آن به طور صحيحى نگهدارى نكنيم، آنها نيز از دست ما خواهد رفت، و يا بى اثر مى ماند.

حديث معروفى كه از على(عليه السلام) نقل شده كه فرمود: وَ اعْلَمْ يا بُنَيَّ أَنَّ الرِّزْقَ رِزْقانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ يَطْلُبُك: «بدان فرزندم، روزى دو گونه است، يك نوع آن، همان روزى هائى است كه تو بايد به جستجويش برخيزى، و گونه ديگرش، روزى هائى است كه آن در جستجوى تو است و به سراغ تو مى آيد»(2) نيز اشاره به همين حقيقت است.

اين را نيز نمى توان انكار كرد كه، در پاره اى از موارد انسان به دنبال چيزى نمى رود، ولى بر اثر يك سلسله تصادف ها، موهبتى نصيب او مى شود، اين حوادث گر چه در نظر ما تصادف است، اما در واقع و از نظر سازمان آفرينش حسابى در آن مى باشد.

بدون شك، حساب اين گونه روزى ها از روزى هائى كه در پرتو تلاش و كوشش به دست مى آيند جدا است، و حديث بالا ممكن است اشاره به اينها نيز باشد.

ولى به هر حال، نكته اساسى اين است كه: تمام تعليمات اسلامى به ما مى گويد: براى تأمين زندگى بهتر چه مادى و چه معنوى، بايد تلاش بيشتر كرد، و فرار از كار، به گمان مقسوم بودن روزى، غلط است.

* * *

1 ـ نجم، آيه 39.

2 ـ «نهج البلاغه»، نامه 31، وصيت امام(عليه السلام) به فرزندش امام حسن(عليه السلام) ـ «بحار الانوار»، جلد 100، صفحه 39، حديث 88.

▲4 ـ متاع حسن!

در آيات مورد بحث، تنها اشاره به مسأله «رزق و روزى» شده، در حالى كه در چند آيه قبل، آنجا كه سخن از بندگان توبه كار و باايمان مى گويد، اشاره به «متاع حسن» (بهره بردارى و تمتع شايسته) شده است.

مقابله اين دو با يكديگر، اين مطلب را به ما مى فهماند كه براى همه جنبندگان: انسان ها، حشرات، درندگان، نيكان و بدان، همگى بهره اى از روزى است، ولى «متاع حسن» و «مواهب شايسته و ارزنده» تنها مخصوص انسان هاى با ايمانى است كه، خود را با آب توبه از هر گونه گناه و آلودگى شستشو داده اند، و نعمتهاى خدا را در مسير اطاعت فرمانش به كار مى گيرند، نه در طريق هوا و هوس هاى سركش!.

* * *

7وَ هُوَ الَّذي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرْضَ في سِتَّةِ أَيّام وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذينَ كَفَرُوا إِنْ هذا إِلاّ سِحْرٌ مُبينٌ

ترجمه:

7 ـ او كسى است كه آسمان ها و زمين را در شش روز (شش دوران) آفريد; و عرش (حكومت) او، بر آب قرار داشت; (به خاطر اين آفريد) تا شما را بيازمايد كه كدام يك عملتان بهتر است! و اگر (به آنها) بگوئى: «شما بعد از مرگ، برانگيخته مى شويد!»، مسلماً كافران مى گويند: «اين سحرى آشكار است»!

تفسير:

▲هدف آفرينش

در اين آيه، از سه نكته اساسى بحث شده است:

نخست، از آفرينش جهان هستى و مخصوصاً آغاز آفرينش كه نشانه قدرت پروردگار و دليل عظمت او است، مى فرمايد: «او كسى است كه آسمان ها و زمين را در شش روز آفريد» (وَ هُوَ الَّذي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرْضَ في سِتَّةِ أَيّام).

نياز به توضيح ندارد كه، منظور از «روز» در اينجا روز معمولى بيست و چهار ساعته نيست; زيرا آن زمان كه آسمان و زمين وجود نداشت، نه كره زمين بود و نه حركت بيست و چهار ساعته اش به دور خود، بلكه منظور از آن ـ چنان كه سابقاً هم گفته ايم ـ «دوران» است، خواه اين دوران كوتاه باشد و خواه بسيار طولانى، حتى به مقدار ملياردها سال، و چون در ذيل آيه 54 سوره «اعراف» شرح كافى و جامع در اين زمينه داده ايم، نيازى به تكرار نيست.(1)

و نيز، همان جا يادآور شديم كه، آفرينش جهان در شش دوران متوالى و پى در پى، با اين كه خدا قدرت داشت تمام عالم را در يك لحظه بيافريند، به خاطر آن است كه اين آفرينش تدريجى، كه هر زمان چهره تازه، رنگ نو و شكل بديعى پيدا مى كند، بهتر و بيشتر، قدرت و عظمت خدا را معرفى مى نمايد.

او مى خواست، قدرت خويش را در هزاران چهره بنمايد، نه تنها در يك چهره، در هزاران لباس حكمتش را نشان دهد، نه تنها در يك لباس، تا شناخت ذات پاكش و همچنين شناخت قدرت و حكمتش آسان تر و روشن تر باشد، و دلائلى به تعداد ايام، سال ها و قرون و اعصارى كه بر عالم گذشته است، براى معرفتش در اختيار ما باشد.

آنگاه اضافه مى كند: «و عرش (حكومت) او بر آب قرار داشت» (وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ).

براى فهم تفسير اين جمله، بايد به مفهوم دو كلمه «عَرْش» و «ماء» آشنا شويم:

«عَرش» در اصل به معنى «سقف» يا «شيئى سقف دار» است، و به تخت هاى بلند ـ همانند تخت هاى سلاطين گذشته ـ نيز عرش گفته مى شود، و همچنين داربست هائى كه درخت هاى «مو» و مانند آن را روى آن قرار مى دهند.

اما اين كلمه بعداً به معنى قدرت نيز، به كار رفته است، همان گونه كه واژه «تخت» در فارسى نيز به همين معنى استعمال مى شود:

در عربى گفته مى شود: فُلانٌ إِسْتَوى عَلى عَرْشِهِ ـ أَوْ ـ ثُلَّ عَرْشُهُ: «فلان كس بر تخت نشست يا تختش فرو ريخت» كنايه از اين كه به قدرت رسيد و يا قدرتش نابود شد، در فارسى نيز مى گوئيم: فلان كس را بر تخت نشاندند، و يا از تخت به پائين كشيدند.(2)

اين نكته را نيز بايد توجه داشت، كه گاهى كلمه «عرش» به معنى مجموعه جهان هستى است، زيرا تخت قدرت خداوند، همه اين جهان را فرا مى گيرد.

و اما كلمه «ماء» معنى معمولى آن «آب» است، اما گاهى به هر شىء مايع «ماء» گفته مى شود، مانند فلزات مايع و امثال آن.

با آنچه در تفسير اين دو كلمه گفتيم، چنين استفاده مى شود كه: در آغاز، آفرينش جهان هستى به صورت مواد مذابى بود (يا گازهاى فوق العاده فشرده كه شكل مواد مذاب و مايع را داشت).

سپس، در اين توده آب گونه حركات شديد، و انفجارات عظيمى رخ داد، و قسمت هائى از سطح آن پى در پى به خارج پرتاب شد، اين اتصال و به هم پيوستگى به انفصال و جدائى گرائيد، و كواكب و سيارات و منظومه ها، يكى بعد از ديگرى تشكيل يافتند.

بنابراين، جهان هستى و پايه تخت قدرت خدا، نخست بر اين ماده عظيم آب گونه قرار داشت.

اين همان چيزى است كه در آيه 30 سوره «انبياء» نيز به آن اشاره شده است: أَ وَ لَمْ يَرَ الَّذينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الأَرْضَ كانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْء حَىٍّ:

«آيا آنها كه خدا را انكار مى كنند با چشم علم و دانش اين حقيقت را نديدند، كه آسمان ها و زمين، در آغاز به هم پيوسته بود، سپس ما آنها را از هم گشوديم و هر موجود زنده اى را از آب آفريديم».

در نخستين خطبه «نهج البلاغه» نيز اشارات روشنى به همين معنى شده است.

دومين نكته اى كه آيه فوق به آن اشاره مى كند، هدف آفرينش جهان هستى است، همان هدفى كه قسمت عمده اش به «گل سرسبد اين جهان» يعنى «انسان» باز مى گردد، انسانى كه بايد در مسير تعليم و تربيت قرار گيرد و راه تكامل را بپويد، و هر لحظه به خدا نزديك تر شود، مى فرمايد: «اين آفرينش با عظمت را به اين خاطر قرار داد كه شما را بيازمايد، تا كدامين بهتر عمل مى كنيد» (لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً).

«لِيَبْلُوَكُم» از ماده «بلاء و ابتلاء» به معنى آزمايش است، همان گونه كه سابقاً هم اشاره كرده ايم، آزمايش هاى الهى براى كشف حال و پى بردن به وضع درونى و روحى و فكرى افراد نيست، بلكه به معنى پرورش دادن و تربيت نمودن است.(3)

جالب اين كه، اين آيه ارزش هر انسانى را به «حُسن» عمل او مربوط مى داند، نه به كثرت و فزونى عمل او، و اين نشان مى دهد كه اسلام در همه جا روى «كيفيت» عمل تكيه مى كند، نه روى «كثرت و كميت» عمل.

در حديثى در همين زمينه، از امام صادق(عليه السلام) چنين نقل شده: لَيْسَ يَعْنِي أَكْثَرَ عَمَلاً وَ لكِنْ أَصْوَبُكُمْ عَمَلاً، وَ إِنَّمَا الإِصابَةُ خَشْيَةُ اللّهِ، وَ النِّيَّةُ الصّادِقَةُ، ثُمَّ قالَ الإِبْقاءُ عَلَى الْعَمَلِ حَتّى يَخْلُصَ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ، وَ الْعَمَلُ الْخالِصُ، الَّذِي لاتُرِيدُ أَنْ يَحْمَدَكَ عَلَيْهِ أَحَدٌ إِلاَّ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ:

«خداوند كثرت عمل را نمى خواهد بلكه درستى عمل را مى خواهد، و درستى عمل به آن است كه با خدا ترسى و نيت پاك توأم باشد، سپس فرمود: نگهدارى عمل از آلودگى به ريا و نيات نادرست، مشكل تر از خود عمل است، و عمل خالص، عملى است كه نخواهى هيچ كس جز خدا ترا به خاطر آن ستايش كند».(4)

سومين نكته اساسى كه در اين آيه به آن اشاره شده، مسأله «معاد» است كه پيوند ناگسستنى با مسأله آفرينش جهان و بيان هدف خلقت دارد; زيرا آفرينش جهان هدفش تكامل انسان ها است، و تكامل انسان ها به خاطر آماده شدن براى زندگى در يك جهان وسيع تر و متكامل تر است، لذا مى گويد:

«اگر به آنها بگوئى شما بعد از مرگ برانگيخته مى شويد، كافران از روى تعجب مى گويند: اين باور كردنى نيست، اين حقيقت و واقعيت ندارد، بلكه اين يك سحر آشكار است» (وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذينَ كَفَرُوا إِنْ هذا إِلاّ سِحْرٌ مُبينٌ).

كلمه «هذا» اشاره به گفتار پيامبر(صلى الله عليه وآله) درباره «معاد» است، يعنى اين ادعائى كه تو درباره معاد دارى، سحر آشكارى مى باشد، بنابراين، كلمه سحر در اينجا به معنى سخن عارى از حقيقت و گفتار بى اساس و به تعبير ساده، حقّه و كلك است; زيرا ساحران غالباً با كار خود چيزهائى را به ناظران نشان مى دهند، كه واقعيت و حقيقتى در آن نيست، بنابراين كلمه «سحر» مى تواند به معنى هر چيز عارى از حقيقت به كار رود.

اما اين كه، بعضى گفته اند: «هذا» اشاره به قرآن مجيد است; زيرا قرآن نفوذ و جاذبه سحرانگيزى در شنوندگان داشت، صحيح به نظر نمى رسد; چرا كه در آيه، سخن از معاد است نه از قرآن، هر چند جاذبه فوق العاده قرآن جاى انكار نيست.

* * *

8وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلى أُمَّة مَعْدُودَة لَيَقُولُنَّ ما يَحْبِسُهُ أَلا يَوْمَ يَأْتيهِمْ لَيْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ

9وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الإِنْسانَ مِنّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَيَؤُسٌ كَفُورٌ

10وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرّاءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّيِّئاتُ عَنِّي إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ

11إِلاَّ الَّذينَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبيرٌ

ترجمه:

8 ـ و اگر مجازات را تا زمان محدودى از آنها به تأخير اندازيم، مى گويند: «چه چيز مانع آن شده است»؟! آگاه باشيد، آن روز كه (عذاب) به سراغشان آيد، از آنها بازگردانده نخواهد شد; (و هيچ قدرتى مانع آن نخواهد بود;) و آنچه را مسخره مى كردند، دامانشان را مى گيرد!

9 ـ و اگر از جانب خويش، نعمتى به انسان بچشانيم، سپس آن را از او بگيريم، بسيار نوميد و ناسپاس خواهد بود!

10 ـ و اگر بعد از شدت و رنجى كه به او رسيده، نعمت هائى به او بچشانيم، مى گويد: «مشكلات از من بر طرف شد، و ديگر باز نخواهد گشت»! و غرق شادى و غفلت و فخرفروشى مى شود.

11 ـ مگر آنها كه (در سايه ايمان راستين،) صبر و استقامت ورزيدند و كارهاى شايسته انجام دادند; كه براى آنها، آمرزش و اجر بزرگى است!

1 ـ به تفسير «نمونه»، جلد 6، صفحه 200 به بعد مراجعه فرمائيد.

2 ـ البته گاهى «عرش» در مقابل «كرسى» استعمال مى شود، و مفهوم ديگرى دارد كه در تفسير «آية الكرسى»، آيه 255 سوره «بقره»، جلد 2، صفحه 272 به بعد ذكر كرديم.

3 ـ شرح اين موضوع ذيل آيه 155 سوره «بقره»، جلد اول، صفحه 536 به بعد بيان شده است.

4 ـ تفسير «برهان»، جلد 2، صفحه 207 ـ «كافى»، جلد 2، صفحه 16، حديث 4 ـ «بحار الانوار»، جلد 67، صفحه 230، حديث 6.

تفسير:

▲مؤمنان، پر ظرفيت، و افراد بى ايمان، كم ظرفيت اند

در اين آيات ـ به تناسب بحثى كه درباره افراد بى ايمان گذشت ـ گوشه هائى از حالات روانى و نقاط ضعف اخلاقى اين گونه افراد تشريح شده، همان نقاط ضعفى كه انسان را به راه هاى تاريك و فساد مى كشاند.

نخستين صفتى كه براى آنها ذكر مى كند، شوخى كردن با حقايق و مسخره نمودن مسائل سرنوشت ساز است، كه بر اثر جهل و نادانى و غرور، هنگامى كه تهديد رجال آسمانى را در زمينه مجازات و كيفر بدكاران مى شنوند، عكس العمل نشان مى دهند، مى فرمايد: «هر گاه چند صباحى بگذرد و ما عذاب و مجازات آنها را تأخير اندازيم، با بى شرمى مخصوصى مى گويند: چه چيز اين عذاب را به تأخير انداخت»؟ چه شد اين مجازات؟ كجا رفت اين كيفر؟ (وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلى أُمَّة مَعْدُودَة لَيَقُولُنَّ ما يَحْبِسُهُ).

«امّت» از ماده «أُمّ» به معنى مادر است، و در اصل به معنى انضمام اشياء به يكديگر مى باشد، و به همين جهت، به هر گروهى كه در هدف، يا در زمان و مكان واحدى جمعند امت گفته مى شود، ولى اين كلمه به معنى «وقت و زمان» نيز آمده است; چرا كه اجزاى زمان به هم پيوسته اند، و يا به خاطر اين كه هر جماعت و گروهى در عصر و زمانى زندگى مى كنند.

در سوره «يوسف» آيه 45 مى خوانيم: وَ ادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّة: «زندانىِ آزاد شده، بعد از مدتى به ياد يوسف افتاد».

در آيه مورد بحث نيز، «امّت» به همين معنى آمده است، و لذا با كلمه «مَعْدُودَة» توصيف شده است، يعنى اگر مدت كوتاهى مجازات را از آنها تأخير بيندازيم مى گويند: چه چيز مانع آن شده است؟

به هر حال، اين شيوه همه جاهلان مغرور و بى خبر است، كه هر چه با تمايلات آنها سازگار نباشد، در نظرشان مسخره است، لذا تهديدهاى تكان دهنده و بيداركننده مردان حق را، به شوخى مى گيرند و هميشه با آتش، بازى مى كنند.

اما قرآن، با صراحت به آنها پاسخ مى گويد: «آگاه باشيد آن روز كه مجازات الهى فرا رسد هيچ چيز جلو آن را نخواهد گرفت» (أَلا يَوْمَ يَأْتيهِمْ لَيْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ).

«و آنچه را مسخره مى كردند بر آنان نازل مى شود» و آنها را درهم مى كوبد (وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ).

درست است كه در آن موقع ناله و فريادشان به آسمان بلند مى شود، و از گفته هاى شرم آور خود، پشيمان مى گردند، اما نه آن ناله به جائى مى رسد، و نه اين پشيمانى سودى خواهد داشت.

* * *

از ديگر نقطه هاى ضعف آنان، كم ظرفيتى در برابر مشكلات، ناراحتى ها و قطع بركات الهى است، چنان كه در آيه بعد مى گويد: «و هر گاه نعمت و رحمتى به انسان بچشانيم، و سپس آن را از او بر گيريم، او مأيوس و نوميد مى شود و به كفران و ناسپاسى بر مى خيزد» (وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الإِنْسانَ مِنّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَيَؤُسٌ كَفُورٌ).

گر چه در اين آيه، سخن از انسان به طور كلى به ميان آمده، ولى همان گونه كه سابقاً هم اشاره كرده ايم، كلمه «انسان» در اين گونه آيات اشاره به انسان هاى تربيت نايافته و خودرو و بى ارزش است، بنابراين با بحثى كه در آيه قبل درباره افراد بى ايمان گذشت، تطبيق مى كند.

* * *

سومين نقطه ضعف آنها، اين است: هنگامى كه در ناز و نعمت فرو مى روند، چنان خودباختگى و غرور و تكبر بر آنها چيره مى شود، كه همه چيز را فراموش مى كنند، قرآن مى گويد: «و اگر نعمت هائى بعد از ناراحتى ها به اين انسان برسد، چنان مغرور مى شود كه مى گويد: ديگر همه مشكلات و ناراحتى هاى من برطرف شد و هرگز باز نخواهد گشت، و به همين جهت، شادى و سرور بى حساب و فخرفروشى و غرور بى جا سر تا پاى او را فرا مى گيرد، آن چنان كه از شكر نعمت هاى پروردگار غافل مى گردد» (وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرّاءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّيِّئاتُ عَنِّي إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ).

احتمال ديگرى در تفسيرِ جمله «ذَهَبَ السَّيِّئاتُ عَنِّي» نيز هست، و آن اين كه، هنگامى كه اين گونه اشخاص گرفتار شدائدى مى شوند، و سپس به لطف پروردگار شدائد جاى خود را به نعمت ها مى دهد، آنها مى گويند: شدائد گذشته كفاره گناهان ما بود، و تمام معاصى ما با آن شسته شد، ما ديگر پاك و پاكيزه شديم!، و از مقربان درگاه خدا، و به همين دليل نيازى به توبه و بازگشت به درگاه او نداريم!

* * *

سپس اضافه مى كند: «تنها افراد با ايمان، كه صبر را در برابر شدائد و حوادث سخت زندگى پيشه كرده اند، و در همه حال از اعمال صالح فروگذار نمى كنند، از تنگ نظرى ها، ناسپاسى ها و غرور و تكبر بر كنارند» (إِلاَّ الَّذينَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ).

آنها نه، به هنگام وفور نعمت، مغرور مى شوند و خدا را فراموش مى كنند، و نه به هنگام شدت و مصيبت مأيوس مى گردند و كفران مى كنند، بلكه روح بزرگ و فكر بلندشان «نعمت» و «بلا» را، هر دو در خود هضم كرده، و در هر حال از ياد خدا و وظائفشان غافل نمى گردند.

و به همين دليل، «براى اين افراد آمرزش و پاداش بزرگى خواهد بود» (أُولئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبيرٌ).

* * *

نكته ها:

▲1 ـ امّت معدوده و ياران مهدى(عليه السلام)

در روايات متعددى كه از طرق اهل بيت(عليهم السلام) به ما رسيده، «امّت معدوده» به معنى نفرات كم، و اشاره به ياران مهدى(عليه السلام)گرفته شده است،(1) به اين ترتيب، معنى آيه نخستين چنين مى شود: اگر ما مجازات اين ستمگران و بدكاران را به قيام مهدى(عليه السلام) و يارانش واگذار كنيم، آنها مى گويند: چه چيز جلو عذاب خدا را گرفته است؟

البته، همان گونه كه گفتيم معنى ظاهر آيه اين است كه، «أُمَّة مَعْدُودَة» به معنى زمان معدود و معين است، و در روايتى كه از امير مؤمنان على(عليه السلام) در تفسير آيه، نقل شده، «امت معدوده» همين گونه تفسير گرديده، بنابراين، روايات مزبور، ممكن است اشاره به معنى دوم، و به اصطلاح «بطن آيه» بوده باشد، كه در اين صورت بيان يك قانون كلى در مورد ستمگران است، نه يك مسأله مربوط به مشركان و مجرمان زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله)، و مى دانيم: قرآن آياتش معانى مختلفى دارد، معنى نخستين و ظاهر آن ممكن است درباره يك مسأله خاص يا گروه معينى باشد، اما معنى دوم آن عام و مجرد از زمان و گروه معين.

* * *

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 9، صفحه 103 و جلد 51، صفحه 44، حديث 1 و صفحه 58، حديث 51.

▲2 ـ چهار پديده كوتاه فكرى

در آيات فوق، سه حالت مختلف از حالات روحى مشركان و گنهكاران ترسيم شده، كه در ضمن آن چهار وصف براى آنان آمده است:

نخست اين كه، آنها در برابر قطع نعمت ها «يَؤُوس» يعنى بسيار نااميد، و ديگر اين كه «كَفُور» يعنى بسيار ناسپاسند.

و به عكس، هنگامى كه غرق نعمت مى شوند، يا حتى مختصر نعمتى به آنها مى رسد، از «خوشحالى» دست و پاى خود را گم كرده، يعنى چنان ذوق زده، و غرق لذت و نشاط مى گردند، كه از همه چيز غافل مى شوند، و اين سرمستى از باده لذت و غرور، آنها را به فساد و تجاوز از حدود الهى مى كشاند.

ديگر اين كه، «فَخُور» يعنى در موقع نعمت بسيار متكبر، خود برتربين، و فخرفروش مى شوند.

به هر حال، اين صفات چهارگانه، همه، پديده هائى هستند از كوتاهى فكر و كمى ظرفيت، و اينها اختصاص به گروه معينى از افراد بى ايمان و آلوده ندارد، بلكه يك سلسله اوصاف عمومى براى همه آنها است.

ولى مردم باايمان، كه روحى بزرگ، فكرى بلند، سينه اى گشاده، و ظرفيتى وافر دارند، نه دگرگونى هاى روزگار آنها را تكان مى دهد، نه سلب نعمت ها آنان را به ناسپاسى و نوميدى مى كشاند، و نه روى آوردن نعمت ها آنها را در غرور و غفلت فرو مى برد.

لذا در آخرين آيه، كه به عنوان يك استثناء ياد مى كند، به جاى كلمه «ايمان» «صبر و استقامت» را به كار مى برد (دقت كنيد).

* * *

▲3 ـ ميزان كم ظرفيتى

نكته ديگرى كه بايد به آن توجه كرد اين است: در هر دو مورد (هم مورد سلب نعمت پس از اعطاى آن، و هم مورد اعطاى نعمت پس از سلب آن) تعبير به «أَذَقْنا» ـ از ماده «اذاقه» به معنى چشانيدن ـ شده، اشاره به اين كه، آنها به قدرى كم ظرفيتند، كه حتى اگر مختصر نعمتى به آنها داده شود، و سپس آن را از آنها بگيرند، داد و فرياد ناسپاسيشان بلند مى شود، و نيز اگر بعد از ناراحتى ها، مختصر نعمتى به آنها برسد، چنان ذوق زده مى شوند كه سر از پا نمى شناسند!

* * *

▲4 ـ نعمت ها همه موهبت است

جالب اين كه، در آيه اول نعمت را با كلمه «رحمت» بيان كرده، و در آيه دوم، همان كلمه «نعمت» و اين ممكن است اشاره به آن باشد كه، نعمت هاى الهى همه از طريق تفضل و رحمت خدا به انسان مى رسد، نه از طريق استحقاق، و اگر بنا بود نعمت ها جنبه استحقاقى پيدا كند، گروه كمى مشمول آن مى شدند، يا هيچ كس مشمول آن نمى شد.

* * *

▲5 ـ اعمال نيك دو اثر دارد

در آخرين آيه، به افراد با ايمان و با استقامت كه داراى عمل صالح اند، هم وعده «مغفرت» و آمرزش از گناه داده شده، و هم وعده «اجر كبير»، اشاره به اين كه اعمال نيك دو اثر دارد، يكى شستشوى گناهان، و ديگرى جلب پاداش هاى بزرگ.

* * *

12فَلَعَلَّكَ تارِكٌ بَعْضَ ما يُوحى إِلَيْكَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ أَنْ يَقُولُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ كَنْزٌ أَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَكٌ إِنَّما أَنْتَ نَذيرٌ وَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَيْء وَكيلٌ

13أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَر مِثْلِهِ مُفْتَرَيات وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ

14فَإِلَّمْ يَسْتَجيبُوا لَكُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللّهِ وَ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ

ترجمه:

12 ـ شايد (ابلاغ) بعض آياتى را كه به تو وحى مى شود، ترك كنى (و به تأخير اندازى); و سينه ات از اين جهت تنگ (و ناراحت) شود كه مى گويند: «چرا گنجى بر او نازل نشده؟! و يا چرا فرشته اى همراه او نيامده است؟!» (نگران مباش! چرا كه) تو فقط بيم دهنده اى; و خداوند، نگاهبان و ناظر بر همه چيز است (; و به حساب آنان مى رسد)!

13 ـ آيا مى گويند: «او به دروغ اين (قرآن) را (به خدا) نسبت داده (و ساختگى است)»! بگو: «اگر راست مى گوئيد، شما هم ده سوره ساختگى همانند اين قرآن بياوريد; و تمام كسانى را كه مى توانيد ـ غير از خدا ـ (براى اين كار) دعوت كنيد»!

14 ـ و اگر آنها دعوت شما را نپذيرفتند، بدانيد (قرآن) تنها با علم الهى نازل شده; و هيچ معبودى جز او نيست! آيا با اين حال، تسليم مى شويد؟

شأن نزول:

براى آيات فوق دو شأن نزول نقل شده، كه ممكن است هر دو صحيح باشد:

نخست اين كه، گروهى از رؤساى كفار «مكّه» نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده گفتند: اگر راست مى گوئى كه پيامبر خدا هستى، كوه هاى «مكّه» را براى ما طلا كن! و يا فرشتگانى را بياور كه نبوت تو را تصديق كنند! آيات فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت.(1)

شأن نزول ديگرى، از امام صادق(عليه السلام) نقل شده، و آن اين كه: پيامبر به على(عليه السلام) فرمود: من از خدا خواسته ام ميان من و تو برادرى بر قرار سازد، و اين درخواست قبول شد، و نيز خواسته ام تو را وصى من كند، اين درخواست نيز اجابت گرديد، هنگامى كه اين سخن به گوش بعضى از مخالفان رسيد (از روى عداوت و دشمنى) گفتند: به خدا سوگند يك مَن خرما در يك مشك خشكيده، از آنچه محمّد(صلى الله عليه وآله) از خداى خود خواسته بهتر است، (اگر راست مى گويد)، چرا از خدا نخواسته فرشته اى براى يارى او بر دشمنان بفرستد، و يا گنجى كه او را از فقر نجات دهد؟(2)

آيات فوق نازل شد و به آنها پاسخ داد.

* * *

1 و 2 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 9، صفحات 103 و 104.

تفسير:

▲قرآن معجزه جاويدان

از اين آيات چنين بر مى آيد كه، گاهى پيامبر(صلى الله عليه وآله) به خاطر شدت مخالفت و لجاجت دشمنان، ابلاغ بعضى از آيات را به آخرين فرصت موكول مى كرده است، لذا خداوند در نخستين آيه مورد بحث، پيامبرش را با اين بيان، از اين كار نهى مى كند: «گويا ابلاغ بعضى از آياتى كه بر تو وحى مى شود، ترك مى كنى و سينه تو از آن نظر تنگ و ناراحت مى شود» (فَلَعَلَّكَ تارِكٌ بَعْضَ ما يُوحى إِلَيْكَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ).

از اين ناراحت مى شوى كه، مبادا آنها معجزات اقتراحى از تو بخواهند و «بگويند: چرا گنجى بر او نازل نشده؟ و يا چرا فرشته اى همراه او نيامده»؟ (أَنْ يَقُولُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ كَنْزٌ أَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَكٌ).

البته، همان گونه كه از آيات ديگر قرآن مانند سوره «اسراء» آيات 90 تا 93 بر مى آيد، آنها با اين تقاضاهاى خود درخواست معجزه براى پذيرش حق و پى بردن به صدق دعوت او نمى كردند، بلكه هدفشان بهانه جوئى و لجاجت و عناد بوده است.

لذا بلافاصله اضافه مى كند: «تو تنها بيم دهنده و انذاركننده اى» (إِنَّما أَنْتَ نَذيرٌ).

يعنى خواه آنها بپذيرند، يا نپذيرند، مسخره كنند و لجاجت به خرج دهند.

و در پايان آيه مى گويد: «خداوند حافظ و نگاهبان و ناظر بر هر چيز است» (وَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَيْء وَكيلٌ).

يعنى از ايمان و كفر آنها پروا مكن! و اين به تو مربوط نيست، وظيفه تو ابلاغ است، خداوند خودش مى داند با آنها چگونه رفتار كند و او است كه حساب كار آنان را دارد.

* * *

از آنجا كه، اين بهانه جوئى ها و ايرادتراشى ها، به خاطر آن بود كه آنها اصولاً وحى الهى را منكر بودند و مى گفتند: اين آيات از طرف خدا نيست، اينها جمله هائى است كه «محمّد» به دروغ بر خدا بسته، لذا آيه بعد به پاسخ اين سخن با صراحت هر چه بيشتر پرداخته، مى گويد: «آنها مى گويند او (پيامبر) آنها را به خدا افترا بسته» (أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ).

«به آنها بگو اگر راست مى گوئيد كه اينها ساخته و پرداخته مغز بشر است، شما هم ده سوره همانند اين سوره هاى دروغين بياوريد و از هر كس مى توانيد ـ جز خدا ـ براى اين كار دعوت كنيد» (قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَر مِثْلِهِ مُفْتَرَيات وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ).

* * *

«اما اگر آنها دعوت شما مسلمانان را اجابت نكردند، و حاضر نشدند لا اقل ده سوره همانند اين سوره ها بياورند، بدانيد اين ضعف و ناتوانى نشانه آن است كه اين آيات از علم الهى سرچشمه گرفته» و الا اگر ساخته فكر بشر بود، آنها هم بشرند (فَإِلَّمْ يَسْتَجيبُوا لَكُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللّهِ).

و نيز بدانيد «معبودى جز خدا نيست» و نزول اين آيات معجز نشان دليل بر اين حقيقت است (وَ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ).

«آيا با اين حال در برابر فرمان الهى، شما اى مخالفان تسليم مى شويد»؟ (فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ).

آيا با اين كه از شما دعوت به مبارزه كرديم، و عجز و ناتوانيتان در برابر اين دعوت ثابت شد، جاى ترديد مى ماند كه اين آيات از طرف خدا است، با اين معجزه روشن، باز هم راه انكار را مى پوئيد؟ يا تسليم خواهيد شد؟

* * *

نكته ها:

▲1 ـ توضيحى درباره «لَعَلَّ»

همان طور كه مى دانيم، «لَعَلَّ» معمولاً براى اظهار اميدوارى به انجام چيزى ذكر مى شود، ولى در اينجا به معنى «نهى» آمده است، درست مثل اين كه پدرى مى خواهد فرزند خود را از انجام چيزى نهى كند، مى گويد: شايد تو با فلان كس رفاقت مى كنى كه در كارهاى خود زياد جدى نيستى، يعنى با او رفاقت مكن زيرا رفاقت با او تو را سست مى كند.

بنابراين، «لَعَلَّ» در اين گونه موارد، هر چند در همان معنى «شايد» به كار رفته است، ولى مفهوم التزامى آن نهى از انجام كارى است.

در آيات مورد بحث نيز، خداوند به پيامبرش تأكيد مى كند: ابلاغ آيات الهى را به خاطر وحشت از تكذيب مخالفان و يا تقاضاى «معجزات اقتراحى» به تأخير نيندازد.

* * *

▲2 ـ آيا ممكن است ابلاغ آيات را به تأخير اندازد؟

در اينجا سؤالى پيش مى آيد كه: چگونه ممكن است پيامبر(صلى الله عليه وآله) ابلاغ آيات الهى را تأخير اندازد؟ و يا اصولاً از ابلاغ آنها خوددارى كند؟ با اين كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)معصوم است و هيچ گونه گناه و خطائى از او سر نمى زند.

پاسخ اين است: هر گاه پيامبر(صلى الله عليه وآله) مأمور به ابلاغ فورى حكمى باشد، مسلماً بدون واهمه آن را ابلاغ خواهد كرد، ولى گاه مى شود وقت ابلاغ وسيع است، و پيامبر روى ملاحظاتى آن هم نه ملاحظاتى كه به شخص خودش باز گردد، بلكه ملاحظاتى كه جنبه عمومى و دفاع از مكتب دارد، ابلاغ آن را به عقب مى اندازد، و اين مسلماً گناه نيست، همان گونه كه نظير آن را در سوره «مائده» آيه 67 خوانديم، كه خداوند به پيامبر(صلى الله عليه وآله) تأكيد مى كند: «آيات الهى را ابلاغ نمايد و از تهديدهاى مردم نهراسد، و خدا او را حفظ خواهد كرد» (يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ).

در واقع، با اين كه تأخير ابلاغ در اينجا ممنوع نبود، ولى سرعت در آن، كه توأم با نشان دادن قاطعيت بوده، اولى محسوب مى شده است، خداوند به اين طريق مى خواهد پيامبرش را از نظر روانى تقويت كند، و قاطعيت او را در مقابل مخالفان بيشتر سازد، كه از جار و جنجال و درخواست هاى بى اساس و بهانه جوئيهاى مسخره آنان وحشتى به خود راه ندهد.

* * *

▲3 ـ معنى «أَمْ»

درباره معنى «أَمْ» در آغاز آيه دوم (أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ...) مفسران دو احتمال داده اند: يكى اين كه، به معنى «أَو» (يا) بوده باشد و ديگر اين كه، به معنى «بَلْ» (بلكه) است.

در صورت اول، معنى آيه چنين مى شود: شايد تو آيات ما را از ترس بهانه جوئى هاى مخالفان بر آنها تلاوت نكردى، يا اين كه آيات را خواندى، ولى آنها آن را افترا و دروغ بر خدا قلمداد كردند.

و در صورت دوم، معنى چنين خواهد بود: ابلاغ آيات الهى را به خاطر بهانه جوئى هاى آنها به تأخير نينداز! سپس اضافه مى كند: اينها اساساً منكر وحى و نبوت اند، و مى گويند: پيامبر به خدا دروغ بسته است.

در حقيقت، خداوند با اين بيان، به پيامبرش خبر مى دهد: درخواست هاى آنها در زمينه معجزات اقتراحى، نه به خاطر حقيقت طلبى است، بلكه به خاطر آن است كه آنها اصولاً منكر نبوت اند، و اينها همه بهانه است.

به هر حال، دقت در مفهوم آيات فوق، و مخصوصاً دقت روى كلمات آن، از نظر ادبى نشان مى دهد كه، معنى دوم به مفاد آيات نزديك تر است (دقت كنيد).

* * *

▲4 ـ پاسخ به معجزات اقتراحى، خير!

شك نيست كه، پيامبر(صلى الله عليه وآله) بايد در مقابل حق طلبان معجزاتى به عنوان سند حقانيت خود ارائه كند، و هيچ پيامبرى نمى تواند تنها روى ادعا تكيه نمايد، ولى بدون شك، مخالفانى كه در آيات فوق سخنى از آنان به ميان آمده، در جستجوى حقيقت نبودند، و معجزاتى را كه مطالبه مى كردند، معجزات اقتراحى بود (منظور از معجزات اقتراحى اين است كه، هر كس به ميل و هوس خود، پيشنهاد معجزه اى بكند و به هيچ معجزه ديگرى قناعت نكند) مسلماً چنين افرادى بهانه جو هستند، نه حقيقت خواه.

آيا حتماً لازم است پيامبر داراى گنج هاى عظيمى باشد، آن چنان كه مشركان «مكّه» پيشنهاد مى كردند؟

و يا حتماً بايد فرشته اى همراه او به تبليغ رسالت پردازد؟

از اين گذشته، آيا خود قرآن از هر معجزه اى برتر و بالاتر نبود؟

اگر واقعاً آنها در صدد بهانه جوئى نبودند، چرا به همين گفتار قرآن گوش فرا نمى دادند كه مى گويد: «اگر معتقديد اين آيات را پيامبر از پيش خود گفته، برويد و همانند آن را بياوريد، و از تمام مردم جهان كمك بگيريد».

* * *

▲5 ـ آيات تحدّى

آيات فوق، بار ديگر اعجاز قرآن را تأكيد مى كند و مى گويد: اين يك سخن عادى نيست، تراوش مغز بشر نمى باشد، بلكه وحى آسمانى است، كه از علم و قدرت بى پايان خداوند سرچشمه گرفته، و به همين جهت، تحدّى مى كند و تمام جهانيان را به مبارزه مى طلبد.

با توجه به اين كه: معاصران پيامبر(صلى الله عليه وآله) و حتى اقوامى كه تا به امروز روى كار آمدند، از انجام چنين چيزى عاجز ماندند و تن به آن همه مشكلات دادند اما اقدامى در راه معارضه با آيات قرآن نكردند، روشن مى شود چنين كارى اصولاً از بشر ساخته نبوده و نيست، آيا معجزه چيزى غير از اين است؟

اين نداى قرآن، هنوز در گوش ماست، و اين معجزه جاويدان همچنان جهانيان را به سوى خود مى خواند، و تمام محافل علمى دنيا را تحدى مى كند، نه تنها از نظر فصاحت و بلاغت يعنى شيرينى و جذابيت عبارات، و رسائى مفاهيم، بلكه، از جهت محتوا، علومى كه آن زمان از نظر انسان ها پنهان بود، قوانين و مقرراتى كه ضامن سعادت و نجات بشريت است، بياناتى خالى از هر گونه تناقض و پراكنده گوئى، تواريخى خالى از هر گونه خرافات و گزاف گوئى و مانند اينها.(1)

* * *

1 ـ در تفسير آيات 23 و 24 سوره «بقره»، پيرامون اعجاز قرآن مشروحاً بحث كرده ايم، جلد اول تفسير «نمونه»، صفحه 129 به بعد.

▲6 ـ «همه قرآن» يا «ده سوره» يا «يك سوره»؟

همان گونه كه مى دانيم، قرآن مجيد در يكجا، مخالفان را دعوت به آوردن مثل قرآن كرده است (سوره اسراء ـ 88).

و در جاى ديگر، به آوردن ده سوره همانند قرآن (آيات مورد بحث).

و در مورد ديگر، به آوردن يك سوره مثل سوره هاى قرآن (بقره ـ 23).

به همين دليل، در ميان گروهى از مفسران بحث شده: اين تفاوت در تحدّى و دعوت به مبارزه براى چيست؟ چرا يك جا همه قرآن، جاى ديگر 10 سوره و جاى ديگر يك سوره؟

در پاسخ اين سؤال طرق مختلفى پيموده اند:

الف ـ بعضى معتقدند: اين تفاوت از قبيل تنزل از مرحله بالاتر به مرحله پائين تر است، درست مثل اين كه كسى به ديگرى مى گويد: اگر تو هم مثل من در فن نويسندگى و شعر مهارت دارى، كتاب و ديوانى همچون كتاب و ديوان من بنويس! بعد تنزل مى كند، و مى گويد: يك فصل مانند آن را، و يا حتى يك صفحه مثل آن ارائه بده!

ولى اين پاسخ، در صورتى صحيح است كه سوره هاى «اسراء»، «هود»، «يونس» و «بقره» به همين ترتيب نازل شده باشد، البته اين با ترتيبى كه در كتاب «تاريخ القرآن» از «فهرست ابن نديم» نقل شده سازگار است; چرا كه او مى گويد: سوره «اسراء» سوره 48 و «هود» 49 و «يونس» 51 و «بقره» نودمين سوره است كه بر پيامبر نازل شده.

اما اين سخن با ترتيب معروفى كه براى سوره هاى فوق در تفاسير اسلامى آمده است سازگار نمى باشد.

ب ـ بعضى گفته اند: گر چه ترتيب نزول سوره هاى فوق منطبق بر تنزل از مرحله بالا به مرحله پائين نيست، ولى مى دانيم همه آيات يك سوره، با هم نازل نمى شده، چه بسا آياتى كه مدتى بعد نازل مى شد، به دستور پيامبر(صلى الله عليه وآله) به خاطر تناسب هائى كه داشت، در سوره قبل قرار داده مى شد.

در محل كلام ما نيز ممكن است چنين باشد، و از اين رو تاريخ سوره هاى فوق منافاتى با تنزل از مرحله بالاتر به پائين تر ندارد.

ج ـ احتمال ديگرى، كه براى حل اين مشكل وجود دارد اين است: واژه «قرآن» واژه اى است كه به «تمام» و «بعض» قرآن، هر دو اطلاق مى شود، مثلاً در آيه اول سوره «جنّ» مى خوانيم: إِنّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً: «ما قرآن عجيبى شنيديم» پيدا است، كه آنها قسمتى از قرآن را شنيده بودند.

اصولاً «قرآن» از ماده «قرائت» است، و مى دانيم قرائت و تلاوت، هم بر كل قرآن صادق است و هم بر جزء آن، بنابراين، تحدّى به مثل قرآن مفهومش تمام قرآن نيست، و با ده سوره، و حتى يك سوره نيز سازگار مى باشد.

از سوى ديگر، «سوره» نيز در اصل به معنى مجموعه و محدوده است، و بر مجموعه اى از آيات نيز تطبيق مى كند، هر چند يك سوره كامل به اصطلاح معمولى نبوده باشد.

و به تعبير ديگر، سوره در دو معنى استعمال مى شود: يكى به معنى مجموع آياتى كه هدف معينى را تعقيب مى كند، و ديگر يك سوره كامل كه با بسم اللّه شروع و پيش از بسم اللّهِ سوره بعد پايان مى پذيرد.

شاهد اين سخن، آيه 86 سوره «توبه» است آنجا كه مى فرمايد: وَ إِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِاللّهِ وَ جاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ...: «هنگامى كه سوره اى نازل مى شود كه ايمان به خدا بياوريد و با پيامبرش جهاد كنيد...» روشن است كه منظور از سوره در اينجا، همان آياتى است كه هدف فوق (يعنى ايمان به خدا و جهاد) را تعقيب مى كند، هر چند قسمتى از يك سوره كامل باشد.

«راغب» نيز در كتاب «مفردات» در تفسير آيه اول سوره «نور» «سُورَةٌ أَنْزَلْناها...» مى گويد: «أَىْ جُمْلَةٌ مِنَ الأَحْكامِ وَ الْحِكَم...».

همان گونه كه ملاحظه مى كنيم، سوره را به معنى مجموعه اى از احكام تفسير كرده است.

بنابراين، فرق چندانى ميان «قرآن»، «سوره» و «ده سوره» از نظر مفهوم لغت باقى نمى ماند، يعنى همه اينها به مجموعه اى از آيات قرآن اطلاق مى گردد، نتيجه اين كه: تحدّى قرآن، به يك كلمه و يك جمله نيست، كه كسى ادعا كند من مى توانم مثل آيه «وَ الضُّحى» و آيه «مُدْهامَّتان»، و يا جمله هاى ساده اى از قرآن را بياورم، بلكه تحدّى در همه جا به مجموعه اى از آيات است، كه هدف مهمى را تعقيب مى كند (دقت كنيد).

* * *

▲7 ـ مخاطب «فَإِلَّمْ يَسْتَجيبُوا لَكُم»

در اين كه مخاطب در جمله «فَإِلَّمْ يَسْتَجيبُوا لَكُم» كيست؟ در ميان مفسران گفتگو است:

بعضى گفته اند: مخاطب مسلمانانند، يعنى اگر منكران، دعوت شما را اجابت نكردند و همانند ده سوره از قرآن را نياوردند، بدانيد كه اين قرآن از طرف خدا است، و اين خود دليل اعجاز قرآن است.

بعضى ديگر گفته اند: مخاطب منكران هستند، يعنى اى منكران! اگر ساير انسان ها و هر چه غير از خدا است، دعوت شما را براى كمك كردن به آوردن مثل قرآن اجابت نكردند، و عاجز و ناتوان ماندند، بدانيد كه اين قرآن از طرف خدا است.

البته، از نظر نتيجه، تفاوت چندانى ميان دو تفسير نيست، ولى احتمال اول نزديك تر به نظر مى رسد.

* * *

15مَنْ كانَ يُريدُ الْحَياةَ الدُّنْيا وَ زينَتَها نُوَفِّ إِلَيْهِمْ أَعْمالَهُمْ فيها وَ هُمْ فيها لايُبْخَسُونَ

16أُولئِكَ الَّذينَ لَيْسَ لَهُمْ فِي الآْخِرَةِ إِلاَّ النّارُ وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فيها وَ باطِلٌ ما كانُوا يَعْمَلُونَ

ترجمه:

15 ـ كسانى كه زندگى دنيا و زينت آن را بخواهند، (نتيجه) اعمالشان را در همين دنيا به طور كامل به آنها مى دهيم; و چيزى كم و كاست از آنها نخواهد شد!

16 ـ (ولى) آنها در آخرت، جز آتش، (سهمى) نخواهند داشت; و آنچه را در دنيا (براى غير خدا) انجام دادند، بر باد مى رود; و آنچه را عمل مى كردند، باطل و بى اثر مى شود!

تفسير:

آيات گذشته، با ذكر «دلائل اعجاز قرآن» حجت را بر مشركان و منكران تمام كرد، و از آنجا كه پس از وضوح حق باز گروهى، تنها به خاطر حفظ منافع مادى خويش، از تسليم خوددارى مى كنند، آيات مورد بحث اشاره به سرنوشت اين گونه افراد دنياپرست كرده، مى گويد: «كسى كه تنها هدفش، زندگى دنيا، زرق و برق و زينت آن باشد، در همين جهان نتيجه اعمال خويش را در مى يابد، بى آن كه چيزى از آن كم و كاست شود» (مَنْ كانَ يُريدُ الْحَياةَ الدُّنْيا وَ زينَتَها نُوَفِّ إِلَيْهِمْ أَعْمالَهُمْ فيها وَ هُمْ فيها لايُبْخَسُونَ).

«بخس» در لغت به معنى نقصان حق است، و جمله «وَ هُمْ فيها لايُبْخَسُونَ» اشاره به اين است كه، آنها نتيجه اعمالشان را بدون كمترين نقصانى خواهند گرفت.

اين آيه، بيان يك سنت هميشگى الهى است، كه اعمال مثبت و مؤثر، نتايج آن از ميان نمى رود، با اين تفاوت كه، اگر هدف اصلى رسيدن به زندگى مادى اين جهان باشد، ثمره آن چيزى جز آن نخواهد بود.

و اما اگر هدف، خدا و جلب رضاى او باشد، هم در اين جهان تأثير خواهد بخشيد و هم نتايج پر بارى براى جهان ديگر خواهد داشت.

در واقع، قسم اول از اين اعمال، به بناى بى دوام و كوتاه عمرى مى ماند كه تنها براى يك مدت موقت ساخته، و از آن استفاده مى شود، ولى بعد از آن ويران مى گردد.

اما قسم دوم، به بناهاى محكم و شالوده دارى شبيه است كه، قرن هاى متوالى برقرار مى ماند و قابل استفاده است.

نمونه اين موضوع را، امروز در اطراف خود به روشنى مى يابيم، جهان غرب با تلاش پى گير و منظم خود، اسرار بسيارى از علوم و دانش ها را يافته، بر نيروهاى مختلف طبيعت مسلّط گشته، و با سعى و كوشش مداوم و استقامت در مقابل مشكلات و اتحاد و همبستگى، مواهب فراوانى فراهم نموده است.

بنابراين، گفتگو ندارد كه آنها نتايج اعمال و تلاش هاى خود را خواهند گرفت، و به پيروزى هاى درخشانى نايل خواهند شد، اما از آنجا كه هدفشان تنها زندگى است، اثر طبيعى اين اعمال، چيزى جز فراهم شدن امكانات مادى آنان نخواهد بود.

حتى كارهاى انسانى و مردمى آنها مانند: تأسيس بيمارستان ها، درمانگاه ها، مراكز فرهنگى، كمك به بعضى از ملت هاى فقير و امثال آن اگر دامى براى استعمار و استثمار آنان نباشد، چون به هر حال، هدف مادى و حفظ منافع مادى دارد تنها اثر مادى خواهد داشت.

همچنين، كسانى كه اعمال ريا كارانه انجام مى دهند، اعمالى كه جنبه هاى انسانى و عبادى دارد.

* * *

لذا در آيه بعد، صريحاً مى گويد: «اين گونه افراد در سراى ديگر بهره اى جز آتش ندارند»! (أُولئِكَ الَّذينَ لَيْسَ لَهُمْ فِي الآْخِرَةِ إِلاَّ النّارُ).

«و تمام آنچه را در اين جهان انجام داده اند، در جهان ديگر محو و نابود مى شود» و هيچ پاداشى در برابر آن دريافت نخواهند كرد (وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فيها).

«و تمام اعمالى را كه، براى غير خدا انجام داده اند، باطل و نابود مى گردد» (وَ باطِلٌ ما كانُوا يَعْمَلُونَ).

«حَبْطَ» (بر وزن وقت) در اصل، به اين معنى است كه، حيوان از علف هاى نامناسب زياد بخورد تا شكم او باد كند، و دستگاه گوارش او بيمار و ضايع شود، اين حيوان، بر اثر اين حالت ظاهراً چاق و چله به نظر مى رسد، ولى در باطن مريض و بيمار است.

اين تعبير جالب و رسائى است، درباره اعمالى كه ظاهراً مفيد و انسانى است، ولى در باطن با نيتى آلوده و پست انجام يافته است.

* * *

نكته ها:

1 ـ ممكن است در ابتداء چنين به نظر برسد كه، دو آيه فوق با هم يك نوع تعارض دارند، براى اين كه آيه اول مى گويد: «اشخاصى كه تنها هدفشان زندگى دنياست، نتيجه همه اعمالشان را بى كم و كاست به آنها مى دهيم» و آيه دوم مى گويد: «اعمال آنها حبط و بى خاصيت و باطل مى گردد»!

اما، با توجه به اين كه يكى از اين دو آيه اشاره به محيط زندگى دنيا، و ديگرى به سراى آخرت است، پاسخ اين ايراد روشن مى شود، آنها نتايج اعمال خويش را در دنيا به طور كامل مى گيرند، ولى چه سود كه اين اعمال، هر چند از مهم ترين كارها باشد براى آخرت آنها بى اثر است; چرا كه هدفشان پاك و نيتشان خالص نبوده، آنها هدفى جز وصول به يك سلسله منافع مادى نداشتند، كه به آن رسيدند.

* * *

2 ـ ذكر كلمه «زينت» بعد از «حيات دنيا»، براى اين است كه دنياپرستى و زرق و برق دنيا را محكوم كند، نه بهره گيرى معتدل و حساب شده از مواهب اين جهان.

كلمه «زينت» كه در اينجا به طور سر بسته بيان شده، در آيات ديگر به زنان زيبا، گنج ها و ثروت هاى عظيم، مركب هاى گران بها و پر زرق و برق، زمين هاى زراعتى و دام هاى فراوان تفسير شده است (زُيِّنَ لِلنّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنينَ وَ الْقَناطيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ).(1)-(2)

* * *

3 ـ ذكر كلمه «باطل» بعد از «حَبِطَ»، ممكن است اشاره به اين باشد كه اعمال آنها ظاهرى دارد بدون محتوا، و به همين دليل، نتيجه آن بر باد مى رود، سپس اضافه مى كند: اعمالشان اصولاً از آغاز باطل و بى خاصيت است، منتهى چون حقايق بسيارى از اشياء در اين جهان شناخته نمى شود، و در سراى ديگر كه محل كشف اسرار است، حقيقت خود را نشان مى دهد، معلوم مى شود: اين گونه اعمال از آغاز چيزى نبوده است.

* * *

4 ـ در توضيح آيات فوق، در تفسير «درّ المنثور» حديثى نقل شده، كه مفاد آيه را به خوبى روشن مى سازد، مى نويسد: پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود:

إِذا كانَ يَوْمُ الْقِيامَةِ صارَتْ أُمَّتِى ثَلاثَ فِرَق:

فِرْقَةٌ يَعْبُدُونَ اللّهَ خالِصاً.

وَ فِرْقَةٌ يَعْبُدُونَ اللّهَ رِياءً.

وَ فِرْقَةٌ يَعْبُدُونَ اللّهِ يُصِيْبُونَ بِهِ دُنْيا.

فَيَقُولُ لِلَّذِى كانَ يَعْبُدُ اللّهَ لِلدُّنْيا: بِعِزَّتِى وَ جَلالِى ما أَرَدْتَ بِعِبادَتِى؟ فَيَقُولُ: الدُّنْيا.

فَيَقُولُ لاجَرَمَ لايَنْفَعُكَ ما جَمَعْتَ وَ لاتَرْجِعُ إِلَيْهِ إِنْطَلِقُوا بِهِ إِلَى النّارِ.

وَ يَقُولُ لِلَّذِى يَعْبُدُ اللّهَ رَياءً: بِعِزَّتِى وَ جَلالِى ما أَرَدْتَ بِعِبادَتِى؟

قالَ: الرِّياءُ، فَيَقُولُ إِنَّما كانَتْ عِبادَتُكَ الَّتِى كُنْتَ تُرائِى بِها لايَصْعَدُ إِلىَّ مِنْها شَىْءٌ وَ لايَنْفَعُكَ الْيَوْمَ، إِنْطَلِقُوا بِهِ إِلَى النّارِ.

وَ يَقُولُ لِلَّذِى كانَ يَعْبُدُ اللّهَ خالِصاً: بِعِزَّتِى وَ جَلالِى ما أَرَدْتَ بِعِبادَتِى؟ فَيَقُولُ: بِعِزَّتِكَ وَ جَلالِكَ لاَ َنـْتَ أَعْلَمُ مِنِّى كُنْتُ أَعْبُدُكَ لِوَجْهِكَ وَ لِدارِكَ قالَ: صَدَقَ عَبْدِى إِنْطَلِقُوا بِهِ إِلَى الْجَنَّةِ:

«هنگامى كه روز قيامت مى شود، پيروان من به سه گروه تقسيم مى شوند:

گروهى خدا را با اخلاص پرستش مى كردند.

گروهى از روى ريا.

و گروهى به خاطر اين كه به دنيا برسند.

در آن هنگام خداوند به كسى كه او را به خاطر دنيا، پرستش مى كرده مى گويد: به عزت و جلال من سوگند، بگو هدف تو از پرستش من چه بود؟

در پاسخ مى گويد: دنيا.

خداوند مى گويد: بنابراين آنچه را اندوختى به حال تو سودى نمى دهد و به آن باز نمى گردى، او را به سوى آتش ببريد!.

و به آن كس كه خدا را از روى ريا عبادت مى كرده مى گويد: به عزت و جلالم سوگند، بگو منظورت از عبادت من چه بوده؟

در پاسخ مى گويد: ريا!

مى فرمايد: آن عبادتى را كه از روى ريا انجام مى دادى، چيزى از آن به سوى من صعود نمى كرد، و امروز هيچ سودى به تو نخواهد داد، او را به سوى آتش ببريد!

و به آن كس كه خدا را از روى خلوص عبادت كرده مى گويد: به عزت و جلالم سوگند بگو منظورت از عبادت چه بود؟

در پاسخ مى گويد: به عزت و جلالت قسم تو از آن آگاه ترى، من فقط تو را براى خودت و براى سراى آخرت مى پرستيدم.

مى فرمايد: بنده ام راست مى گويد او را به بهشت ببريد».(3)

* * *

17أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَة مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسى إِماماً وَ رَحْمَةً أُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِهِ مِنَ الأَحْزابِ فَالنّارُ مَوْعِدُهُ فَلا تَكُ في مِرْيَة مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لايُؤْمِنُونَ

ترجمه:

17 ـ آيا آن كس كه دليل آشكارى از پروردگار خويش دارد، و به دنبال آن، شاهدى از سوى (خدا) آمده، و پيش از آن، كتاب موسى كه پيشوا و رحمت بوده (و گواهى بر آن مى دهد، همچون كسى است كه چنين نباشد)؟! آنها (حق طلبان) به او ايمان مى آورند! و هر كس از گروه هاى مختلف به او كافر شود، آتش، وعده گاه اوست! پس، ترديدى در آن نداشته باش كه آن حق است از پروردگارت! ولى بيشتر مردم ايمان نمى آورند!

تفسير:

در تفسير آيه فوق، ميان مفسران گفتگو بسيار است، در جزئيات كلمات آيه، و ضمائر، موصول و اسم اشاره آن، نظرات گوناگونى داده اند، كه نقل همه آنها بر خلاف روش اين تفسير است، ولى دو تفسير را كه از همه روشن تر به نظر مى رسد، به ترتيب اهميت، در اينجا مى آوريم:

1 ـ در آغاز آيه، مى گويد: «آيا كسى كه دليل روشنى از پروردگار خويش در اختيار دارد، و به دنبال آن شاهد و گواهى از سوى خدا آمده، و قبل از آن، كتاب موسى (تورات) به عنوان پيشوا و رحمت و بيانگر عظمت او آمده است، همانند كسى است كه داراى اين صفات و نشانه ها و دلائل روشن نيست؟» (أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَة مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسى إِماماً وَ رَحْمَةً).

اين شخص همان پيامبر(صلى الله عليه وآله) است و «بيّنه» و دليل روشن او قرآن مجيد و شاهد و گواه صدق نبوتش مؤمنان راستينى همچون على(عليه السلام) مى باشند، پيش از او نشانه ها و صفاتش در «تورات» آمده است.

به اين ترتيب، از سه راه روشن، حقانيت دعوتش به ثبوت رسيده است.

نخست، قرآن، كه بيّنه و دليل روشنى است در دست او.

دوم، كتب آسمانى پيشين، كه نشانه هاى او را دقيقاً بيان كرده، و پيروان اين كتب در عصر پيامبر (صلى الله عليه وآله) آنها را به خوبى مى شناختند، و به همين دليل در انتظار او بودند.

سوم، پيروان فداكار و مؤمنان مخلص، كه بيانگر صدق دعوت و گفتار او مى باشند; زيرا يكى از نشانه هاى حقانيت يك مكتب، اخلاص، فداكارى، عقل، درايت و ايمان پيروان آن مكتب است; چرا كه هر مكتبى را از پيروانش مى توان شناخت!.

آيا با وجود اين دلائل زنده، مى توان او را با مدعيان ديگر قياس كرد و يا در صدق دعوتش ترديد نمود؟.(4)

پس از آن، به دنبال اين سخن، اشاره به افراد حق طلب و حقيقت جو كرده، از آنها دعوت ضمنى به ايمان مى كند و مى گويد: «آنها به چنين پيامبرى كه اين همه دليل روشن در اختيار دارد، ايمان مى آوردند» (أُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ).

گر چه، چنين كسانى كه با كلمه «أُولئِكَ» به آنها اشاره شده، در خود اين آيه ذكر نشده اند، ولى با توجه به آيات گذشته، مى توان حضور آنها را در جوّ اين آيه احساس كرد و مورد اشاره قرار داد.

و به دنبال آن، سرنوشت منكران را به اين صورت بيان مى كند: «هر كس از گروه هاى مختلف به او كافر شود، موعد و ميعادش آتش دوزخ است» (وَ مَنْ يَكْفُرْ بِهِ مِنَ الأَحْزابِ فَالنّارُ مَوْعِدُهُ).

و در پايان آيه، همان گونه كه سيره قرآن در بسيارى از موارد است، روى سخن را به پيامبر كرده، يك درس عمومى براى همه مردم بيان مى كند، مى گويد: «اكنون كه چنين است و اين همه شاهد و گواه بر صدق دعوت تو وجود دارد ، هرگز در آنچه بر تو نازل شده ترديد به خود راه مده» (فَلا تَكُ في مِرْيَة مِنْهُ).

«چرا كه اين سخن حقى است از سوى پروردگار تو» (إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ).

«ولى بسيارى از مردم، بر اثر جهل و تعصب و خودخواهى، ايمان نمى آورند» (وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لايُؤْمِنُونَ).

2 ـ تفسير ديگرى كه براى آيه ذكر شده اين است كه، هدف اصلى بيان حال مؤمنان راستين است، كه با در دست داشتن دلائل روشن و شواهدى كه بر صدق دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده است، و گواهى هائى كه در كتب پيشين مى باشد، آنها به اتكاى اين دلائل، به پيامبر(صلى الله عليه وآله) ايمان مى آورند.

بنابراين، منظور از جمله «مَنْ كانَ عَلى بَيِّنَة مِنْ رَبِّهِ» تمام كسانى است كه با چشم باز و در دست داشتن دلائل قانع كننده، به دنبال قرآن و آورنده آن شتافتند، نه شخص پيامبر.

ولى بدون شك، تعبيرات ديگر آيه با اين تفسير زياد سازگار نيست، و لذا ما آن را در مرحله دوم قرار داده ايم (دقت كنيد).

در هر حال، آيه اشاره به امتيازات اسلام و مسلمين راستين و اتكاى آنها بر دلائل محكم در انتخاب اين مكتب است، و در نقطه مقابل، سرنوشت شوم منكران مستكبر را نيز بيان كرده است.

* * *

1 ـ آل عمران، آيه 14.

2 ـ براى توضيح بيشتر به جلد دوم تفسير «نمونه»، صفحه 456 به بعد، ذيل آيه 14 سوره «آل عمران» مراجعه شود.

3 ـ «درّ المنثور»، جلد 3، صفحه 323 (دار المعرفة) ـ «الميزان»، جلد 10، صفحه 181 (انتشارات جامعه مدرسين) ـ «مجمع الزوائد»، جلد 10، صفحات 222 و 350 (دار الكتب العلميه بيروت) ـ «المعجم الاوسط»، جلد 5، صفحه 209 (دار الحرمين) ـ «العهود المحمّديه»، صفحه 13 (مصطفى البابى الحلبى و اولاده).

4 ـ مطابق اين تفسير، منظور از «من» پيامبر و منظور از «بيّنه» قرآن و منظور از «شاهد» كه به معنى جنس است مؤمنان راستين مى باشد كه در رأس آنها امير مؤمنان على(عليه السلام) قرار داشت، و ضمير «مِنْهُ» به خداوند و ضمير «قَبْلِهِ» به قرآن يا پيامبر باز مى گردد، و مجموع جمله مبتدا است و خبر آن محذوف است و تقدير آن چنين مى شود: «كَمَنْ لَيْسَ كَذلِكَ» ـ و يا ـ «كَمَنْ يُرِيْدُ الْحَياةَ الدُّنْيا».

نكته ها:

▲1 ـ منظور از «شاهِد» در آيه فوق چيست؟

بعضى از مفسران، گفته اند: «منظور «جبرئيل» پيك وحى خدا است».(1)

بعضى منظور از آن را پيامبر (صلى الله عليه وآله) دانسته اند.(2)

و بعضى آن را به معنى زبان پيامبر(صلى الله عليه وآله) تفسير كرده اند(3) (در حالى كه «يَتْلُوهُ» را از ماده «تلاوت» به معنى قرائت گرفته اند، نه به معنى پشت سر آمدن).

ولى، بسيارى از بزرگان مفسران، آن را به على(عليه السلام) تفسير كرده اند.

در روايات متعددى، كه از ائمه معصومين به ما رسيده است، و در بعضى از كتب تفسير اهل سنت نيز آمده، روى اين تفسير تأكيد شده است كه، منظور از شاهد، امام امير مؤمنان(عليه السلام)، يعنى نخستين مردى كه به پيامبر و قرآن ايمان آورد، و در تمام مراحل با او بود، و لحظه اى از فداكارى فروگذار نكرد، و تا آخرين نفس در حمايتش كوشيده.(4)

در حديثى مى خوانيم، على(عليه السلام) فرمود: درباره هر يك از مردان معروف قريش، آيه يا آيه هائى نازل شده است، كسى عرض كرد: اى امير مؤمنان! درباره شما كدام آيه نازل شده است؟

امام فرمود: آيا آيه اى كه در سوره «هود» است نخوانده اى؟ «أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَة مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»، پيامبر «بيّنه الهى» داشت و «شاهد» من بودم.(5)

در آخرين آيه سوره «رعد» نيز، تعبيرى ديده مى شود كه اين معنى را تأئيد مى كند، آنجا كه مى فرمايد: وَ يَقُولُ الَّذينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفى بِاللّهِ شَهيداً بَيْني وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ:

«كافران مى گويند: تو پيامبر نيستى، بگو: همين اندازه بس كه خداوند ميان من و شما شاهد و گواه است، و همچنين كسى كه علم كتاب (قرآن) نزد او است».

در روايات بسيارى، از طرق «شيعه» و «اهل سنت» چنين مى خوانيم: منظور از «مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ» «على»(عليه السلام) است.(6)

اين نكته نيز لازم به ياد آورى است: همان گونه كه سابقاً هم اشاره كرده ايم، يكى از بهترين طرق شناخت حقانيت يك مكتب، مطالعه در وضع پيروان، مدافعان و حاميان آن است.

طبق ضرب المثل معروف «امام زاده را از زّوارش بايد شناخت»، هنگامى كه ملاحظه كنيم گروهى پاك باز، باهوش، باايمان ، مخلص و با تقوا گرد رهبر و مكتبى جمع شده اند، به خوبى مى توان دريافت اين مكتب و آن رهبر در يك حدّ عالى از صداقت و درستى است.

اما هنگامى كه ببينيم يك عده فرصت طلب، شياد، بى ايمان، و بى تقوا، اطراف مكتب و يا رهبرى را گرفته اند، كمتر مى توان باور كرد كه آن رهبر و آن مكتب بر حق باشد.

اشاره به اين مطلب را نيز لازم مى دانيم كه، تفسير كلمه «شاهد» به على(عليه السلام)منافاتى با اين حقيقت ندارد كه، همه مؤمنان راستين و افرادى همچون ابوذرها، سلمان ها، و عمار ياسرها را شامل شود; چرا كه اين گونه تفاسير اشاره به فرد شاخص و برتر مى كند، يعنى منظور اصلى، گروهى است كه در رأس آنها آن فرد شاخص قرار گرفته است.

شاهد اين سخن، روايتى است كه از امام باقر(عليه السلام) نقل شده كه فرمود: «منظور از شاهد امير مؤمنان، سپس جانشينان او، يكى بعد از ديگرى هستند».(7)

گر چه در اين حديث، تنها معصومين ذكر شده اند، ولى اين خود نشان مى دهد، رواياتى كه شاهد را منحصراً به على(عليه السلام) تفسير كرده اند، منظور خصوص آن حضرت نيست، بلكه منظور مصداق شاخص است.

* * *

1 و 2 و 3 و 4 ـ به تفسيرهاى «برهان»، جلد 2، صفحه 211 و «نور الثقلين»، و «قرطبى»، جلد 9، صفحه 16 و «مجمع البيان»، و ساير تفاسير مراجعه فرمائيد ـ «كافى»، جلد 1، صفحه 190، حديث 3 (دار الكتب الاسلاميه) ـ «بحار الانوار»، جلد 35، صفحات 393 و 394.

5 ـ تفسير «برهان»، جلد 2، صفحه 212، حديث 9 (و جلد 3، صفحه 213، حديث 9 چاپ بعثت) ـ «بحار الانوار»، جلد 35، صفحه 386، حديث 2 و صفحه 392، حديث 16 (با اندكى تفاوت) ـ تفسير «قرطبى»، جلد 9، صفحه 16.

6 ـ طرق شيعه: «كافى»، جلد 1، صفحه 229، حديث 6 (دار الكتب الاسلامية) ـ «وسائل الشيعه»، جلد 27، صفحه 181، حديث 33546 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 26، صفحه 170، حديث 36.

طرق اهل سنت: «قرطبى»، جلد 9، صفحه 335 (ذيل آيه آخر سوره رعد) ـ تفسير «آلوسى»، جلد 13، صفحه 175 (ذيل آيه آخر سوره رعد) ـ تفسير «زاد المسير» (ذيل آيه آخر سوره رعد).

7 ـ تفسير «برهان»، جلد 2، صفحه 212، حديث 8 (جلد 3، صفحه 212، حديث 8، چاپ بعثت) ـ «بحار الانوار»، جلد 35، صفحه 388، حديث 6 ـ تفسير «عياشى»، جلد 2، صفحه 142 (چاپخانه علميّه).

▲2 ـ چرا تنها اشاره به «تورات» شده؟

همان گونه كه گفتيم، يكى از دلائل حقانيت پيامبر(صلى الله عليه وآله) در آيه فوق، كتب پيشين ذكر شده، ولى تنها از «كتاب موسى» ذكرى به ميان آمده، در حالى كه مى دانيم بشارات ظهور پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در «انجيل» نيز هست.

اين موضوع ممكن است به خاطر آن باشد كه، در محيط نزول قرآن و ظهور اسلام يعنى «مكّه» و «مدينه» بيشتر افكار «يهود» ـ از ميان اهل كتاب ـ منتشر بوده است، و مسيحيان در نقاط نسبتاً دورترى زندگى داشتند، مانند «يمن»، «شامات»، و «نجران» كه در كوهستان هاى شمالى «يمن»، در فاصله ده منزلى «صنعاء» واقع شده است.

و يا به خاطر اين كه، ذكر اوصاف پيامبر(صلى الله عليه وآله) در «تورات» به طور جامع تر و وسيع ترى آمده است.

به هر حال، تعبير به «امام» در مورد «تورات» ممكن است به خاطر اين باشد كه، احكام شريعت موسى(عليه السلام) به طور كامل در آن بوده، و حتى مسيحيان، بسيارى از تعليمات خود را از «تورات» مى گيرند.

* * *

▲3 ـ مخاطب در «فَلا تَكُ في مِرْيَة» كيست؟

در اين كه مخاطب در اين جمله كيست؟ دو احتمال داده شده:

نخست اين كه: مخاطب، پيامبر (صلى الله عليه وآله) است، يعنى كمترين شك و ترديدى در حقانيت قرآن يا آئين اسلام به خود راه مده!

البته پيامبر(صلى الله عليه وآله) به حكم اين كه وحى را با شهود درك مى كرد، و نزول قرآن از طرف خدا براى او محسوس، بلكه بالاتر از حس بوده ترديدى در حقانيت اين دعوت نداشت.

ولى اين نخستين بار نيست كه قرآن خطابى را متوجه پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى كند، در حالى كه منظورش عموم مردم است، و به تعبير معروف عرب، اين گونه خطاب ها از قبيل: «إِيّاكَ أَعْنِى وَ اسْمَعِى يا جارَهُ» است، كه ضرب المثل عاميانه آن در فارسى «در به تو مى گويم ديوار تو گوش كن، يا تو بشنو» مى باشد، و اين خود يكى از فنون بلاغت است كه در پاره اى از موارد، براى تأكيد و اهميت، و يا منظورهاى ديگر به جاى مخاطب حقيقى، ديگرى را مخاطب قرار مى دهند.

احتمال ديگر اين كه، مخاطب، هر مكلف عاقل بوده باشد، يعنى: فَلا تَكُ أَيُّهَا الْمُكَلَّفُ الْعاقِلُ فِى مِرْيَة: «اى انسان عاقل و مكلف با اين دلائل روشن شك و ترديد در حقانيت اين قرآن نداشته باش».

و اين احتمال، بنابراين است كه، منظور از «مَنْ كانَ عَلى بَيِّنَة مِنْ رَبِّهِ» پيامبر(صلى الله عليه وآله) نباشد بلكه همه مؤمنان راستين باشند (دقت كنيد).

ولى به هر حال، تفسير اول با ظاهر آيه سازگارتر است.

* * *

18وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللّهِ كَذِباً أُولئِكَ يُعْرَضُونَ عَلى رَبِّهِمْ وَ يَقُولُ الأَشْهادُ هؤُلاءِ الَّذينَ كَذَبُوا عَلى رَبِّهِمْ أَلا لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظّالِمينَ

19الَّذينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالآْخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ

20أُولئِكَ لَمْ يَكُونُوا مُعْجِزينَ فِي الأَرْضِ وَ ما كانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ أَوْلِياءَ يُضاعَفُ لَهُمُ الْعَذابُ ما كانُوا يَسْتَطيعُونَ السَّمْعَ وَ ما كانُوا يُبْصِرُونَ

21أُولئِكَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ

22لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الآْخِرَةِ هُمُ الأَخْسَرُونَ

ترجمه:

18 ـ چه كسى ستمكارتر است از كسانى كه بر خدا افترا مى بندند؟! آنان (روز رستاخيز) بر پروردگارشان عرضه مى شوند، در حالى كه شاهدان (پيامبران و فرشتگان) مى گويند: «اينها همانها هستند كه به پروردگارشان دروغ بستند! اى لعنت خدا بر ظالمان باد»!

19 ـ همانها كه (مردم را) از راه خدا باز مى دارند; و راه حق را كج و معوج نشان مى دهند; و به سراى آخرت كافرند!

20 ـ آنها هيچ گاه توانائى فرار در زمين را ندارند; و جز خدا، پشتيبان هائى نمى يابند. عذاب خدا براى آنها مضاعف خواهد بود; (چرا كه هم خودشان گمراه بودند، و هم ديگران را گمراه ساختند;) آنها هرگز توانائى شنيدن (حق را) نداشتند; و (حقيقت را) نمى ديدند!

21 ـ آنان كسانى هستند كه سرمايه وجود خود را از دست داده اند; و تمام معبودهاى دروغين از نظرشان گم شدند.

22 ـ به ناچار آنها در سراى آخرت، از همه زيانكارترند!

تفسير:

▲زيانكارترين مردم

در تعقيب آيه گذشته، كه سخن از قرآن و رسالت پيامبر(صلى الله عليه وآله) به ميان آمد، آيات مورد بحث سرنوشت منكران، و نشانه ها، و پايان و عاقبت كارشان را تشريح مى كند.

در نخستين آيه، مى فرمايد: «چه كسى ستمكارتر است از آن كس كه بر خدا دروغ مى بندد» (وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللّهِ كَذِباً).

يعنى نفى دعوت پيامبر راستين در واقع نفى سخنان خدا است و او را به دروغ گوئى و افترابندى به خدا نسبت دادن است.

اصولاً تكذيب پيامبر، تكذيب خدا است، و دروغ بستن بر كسى كه جز از طرف خدا سخن نمى گويد، دروغ بستن بر ذات پاك خدا محسوب مى شود.(1)

همان گونه كه تاكنون مكرر گفته ايم، قرآن مجيد در چندين آيه، گروهى را به عنوان ستمكارترين مردم با تعبير «أَظْلَمُ» معرفى نموده است، در حالى كه ظاهراً كارهاى آنها با هم مختلف است، و ممكن نيست چند گروه با داشتن چند كار مختلف، هر كدام ستمكارترين مردم شمرده شوند، بلكه بايد گروهى «ستمكار» يا «ستمكارتر» و گروه ديگرى «ستمكارترين» بوده باشند.

ولى، بارها در جواب اين سؤال گفته ايم، ريشه تمام اين اعمال به يك چيز، يعنى شرك و تكذيب آيات الهى باز مى گردد، كه بالاترين تهمت هاست.(2)

آنگاه، آينده شوم آنها را در قيامت چنين بيان مى كند: «آنها در آن روز به پيشگاه پروردگار، با تمامى اعمال و كردارشان عرضه مى شوند، و در دادگاه عدل او حضور مى يابند» (أُولئِكَ يُعْرَضُونَ عَلى رَبِّهِمْ).

در اين هنگام «شاهدان اعمال، گواهى مى دهند و مى گويند: اينها همان كسانى هستند كه بر پروردگار بزرگ و مهربان و ولى نعمت خود دروغ بستند» (وَ يَقُولُ الأَشْهادُ هؤُلاءِ الَّذينَ كَذَبُوا عَلى رَبِّهِمْ).

سپس، با صداى رسا مى گويند: «لعنت خدا بر ستمگران باد» (أَلا لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظّالِمينَ).

در اين كه «شاهدان»، فرشتگان الهى هستند؟ يا مأموران ضبط اعمال؟ و يا پيامبران؟

مفسران احتمالاتى داده اند، ولى با توجه به اين كه در آيات ديگر قرآن، پيامبران خدا به عنوان شاهدان اعمال معرفى شده اند، ظاهر اين است كه، در اينجا نيز منظور همانها هستند، و يا مفهوم وسيع ترى، كه آنها و ساير شاهدان اعمال را دربر گيرد.

در سوره «نساء» آيه 41 مى خوانيم: فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّة بِشَهيد وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهيداً: «چگونه است حال آنها در آن روز، كه براى هر امتى گواهى بر اعمالشان مى طلبيم، و تو را گواه آنها قرار مى دهيم».

و در مورد حضرت مسيح(عليه السلام) در آيه 117 سوره «مائده» آمده است: وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهيداً ما دُمْتُ فيهِمْ: «من تا آن زمان كه در ميان پيروانم بودم بر اعمال آنها گواه بودم».

و نيز، در اين كه گوينده جمله «أَلا لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظّالِمينَ» خداوند است يا شاهدان بر اعمال؟ در ميان مفسران گفتگو است، اما ظاهر آيه اين است كه، اين سخن دنباله گفتار شاهدان است.

* * *

آيه بعد صفات اين ظالمان را در ضمن سه جمله بيان مى كند:

نخست مى گويد: «آنها كسانى هستند كه مردم را با انواع وسائل از راه خدا باز مى دارند» (الَّذينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللّهِ).

اين كار، يا از طريق القاء شبهه، و يا از طريق تهديد، و گاهى تطميع، و مانند آن، صورت مى گيرد كه هدف همه آنها يكى است و آن باز داشتن از راه خدا است.

ديگر اين كه، آنها مخصوصاً «سعى دارند راه مستقيم الهى را كج و معوج نشان دهند» (وَ يَبْغُونَها عِوَجاً).

يعنى با انواع تحريف ها، كم و زياد كردن، تفسير به رأى و مخفى ساختن حقايق، چنان مى كنند كه اين صراط مستقيم، به صورت اصليش در نظرها جلوه گر نشود، تا مردم نتوانند از اين راه بروند، و افراد حق طلب، جاده اصلى را پيدا نكنند.(3)

و سوم اين كه، «آنها به قيامت و روز رستاخيز ايمان ندارند» (وَ هُمْ بِالآْخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ).

و عدم ايمانشان به معاد، سرچشمه ساير انحرافات و تبهكارى هاى آنان مى شود; چرا كه ايمان به آن دادگاه بزرگ، و عالم وسيع بعد از مرگ، روح و جان را تربيت مى كند.

جالب اين كه، تمام اين مسائل در مفهوم «ظلم» جمع است; زيرا مفهوم وسيع اين كلمه، هر گونه انحراف و تغيير موضع واقعى «اشياء»، «اعمال»، «صفات» و «عقائد» را شامل مى شود.

* * *

در سومين آيه، مى گويد: با اين همه «چنان نيست كه آنها بتوانند در روى زمين از مجازات پروردگار فرار كنند، و از قلمرو قدرت او خارج شوند» (أُولئِكَ لَمْ يَكُونُوا مُعْجِزينَ فِي الأَرْضِ).

«همچنين آنها نمى توانند ولىّ، حامى و پشتيبانى، غير از خدا براى خود بيابند» (وَ ما كانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ أَوْلِياءَ).

و سرانجام، به مجازات سنگين آنها اشاره كرده، مى گويد: «مجازات آنها مضاعف مى گردد» (يُضاعَفُ لَهُمُ الْعَذابُ).

چرا كه، هم خود گمراه، گناهكار و تبهكار بودند، و هم ديگران را به اين راه ها مى كشاندند، به همين دليل، هم بار گناه خويش را بر دوش مى كشند، و هم بار گناه ديگران را (بى آن كه از گناه ديگران چيزى كاسته شود).

شاهد اين سخن آن كه، در آيات ديگر قرآن مى خوانيم: وَ لَيَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالاً مَعَ أَثْقالِهِمْ: «آنها در روز قيامت سنگينى گناه خويش، و گناهان ديگرى را با آن، بر دوش خود حمل مى كنند».(4)

و نيز اخبار فراوانى داريم كه: هر كس سنت بدى بگذارد، «وزر» و گناه تمام كسانى كه به آن سنت بد عمل مى كنند، براى او نوشته مى شود، همچنين هر كس سنت نيكى بگذارد، معادل پاداش كسانى كه به آن عمل مى كنند، براى او ثبت مى گردد.(5)

در پايان آيه، ريشه اصلى بدبختى آنها را اين گونه شرح مى دهد: «آنها نه توانائى شنيدن حق را داشتند و نه مى توانستند ببينند»! (ما كانُوا يَسْتَطيعُونَ السَّمْعَ وَ ما كانُوا يُبْصِرُونَ).

در حقيقت، از كار انداختن اين دو وسيله مؤثر براى درك حقايق سبب شد، هم خودشان به گمراهى بيفتند و هم ديگران را به گمراهى بكشانند; چرا كه حق و حقيقت را، جز با چشم باز و گوش شنوا نمى توان درك كرد.

جالب توجه اين كه، در اين جمله مى خوانيم: آنها توانائى شنيدن (حق را) نداشتند، اين تعبير، اشاره به اين واقعيت است كه، براى آنها شنيدن سخنان حق آن قدر سنگين و ثقيل است، كه گوئى اصلاً توانائى شنيدن حق را ندارند، اين تعبير، درست به اين مى ماند كه مى گوئيم: شخص عاشق نمى تواند سخن از عيب معشوق خود را بشنود.

بديهى است، اين عدم توانائى درك حقايق، كه نتيجه لجاجت شديد و دشمنى آنان با حق و حقيقت است، از آنها سلب مسئوليت نمى كند، و به اصطلاح، اين همان چيزى است كه خودشان اسباب آن را فراهم ساخته اند، در حالى كه مى توانستند اين حالت را از خود دور كنند; چرا كه قدرت بر سبب، قدرت بر مسبب است.

* * *

چهارمين آيه، محصول تمام تلاش ها و كوشش هاى نادرست آنها را در يك جمله بيان مى كند، مى گويد: «اينها همان كسانى هستند كه سرمايه وجود خود را از دست داده و ورشكست شدند» (أُولئِكَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ).

و اين بزرگ ترين خسارتى است كه، ممكن است دامنگير انسانى شود كه موجوديت انسانى خويش را از دست دهد.

سپس، اضافه مى كند: آنها به معبودهائى دروغين دل بسته بودند «اما سرانجام تمام اين معبودهاى ساختگى گم شدند و از نظرشان محو گشتند» (وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ).

* * *

آخرين آيه مورد بحث، حكم نهائى سرنوشت آنها را به صورت قاطع چنين بيان مى كند: «لا جرم و به ناچار آنها در سراى آخرت زيانكارترين مردمند» (لاجَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الآْخِرَةِ هُمُ الأَخْسَرُونَ).

چرا كه، هم از نعمت چشم باز و گوش شنوا محروم شدند، و هم تمام سرمايه هاى انسانى وجود خويش را از دست دادند، و با اين حال، هم بار مسئوليت خويش را بر دوش مى كشند و هم بار مسئوليت ديگران را!.

* * *

1 ـ اين كه بعضى از مفسران احتمال داده اند: منظور از اين جمله پاسخ به كسانى است كه مى گفتند: پيامبر بر خدا افترا بسته، بسيار بعيد است; زيرا آيه قبل و آيات بعد با اين تفسير تناسب ندارد، بلكه مناسب آن است كه اشاره به كفاره بوده است.

2 ـ براى توضيح بيشتر به جلد پنجم، صفحه 183 مراجعه فرمائيد.

3 ـ «عِوَج» به معنى كجى است، در اين زمينه شرحى در جلد 6، صفحه 180 آورده ايم.

پضمناً بايد توجه داشت، ضمير «يَبْغُونَها» به «سَبِيل» باز مى گردد كه مؤنث مجازى است، و يا به معنى طريقه و جاده است، كه مؤنث لفظى است، در آيه 108 سوره «يوسف» مى خوانيم: «قُلْ هذِهِ سَبيلي أَدْعُوا إِلَى اللّهِ».

4 ـ عنكبوت، آيه 13.

5 ـ «مستدرك»، جلد 12، صفحه 228، حديث 13955 ـ 1 (با تفاوت) و صفحه 229، حديث 13956 ـ 1 (چاپ آل البيت، با تفاوت) ـ «بحار الانوار»، جلد 2، صفحه 24، حديث 75 (با تفاوت).

نكته:

▲معنى اصلى «لاجَرَم»

«جَرَم» (بر وزن حَرَم) در اصل به معنى چيدن ميوه از درخت است (چنان كه «راغب» در «مفردات» آورده است) و سپس به هر گونه اكتساب و تحصيل امرى گفته شده، و بر اثر كثرت استعمال در «كسب ناملايمات» اين مفهوم را به خود گرفته، به همين دليل به گناه، «جُرم» گفته مى شود، ولى هنگامى كه اين كلمه با «لا» به صورت «لاجَرَم» بر سر جمله اى مى آيد، اين معنى را مى دهد كه هيچ چيزى نمى تواند، اين موضوع را قطع و منع كند، بنابراين، «لاجَرَم» به معنى «لابد»، «ناچار» و «مسلماً» به كار مى رود (دقت كنيد).

* * *

23إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ أَخْبَتُوا إِلى رَبِّهِمْ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فيها خالِدُونَ

24مَثَلُ الْفَريقَيْنِ كَالأَعْمى وَ الأَصَمِّ وَ الْبَصيرِ وَ السَّميعِ هَلْ يَسْتَوِيانِ مَثَلاً أَ فَلا تَذَكَّرُونَ

ترجمه:

23 ـ كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند و در برابر پروردگارشان خضوع و خشوع كردند، آنها اهل بهشتند; و جاودانه در آن خواهند ماند!

24 ـ حالِ اين دو گروه (مؤمنان و منكران)، حالِ «نابينا و كر» و «بينا و شنوا» است; آيا اين دو، همانند يكديگرند؟! آيا پند نمى گيريد؟!

تفسير:

در تعقيب آيات گذشته، كه حال گروهى از منكران وحى الهى را تشريح مى كرد، اين دو آيه نقطه مقابل آنها يعنى حال مؤمنان راستين را بيان مى كند.

نخست مى گويد: «كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، و در برابر خداوند خاضع و تسليم و به وعده هاى او مطمئن بودند، اصحاب و ياران بهشتند و جاودانه در آن خواهند ماند» (إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ أَخْبَتُوا إِلى رَبِّهِمْ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فيها خالِدُونَ).

بيان اين سه وصف، يعنى «ايمان»، «عمل صالح» و «تسليم و خضوع در برابر دعوت حق» در حقيقت بيان سه واقعيت مرتبط با يكديگر است; چرا كه عمل صالح ميوه درخت ايمان است، ايمانى كه چنين ثمرى نداشته باشد، ايمان سست و بى ارزشى است، كه نمى توان آن را به حساب آورد، همچنين مسأله تسليم و خضوع و اطمينان به وعده هاى پروردگار از آثار ايمان و عمل صالح مى باشد; چرا كه اعتقاد صحيح و عمل پاك، سرچشمه پيدايش اين صفات و ملكات عالى در درون جان انسان است.

«أَخْبَتُوا» از ماده «إِخبات» از ريشه «خبت» (بر وزن ثبت) به معنى زمين صاف و وسيع است كه انسان به راحتى و با اطمينان مى تواند در آن گام بردارد، به همين جهت، اين ماده در معنى اطمينان به كار رفته است، و به معنى خضوع و تسليم نيز آمده; چرا كه چنين زمينى هم براى گام برداشتن اطمينان بخش است، و هم در برابر رهروان، خاضع و تسليم.

بنابراين، جمله «أَخْبَتُوا إِلى رَبِّهِمْ»، ممكن است به يكى از سه معنى زير باشد كه در عين حال، جمع هر سه نيز با هم منافاتى ندارد:

1 ـ مؤمنان راستين در برابر خداوند خاضعند.

2 ـ آنها در برابر فرمان پروردگارشان تسليمند.

3 ـ آنها به وعده هاى خداوند اطمينان دارند.

و در هر صورت، اشاره به يكى از عالى ترين صفات انسانى مؤمنان است، كه اثرش در تمام زندگى آنان منعكس است .

جالب اين كه، در حديثى از امام صادق(عليه السلام)چنين مى خوانيم: يكى از يارانش عرض كرد: در ميان ما مردى است به نام «كُليب»، هيچ حديثى از ناحيه شما صادر نمى شود، مگر اين كه او فوراً مى گويد: «من در برابر آن تسليمم»، و لذا ما اسم او را «كُليب تسليم» گذارده ايم.

امام فرمود: «رحمت خدا بر او باد»، سپس اضافه كرد: «آيا مى دانى تسليم چيست»؟ ما ساكت شديم.

فرمود: به خدا سوگند اين همان «إِخبات» است كه در كلام خداوند عزّوجل آمده است: «الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ أَخْبَتُوا إِلى رَبِّهِمْ».(1)

* * *

در آيه بعد، خداوند حال اين دو گروه را در ضمن يك مثال روشن و زنده بيان مى كند و مى فرمايد: «حال اين دو گروه ، حال نابينا و كر و بينا و شنوا است» (مَثَلُ الْفَريقَيْنِ كَالأَعْمى وَ الأَصَمِّ وَ الْبَصيرِ وَ السَّميعِ).

«آيا اين دو گروه همانند يكديگرند»؟ (هَلْ يَسْتَوِيانِ مَثَلاً).

«آيا شما متذكر نمى شويد و نمى انديشيد»؟ (أَ فَلا تَذَكَّرُونَ)؟

همان گونه كه در علم «معانى بيان» آمده است، همواره براى مجسم ساختن حقايق عقلى و توضيح و تبيين آنها در سطح عموم، «معقولات» را به «محسوسات» تشبيه مى كنند، قرآن اين روش را زياد به كار برده، و در بيان بسيارى از مسائل حساس و پر اهميت، با استفاده از مثل هاى روشن و زيبا، حقايق را به عالى ترين صورت تبيين مى كند.

بيان فوق نيز از همين قبيل است; چرا كه مؤثرترين وسيله براى شناخت حقايق حسى در جهان طبيعت، چشم و گوش است، به همين دليل، نمى توان باور كرد، افرادى كه از چشم و گوش به طور كلى ـ مثلاً به صورت مادرزاد ـ بى بهره باشند، چيز درستى از اين جهان طبيعت درك كنند، آنها مسلماً در يك عالم بى خبرى كامل به سر خواهند برد.

همين گونه، آنها كه بر اثر لجاجت و دشمنى با حق و گرفتار بودن در چنگال تعصب، خودخواهى و خودپرستى، چشم و گوش حقيقت بين را از دست داده اند، هرگز نمى توانند، حقايق مربوط به عالم غيب و اثرات ايمان و لذت عبادت پروردگار و شكوه تسليم در برابر فرمان او را درك كنند، اين گونه افراد، به كوران و كرانى مى مانند كه در تاريكى مطلق و سكوت مرگبار زندگى دارند، در حالى كه مؤمنان راستين با چشم باز و گوش شنوا هر حركتى را مى بينند، و هر صدائى را مى شنوند، و با توجه به آن، راه خود را به سوى سرنوشتى سعادت آفرين مى گشايند.

* * *

25وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلى قَوْمِهِ إِنِّي لَكُمْ نَذيرٌ مُبينٌ

26أَنْ لاتَعْبُدُوا إِلاَّ اللّهَ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْم أَليم

27فَقالَ الْمَلاَ ُ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ ما نَراكَ إِلاّ بَشَراً مِثْلَنا وَ ما نَراكَ اتَّبَعَكَ إِلاَّ الَّذينَ هُمْ أَراذِلُنا بادِيَ الرَّأْيِ وَ ما نَرى لَكُمْ عَلَيْنا مِنْ فَضْل بَلْ نَظُنُّكُمْ كاذِبينَ

28قالَ يا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلى بَيِّنَة مِنْ رَبِّي وَ آتاني رَحْمَةً مِنْ عِنْدِهِ فَعُمِّيَتْ عَلَيْكُمْ أَ نُلْزِمُكُمُوها وَ أَنْتُمْ لَها كارِهُونَ

ترجمه:

25 ـ و ما نوح را به سوى قومش فرستاديم (;نخستين بار به آنها گفت): «من براى شما بيم دهنده اى آشكارم!

26 ـ جز اللّه (خداى يگانه يكتا) را نپرستيد; زيرا بر شما از عذاب روز دردناكى مى ترسم»!

27 ـ اشراف كافر قومش (در پاسخ او) گفتند: «ما تو را جز بشرى همچون خودمان نمى بينيم! و كسانى را كه از تو پيروى كرده اند، جز گروهى اراذل ساده لوح، مشاهده نمى كنيم; و براى شما فضيلتى نسبت به خود نمى بينيم; بلكه شما را دروغگو تصور مى كنيم».

28 ـ (نوح) گفت: «اى قوم من! به من خبر دهيد اگر من دليل روشنى از پروردگارم داشته باشم، و از نزد خودش رحمتى به من داده باشد ـ و بر شما مخفى مانده ـ آيا ما مى توانيم شما را به پذيرش اين دليل روشن مجبور سازيم؟ با اين كه شما كراهت داريد»؟!

1 ـ تفسير «برهان»، جلد 2، صفحه 214، حديث 1 (جلد 3، صفحه 214، حديث 1، طبق چاپ بعثت، 1415
هـ .ق) ـ «كافى»، جلد 1، صفحه 390، حديث 3 (دار الكتب الاسلامية) ـ «بحار الانوار»، جلد 2، صفحه 203، حديث 80.

تفسير:

▲سرگذشت تكان دهنده نوح(عليه السلام) و قومش

همان گونه كه در آغاز سوره بيان كرديم، در اين سوره، براى بيدار ساختن افكار و توجه دادن به واقعيات زندگى و سرنوشت شوم تبهكاران، و بالاخره بيان راه پيروزى و موفقيت، قسمت هاى قابل ملاحظه اى از تاريخ انبياء پيشين بيان شده است:

نخست، از داستان نوح(عليه السلام)پيامبر اولوا العزم شروع مى كند، و ضمن 26 آيه نقاط اساسى تاريخ او را به صورت تكان دهنده اى شرح مى دهد.

بدون شك، داستان قيام نوح(عليه السلام)، مبارزه سرسختانه و پى گيرش با مستكبرين عصر خويش، و سرانجام شوم آنها، از عبرت انگيزترين فرازهاى تاريخ بشر است، كه در هر گامى از آن، درس عبرت مهمى نهفته است.

آيات فوق، نخستين مرحله اين دعوت بزرگ را بيان كرده مى فرمايد: «ما نوح را به سوى قومش فرستاديم، او به آنها اعلام كرد كه: من بيم دهنده آشكارى هستم» (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلى قَوْمِهِ إِنِّي لَكُمْ نَذيرٌ مُبينٌ).

تكيه روى مسأله «انذار و بيم دادن»، با اين كه پيامبران هم بيم دهنده بودند و هم بشارت دهنده، به خاطر آن است كه، ضربه هاى نخستين انقلاب بايد از اعلام خطر و انذار شروع شود; چرا كه تأثير اين كار در بيدار ساختن خفتگان و غافلان از بشارت، بيشتر است.

اصولاً، انسان تا احساس خطر مهمى نكند، از جا حركت نخواهد كرد، و به همين دليل، انذارها و اعلام خطرهاى انبياء، به صورت تازيانه هائى بر ارواح بى درد گمراهان، چنان فرود مى آمد تا هر كس قابليت حركتى داشت، به حركت در آيد!

و نيز به همين دليل، در آيات زيادى از قرآن (مانند 49 حج ـ 115 شعراء ـ 50 عنكبوت ـ 42 فاطر ـ 70 ص ـ 9 احقاف ـ 50 ذاريات و آيات ديگر) همه، روى همين كلمه «نَذِير» به هنگام بيان دعوت انبياء تكيه شده است.

* * *

در آيه بعد، پس از ضربه نخستين، محتواى رسالت خود را در يك جمله خلاصه مى كند و مى گويد: رسالت من اين است كه «غير از اللّه ديگرى را پرستش نكنيد» (أَنْ لاتَعْبُدُوا إِلاَّ اللّهَ).

و بلا فاصله، پشت سر آن، همان مسأله انذار و اعلام خطر را تكرار مى كند و مى گويد: «من بر شما از عذاب روز دردناكى بيمناكم» (إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْم أَليم).(1)

در حقيقت، توحيد و پرستش اللّه (خداى يگانه يكتا) ريشه و اساس و زيربناى تمام دعوت پيامبران است، و به همين دليل، در مورد ساير پيامبران همان گونه كه در آيه دوم اين سوره و آيه 40 سوره «يوسف» و 23 سوره «اسراء» نيز آمده، همين تعبير مشاهده مى شود كه آنها دعوتشان را در توحيد خلاصه مى كردند.

اگر به راستى همه افراد جامعه، جز «اللّه» را پرستش نكنند، و در مقابل انواع بت هاى ساختگى اعم از بت هاى برونى و درونى، خودخواهى ها، هوا و هوس ها، شهوت ها، پول، مقام و جاه و جلال و زن و فرزند سر تعظيم فرود نياورند، هيچ گونه نابسامانى در جوامع انسانى به وجود نخواهد آمد.

اگر انسان خودكامه ناتوانى را به صورت يك بت در نياورند، و در مقابل او سجده نكنند، و فرمانش را به كار نبندند، نه استبداد و استعمارى به وجود خواهد آمد، و نه آثار شوم آن، نه ذلت و اسارت پيش مى آيد و نه وابستگى و طفيلى گرائى، و تمام اين بدبختى ها كه دامان افراد و جوامع را مى گيرد، به خاطر همان انحراف از پرستش اللّه، و روى آوردن به پرستش بت ها و طاغوت ها است.

* * *

اكنون ببينيم، نخستين عكس العمل طاغوت ها، خودكامگان و صاحبان زر و زور آن عصر، در برابر اين دعوت بزرگ و اعلام خطر آشكار چه بود؟

مسلماً، چيزى جز يك مشت عذرهاى واهى، بهانه هاى دروغين و استدلال هاى بى اساس، كه برنامه همه جباران را در هر عصر و زمان تشكيل مى دهد، نبود.

آنها سه پاسخ يا سه ايراد در برابر دعوت نوح داشتند:

نخست، «اشراف و ثروتمندانى كه از قوم نوح كافر بودند، گفتند: ما تو را جز انسانى همانند خود نمى بينيم» (فَقالَ الْمَلاَ ُ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ ما نَراكَ إِلاّ بَشَراً مِثْلَنا).

در حالى كه، رسالت الهى را بايد فرشتگان به دوش كشند، نه انسان هائى همچون ما، به گمان اين كه مقام انسان، از فرشته پائين تر است، و يا درد انسان را فرشته بهتر از انسان مى داند!

باز در اينجا، به كلمه «مَلاَء» بر خورد مى كنيم، كه اشاره به صاحبان زر و زور و افراد چشم پركن توخالى است، كه در هر جامعه اى سرچشمه اصلى فساد و تباهى را تشكيل مى دهند، و پرچم مخالفت در برابر پيامبران را همين ها برافراشته مى دارند.

پاسخ ديگر آنها اين بود كه، گفتند: اى نوح «ما در اطراف تو، و در ميان آنها كه از تو پيروى كرده اند، كسى جز يك مشت اراذل و جوانان كم سن و سال ناآگاه و بى خبر، كه هرگز مسائل را بررسى نكرده اند نمى بينيم» (وَ ما نَراكَ اتَّبَعَكَ إِلاَّ الَّذينَ هُمْ أَراذِلُنا بادِيَ الرَّأْيِ).

«أَراذِل» جمع «ارذُل» (بر وزن اهرم) است، و آن خود نيز جمع «رذل» مى باشد كه به معنى موجود پست و حقير است، خواه انسان باشد، يا چيز ديگر.

البته شك نيست، گروندگان و ايمان آورندگان به نوح، نه از اراذل بودند، و نه حقير و پست، بلكه به حكم اين كه، پيامبران، قبل از هر چيز، به حمايت مستضعفان و مبارزه با مستكبران مى پرداختند، نخستين گروهى كه دعوت پيامبران را لبيك مى گفتند، همان گروه محروم، فقير و كم درآمد بودند، كه در نظر مستكبران كه مقياس شخصيت را تنها زر و زور مى دانستند، افرادى پست و حقير به شمار مى آمدند.

و اين كه، آنها را به عنوان «بادِىَ الرَّأى» (ظاهربين، بى مطالعه، و كسى كه با يك نظر عاشق و خواهان چيزى ميشود) ناميدند، در حقيقت به خاطر آن بود كه، لجاجت و تعصب هاى ناروائى را كه ديگران داشتند، آنها نداشتند، بلكه بيشتر، جوانان پاكدلى بودند كه در نخستين تابش، حقيقت را در قلب خود به سرعت احساس مى كردند، و با هوشيارى ناشى از حقيقت جوئى نشانه هاى صدق را در گفته ها و اعمال پيامبران به زودى درك مى كردند.

بالاخره، سومين پاسخ آنها اين بود كه، مى گفتند: قطع نظر از اين كه تو انسان هستى نه فرشته، و علاوه بر اين كه ايمان آورندگان به تو نشان مى دهد كه دعوتت محتواى صحيحى ندارد «اصولاً ما هيچ گونه برترى براى شما بر خودمان نمى بينيم تا به خاطر آن از شما پيروى كنيم» (وَ ما نَرى لَكُمْ عَلَيْنا مِنْ فَضْل).

و به همين دليل، «ما گمان مى كنيم: شما دروغگو هستيد» (بَلْ نَظُنُّكُمْ كاذِبينَ).

* * *

آيات بعد، پاسخ هاى منطقى «نوح» را در برابر اين ماجرا جويان بيان مى كند، نخست مى گويد: «اى قوم! اگر من داراى دليل و معجزه آشكارى از سوى پروردگارم باشم، و مرا در انجام اين رسالت مشمول رحمت خود ساخته باشد، و اين موضوع بر اثر عدم توجه بر شما مخفى مانده باشد» آيا باز هم مى توانيد رسالت مرا انكار كنيد، و از پيروى من دست برداريد؟! (قالَ يا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلى بَيِّنَة مِنْ رَبِّي وَ آتاني رَحْمَةً مِنْ عِنْدِهِ فَعُمِّيَتْ عَلَيْكُمْ).

در اين كه، اين پاسخ مربوط به كدام يك از ايرادهاى سه گانه مستكبران قوم نوح است، مفسران گفتگوهاى فراوانى دارند، ولى با دقت روشن مى شود كه، اين پاسخ جامع مى تواند، جواب گوى هر سه ايراد گردد، زيرا نخستين ايرادشان اين بود كه چرا تو انسان هستى؟!

او در پاسخ مى گويد: درست است كه من انسانى هستم همچون شما، ولى مشمول رحمت الهى واقع شده ام، و دليل و بيّنه آشكارى به من داده است، بنابراين، انسانيتم نمى تواند مانع اين رسالت بزرگ باشد، و لزومى ندارد كه فرشته باشم.

دومين ايراد آنها اين بود كه، پيروان تو افراد بى فكر و ظاهربين هستند، او مى گويد: شما بى فكر هستيد كه اين حقيقت روشن را انكار مى كنيد; زيرا دلائلى با من است كه براى هر فرد حقيقت جوئى كافى و قانع كننده است، مگر افرادى چون شما كه زير پوشش غرور، خودخواهى، تكبر و جاه طلبى، چشم حقيقت بينشان از كار افتاده باشد.

سومين ايراد آنها اين بود كه، مى گفتند: «ما هيچ برترى براى شما بر خود نمى يابيم».

و او در پاسخ مى گويد: چه برترى از اين بالاتر، كه خداوند مرا مشمول رحمتش ساخته و مدارك روشن در اختيارم گذاشته است.

بنابراين، هيچ دليلى ندارد كه شما مرا دروغگو بپنداريد; زيرا كه نشانه هاى صدق گفتار من آشكار است.

و در پايان آيه، مى گويد: «آيا من مى توانم شما را بر پذيرش اين بينه روشن مجبور سازم در حالى كه خود شما آمادگى نداريد، و از پذيرش و حتى تفكر و انديشه پيرامون آن كراهت داريد» (أَ نُلْزِمُكُمُوها وَ أَنْتُمْ لَها كارِهُونَ).

* * *

29وَ يا قَوْمِ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مالاً إِنْ أَجرِيَ إِلاّ عَلَى اللّهِ وَ ما أَنَا بِطارِدِ الَّذينَ آمَنُوا إِنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ لكِنِّي أَراكُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ

30وَ يا قَوْمِ مَنْ يَنْصُرُني مِنَ اللّهِ إِنْ طَرَدْتُهُمْ أَ فَلا تَذَكَّرُونَ

31وَ لا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدي خَزائِنُ اللّهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَ لا أَقُولُ إِنِّي مَلَكٌ وَ لا أَقُولُ لِلَّذينَ تَزْدَري أَعْيُنُكُمْ لَنْ يُؤْتِيَهُمُ اللّهُ خَيْراً اللّهُ أَعْلَمُ بِما في أَنْفُسِهِمْ إِنِّي إِذاً لَمِنَ الظّالِمينَ

ترجمه:

29 ـ اى قوم! من به خاطر اين دعوت، اجر و پاداشى از شما نمى طلبم; اجر من، تنها بر خداست! و من، آنها را كه ايمان آورده اند، (به خاطر شما) از خود طرد نمى كنم; چرا كه آنها پروردگارشان را ملاقات خواهند كرد; ولى شما را قوم جاهلى مى بينم!

30 ـ اى قوم! چه كسى مرا در برابر (مجازات) خدا يارى مى دهد اگر آنان را طرد كنم؟! آيا انديشه نمى كنيد؟!

31 ـ من هرگز به شما نمى گويم خزائن الهى نزد من است! و غيب هم نمى دانم! و نمى گويم من فرشته ام! و (نيز) نمى گويم كسانى كه در نظر شما خوار مى آيند، خداوند خيرى به آنها نخواهد داد; خدا از دل آنان آگاه تر است! (با اين حال، اگر آنها را برانم،) در اين صورت از ستمكاران خواهم بود!

1 ـ با اين كه دردناك بودن، صفت «عذاب» است، ولى در آيه فوق، صفت براى «يوم» قرار داده شده است، اين يك نوع اسناد مجازى لطيف است كه، در ادبيات زبان هاى مختلف مى آيد، در فارسى نيز مى گوئيم: فلان روز، روز دردناكى بود، با اين كه خود روز دردناك نبوده، بلكه حوادثش دردناك بوده است.

تفسير:

▲من هيچ فرد باايمانى را طرد نمى كنم!

در آيات گذشته، ديديم كه قوم خودخواه و بهانه جو ايرادهاى مختلفى به نوح داشتند، كه او با بيانى رسا و روشن به آنها پاسخ گفت.

آيات مورد بحث نيز، دنباله پاسخگوئى به بهانه جوئى هاى آنها است.

نخستين آيه، يكى از دلائل نبوت را كه نوح براى روشن ساختن قوم تاريكدل بيان كرده، بازگو مى كند، مى گويد: «اى قوم! من در برابر اين دعوت، از شما مال و ثروت و اجر و پاداشى مطالبه نمى كنم» (وَ يا قَوْمِ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مالاً).

«اجر و پاداش من تنها بر خدا است» (إِنْ أَجرِيَ إِلاّ عَلَى اللّهِ) خدائى كه مرا مبعوث به نبوت ساخته و مأمور به دعوت خلق كرده است.

اين، به خوبى نشان مى دهد كه، من هدف مادى از اين برنامه ندارم و جز به پاداش معنوى الهى نمى انديشم، چرا كه هرگز يك مدعى دروغين نمى تواند چنين باشد، و اين همه دردسر و ناراحتى را به خاطر هيچ براى خود بخرد.

و اين، ميزان و الگوئى است براى شناخت رهبران راستين، از فرصت طلبان دروغين، كه هر گامى را بر مى دارند، به طور مستقيم، يا غير مستقيم، هدف مادى از آن دارند.

پس از آن، در پاسخ آنها كه اصرار داشتند: «نوح» ايمان آورندگان فقير و يا كم سن و سال را از خود براند، با قاطعيت مى گويد: «من هرگز كسانى را كه ايمان آورده اند طرد نمى كنم» (وَ ما أَنَا بِطارِدِ الَّذينَ آمَنُوا).

«چرا كه آنها با پروردگار خويش ملاقات خواهند كرد، و در سراى ديگر خصم من در برابر او خواهند بود» (إِنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ).(1)

در پايان آيه، به آنها اعلام مى كند: «من شما را مردمى جاهل مى دانم» (وَ لكِنِّي أَراكُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ).

چه جهل و نادانى از اين بالاتر كه: مقياس سنجش فضيلت را گم كرده ايد، و آن را در ثروت، تمكن مالى، مقام هاى ظاهرى و سن و سال جستجو مى كنيد، و به گمان شما، افراد پاكدل و با ايمان كه دستشان تهى و پايشان برهنه است، از درگاه خدا دورند، اين اشتباه بزرگ شما است و نشانه جهل و بى خبريتان!.

به علاوه، شما بر اثر جهل و نادانى چنين مى پنداريد كه: پيامبر بايد فرشته باشد، در حالى كه رهبر انسان ها بايد از جنس بشر باشد، تا نيازها و مشكلات و دردهاى آنان را بداند و لمس كند.

* * *

در آيه بعد، براى توضيح بيشتر به آنها مى گويد: «اى قوم! اگر من اين گروه با ايمان را طرد كنم، چه كسى در برابر خدا (در آن دادگاه بزرگ عدالت و حتى در اين جهان) مرا يارى خواهد كرد»؟! (وَ يا قَوْمِ مَنْ يَنْصُرُني مِنَ اللّهِ إِنْ طَرَدْتُهُمْ).

طرد افراد صالح و مؤمن كار ساده اى نيست، آنها فرداى قيامت دشمن من خواهند بود، و هيچ كس نمى تواند در آنجا از من دفاع كند، و نيز ممكن است مجازات الهى در اين جهان دامن مرا بگيرد. «آيا انديشه نمى كنيد»؟ (أَ فَلا تَذَكَّرُونَ) تا بدانيد آنچه مى گويم عين حقيقت است.

ميان «تفكر» و «تذكر» اين تفاوت وجود دارد كه، «تفكر» در حقيقت براى شناخت چيزى است، هر چند هيچ گونه اطلاعى از آن قبلاً نداشته باشيم، ولى «تذكر» (ياد آورى) در موردى گفته مى شود كه، انسان قبلاً با آن موضوع آشنائى داشته است، هر چند از طريق آگاهى هاى فطرى باشد، و اتفاقاً مسائل مورد بحث نوح با قومش نيز، همه از اين قبيل است، مطالبى است كه انسان با مراجعه به فطرت و نهاد خويش آنها را درك مى كند، ولى غرور و تعصب و خودخواهى و غفلتشان بر روى آنها پرده افكنده است.

* * *

آخرين سخنى كه «نوح» در پاسخ ايرادهاى واهى قوم به آنها مى گويد اين است كه اگر شما خيال مى كنيد و انتظار داريد من امتيازى جز از طريق وحى و اعجاز بر شما داشته باشم اشتباه است، با صراحت بايد بگويم: «من نه به شما مى گويم خزائن الهى در اختيار من است، و نه هر كارى بخواهم مى توانم انجام دهم» (وَ لا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدي خَزائِنُ اللّهِ).

«و نه مى گويم از غيب آگاهى دارم» (وَ لا أَعْلَمُ الْغَيْبَ).

«و نه مى گويم من فرشته ام» (وَ لا أَقُولُ إِنِّي مَلَكٌ).

اين گونه ادعاهاى بزرگ و دروغين، مخصوص مدعيان كاذب است، و هيچ گاه يك پيامبر راستين چنين ادعاهائى نخواهد كرد; چرا كه «خزائن الهى» و «علم غيب» تنها در اختيار ذات پاك خدا است، و فرشته بودن با اين احساسات بشرى نيز سازگار نيست.

بنابراين، هر كس يكى از اين سه ادعا، يا همه آنها را داشته باشد، دليل بر دروغگوئى او است.

نظير اين تعبير، درباره پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نيز در آيه 50 سوره «انعام» ديده مى شود، آنجا كه مى گويد: قُلْ لا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدي خَزائِنُ اللّهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَ لا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاّ ما يُوحى إِلَىّ:

«بگو من نمى گويم خزائن الهى نزد من است، و نمى گويم از غيب آگاهم، و نمى گويم فرشته ام، من تنها از آنچه بر من وحى مى شود پيروى مى كنم».

منحصر ساختن امتياز پيامبر در اين آيه به مسأله «وحى»، و نفى امور سه گانه بالا دليل بر اين است كه، در آيات مربوط به نوح نيز، چنين امتيازى در مفهوم كلام افتاده، هر چند صريحاً بيان نشده است.

در پايان آيه، بار ديگر به موضوع ايمان آورندگان مستضعف پرداخته و تأكيد مى كند: «من هرگز نمى توانم درباره اين افرادى كه در چشم شما حقيرند بگويم، خداوند هيچ خير و پاداش نيكى به آنها نخواهد داد» (وَ لاأَقُولُ لِلَّذينَ تَزْدَري أَعْيُنُكُمْ لَنْ يُؤْتِيَهُمُ اللّهُ خَيْراً).

بلكه به عكس، خيرِ اين جهان و آن جهان مال آنها است، هر چند دستشان از مال و ثروت تهى است، اين شما هستيد كه بر اثر خيالات خام، خير را در مال و مقام يا سن و سال منحصر ساخته ايد، و از حقيقت و معنى به كلى بى خبريد.

و به فرض، كه گفته شما راست باشد و آنها اراذل و اوباش باشند «خدا از درون جان آنها و نيّاتشان آگاه است» (اللّهُ أَعْلَمُ بِما في أَنْفُسِهِمْ).

من كه جز ايمان و صداقت از آنها چيزى نمى بينم، و به همين دليل، وظيفه دارم آنان را بپذيرم، من مأمور به ظاهرم و بنده شناس خداست!

و «اگر غير از اين كارى كنم مسلماً از ستمكاران خواهم بود» (إِنِّي إِذاً لَمِنَ الظّالِمينَ).

اين احتمال نيز، در تفسير جمله آخر داده شده است كه، به تمام محتواى آيه مربوط باشد، يعنى اگر من ادعاى علم غيب يا فرشته بودن، يا مالك خزائن الهى بودن كنم، و يا ايمان آورندگان را طرد نمايم، در پيشگاه خدا و وجدان در صف ستمگران خواهم بود.

1 ـ اين احتمال نيز در تفسير اين جمله وجود دارد كه منظور نوح اين است: اگر ايمان آورندگان من در باطن دروغگو باشند، خداوند در رستاخيز به حساب آنها مى رسد، ولى احتمال اول صحيح تر به نظر مى رسد.

نكته ها:

▲1 ـ غيب از آن خداست

همان گونه كه بارها اشاره كرده ايم، آگاهى از غيب به طور مطلق و بدون هيچ گونه قيد و شرط از آن خدا است، ولى او هر مقدار از اين آگاهى را مصلحت ببيند، در اختيار پيامبران و اولياى خود مى گذارد، همان طور كه در آيات 26 و 27 سوره «جن» مى خوانيم: عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً * إِلاّ مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُول: «خداوند از تمام امور پنهانى آگاه است و هيچ كس را از علم غيب خود آگاه نمى كند، مگر رسولانى كه مورد رضايت او هستند».

بنابراين، هيچ گونه تضادى ميان آيات مورد بحث، كه نفى علم غيب از پيامبران مى كند، و آيات يا رواياتى كه آگاهى بعضى از غيوب را به پيامبران يا امامان(عليهم السلام) نسبت مى دهد وجود ندارد.

آگاهى از اسرار غيب، بالذات مخصوص خدا است، و ديگران هر چه دارند بالعرض و از طريق تعليم الهى مى باشد، و به همين دليل، محدود به حدودى است كه او اراده مى كند.(1)

* * *

1 ـ براى توضيح بيشتر به جلد پنجم تفسير «نمونه»، صفحه 245 و جلد 7، صفحه 46 مراجعه فرمائيد.

▲2 ـ مقياس سنجش فضيلت

بار ديگر در اين آيات به اين واقعيت برخورد مى كنيم، كه صاحبان زر و زور و دنياپرستان مادى كه همه چيز را از دريچه افكار خود به همان رنگ مادى مى بينند، تمام احترام و شخصيت را در داشتن ثروت و مقام، و موقعيت هائى هموزن اين دو مى پندارند.

بنابراين، تعجب نيست مؤمنان راستينى كه دستشان از مال و ثروت تهى باشد، در قاموس آنها به عنوان «اراذل» معرفى گردند، و با چشم حقارت و پستى به آنها بنگرند.

اين منحصر به «قوم نوح» نبود، كه مؤمنان مستضعف مخصوصاً جوانان انقلابى را كه اطرافش را گرفته بودند، تهى مغز، كوتاه فكر و بى سر و پا مى دانستند، تاريخ نشان مى دهد، اين منطق در برابر پيامبران ديگر، مخصوصاً در مورد پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و مؤمنان نخستين نيز وجود داشته است.

هم اكنون، نظير اين منطق را در عصر و زمان خود مى بينيم، كه مستكبران فرعون صفت، با اتكاى به قدرت شيطانى خود، مؤمنان راستين را متهم به تمام اين موضوعات مى كنند، و به صورت تكرار تاريخ همان عناوين را به مخالفان خود نسبت مى دهند.

ولى، هنگامى كه يك محيط فاسد با يك انقلاب الهى پاكسازى شد، اين گونه مقياس هاى سنجش شخصيت نيز، همراه ساير عناوين موهوم به زباله دان تاريخ ريخته مى شود، و مقياس هاى اصيل و انسانى جاى آنها را مى گيرد، مقياس هائى كه در متن زندگى انسان قرار گرفته، و واقعيت هاى عينى روى آن استوار است، و يك جامعه پاك و آباد و آزاد از آنها مايه مى گيرد، همچون ايمان، علم و آگاهى، فداكارى و گذشت، تقوا و پاكدامنى، شهامت و شجاعت، تجربه و هوشيارى، مديريت و نظم و مانند اينها.

* * *

3 ـ بعضى از مفسران، مانند نويسنده «المنار»، هنگامى كه به اين آيه مى رسد، در ضمن يك جمله كوتاه، به آنها كه علم غيب را براى غير خدا قائلند، و يا حل مشكلاتى را از آنها مى خواهند اشاره كرده، مى گويد: «اين دو امر (علم غيب و خزائن الهى) همان چيزهائى است كه قرآن از پيامبران نفى كرده، اما بدعت گزاران مسلمين و اهل كتاب، آنها را براى اولياء و قديسين اثبات مى كنند»!(1)

اگر، منظور او اين باشد، كه هر گونه آگاهى از غيب ولو به تعليم الهى از آنها نفى شود، اين بر خلاف نصوص صريح قرآن مجيد است.

و اگر منظور او، نفى توسل به پيامبران و اولياى الهى باشد ـ به اين صورت كه از آنها تقاضا كنيم كه از خداوند حل مشكلات ما را بخواهند ـ اين سخن نيز، مخالف آيات قرآن و احاديث مسلّمى است كه از طرق شيعه و اهل سنت نقل شده است.(2)

* * *

32قالُوا يا نُوحُ قَدْ جادَلْتَنا فَأَكْثَرْتَ جِدالَنا فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصّادِقينَ

33قالَ إِنَّما يَأْتيكُمْ بِهِ اللّهُ إِنْ شاءَ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزينَ

34وَ لايَنْفَعُكُمْ نُصْحي إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَكُمْ إِنْ كانَ اللّهُ يُريدُ أَنْ يُغْوِيَكُمْ هُوَ رَبُّكُمْ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

35أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَعَلَيَّ إِجْرامي وَ أَنَا بَريءٌ مِمّا تُجْرِمُونَ

ترجمه:

32 ـ گفتند: «اى نوح! با ما جرّ و بحث كردى، و زياد هم جرّ و بحث كردى! اكنون اگر راست مى گوئى، آنچه را به ما وعده مى دهى بياور»!

33 ـ گفت: «اگر خدا اراده كند، (عذابش را) خواهد آورد; و شما قدرت فرار (را) نخواهيد داشت!

34 ـ اندرز من سودى به حالتان نخواهد داشت! هر گاه خدا بخواهد شما را (به خاطر گناهانتان) گمراه سازد، و من بخواهم شما را اندرز دهم، او پروردگار شماست; و به سوى او بازگشت داده مى شويد».

35 ـ يا (مشركان) مى گويند: «او (محمّد(صلى الله عليه وآله)) اين سخنان را به دروغ به خدا نسبت داده است»! بگو: «اگر من اينها را از پيش خود ساخته باشم و به او نسبت دهم، گناهش بر عهده من است; ولى من از گناهان شما بيزارم»!

1 ـ «المنار»، جلد 12، صفحه 67.

2 ـ براى توضيح بيشتر در اين باره به جلد چهارم تفسير «نمونه»، ذيل آيه 35 سوره «مائده»، صفحه 363 به بعد مراجعه فرمائيد.

تفسير:

▲حرف بس است، مجازات كو؟

در اين آيات، به دنباله گفتگوى نوح و قومش اشاره شده است، آيه نخست، از زبان قوم نوح چنين نقل مى كند: «آنها گفتند: اى نوح! اين همه بحث و مجادله كردى بس است، تو بسيار با ما سخن گفتى، ديگر جائى براى بحث باقى نمانده است» (قالُوا يا نُوحُ قَدْ جادَلْتَنا فَأَكْثَرْتَ جِدالَنا).

«اگر راست مى گوئى، همان وعده هاى دردناكى را كه به ما مى دهى، در مورد عذاب هاى الهى تحقق بخش» (فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصّادِقينَ).

اين درست به آن مى ماند كه، شخص يا اشخاصى درباره مسأله اى با ما سخن بگويند، و در ضمن، تهديدهائى هم مى كنند و ما مى گوئيم: پر حرفى بس است! هر كارى از شما ساخته است انجام دهيد، و هيچ معطل نشويد، اشاره به اين كه: نه به دلائل شما وقعى مى نهيم، نه از تهديدتان مى ترسيم، و نه حاضريم بيش از اين گوش به سخنان شما فرا دهيم!

انتخاب اين روش، در برابر آن همه محبت و لطف پيامبران الهى و گفتارهائى كه همچون آب زلال و گوارا بر دل مى نشيند، حكايت از نهايت لجاجت و تعصب و بى خبرى مى كند.

ضمناً، از اين گفتار نوح(عليه السلام) به خوبى بر مى آيد كه، مدتى طولانى براى هدايت آنها كوشيده است، و از هر فرصتى براى رسيدن به اين هدف، يعنى ارشاد آنان استفاده كرده است، آن قدر كه آن قوم گمراه اظهار خستگى از سخنان و ارشادهايش كردند.

اين واقعيت، از ساير آياتى كه در قرآن درباره نوح آمده نيز، به خوبى روشن مى شود، در سوره «نوح» آيات 5 تا 9 به طور مبسوط اين معنى را بيان كرده است، مى فرمايد: قالَ رَبِّ إِنِّي دَعَوْتُ قَوْمي لَيْلاً وَ نَهاراً * فَلَمْ يَزِدْهُمْ دُعائي إِلاّ فِراراً * وَ إِنِّي كُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ في آذانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِيابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَكْبَرُوا اسْتِكْباراً * ثُمَّ إِنِّي دَعَوْتُهُمْ جِهاراً * ثُمَّ إِنِّي أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَ أَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْراراً:

«پروردگارا! من قوم خود را شب و روز به سوى تو خواندم * ولى اين دعوت من، چيزى جز فرار بر آنها نيفزود!، و من هر زمان آنها را دعوت كردم، تا تو آنان را بيامرزى، انگشتان خويش را در گوش ها قرار دادند، و لباس ها را بر خود پيچيدند، و در مخالفت اصرار ورزيدند و استكبار و خود سرى نشان دادند * من باز دست از دعوت آنها بر نداشتم * آشكارا و سپس پنهانى آنان را به سوى تو دعوت كردم، و پى در پى اصرار ورزيدم، ولى آنها به هيچ وجه به سخنان من گوش فرا ندادند»!

در آيه مورد بحث، جمله «جادَلْتَنا» آمده است، كه از ماده «مجادله» گرفته شده، و آن در اصل از «جدل» به معنى تابيدن و پيچيدن شديد طناب است، و به همين دليل به باز شكارى «اجدل» گفته مى شود; چرا كه از همه پرندگان پرخاشگرتر و پيچنده تر است، سپس در مورد پيچانيدن طرف، در بحث و گفتگو به كار رفته است.

با اين كه «جدال»، «مراء» و «حِجاج» (بر وزن لجاج) در معنى، شبيه يكديگرند، ولى به طورى كه بعضى از محققين گفته اند، در «مراء» يك نوع مذمت و نكوهش افتاده است; زيرا در مواردى به كار مى رود كه، انسان روى يك مسأله باطل پافشارى و استدلال مى كند، ولى در معنى جدال و مجادله اين مفهوم الزاماً وجود ندارد، اما تفاوت «جدال» و «حِجاج» در اين است كه، «جدال» براى باز گرداندن طرف از عقيده خود به كار مى رود، اما «حِجاج» براى دعوت او به يك عقيده و استدلال بر آن.

* * *

«نوح» در برابر اين بى اعتنائى، لجاجت و خيره سرى، با جمله كوتاهى چنين پاسخ گفت: «تنها اگر خدا اراده كند، به اين تهديدها و وعده هاى عذاب تحقق مى بخشد» (قالَ إِنَّما يَأْتيكُمْ بِهِ اللّهُ إِنْ شاءَ).

اما، اين از دست من خارج است و در اختيار من نيست، من فرستاده اويم، و سر بر فرمانش دارم، بنابراين مجازات و عذاب را از من مخواهيد.

اما بدانيد هنگامى كه فرمان عذاب فرا رسد «شما نمى توانيد از چنگال قدرت او بگريزيد، و به مأمن و پناهگاهى فرار كنيد»! (وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزينَ).

«معجز» از ماده «اعجاز» به معنى ناتوان ساختن ديگرى است، اين كلمه گاهى در مواردى به كار مى رود كه انسان مانع كار ديگرى شود، جلو او را بگيرد و او را به عجز در آورد.

و گاهى در موردى كه از چنگال كسى فرار كند و از دسترس وى بيرون رود و او را ناتوان سازد.

و گاهى به اين صورت كه با پيش دستى كردن، طرف را به زانو در آورد و يا خود را در مصونيت قرار دهد.

تمام اينها، چهره هاى مختلفى از معنى «اعجاز» و ناتوان ساختن طرف است، و در آيه فوق، همه اين معانى محتمل است; چرا كه هيچ گونه منافاتى ميان آنها نيست، يعنى شما به هيچ صورت نمى توانيد از عذاب او در امان بمانيد.

* * *

سپس، اضافه مى كند: «اگر خداوند به خاطر گناهان و آلودگى هاى جسمى و فكرى تان بخواهد شما را گمراه سازد، هرگز نصيحت من براى شما سودى نخواهد بخشيد، هر چند بخواهم شما را نصيحت كنم» (وَ لايَنْفَعُكُمْ نُصْحي إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَكُمْ إِنْ كانَ اللّهُ يُريدُ أَنْ يُغْوِيَكُمْ).

چرا كه «او پروردگار شما است و به سوى او باز مى گرديد» و تمام هستى شما در قبضه قدرت او است (هُوَ رَبُّكُمْ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ).

▲سؤال:

با مطالعه اين آيه، فوراً اين سؤال به نظر مى رسد ـ و بسيارى از مفسران هم به آن اشاره كرده اند ـ: مگر ممكن است خداوند اراده گمراه ساختن كسى را بكند؟

آيا اين دليل بر جبر نخواهد بود؟

و آيا با قبول اصل آزادى اراده و اختيار چنين چيزى قابل قبول است؟

▲پاسخ:

همان گونه كه، از لابلاى بحث هاى فوق روشن شد ـ و بارها هم به آن اشاره كرده ايم ـ گاهى يك سلسله اعمال از انسان سر مى زند، كه نتيجه آن گمراهى، انحراف هميشگى، و عدم بازگشت به سوى حق است! لجاجت مستمر و اصرار بر گناهان، و دشمنى مداوم با حق طلبان و رهبران راستين، آن چنان پرده ضخيمى بر فكر انسان مى افكند، كه توانائى ديد كمترين شعاع آفتاب حق و حقيقت را پيدا نمى كند!.

و چون اين حالت، از آثار اعمالى است كه خود انسان انجام داده، به هيچ وجه دليل بر جبر نمى شود، بلكه عين اختيار است، آنچه به خدا مربوط است اين است كه، در چنان اعمالى، چنين اثرى قرار داده است.

در قرآن مجيد آيات متعددى به اين واقعيت اشاره مى كند، كه ما در ذيل آيه 7 سوره «بقره» و... به آن اشاره كرده ايم.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، سخنى به عنوان يك جمله معترضه براى تأكيد بحث هائى كه در داستان نوح در آيات گذشته و آينده عنوان شده است، مى گويد: «دشمنان مى گويند: اين مطلب را او (محمّد(صلى الله عليه وآله)) از پيش خود ساخته و به خدا نسبت داده است» (أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ).

در پاسخ آنها بگو: «اگر من اينها را از پيش خود ساخته ام و به دروغ به خدا نسبت داده ام گناهش بر عهده من است» (قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَعَلَيَّ إِجْرامي).

«ولى من از گناهان شما بيزارم» (وَ أَنَا بَريءٌ مِمّا تُجْرِمُونَ).

* * *

نكته ها:

1 ـ «إِجْرام» از ماده «جَرْم» (بر وزن جهل) همان گونه كه سابقاً هم اشاره كرده ايم، به معنى چيدن ميوه نارس و سپس هر كار ناخوش آيندى گفته شده است، و همچنين به وادار كردن كسى به گناه نيز اطلاق مى شود، و از آنجا كه انسان در ذات و فطرت خود، پيوندى با معنويت و پاكى دارد، انجام گناهان او را از اين پيوند الهى جدا مى سازد.

2 ـ بعضى احتمال داده اند: آيه اخير درباره پيامبر اسلام نيست، بلكه مربوط به خود «نوح» است; چرا كه اين آيات همه مربوط به او بوده و آيات آينده نيز از او سخن مى گويد، بنابراين مناسبتر اين است كه، اين آيه هم، مربوط به نوح باشد، و جمله معترضه خلاف ظاهر است.

ولى، با توجه به اين كه:

اولاً، شبيه اين تعبير تقريباً با همين عبارت در سوره «احقاف» آيه 8 در مورد پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) آمده.

ثانياً، آنچه درباره نوح(عليه السلام)در اين آيات آمده است، همه به صورت صيغه غايب است، در حالى كه آيه مورد بحث به صورت مخاطب مى باشد (و مسأله «التفات» يعنى انتقال از غيبت به خطاب نيز بر خلاف ظاهر مى باشد) و اگر بخواهيم آيه را درباره «نوح» بدانيم، جمله «يَقُولُون» كه به صورت فعل مضارع است، و همچنين «قُل» كه به صورت فعل امر است، همه احتياج به تقدير دارد.

ثالثاً، در حديثى كه از امام باقر(عليه السلام)و امام صادق(عليه السلام)در تفسير «برهان» ذيل همين آيه نقل شده، آمده است آيه فوق در برابر كفار «مكّه» نازل گرديده.(1)

از مجموع اين دلائل، چنين به نظر مى رسد، آيه مربوط به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)و تهمت هاى نارواى كفار و پاسخ پيامبر (صلى الله عليه وآله) به آنهاست.

ذكر اين نكته نيز لازم است كه، معنى «جمله معترضه» اين نيست كه سخنى بى ارتباط با اصل گفتار ذكر شود، بلكه جمله هاى معترضه غالباً محتوى مطالبى است كه مفاد كلام را تأكيد و تأئيد مى كند، و از آنجا كه، پيوند سخن را موقتاً قطع مى كند، مخاطب را از يكنواختى رهائى مى بخشد، و لطافت و روح و تازگى به گفتار مى دهد، و مطمئناً جمله معترضه هيچ گاه نمى تواند به تمام معنى بيگانه از سخن باشد، و الاّ بر خلاف اصول فصاحت و بلاغت است، در حالى كه هميشه در كلمات فصيح و بليغ جمله هاى معترضه ديده مى شود.

3 ـ به هنگام مطالعه آيه اخير، ممكن است اين ايراد به نظر برسد، اين چگونه منطقى است كه پيامبر يا نوح در مقابل كفار بگويند: اگر اين سخن افتراء است گناهش به گردن ما، آيا قبول مسئوليت گناه «افتراء» سبب مى شود كه سخن آنها حق و مطابق واقع باشد؟ و مردم موظف باشند اطاعت و پيروى كنند؟!

ولى، با دقت در آيات گذشته به پاسخ اين ايراد پى مى بريم: آنها در حقيقت مى خواستند بگويند: با اين سخنان ما كه مشتمل بر انواع استدلال هاى عقلى است، به فرض محال، كه از طرف خدا هم نباشيم، گناهش به گردن ما است، ولى استدلالات عقلى در جاى خودش ثابت است، و شما با مخالفت آن همواره در گناه خواهيد بود، گناهى مستمر و پايدار. (توجه داشته باشيد «تُجْرِمُون» صيغه مضارع است كه معمولاً دلالت بر استمرار مى كند).

* * *

36وَ أُوحِيَ إِلى نُوح أَنَّهُ لَنْ يُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِكَ إِلاّ مَنْ قَدْ آمَنَ فَلا تَبْتَئِسْ بِما كانُوا يَفْعَلُونَ

37وَ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنا وَ وَحْيِنا وَ لا تُخاطِبْني فِي الَّذينَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ

38وَ يَصْنَعُ الْفُلْكَ وَ كُلَّما مَرَّ عَلَيْهِ مَلاَ ٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ قالَ إِنْ تَسْخَرُوا مِنّا فَإِنّا نَسْخَرُ مِنْكُمْ كَما تَسْخَرُونَ

39فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ يَأْتيهِ عَذابٌ يُخْزيهِ وَ يَحِلُّ عَلَيْهِ عَذابٌ مُقيمٌ

ترجمه:

36 ـ به نوح وحى شد كه: «جز آنها كه (تاكنون) ايمان آورده اند، ديگر هيچ كس از قوم تو ايمان نخواهد آورد! پس، از كارهائى كه مى كردند، غمگين مباش!

37 ـ و (اكنون) در حضور ما و طبق وحى ما، كشتى بساز! و درباره آنها كه ستم كردند شفاعت مكن، كه (همه) آنها غرق شدنى هستند»!

38 ـ او مشغول ساختن كشتى بود، و هر زمان گروهى از اشراف قومش بر او مى گذشتند، او را مسخره مى كردند; (ولى نوح) گفت: «اگر ما را مسخره مى كنيد، ما نيز شما را همين گونه مسخره خواهيم كرد!

39 ـ به زودى خواهيد دانست چه كسى عذاب خواركننده به سراغش خواهد آمد، و مجازات جاودان بر او وارد خواهد شد»!

1 ـ تفسير «برهان»، جلد 3، صفحه 215، ذيل آيه مورد بحث (چاپ بعثت) ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحه 301 ـ تفسير «الميزان»، جلد 10، صفحه 220 (جامعه مدرسين).

تفسير:

▲تصفيه شروع مى شود

سرگذشت نوح كه در آيات اين سوره، آمده است، در حقيقت در چند فراز، كه هر فراز مربوط به يك دوره از مبارزات نوح در مقابل مستكبران است، بيان شده.

آنچه در آيات قبل گذشت، مرحله دعوت و تبليغ پى گير و مستمر نوح(عليه السلام)با نهايت جديت، و با استفاده از تمام وسائل بود، در اين مرحله، كه ساليان دراز طول كشيد، گروه اندكى ـ اندك از نظر عدد و بسيار از نظر كيفيت و استقامت ـ به او ايمان آوردند.

آيات مورد بحث، اشاره به مرحله دوم اين مبارزه است، مرحله پايان يافتن دوران تبليغ و آماده شدن براى تصفيه الهى!

در آيه نخست مى خوانيم: «به نوح وحى شد كه جز افرادى كه از قومت به تو ايمان آورده اند، ديگر هيچ كس ايمان نخواهد آورد» (وَ أُوحِيَ إِلى نُوح أَنَّهُ لَنْ يُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِكَ إِلاّ مَنْ قَدْ آمَنَ).

اشاره به اين كه، صفوف به كلى از هم جدا شده، و ديگر دعوت براى ايمان و اصلاح سودى ندارد، بايد آماده تصفيه و انقلاب نهائى شود.

و در پايان آيه، به نوح(عليه السلام) دلدارى داده، مى گويد: «اكنون كه چنين است، از كارهائى كه اينها انجام مى دهند، به هيچ وجه اندوهناك و محزون مباش» (فَلاتَبْتَئِسْ بِما كانُوا يَفْعَلُونَ).

ضمناً، از اين آيه، استفاده مى شود: خداوند قسمت هائى از علم اسرار غيب را، در هر مورد كه لازم باشد، در اختيار پيامبرش مى گذارد، همان گونه كه در اينجا به نوح خبر مى دهد كه: در آينده هيچ كس از آنها ايمان نخواهد آورد.

* * *

با اعلام مطلب بالا، اين گروه عصيانگر و لجوج بايد مجازات شوند، مجازاتى كه جهان را از لوث وجود آنها پاك كند، و مؤمنان را براى هميشه از چنگالشان رها سازد، فرمان غرق شدن آنها صادر شده است، ولى، انجام اين فرمان وسائلى مى خواهد، نوح(عليه السلام) بايد كشتى مناسبى براى نجات مؤمنان راستين بسازد، تا هم مؤمنان در مدت ساختن كشتى در مسير خود ورزيده تر شوند، و هم بر غير مؤمنان به اندازه كافى اتمام حجت گردد، مى فرمايد: «به نوح فرمان داديم، در حضور ما و طبق فرمان ما كشتى بساز» (وَ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنا وَ وَحْيِنا).

منظور از كلمه «أَعْيُنِنا» (در برابر ديدگان ما)، اشاره به اين است كه، تمام تلاش ها و كوشش هاى تو در اين زمينه در حضور ما است.

بنابراين، با فكر راحت به كار خويش ادامه ده! طبيعى است، اين احساس كه خداوند حاضر و ناظر است، و محافظ و مراقب مى باشد، به انسان هم توان و نيرو مى بخشد، و هم احساس مسئوليت بيشتر!

و از كلمه «وَحْيِنا» چنين بر مى آيد كه: نوح چگونگى ساختن كشتى را نيز از فرمان خدا مى آموخت، و بايد هم چنين باشد; زيرا نوح پيش خود نمى دانست ابعاد عظمت طوفان آينده چه اندازه است، تا كشتى خود را متناسب با آن بسازد، و اين وحى الهى بود، كه او را در انتخاب بهترين كيفيت ها يارى مى كرد.

و در پايان آيه، به نوح هشدار مى دهد: از اين به بعد «درباره ستمگران شفاعت و تقاضاى عفو مكن; چرا كه آنها محكوم به عذابند و مسلماً غرق خواهند شد» (وَ لا تُخاطِبْني فِي الَّذينَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ).

اين جمله، به خوبى مى فهماند شفاعت درباره هر كس ممكن نيست، بلكه شرائطى دارد كه اگر در كسى موجود نباشد، پيامبر خدا هم حق شفاعت و تقاضاى عفو در مورد او ندارد.(1)

* * *

اما عكس العمل قوم نوح در برابر تبليغات او و ساختن كشتى، شنيدنى و عبرت گرفتنى است، آنها به جاى اين كه يك لحظه با مسأله به طور جدى بر خورد كنند، و حداقل احتمال دهند ممكن است اين همه اصرار نوح(عليه السلام)و دعوت هاى مكررش، از وحى الهى سرچشمه گرفته، و مسأله طوفان و عذاب حتمى باشد ـ باز همان طور كه عادت همه افراد مستكبر و مغرور است ـ به استهزاء و مسخره ادامه دادند: «و هر زمان كه گروهى از قومش از كنار او مى گذشتند، و او و يارانش را سر گرم تلاش براى آماده ساختن چوب ها، ميخ ها و وسائل كشتى سازى مى ديدند، مسخره مى كردند، مى خنديدند و مى گذشتند» (وَ يَصْنَعُ الْفُلْكَ وَ كُلَّما مَرَّ عَلَيْهِ مَلاَ ٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ).

«مَلاَء» آن اشراف از خود راضى، همه جا مستضعفان را به مسخره مى گيرند، آنها را موجوداتى پست و در خور تحقير مى پندارند; چرا كه زر و زور ندارند، نه تنها آنها را مسخره مى كنند، كه افكارشان ـ هر قدر بلند باشد ـ و مكتبشان ـ هر اندازه ريشه دار ـ و اعمالشان ـ هر چند كاملاً حساب شده ـ به پندار آنها در خور تحقيرند، و به همين دليل، پند و اندرز، هشدار و اعلام خطر در آنها اثر نمى كند، تنها تازيانه هاى عذاب دردناك الهى بايد بر پشت آنها نواخته شود.

مى گويند: اين گروه هاى اشراف قوم نوح، هر دسته، نوعى استهزاء، كه مايه خنده و تفريح بود، براى خود انتخاب مى كردند.

يكى مى گفت: اى نوح! مثل اين كه دعوى پيامبرى نگرفت، آخرِ سر، نجّار شدى!...

ديگرى مى گفت: كشتى مى سازى بسيار خوب، دريايش را هم بساز! هيچ آدم عاقل ديده اى در وسط خشكى، كشتى بسازد؟!...

بعضى ديگر، شايد مى گفتند: اُوه، كشتى به اين بزرگى براى چه مى خواهى؟ لااقل كوچك تر بساز، كه اگر بخواهى به سوى دريا بكشى، براى تو ممكن باشد!

مى گفتند، قاه، قاه، مى خنديدند و مى گذشتند، و اين موضوع در خانه ها و مركز كارشان به اصطلاح سوژه بحث ها بود.

و با يكديگر درباره نوح و كم فكرى پيروانش سخن مى گفتند!: پيرمرد را تماشا كن! آخر عمرى به چه روزى افتاده است؟ حالا مى فهميم اگر به سخنان او ايمان نياورديم حق با ما بود، اصلاً عقل درستى ندارد!!

و اما نوح، با استقامت فوق العاده اى كه زائيده ايمان است، با جديّت فراوان به كار خود ادامه مى داد، و بى اعتنا به گفته هاى بى اساس اين كوردلان از خود راضى، به سرعت پيشروى مى كرد، و روز به روز، اسكلت كشتى آماده تر و مهياتر مى شد، فقط گاهى سر بلند مى كرد، و اين جمله كوتاه و پر معنى را به آنها مى گفت: «اگر امروز شما ما را مسخره مى كنيد، ما هم همين گونه در آينده نزديكى شما را مسخره خواهيم كرد»! (قالَ إِنْ تَسْخَرُوا مِنّا فَإِنّا نَسْخَرُ مِنْكُمْ كَما تَسْخَرُونَ).

آن روز كه شما در ميان طوفان سرگردان خواهيد شد، و سراسيمه به هر سو مى دويد، و هيچ پناهگاهى نخواهيد داشت، و از ميان امواج فرياد مى كشيد و التماس مى كنيد: ما را نجات ده! آرى، آن روز، مؤمنان بر افكار شما، غفلت، جهل و بى خبريتان مى خندند.

* * *

«در آن روز خواهيد دانست چه كسى عذاب خواركننده به سراغش خواهد آمد، و مجازات جاودان دامنش را خواهد گرفت» (فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ يَأْتيهِ عَذابٌ يُخْزيهِ وَ يَحِلُّ عَلَيْهِ عَذابٌ مُقيمٌ).

اشاره به اين كه، اگر چه مزاحمت هاى شما نسبت به ما عذاب دردناكى است، ولى اولاً ـ ما در تحمل اين شدائد سربلنديم و پرافتخار.

و ثانياً ـ اينها هر چه باشد زودگذر است، اما مجازات الهى هم خواركننده است، هم پايان ناپذير، و اين دو با هم قابل مقايسه نيست.

* * *

1 ـ به جلد اول تفسير «نمونه»، ذيل آيه 48 سوره «بقره» مراجعه شود.

نكته ها:

▲1 ـ تصفيه، نه انتقام

از آيات فوق، به خوبى استفاده مى شود عذاب هاى الهى جنبه انتقامى ندارد، بلكه به خاطر تصفيه نوع بشر، و از ميان رفتن آنها كه شايسته حيات نيستند، و باقى ماندن صالحان صورت مى گيرد.

به اين معنى كه، يك قوم مستكبر و فاسد و مفسد كه هيچ اميد به ايمان آنها نيست، از نظر نظام آفرينش، حق حيات ندارد، و بايد از ميان برود، و قوم نوح چنين بودند; چرا كه آيات فوق مى گويد: اكنون كه ديگر اميدى به ايمان بقيه نيست، آماده ساختن كشتى شو، و درباره ظالمان هيچ گونه شفاعت و تقاضاى عفو منما!

همين موضوع، در نفرين اين پيامبر بزرگ، كه در سوره «نوح» آمده است به چشم مى خورد: رَبِّ لاتَذَرْ عَلَى الأَرْضِ مِنَ الْكافِرينَ دَيّاراً * إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَ لايَلِدُوا إِلاّ فاجِراً كَفّاراً: «پروردگارا احدى از اين كافران را بر روى زمين مگذار، چرا كه اگر آنها بمانند بندگانت را گمراه مى سازند، و از نسل آنها نيز جز گروهى فاجر و بى ايمان به وجود نخواهد آمد»!(1)

اصولاً، در سازمان آفرينش، هر موجودى براى هدفى آفريده شده است، هنگامى كه از هدف خود به كلى منحرف شود، و تمام راه هاى اصلاح را به روى خود ببندد، باقيماندن او بى دليل است، و خواه، و ناخواه، بايد از ميان برود.

و به گفته شاعر:

نه طراوتى، نه برگى، نه گلى نه ميوه دارم *** متحيرم كه دهقان، به چه كار هشت ما را!

* * *

1 ـ نوح، آيات 26 و 27.

▲2 ـ نشانه هاى مستكبرين

مستكبران خودخواه، هميشه مسائل جدى را كه در مسير خواسته ها و هوس ها و منافع آنها نيست به بازى و شوخى مى گيرند.

به همين دليل، مسخره كردن حقايق، مخصوصاً آنچه مربوط به زندگى مستضعفان است جزئى از زندگى آنها را تشكيل مى دهد، بسيار ديده ايم آنها، براى رنگ و آب دادن به جلسات پر گناه خود، دنبال فرد با ايمان تهى دستى مى گردند، كه او را به اصطلاح ملعبه و مضحكه سازند.

و اگر، در مجالس خود دست رسى به چنين افراد پيدا نكنند، فرد يا افرادى از آنها را غياباً سوژه سخن قرار داده، مى گويند، مسخره مى كنند و مى خندند.

آنها خود را عقل كلّ مى پندارند، و به گمان اين كه ثروت انبوه و حرام آنها نشانه لياقت، شخصيت و ارزش آنها است، ديگران را نالايق، بى ارزش و فاقد شخصيت مى دانند!

ولى، قرآن مجيد سخت ترين حملات خود را متوجه اين گونه افراد مغرور و متكبر كرده، و مخصوصاً سخريه هاى آنها را شديداً محكوم مى كند.

فى المثل، در تاريخ اسلامى مى خوانيم هنگامى كه «ابو عقيل انصارى» آن كارگر باايمان و فقير، شب را بيدار ماند و به آب آوردن از چاه هاى «مدينه» براى خانه ها ادامه داد، و مختصر خرمائى را كه از اين راه به عنوان مزد دريافت داشته بود، به عنوان كمك به ارتش مسلمانان براى جنگ «تبوك» خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله)آورد، گروهى از منافقان مستكبر بر او خنديدند، آيات قرآن نازل شد، و همچون صاعقه بر آنها فرو ريخت، فرمود: الَّذينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعينَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ فِي الصَّدَقاتِ وَ الَّذينَ لايَجِدُونَ إِلاّ جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَليم:

«آنها كه مؤمنان اطاعت كننده را در كمك هاى مالى در راه خدا به باد مسخره مى گيرند، و آنان را كه جز به مقدار توانائى اندك، دسترسى به چيز ديگرى ندارند، مسخره مى كنند، خداوند آنان را مسخره خواهد كرد و براى آنها عذاب دردناكى است».(1)

* * *

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 22، صفحه 96، حديث 49 ـ تفسير «قمى»، جلد 1، صفحه 302 (مؤسسه دار الكتاب قم).

▲3 ـ كشتى نوح

بدون شك كشتى نوح كشتى ساده اى نبود، و با وسائل آن روز، به آسانى و سهولت پايان نيافت، كشتى بزرگى بود كه به علاوه بر مؤمنان راستين، يك جفت از نسل هر حيوانى را در خود جاى مى داد، و آذوقه فراوانى كه براى مدت ها زندگى انسان ها و حيوان هائى كه در آن جاى داشتند حمل مى كرد، چنين كشتى با چنين ظرفيت، حتماً در آن روز بى سابقه بوده است، به خصوص كه اين كشتى، بايد از دريائى به وسعت اين جهان، با امواجى كوه پيكر، سالم بگذرد و نابود نشود، لذا در بعضى از روايات مفسرين مى خوانيم: اين كشتى هزار و دويست ذراع طول، و ششصد ذراع عرض داشت! (هر ذراع حدود نيم متر است).(1)

در بعضى از روايات اسلامى آمده است: مدت چهل سال قبل از ظهور طوفان يك نوع بيمارى به زنان قوم نوح دست داد، كه ديگر از آنان بچه اى متولد نشد، و اين در واقع مقدمه اى براى مجازات و عذاب آنان بود.(2)

* * *

40حَتّى إِذا جاءَ أَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ قُلْنَا احْمِلْ فيها مِنْ كُلّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَ أَهْلَكَ إِلاّ مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ وَ مَنْ آمَنَ وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلاّ قَليلٌ

41وَ قالَ ارْكَبُوا فيها بِسْمِ اللّهِ مَجْراها وَ مُرْساها إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ رَحيمٌ

42وَ هِيَ تَجْري بِهِمْ في مَوْج كَالْجِبالِ وَ نادى نُوحٌ ابْنَهُ وَ كانَ في مَعْزِل يا بُنَيَّ ارْكَبْ مَعَنا وَ لاتَكُنْ مَعَ الْكافِرينَ

43قالَ سَآوي إِلى جَبَل يَعْصِمُني مِنَ الْماءِ قالَ لا عاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللّهِ إِلاّ مَنْ رَحِمَ وَ حالَ بَيْنَهُمَا الْمَوْجُ فَكانَ مِنَ الْمُغْرَقينَ

ترجمه:

40 ـ تا آن زمان كه فرمان ما فرا رسيد، و تنور جوشيدن گرفت; (به نوح) گفتيم: «از هر جفتى از حيوانات يك زوج در آن (كشتى) حمل كن! همچنين خاندانت را ـ مگر آنها كه قبلاً وعده هلاك آنان داده شده (همسر و يكى از فرزندانت)! ـ و همچنين مؤمنان را»! اما جز عده كمى همراه او ايمان نياوردند.

41 ـ او گفت: «به نام خدا بر آن سوار شويد! و هنگام حركت و توقف كشتى، ياد او كنيد، كه پروردگارم آمرزنده و مهربان است»!

42 ـ و آن كشتى، آنها را از ميان امواجى همچون كوه ها حركت مى داد; (در اين هنگام،) نوح فرزندش را كه در گوشه اى بود صدا زد: «پسرم! همراه ما سوار شو، و با كافران مباش»!

43 ـ گفت: «به زودى به كوهى پناه مى برم كه مرا از آب حفظ مى كند»! (نوح) گفت: «امروز هيچ نگهدارى در برابر فرمان خدا نيست; مگر آن كس را كه او رحم كند»! در اين هنگام، موج در ميان آن دو حائل شد; و او در زمره غرق شدگان قرار گرفت!

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 62، صفحه 66، حديث 25 ـ «درّ المنثور»، ذيل آيه 38 سوره «هود» ـ در اين كه طول، عرض و ارتفاع كشتى نوح چقدر بوده، در ميان احاديث اختلافاتى وجود دارد، اين اختلافات از اين قرار است: الف ـ طول 300 ذراع، 800 ذراع، 1200 ذراع. ب ـ عرض: 500 ذراع، 800 ذراع، 600 ذراع، 100 ذراع، 50 ذراع، 150 ذراع. ج ـ ارتفاع: 30 ذراع، 80 ذراع، 200 ذراع («كافى»، جلد 4، صفحه 212،
حديث 2، دار الكتب الاسلامية ـ «من لا يحضره الفقيه»، جلد 2، صفحه 230، حديث 2277، جامعه مدرسين ـ «بحار الانوار»، جلد 10، صفحه 78 و جلد 11، صفحات 303، 310، 319 و 324، و جلد 57، صفحه 251، و جلد 62، صفحه 66).

2 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 16، صفحه 139، حديث 21181 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 5، صفحه 283، و جلد 11، صفحات 303 و 320 ـ «عيون اخبار الرضا»، جلد 2، صفحه 75، حديث 2 (انتشارات جهان).

تفسير:

▲طوفان شروع مى شود

در آيات گذشته، ديديم چگونه نوح(عليه السلام) و مؤمنان راستين دست به ساختن كشتى نجات زدند، و تن به تمام مشكلات و سخريه هاى اكثريت بى ايمان مغرور دادند، و خود را براى طوفان، همان طوفانى كه سطح زمين را از لوث مستكبران بى ايمان پاك مى كرد، آماده ساختند.

آيات مورد بحث، سومين فراز اين سرگذشت، يعنى چگونگى نزول عذاب را بر اين قوم ستمگر، به طرز گويائى تشريح مى كند.

نخست مى گويد: «اين وضع همچنان ادامه داشت تا فرمان ما صادر شد، و طلايع عذاب آشكار گشت، و آب از درون تنور جوشيدن گرفت»! (حَتّى إِذا جاءَ أَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ).

«تَنُّور» (با تشديد نون) همان معنى را مى بخشد كه «تنور» در فارسى متداول امروز، يعنى محلى كه نان در آن پخت و پز مى شود.

در اين كه: جوشيدن آب از تنور چه تناسبى با مسأله نزديك شدن طوفان دارد، مفسران در آن گفتگو بسيار كرده اند:

بعضى گفته اند: جوشيدن آب از درون تنور يك نشانه الهى بوده است براى نوح(عليه السلام)، تا او متوجه جريان شود و خود و يارانش با وسائل و اسباب لازم بر كشتى سوار شوند.

گروهى ديگر، احتمال داده اند: تنور در اينجا در معنى مجازى و كنائى استعمال شده، اشاره به اين كه: تنور خشم و غضب پروردگار فوران پيدا كرد، و شعلهور شد، و اين به معنى نزديك شدن عذاب كوبنده الهى است، اين تعبير هم در فارسى، و هم در زبان عربى آمده است، كه شدت غضب را تشبيه به فوران آتش مى كنند.

ولى اين احتمال قوى تر به نظر مى رسد كه، «تنور» به معنى حقيقى و معروف آن باشد و منظور از آن، تنور خاصى هم نباشد، بلكه منظور بيان اين نكته است: هنگامى كه آب از درون تنور، كه معمولاً مركز آتش است، جوشيدن گرفت، نوح(عليه السلام) و يارانش متوجه شدند اوضاع به زودى دگرگون مى شود، و انقلاب و تحول نزديك است «آب كجا و آتش كجا»؟!(1)

به تعبير ديگر، هنگامى كه ديدند سطح آب زيرزمينى چنان بالا آمده است، كه از درون «تنور» كه معمولاً در جاى خشك و محفوظى ساخته مى شود جوشيدن گرفته، فهميدند موضوع مهمى در پيش است، و حادثه نو ظهورى در شرف تكوين است، همين موضوع، اخطار و علامتى بود براى نوح(عليه السلام) و يارانش كه برخيزيد و آماده شويد!

شايد، قوم غافل و بى خبر نيز، جوشيدن آب از درون تنور خانه هايشان را ديدند، ولى مانند هميشه از كنار اين گونه اخطارهاى پر معنى الهى، چشم و گوش بسته گذشتند، حتى براى يك لحظه نيز، به خود اجازه تفكر ندادند، كه شايد حادثه اى در شرف تكوين باشد، شايد اخطارهاى نوح(عليه السلام) واقعيت داشته باشد.

لذا مى افزايد: در اين هنگام، به نوح «فرمان داديم از هر نوعى از انواع

حيوانات يك جفت (نر و ماده) بر كشتى سوار كن» تا در غرقاب، نسل آنها قطع نشود (قُلْنَا احْمِلْ فيها مِنْ كُلّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ).

«و همچنين خاندانت را، جز آنها كه قبلاً وعده هلاك آنها داده شده، و نيز مؤمنان را بر كشتى سوار كن» (وَ أَهْلَكَ إِلاّ مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ وَ مَنْ آمَنَ).

«اما جز افراد كمى به او ايمان نياوردند» (وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلاّ قَليلٌ).

اين آيه از يك سو، اشاره به همسر بى ايمان نوح و فرزندش «كنعان» مى كند، كه داستان آنها در آيات آينده خواهد آمد، كه بر اثر انحراف از مسير ايمان و همكارى با گناهكاران رابطه و پيوند خود را از نوح(عليه السلام) بريدند، و حق سوارشدن بر كشتى نجات را نداشتند; چرا كه شرط سوار شدن بر آن در درجه اول «ايمان» بود.

و از سوى ديگر، اشاره به اين مى كند كه: محصول ساليان بسيار دراز تلاش پى گير نوح(عليه السلام)در راه تبليغ آئين خويش، چيزى جز گروهى اندك از مؤمنان نبود، كه طبق بعضى از اين روايات، در اين مدت طولانى تنها هشتاد نفر به او ايمان آوردند،(2) و حتى بعضى، عدد آنها را از اين هم كمتر نوشته اند.(3)

و اين خود مى رساند كه، اين پيامبر بزرگ تا چه حد استقامت و پايمردى داشت، كه براى هدايت هر يك از آنها به سوى خدا، به طور متوسط ده سال زحمت كشيد! زحمتى كه مردم عادى، حتى براى هدايت و نجات فرزندشان تحمل نمى كنند.

* * *

«نوح» به سرعت بستگان و ياران با ايمان خود را جمع كرد، و چون لحظه طوفان و فرارسيدن مجازات هاى كوبنده الهى نزديك مى شد «به آنها دستور داد كه به نام خدا بر كشتى سوار شويد، به هنگام حركت و توقف كشتى نام خدا را بر زبان جارى سازيد، و به ياد او باشيد» (وَ قالَ ارْكَبُوا فيها بِسْمِ اللّهِ مَجْراها وَ مُرْساها).(4)

چرا مى گويد: در همه حال، به ياد او باشيد و از ياد و نام او مدد بگيريد؟ «براى اين كه پروردگار من آمرزنده و مهربان است» (إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ رَحيمٌ).

به مقتضاى رحمتش، اين وسيله نجات را در اختيار شما بندگان با ايمان قرار داده، و به مقتضاى آمرزشش از لغزش هاى شما مى گذرد.

* * *

سرانجام، لحظه نهائى فرا رسيد و فرمان مجازات اين قوم سركش صادر شد، ابرهاى تيره و تار همچون پاره هاى شب ظلمانى سراسر آسمان را فرا گرفت، و آن چنان روى هم متراكم گرديد، كه نظيرش هيچ گاه ديده نشده بود، صداى غرش رعد و پرتو خيره كننده برق پى در پى در فضاى آسمان پخش مى شد، و خبر از حادثه بسيار عظيم و وحشتناكى مى داد.

باران شروع شد، سريع و سريع تر شد، قطره ها، درشت و درش تر شد، و همان گونه كه قرآن در آيه 11 سوره «قمر» مى گويد، گوئى تمام درهاى آسمان گشوده شده، اقيانوسى از آب از لابلاى ابرها فرو مى ريزد.

از سوى ديگر، سطح آب زير زمينى آن قدر بالا آمد، كه از هر گوشه اى چشمه خروشانى جوشيدن گرفت.

و به اين ترتيب، آب هاى زمين و آسمان به هم پيوستند و دست به دست هم دادند، و بر سطح زمين ها، كوه ها، دشت ها، دره ها جارى شدند، و به زودى سطح زمين به صورت اقيانوسى در آمد.

وزش بادها امواج كوه پيكرى روى اين اقيانوس ترسيم مى كرد، و اين امواج از سر و دوش هم بالا مى رفتند، و روى يكديگر مى غلطيدند.

«و كشتى نوح با سرنشينانش سينه امواج كوه پيكر را مى شكافت، و همچنان پيش مى رفت» (وَ هِيَ تَجْري بِهِمْ في مَوْج كَالْجِبالِ).

«نوح فرزندش را كه در كنارى جدا از پدر قرار گرفته بود، مخاطب ساخت و فرياد زد: فرزندم! با ما سوار شو و با كافران مباش» كه فنا و نابودى دامنت را خواهد گرفت (وَ نادى نُوحٌ ابْنَهُ وَ كانَ في مَعْزِل يا بُنَيَّ ارْكَبْ مَعَنا وَ لاتَكُنْ مَعَ الْكافِرينَ).

نوح، اين پيامبر بزرگ نه تنها به عنوان يك پدر، بلكه به عنوان يك مربى خستگى ناپذير و پراميد، حتى در آخرين لحظه، دست از وظيفه خود بر نداشت، به اين اميد كه سخنش در قلب سخت فرزند اثر كند.

اما متأسفانه، تأثير همنشين بد، بيش از آن بود كه گفتار اين پدر دلسوز تأثير مطلوب خود را ببخشد.

* * *

اين فرزند لجوج و كوتاه فكر، به گمان اين كه با خشم خدا مى توان به مبارزه برخاست، «فرياد زد: پدر! براى من جوش نزن، به زودى به كوهى پناه مى برم كه دست اين سيلاب به دامنش هرگز نخواهد رسيد، و مرا در دامان خود پناه خواهد داد» (قالَ سَآوي إِلى جَبَل يَعْصِمُني مِنَ الْماءِ).

«نوح» باز مأيوس نشد، بار ديگر به اندرز و نصيحت پرداخت، شايد فرزند كوتاه فكر از مركب غرور و خيره سرى، فرود آيد و راه حق را پيش گيرد، به او «گفت: فرزندم امروز هيچ نگهدارى در برابر فرمان خدا نيست» (قالَ لا عاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللّهِ).

«تنها نجات از آن كسى است كه مشمول رحمت خدا باشد و بس»! (إِلاّ مَنْ رَحِمَ).

كوه كه سهل است، كره زمين كه سهل است، خورشيد و تمام منظومه شمسى با آن عظمت خيره كننده در برابر قدرت لايزال او ذرّه بى مقدارى بيش نيست.

مگر بالاترين كوه ها در برابر كره زمين، همچون بر آمدگى هاى بسيار كوچكى كه روى سطح يك نارنج قرار دارد نيست؟ همان زمينى كه يك ميليون و دويست هزار مرتبه بايد بزرگ شود، تا به اندازه كره خورشيد گردد، همان خورشيدى كه يك ستاره متوسط معمولى آسمان، از ميان ميليون ها ميليون ستاره در پهنه عالم خلقت است.

پس چه خيال خامى! و چه فكر كوتاهى! كه از «كوه» كارى ساخته باشد؟!

در همين هنگام، موجى برخاست، جلو آمد و جلوتر، و فرزند نوح(عليه السلام) را همچون پر كاهى از جا كند، و در لابلاى خود در هم كوبيد «و ميان پدر و فرزند جدائى افكند و او را در صف غرق شدگان قرار داد»! (وَ حالَ بَيْنَهُمَا الْمَوْجُ فَكانَ مِنَ الْمُغْرَقينَ).

* * *

1 ـ طبق پاره اى از روايات، «تنور» (محل فوران آب) مكانى بوده است كه اكنون مسجد كوفه در آن جاى دارد، و در همان روايت گفته شده است كه محل ساخت كشتى نوح نيز همان مكان بوده است. («كافى»، جلد 3، صفحه 492، حديث 3، دار الكتب الاسلامية ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحات 58 و 335).

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحه 322، حديث 30 ـ «علل الشرايع»، جلد 1، صفحه 30، حديث 1.

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحه 325، حديث 44 و صفحه 336، حديث 64 و صفحه 337.

4 ـ «مَجْرا» و «مُرْسا» هر دو اسم زمان، به معنى «موقع حركت» و «موقع توقف» است.

نكته ها:

▲1 ـ آيا طوفان نوح(عليه السلام) عالمگير بود؟

الف ـ از ظاهر بسيارى از آيات قرآن، چنين بر مى آيد كه طوفان نوح(عليه السلام)جنبه منطقه اى نداشته است، بلكه حادثه اى بوده است براى سراسر روى زمين; زيرا كلمه «أَرْض» (زمين) به طور مطلق ذكر شده مانند: رَبِّ لاتَذَرْ عَلَى الأَرْضِ مِنَ الْكافِرينَ دَيّاراً: «خداوندا بر روى زمين از كافران كه هرگز اميد به اصلاحشان نيست احدى را زنده مگذار».(1)

ب ـ و همچنين آيه 44 همين سوره «هود» (آيه آينده): قيلَ يا أَرْضُ ابْلَعي مائَكِ...: «اى زمين آب هاى خود را فرو بر...».

ج ـ از بسيارى از تواريخ نيز، جهانى بودن طوفان نوح استفاده مى شود، به همين جهت، تمام نژادهاى كنونى را به يكى از سه فرزند نوح (حام، و سام و يافث) كه بعد از نوح باقى ماندند، باز مى گردانند.

د ـ در تاريخ طبيعى نيز، دورانى به نام دوران باران هاى سيلابى ديده مى شود، كه اگر آن را الزاماً مربوط به قبل از تولد جانداران ندانيم، قابل تطبيق بر طوفان نوح نيز هست.

هـ ـ اين نظريه نيز، در تاريخ طبيعى زمين هست، كه محور كره زمين تدريجاً تغيير پيدا مى كند، يعنى قطب شمال و جنوب تبديل به خط استوا، و خط استوا جاى قطب شمال و جنوب را مى گيرد، روشن است به هنگام گرم شدن يخ هاى فوق العاده متراكم قطبى، آب درياها به اندازه اى بالا مى آيد كه، بسيارى از خشكى ها را فرا مى گيرد و با نفوذ در لايه هاى زمين به صورت چشمه هاى خروشان از نقاط ديگر سر بر مى آورد، و همين گسترش آب ها باعث فزونى ابرها و بارش باران هاى زيادتر مى گردد.(2)

و ـ اين مطلب كه نوح از حيوانات روى زمين نمونه هائى با خود برداشت نيز، مؤيد جهانى بودن طوفان است.

ز ـ و اگر محل زندگى نوح را «كوفه» ـ آن چنان كه در بعضى از روايات آمده است(3) ـ بدانيم.

و طبق روايات ديگر، دامنه طوفان به «مكّه» و خانه «كعبه» هم كشيده شده باشد، اين خود مؤيد ديگرى بر جهانى بودن اين طوفان است.(4)

ولى با اين حال، احتمال منطقه اى بودن آن نيز به كلّى منتفى نيست; زيرا اطلاق كلمه «ارض» بر يك منطقه وسيع جهان، در قرآن، مكرّر آمده است، چنان كه در سرگذشت بنى اسرائيل مى خوانيم: وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذينَ كانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الأَرْضِ وَ مَغارِبَها: «مشرق ها و مغرب هاى زمين را در اختيار گروه مستضعفان (بنى اسرائيل) قرار داديم».(5)

حمل حيوانات در كشتى نيز، ممكن است به خاطر اين باشد كه در آن قسمت از زمين، نسل حيوانات قطع نگردد، به خصوص اين كه، در آن روز نقل و انتقال حيوانات از نقطه هاى دوردست كار آسانى نبود (دقت كنيد).

همچنين، قرائن ديگرى كه در بالا ذكر شد، قابل تطبيق بر منطقه اى بودن طوفان نوح مى تواند باشد.

اين نكته نيز، قابل توجه است كه: طوفان نوح به عنوان مجازات آن قوم سركش بود، و ما هيچ دليلى در دست نداريم كه دعوت نوح به سراسر زمين رسيده باشد.

اصولاً، با وسائل آن زمان، رسيدن دعوت يك پيامبر (در عصر خودش) به همه نقاط، بسيار بعيد به نظر مى رسد.

ولى در هر حال، هدف قرآن از بيان اين سرگذشت عبرت انگيز، بيان نكته هاى تربيتى مهمى است كه در آن نهفته است، خواه جهانى باشد يا منطقه اى.

* * *

1 ـ نوح، آيه 26.

2 ـ با اين توضيح كه: محور حركت زمين اكنون يك نقطه اش شمال و نقطه ديگر جنوب است، ولى در اثر تحول، محورِ يك طرف، نقطه اى روى خط استوا، و طرف ديگرش روى خط استوا در نقطه مقابل آن قرار مى گيرد.

3 ـ «كافى»، جلد 8، صفحه 279 ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحات 312، 331 و 335.

4 ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحات 312 و 325 و جلد 12، صفحه 99.

5 ـ اعراف، آيه 137.

▲2 ـ آيا بعد از نزول عذاب، توبه ممكن است؟

از آيات گذشته، استفاده مى شود «نوح» حتى بعد از شروع طوفان، فرزند خود را تبليغ مى كرد، اين دليل بر آن است كه، اگر ايمان مى آورد ايمانش پذيرفته بود، در اينجا اين سؤال پيش مى آيد: با توجه به آيات ديگر قرآن كه در گذشته نمونه هائى از آن را داشته ايم كه: درهاى توبه بعد از نزول عذاب بسته مى شود; چگونه سازگار است؟

چرا كه در اين هنگام غالب گنهكاران سركش كه مجازات را با چشم خود مى بينند، بى اختيار و از روى اضطرار توبه مى كنند، اما بر اساس آن آيات، توبه اى بى ارزش و بى محتوا!

اما با دقت در آيات فوق، پاسخ اين سؤال را مى توان چنين يافت كه: شروع طوفان و آغاز كار آن، نشانه روشنى بر عذاب نبود، بلكه يك باران تند و بى سابقه به نظر مى رسيد.

به همين دليل، فرزند نوح(عليه السلام) به پدر گفت: من به كوه پناه مى برم تا از غرقاب نجات يابم، به گمان اين كه باران و طوفان يك باران و طوفان طبيعى است، در چنين هنگامى، باز بودن درهاى توبه مسأله عجيبى نيست! و با آيات اشاره شده نيز، سازگار است.

سؤال ديگرى كه در مورد فرزند نوح(عليه السلام) ممكن است پيش آيد، اين است: چرا او در اين لحظه حساس تنها، فرزند خود را مخاطب ساخت، نه همه مردم را؟

اين ممكن است به خاطر آن باشد كه، او وظيفه دعوت عمومى اش حتى درباره فرزندش را انجام داده بود، ولى درباره فرزند وظيفه سنگين ترى داشت، و آن وظيفه «اُبُوّت» علاوه بر «نُبُوّت» بود، به همين دليل براى اداى اين وظيفه در آخرين لحظه، روى فرزندش تأكيد بيشتر مى كرد.

احتمال ديگرى، با توجه به گفته بعضى از مفسران نيز وجود دارد كه فرزند نوح(عليه السلام) در آن موقع، نه در صف كفار قرار داشت و نه در صف مؤمنان و جمله: وَ كانَ في مَعْزِل «او در گوشه تنهائى قرار گرفته بود» را دليل بر آن دانسته اند، گر چه به حكم قرار نگرفتن در صف مؤمنان مستحق مجازات بود، ولى كناره گيرى اش از صف كفار ايجاب مى كرد، مورد محبت و لطف بيشترى از طريق تبليغ قرار گيرد.

به علاوه، جدائى از صف كفار، اين فكر را براى نوح(عليه السلام) به وجود آورده بود كه شايد از كار خود پشيمان شده باشد.

اين احتمال نيز با توجه به آيات آينده وجود دارد كه، پسر «نوح» با صراحت مخالفت با پدر نمى كرد، بلكه به صورت «منافقان» بود، و در برابر او گاه اظهار موافقت مى نمود، به همين دليل «نوح» درباره او تقاضاى نجات از خدا كرد.

به هر حال، آيه فوق هيچ گونه منافاتى با ساير آيات قرآن كه مى گويد: هنگام نزول عذاب درهاى توبه بسته مى شود، ندارد!

* * *

▲3 ـ درس هاى تربيتى در طوفان نوح

همان گونه كه مى دانيم، هدف اصلى قرآن از بيان سرگذشت پيشينيان، بيان درس هاى عبرت و نكات آموزنده و تربيتى است، و در همين قسمت كه تا كنون از «داستان نوح»(عليه السلام) خوانده ايم، نكته هاى بسيار مهمى نهفته است، كه به قسمتى از آن ذيلاً اشاره مى شود:

الف: پاكسازى روى زمين

درست است خداوند، «رحيم» و مهربان است، ولى نبايد فراموش كرد كه، او در عين حال، «حكيم» نيز مى باشد، به مقتضاى حكمتش، هر گاه قوم و ملتى فاسد شوند، و دعوت ناصحان و مربيان الهى در آنها اثر نكند، حق حيات براى آنها نيست، سرانجام از طريق انقلاب هاى اجتماعى و يا انقلاب هاى طبيعى، سازمان زندگى آنها در هم كوبيده و نابود مى شود.

اين، نه منحصر به قوم نوح بوده است و نه به زمان و وقت معينى، اين يك سنت الهى است در همه اعصار و قرون، و همه اقوام و ملت ها، و حتى در عصر و زمان ما! و چه بسا، جنگ هاى جهانى اول و دوم اشكالى از اين پاكسازى باشد.

ب: مجازات با طوفان چرا؟

درست است كه يك قوم و ملت فاسد بايد نابود شوند، و وسيله نابودى آنها هر چه باشد تفاوت نمى كند، ولى دقت در آيات قرآن نشان مى دهد، بالاخره تناسبى ميان نحوه مجازات ها و گناهان اقوام بوده و هست (دقت كنيد).

فرعون، تكيه گاه قدرتش را «رود عظيم نيل» و آب هاى پر بركت آن قرار داده بود، و جالب اين كه نابودى او هم به وسيله همان شد!

نمرود، متكى به لشكر عظيمش بود، و چنان كه مى دانيم لشكر كوچكى از حشرات، او و يارانش را شكست داد!

قوم نوح، جمعيت كشاورز و دامدارى بودند، و چنين جمعيتى همه چيز خود را از دانه هاى حيات بخش باران مى داند، اما سرانجام همين باران آنها را از بين برد.

و از اينجا به خوبى روشن مى شود، چقدر برنامه هاى الهى حساب شده است، و اگر مى بينيم انسان هاى طغيانگر عصر ما در جنگ هاى جهانى اول و دوم، به وسيله مدرن ترين سلاح هايشان در هم كوبيده شدند، نبايد مايه تعجب ما باشد; چرا كه، همين صنايع پيشرفته بود كه تكيه گاه آنها در استعمار و استثمار خلق هاى مستضعف جهان محسوب مى شد!

ج: نام خدا در هر حال و در همه جا:

در آيات بالا خوانديم، نوح به يارانش دستور مى دهد، نام خدا را به هنگام حركت و توقف كشتى فراموش نكنند، همه چيز به نام او، و به ياد او، و با استمداد از ذات پاك او بايد باشد، هر حركتى، هر توقفى، در حال آرامش و در حال طوفان، همه بايد با نام او آغاز شود; چرا كه هر كار بى نام او شروع شود «ابتر و بريده دم» خواهد بود.

همان گونه كه در حديث معروفى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شده است: كُلُّ أَمْر ذِي بال لَمْ يُذْكَرْ فِيهِ بِسْمِ اللّهِ فَهُوَ أَبْتَر: «هر كار مهمى كه نام خدا در آن برده نشود نافرجام خواهد بود».(1)

ذكر نام خدا، نه به عنوان تشريفات، بلكه به عنوان انگيزه و هدف، يعنى هر كار كه انگيزه خدائى ندارد و هدفش خدا نيست ابتر است; چرا كه انگيزه هاى مادى پايان مى پذيرد، ولى انگيزه هاى الهى تمام نشدنى است، هدف هاى مادى به اوج خود كه رسيد خاموش مى شود، اما هدف هاى الهى همچون ذات پاك او جاودانى خواهد بود.

د: پناهگاه هاى پوشالى

معمولاً هر كس در مشكلات زندگى به چيزى پناه مى برد، گروهى به ثروتشان، گروهى به مقام و منصبشان، عده اى به قدرت جسمانيشان، و جمعى به نيروى فكريشان.

ولى، همان گونه كه آيات فوق به ما مى گويد، و تاريخ نشان داده، هيچ يك از اينها در برابر فرمان پروردگار كمترين تاب مقاومت ندارد، و همچون تارهاى عنكبوت كه در برابر وزش طوفان قرار گيرد به سرعت در هم مى ريزد.

فرزند نادان و خيره سر، پسر نوح پيامبر(عليه السلام)نيز در همين اشتباه بود، گمان مى كرد، كوه مى تواند در برابر طوفان خشم خدا به او پناه دهد، اما چه اشتباه بزرگى؟! حركت يك موج، كار او را ساخت و به ديار عدمش فرستاد.

به همين دليل، در پاره اى از دعاها مى خوانيم: من از خشم تو، به سوى تو فرار مى كنم: «هارِبٌ مِنْكَ إِلَيْكَ»(2) يعنى اگر پناهگاهى در برابر طوفان خشم تو باشد، باز همان ذات پاك تو است، و بازگشت به سوى تو، نه چيز ديگر.

هـ : كشتى نجات

رهائى از هيچ طوفانى، بدون كشتى نجات ممكن نيست، لزومى ندارد اين كشتى حتماً از چوب و آهن باشد، بلكه، بسا اين كشتى نجات، يك مكتب كارساز حيات بخش مثبت باشد، كه در برابر امواج طوفان هاى افكار انحرافى مقاومت مى كند، و پيروانش را به ساحل نجات مى رساند.

روى همين جهت، در رواياتى كه از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در كتب «شيعه» و «اهل تسنن» آمده است، خاندان او يعنى امامان اهل بيت(عليهم السلام) و حاملان مكتب اسلام به عنوان «كشتى نجات» معرفى شده اند.(3)

«حنش بن مغيره» مى گويد: من به همراه «ابوذر» كنار خانه كعبه آمدم، او دست در حلقه در خانه كرد و صدا زد: منم «ابوذر غفارى»، هر كس مرا نمى شناسد بشناسد.

من همان «جُندب» هستم (نام اصلى ابوذر، جندب بود) من يار پيامبرم، با گوش خود شنيدم كه مى فرمود: مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي مَثَلُ سَفِينَةِ نُوح مَنْ رَكِبَها نَجا: «مثل اهل بيت من، مثل كشتى نوح است كه هر كس به آن پناه برد نجات مى يابد».(4)

در بعضى ديگر، از طرق حديث، جمله: فَمَنْ تَخَلَّفَ عَنْها غَرِقَ: «و هر كس از آن تخلف كند غرق مى شود»(5) ـ يا ـ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْها هَلَك: «هر كس از آن تخلف كند هلاك مى شود»(6) اضافه شده است.

اين حديث پيامبر(صلى الله عليه وآله)، با صراحت مى گويد: به هنگامى كه طوفان هاى فكرى و عقيدتى و اجتماعى در «جامعه اسلامى» رخ مى دهد، تنها راه نجات، پناه بردن به اين مكتب است، و ما اين مسأله را به خوبى در انقلاب شكوهمند ملت ايران آزموديم، كه پيروان مكتب هاى غير اسلامى در برابر طاغوت، شكست خوردند، جز آن گروهى كه، به مكتب اسلام و اهل بيت(عليهم السلام) و برنامه هاى انقلابى آنها پناه بردند.

* * *

44وَ قيلَ يا أَرْضُ ابْلَعي مائَكِ وَ يا سَماءُ أَقْلِعي وَ غيضَ الْماءُ وَ قُضِيَ الأَمْرُ وَ اسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ وَ قيلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظّالِمينَ

ترجمه:

44 ـ و گفته شد: «اى زمين، آبت را فرو بر! و اى آسمان، خوددارى كن! و آب فرو نشست و كار پايان يافت و (كشتى ) بر (دامنه كوه) جودى، پهلو گرفت; و (در اين هنگام،) گفته شد: «دور باد قوم ستمگر (از رحمت خدا!)».

1 ـ «سفينة البحار»، جلد اول، صفحه 663 ـ «بحار الانوار»، جلد 73، صفحه 305، حديث 1 و جلد 89، صفحه 242، حديث 49.

2 ـ دعاى «ابو حمزه ثمالى» ـ «بحار الانوار»، جلد 95، صفحه 84، حديث 2.

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 23، صفحه 144، حديث 100 و جلد 36، صفحه 254، حديث 70.

4 ـ «ابن قتيبه دينورى» از علماى معروف اهل تسنن اين حديث را در «عيون الاخبار»، جلد اول،
صفحه 211 آورده است ـ «بحار الانوار»، جلد 31، صفحه 277 (با اندكى تفاوت).

5 ـ «معجم الكبير»، نوشته «حافظ طبرانى»، صفحه 130 (مخطوط) ـ «بحار الانوار»، جلد 23،
صفحه 105، حديث 3 و صفحه 119، حديث 38 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 27، صفحه 34، حديث 33145 (چاپ آل البيت).

6 ـ «معجم الكبير»، نوشته «حافظ طبرانى»، صفحه 130 (مخطوط) ـ «بحار الانوار»، جلد 23،
صفحه 121، حديث 44 و صفحه 123، حديث 49 ـ گروه ديگرى از بزرگان اهل سنت مانند «حاكم نيشابورى» در «مستدرك» و «ابن مغازلى» در «مناقب امير المؤمنين»(عليه السلام) و علامه «خوارزمى» در «مقتل الحسين»، و «حموينى» در «فرائد السمطين»، همچنين گروه كثير ديگرى اين روايت را در كتاب هاى خود آورده اند (براى توضيح بيشتر به جلد 9 «احقاق الحق»، صفحه 280، طبع جديد مراجعه شود).

تفسير:

▲پايان يك ماجرا

همان گونه كه در آيات گذشته به طور اجمال و سر بسته، خوانديم، سرانجام امواج خروشانِ آب همه جا را فرا گرفت، آب، بالا و بالاتر آمد، گنهكاران بى خبر، به گمان اين كه يك طوفان عادى است، به نقاط مرتفع و برآمدگى ها و كوه هاى زمين پناه بردند، اما آب از آن هم گذشت و همه جا در زير آب پنهان شد، اجسام بى جان طغيانگران، و باقيمانده خانه ها و وسائل زندگانيشان در لابلاى كف ها روى آب به چشم مى خورد!

نوح، زمام كشتى را به دست خدا سپرد، و امواج، كشتى را به هر سو مى برد در روايات آمده است: شش ماه تمام (از آغاز ماه رجب تا پايان ماه ذى الحجة و به روايتى از دهم ماه رجب تا روز عاشورا) اين كشتى سرگردان بود،(1) و نقاط مختلفى و حتى طبق پاره اى از روايات، سرزمين «مكّه» و اطراف خانه «كعبه» را سير كرد.(2)

و پس از اين همه، فرمان پايان مجازات و بازگشت زمين به حالت عادى صادر شد.

آيه فوق، چگونگى اين فرمان و جزئيات و نتيجه آن را در عبارات بسيار كوتاه و مختصر، و در عين حال فوق العاده رسا و زيبا، در ضمن شش جمله بيان مى كند و مى گويد: «به زمين دستور داده شد: اى زمين آبت را در كام فرو بر»! (وَ قيلَ يا أَرْضُ ابْلَعي مائَكِ).

«و به آسمان دستور داده شد: اى آسمان! دست نگهدار» (وَ يا سَماءُ أَقْلِعي).

«و آب فرو نشست» (وَ غيضَ الْماءُ).

«و كار پايان يافت» (وَ قُضِيَ الأَمْرُ).

«و كشتى بر دامنه كوه جودى پهلو گرفت» (وَ اسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ).

«در اين هنگام گفته شد: دور باد قوم ستمگر (از رحمت خدا)»! (وَ قيلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظّالِمينَ).

تعبيرات آيه فوق، به قدرى رسا، دلنشين، و در عين كوتاهى گويا و زنده، و با تمام زيبائى آن قدر تكان دهنده و كوبنده است، كه به گفته جمعى از دانشمندان عرب، اين آيه «فصيح ترين و بليغ ترين» آيات قرآن محسوب مى شود، هر چند همه آيات قرآن در سر حد اعجاز از نظر فصاحت و بلاغت است.

شاهد گوياى اين سخن، همان است كه در روايات و تواريخ اسلامى مى خوانيم: گروهى از كفار قريش، به مبارزه با قرآن برخاستند و تصميم گرفتند آياتى همچون آيات قرآن ابداع كنند، علاقمندانشان براى مدت چهل روز، بهترين غذاها و مشروبات مورد علاقه آنان برايشان تدارك ديدند، مغز گندم خالص، گوشت گوسفند و شراب كهنه! تا با خيال راحت، به تركيب جمله هائى همانند قرآن بپردازند!

اما هنگامى كه به آيه فوق رسيدند، چنان آنها را تكان داد كه بعضى به بعض ديگر نگاه كرده گفتند: «اين سخنى است كه هيچ كلامى شبيه آن نيست، و اصولاً شباهت به كلام مخلوق ندارد» اين را گفتند، از تصميم خود منصرف شدند و مأيوسانه پراكنده گشتند.(3)

* * *

1 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 5، صفحه 3269 ـ «ابوالفتوح رازى»، جلد 6، صفحه 278 ـ «مجمع البيان»،

جلد 5، صفحه 164 ـ «طبرى»، جلد 12، صفحه 29 ـ براى توضيح بيشتر به «بحار الانوار»، جلد 11، صفحات 333 و 334 مراجعه شود.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحات 312 و 335، و جلد 12، صفحه 99.

3 ـ «مجمع البيان»، جلد 5، صفحه 165 ـ «بحار الانوار»، جلد 17، صفحه 213، حديث 19 ـ «روح المعانى»، جلد 12، صفحه 57 ـ تفسير «الميزان»، جلد 10، صفحه 247، ذيل آيه مورد بحث.

▲«جودى» كجا است؟

بسيارى از مفسران گفته اند: «جودى» كه محل پهلو گرفتن كشتى نوح در آيه فوق معرفى شده، كوه معروفى است در نزديكى «موصل».(1)

بعضى ديگر از مفسران، آن را كوهى در حدود «شام»(2) و يا نزديك «آمُد»(3) و يا در شمال «عراق» دانسته اند.(4)

در كتاب «مفردات راغب» آن را كوهى در ميان «موصل» و «الجزيره» (نام منطقه اى است در شمال عراق و آن غير از الجزائر و الجزيره معروف امروز است).

اما بعيد نيست همه اينها به يك معنى باز گردد; زيرا «موصل»، «آمُد» و «جزيره»، همه جزء مناطق شمالى «عراق» و نزديك «شام» مى باشند.

بعضى ديگر از مفسران احتمال داده اند: منظور از «جودى» هر كوه و زمين محكمى است.(5)

آماده بود، پهلو گرفت، ولى مشهور و معروف همان معنى اول است.

در كتاب «اعلام قرآن» درباره كوه «جودى» تحقيق و تتبعى شده است كه در ذيل مى آوريم:

«جودى نام كوهى است كه كشتى نوح بر فراز آن به خاك نشسته، و نام آن در سوره «هود» آيه 44 كه قريب المضمون با مندرجات «تورات» است ذكر شده است...

نسبت به محل كوه «جودى»، سه قول اظهار شده:

1 ـ بنا بر قول «اصفهانى»، كوه «جودى» در «عربستان» است و يكى از دو كوهى است كه در قلمرو قبيله «طىّ» واقع است.

2 ـ كوه جودى، سلسله «كاردين» است كه در شمال شرقى جزيره «ابن عمر» در مشرق «دجله»، نزديك به «موصل»، واقع است، «اكراد» آن را به لهجه خود «كاردو» و يونانيان «جوردى» و اعراب آن را «جودى» خوانده اند.

در «تر گوم» يعنى ترجمه كلدانى تورات، و همچنين در ترجمه سريانى تورات، محل به خاك نشستن كشتى نوح، قله كوه اكراد «كاردين» معين شده است.

جغرافيون عرب نيز، جودى مذكور در قرآن را بر اين كوه منطبق كرده گفته اند: تخته پاره هاى كشتى نوح در قله اين كوه، تا زمان «بنى عباس» باقى بوده است و مشركين آن را زيارت مى كرده اند.

در داستان هاى بابلى، داستانى شبيه به داستان طوفان نوح موجود است، به علاوه مى توان احتمال داد: «دجله» طغيان كرده باشد، و مردم آن حدود دچار طوفان شده باشند.

در كوه جودى، كتيبه هاى آشورى موسوم به كتيبه هاى «ميسر» موجود است، و در اين كتيبه ها نام «ارارتو» ديده شده است .

3 ـ در ترجمه فعلى «تورات»، محل به خاك نشستن كشتى نوح «كوهاى آرارات» تعيين شده، و آن كوه «ماسيس» واقع در «ارمنستان» است.

نويسنده «قاموس كتاب مقدس» معنى اوليه «آرارات» را «ملعون» ضبط كرده، و گفته است: بنا بر روايات، كشتى نوح بر فراز اين كوه به خاك نشست، و آن را عرب ها «جودى» مى نامند، و ايرانيان «كوه نوح» و تركان آن را «كرداغ» به معنى كوه سراشيب مى خوانند، و در نزديكى «ارس» واقع است.

تا قرن پنجم، «ارامنه» در «ارمنستان» كوهى به نام «جودى» نمى شناختند، و از آن قرن شايد، بر اثر اشتباه مترجمين «تورات» كه كوه «اكراد» را كوه «آرارات» ترجمه كرده اند، براى علماء ارمنى چنين تصورى پيدا شده است.

شايد، مجوز اين تصور آن بوده است كه، «آشوريان» بر كوه هاى شمال و جنوب درياچه «وان»، نام «آرارات» يا «آرارتو»، ميداده اند.

مى گويند: حضرت نوح بر فراز كوه «جودى»، پس از فرو نشستن طوفان، مسجدى ساخت(6) و ارامنه هم مى گويند: در پاى كوه جادى، قريه «ثمانين» يا «ثمان»، نخستين محلى بوده كه همراهان نوح بدان فرود آمده اند.(7)-(8)

* * *

45وَ نادى نُوحٌ رَبَّهُ فَقالَ رَبِّ إِنَّ ابْني مِنْ أَهْلي وَ إِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْكَمُ الْحاكِمينَ

46قالَ يا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِح فَلا تَسْئَلْنِ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّي أَعِظُكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْجاهِلينَ

47قالَ رَبِّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَسْئَلَكَ ما لَيْسَ لي بِهِ عِلْمٌ وَ إِلاّ تَغْفِرْ لي وَ تَرْحَمْني أَكُنْ مِنَ الْخاسِرينَ

ترجمه:

45 ـ نوح به پروردگارش عرض كرد: «پروردگارا! پسرم از خاندان من است; و وعده تو (در مورد نجات خاندانم) حق است; و تو از همه حكم كنندگان برترى»!

46 ـ فرمود: «اى نوح! او از اهل تو نيست! او عمل غير صالحى است (فرزند ناشايسته اى است)! پس، آنچه را از آن آگاه نيستى، از من مخواه! من به تو اندرز مى دهم كه از جاهلان نباشى»!!

47 ـ عرض كرد: «پروردگارا! من به تو پناه مى برم كه از تو چيزى بخواهم كه از آن آگاهى ندارم! و اگر مرا نبخشى، و بر من رحم نكنى، از زيانكاران خواهم بود»!

1 ـ «مجمع البيان» و «روح المعانى» و «قرطبى»، ذيل آيه مورد بحث ـ به «بحار الانوار»، جلد 11، صفحات 333 و 334 مراجعه شود.

2 ـ «مجمع البحرين»، جلد 1، صفحه 424، ماده «جود».

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحه 339 ـ «مجمع البحرين»، جلد 1، صفحه 424، ماده «جود»، «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.

4 ـ «مجمع البحرين»، جلد 1، صفحه 424، ماده «جود» ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحه 338.

5 ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحه 339 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث.

6 ـ در «بحار الانوار» آمده است: ... و قيل التين مسجد نوح الذى بنى على الجودى...: «مى گويند: منظور از «التين» همان مسجد نوح است كه بر كوه جودى آن را بنا نهاد» (بحار الانوار، جلد 57، صفحه 203).

7 ـ «اعلام القرآن خزائلى»، صفحه 281.

8 ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحه 322، حديث 30.

تفسير:

▲سرگذشت دردناك فرزند نوح(عليه السلام)

در آيات گذشته، خوانديم كه فرزند نوح(عليه السلام)، نصيحت و اندرز پدر را نشنيد، و تا آخرين نفس، دست از لجاجت و خيره سرى برنداشت، و سرانجام در ميان امواج طوفان گرفتار و غرق شد.

آيات مورد بحث، قسمت ديگرى از همين ماجرا را بيان مى كند، و آن اين كه: وقتى نوح(عليه السلام) فرزند خود را در ميان امواج ديد، عاطفه پدرى به جوش آمد و به ياد وعده الهى درباره نجات اهلش افتاد، رو به درگاه خدا كرده «گفت: پروردگارا! فرزندم از اهل من و خاندان من است، و تو وعده فرمودى كه خاندان مرا از طوفان و هلاكت رهائى بخشى، و تو از همه حكم كنندگان برترى، و در وفاى به عهد از همه ثابت ترى» (وَ نادى نُوحٌ رَبَّهُ فَقالَ رَبِّ إِنَّ ابْني مِنْ أَهْلي وَ إِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْكَمُ الْحاكِمينَ).

اين وعده، اشاره به همان چيزى است كه در آيه 40 همين سوره آمده است، آنجا كه مى فرمايد: قُلْنَا احْمِلْ فيها مِنْ كُلّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَ أَهْلَكَ إِلاّ مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْل: «ما به نوح فرمان داديم، از هر نوعى از انواع حيوانات يك جفت بر كشتى سوار كن! و همچنين خانواده خود را جز آن كسى كه به فرمان خدا محكوم به نابودى است».

نوح(عليه السلام) چنين فكر مى كرد: منظور از جمله «إِلاّ مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ» تنها همسر بى ايمان و مشرك او است، و فرزندش «كنعان» جزء آنها نيست، و لذا چنين سخنى را به پيشگاه خدا عرضه داشت.

* * *

اما، بلافاصله پاسخ شنيد، پاسخى تكان دهنده و روشنگر از يك واقعيت بزرگ، واقعيتى كه پيوند مكتبى را ما فوق پيوند نسبى و خويشاوندى قرار مى دهد، «فرمود: اى نوح! او از اهل تو نيست»! (قالَ يا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ).

«بلكه او عملى است غير صالح» (إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِح).

فرد ناشايسته اى است، كه بر اثر بريدن پيوند مكتبيش از تو، پيوند خانوادگيش به چيزى شمرده نمى شود.

«حال كه چنين است، چيزى را كه به آن علم ندارى از من تقاضا مكن»
(فَلا تَسْئَلْنِ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ).

«من به تو موعظه مى كنم تا از جاهلان نباشى» (إِنِّي أَعِظُكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْجاهِلينَ).

* * *

نوح(عليه السلام) دريافت كه، اين تقاضا از پيشگاه پروردگار درست نبوده است، و هرگز نبايد نجات چنين فرزندى را مشمول وعده الهى بر نجات خاندانش بداند، لذا رو به درگاه پروردگار كرده، «گفت: پروردگارا! من به تو پناه مى برم از اين كه چيزى از تو بخواهم كه به آن آگاهى ندارم» (قالَ رَبِّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَسْئَلَكَ ما لَيْسَ لي بِهِ عِلْمٌ).

«و اگر مرا نبخشى و مشمول رحمتت قرار ندهى، از زيانكاران خواهم بود» (وَ إِلاّ تَغْفِرْ لي وَ تَرْحَمْني أَكُنْ مِنَ الْخاسِرينَ).

* * *

نكته ها:

▲1 ـ چرا فرزند نوح(عليه السلام)، عمل غير صالح بود؟

بعضى از مفسران، معتقدند: در اين آيه، كلمه اى در تقدير است، و در اصل مفهومش چنين است: إِنَّهُ ذُو عَمَل غَيْرِ صالِح: «فرزند تو داراى عمل غير صالح است».

ولى، با توجه به اين كه: گاهى انسان در انجام يك كار آن چنان پيش مى رود كه گويا عين آن عمل مى شود، در ادبيات زبان هاى مختلف، به هنگام مبالغه اين تعبير فراوان ديده مى شود، مثلاً گفته مى شود: فلان كس سرا پا عدل و سخاوت است، و يا فلان شخص، سرا پا دزدى و فساد است، گوئى آن چنان در آن عمل غوطهور گشته كه ذات او عين آن عمل گشته است.

اين پيامبرزاده نيز، آن قدر با بدان بنشست و در اعمال زشت و افكار نادرستشان غوطهور گشت، كه گوئى وجودش تبديل به يك عمل غير صالح شد.

بنابراين، تعبير فوق در عين اين كه بسيار كوتاه و مختصر است، گوياى يك واقعيت مهم در مورد فرزند نوح مى باشد، يعنى اى نوح! اگر نادرستى و ظلم و فساد در وجود اين فرزند، سطحى بود، امكان شفاعت درباره او مى رفت.

اما اكنون، كه سرا پا غرق فساد و تباهى است، جاى شفاعت نيست، اصلاً حرفش را نزن!.

و اين كه، بعضى از مفسران، احتمال داده اند: اين فرزند حقيقتاً، فرزند او نبود (يا فرزندى نامشروع بود، يا فرزند مشروع همسرش از شوهر ديگرى بوده است) مطلب درستى به نظر نمى رسد; زيرا جمله «إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِح» در واقع، به منزله علت است براى «إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ» يعنى اين كه مى گويم از اهل تو نيست، براى آن است كه از نظر عمل و كردار با تو فاصله گرفته است، هر چند نسب او با تو پيوند دارد.

* * *

▲2 ـ چگونه نوح(عليه السلام) توجه نداشت؟

با توجه به گفتار نوح(عليه السلام) در آيات فوق، و پاسخى كه خداوند به او داد، اين سؤال پيش مى آيد: چگونه نوح(عليه السلام) توجه به اين مسأله نداشت كه فرزندش «كنعان» مشمول وعده الهى نيست.

پاسخ اين سؤال را مى توان از اين راه داد، كه: اين فرزند ـ همان گونه كه سابقاً هم اشاره شد ـ وضع كاملاً مشخصى نداشته، گاهى با مؤمنان و گاهى با كافران بود، و چهره منافق گونه او، هر كس را ظاهراً به اشتباه مى انداخت.

به علاوه، احساس مسئوليت شديدى كه نوح(عليه السلام) در رابطه با فرزندش مى كرد، و عشق و علاقه طبيعى كه هر پدرى به فرزندش دارد ـ و پيامبران نيز از اين قانون مستثنى نيستند ـ سبب شد كه چنين درخواستى را از خداوند بكند.

اما، به محض اين كه: از واقعيت امر آگاه شد، فوراً در مقام عذرخواهى به درگاه خداوند و طلب عفو بر آمد، هر چند گناهى از او سر نزده بود، اما مقام و موقعيت پيامبر ايجاب مى كند كه بيش از اين مراقب گفتار و رفتار خود باشد، همين ترك اولى براى او با آن شخصيت، بزرگ بود و به همين دليل از پيشگاه خدا تقاضاى بخشش كرد.

و از اينجا، پاسخ سؤال ديگرى نيز روشن مى شود كه: مگر انبياء گناه مى كنند كه تقاضاى آمرزش نمايند؟

* * *

▲3 ـ آنجا كه پيوندها گسسته مى شود؟

آيات فوق، يكى ديگر از عالى ترين درس هاى انسانى و تربيتى را در ضمن بيان سرگذشت نوح(عليه السلام) منعكس مى كند، درسى كه در مكتب هاى مادى مطلقاً مفهوم ندارد، اما در يك مكتب الهى و معنوى يك اصل اساسى است.

پيوندهاى مادى (نسب، خويشاوندى، دوستى و رفاقت)، در مكتب هاى آسمانى هميشه تحت الشعاع پيوندهاى معنوى است.

در اين مكتب، نور چشمى و امتياز خويشاوندى در برابر پيوند مكتبى و معنوى مفهومى ندارد.

آنجا كه رابطه مكتبى وجود دارد، «سلمان فارسى» دور افتاده، كه نه از خاندان پيغمبر(صلى الله عليه وآله)، نه از قريش، و نه حتى از اهل «مكّه» بود، بلكه اصولاً از نژاد عرب نبود، طبق حديث معروف: سَلْمانُ مِنّا أَهْلَ الْبَيْت: «سلمان از خانواده ما است»(1) جزء خاندان پيامبر(صلى الله عليه وآله)محسوب مى شود، ولى فرزند واقعى و بلا فصل پيامبرى همچون نوح(عليه السلام) بر اثر گسستن پيوند مكتبيش با پدر، آن چنان طرد مى شود كه با «إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ» روبرو مى گردد.

ممكن است، چنين مسأله مهمى براى آنها كه مادى مى انديشند گران آيد، اما اين واقعيتى است كه در تمام اديان آسمانى به چشم مى خورد.

به همين دليل، در احاديث اهل بيت(عليهم السلام)، درباره شيعيانى كه تنها نام «تشيع» بر خود مى گذارند، و اثر چشمگيرى از تعليمات و برنامه هاى عملى اهل بيت(عليهم السلام)در زندگانى آنها ديده نمى شود، جمله هاى صريح و تكان دهنده اى مى خوانيم كه بيانگر همان روشى است كه قرآن در آيات فوق، پيش گرفته است.(2)

از امام على بن موسى الرضا(عليهما السلام) نقل شده: روزى از دوستان خود پرسيد: مردم اين آيه را چگونه تفسير مى كنند: «إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِح» يكى از حاضران عرض كرد: بعضى معتقدند: معنى آن اين است كه فرزند نوح (كنعان) فرزند حقيقى او نبود.

امام فرمود: كَلاّ لَقَدْ كانَ ابْنَهُ وَ لكِنْ لَمّا عَصَى اللّهَ نَفاهُ عَنْ أَبِيهِ كَذا مَنْ كانَ مِنّا لَمْ يُطِعِ اللّهَ فَلَيْسَ مِنّا: «نه، چنين نيست، او به راستى فرزند نوح بود، اما هنگامى كه گناه كرد، و از جاده اطاعت فرمان خدا قدم بيرون گذاشت، خداوند فرزندى او را نفى كرد، همچنين كسانى كه از ما باشند ولى اطاعت خدا نكنند، از ما نيستند».(3)

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 10، صفحه 121، حديث 2 ـ «كافى»، جلد 1، صفحه 401، حديث 2، دار الكتب الاسلاميه (با اندكى تفاوت).

2 ـ «كافى»، جلد 2، صفحه 173، حديث 11 (دار الكتب الاسلامية) ـ «وسائل الشيعه»، جلد 17، صفحه، 190، حديث 22323 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 8، صفحه 196 و جلد 65، صفحه 164 و جلد 75، صفحه 281.

3 ـ تفسير «صافى»، ذيل آيات مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 43، صفحه 230، حديث 2.

▲4 ـ مسلمانان مطرود!

بى مناسبت نيست، با الهام از آيه فوق، اشاره به قسمتى از احاديث اسلامى كنيم، كه آنها نيز گروه هاى زيادى را كه ظاهراً در زمره مسلمانان و يا پيروان مكتب اهل بيت هستند، مطرود دانسته و آنان را از صف مؤمنان و شيعيان خارج مى سازد:

1 ـ پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: مَنْ غَشَّ مُسْلِماً فَلَيْسَ مِنّا: «آن كس كه با برادران مسلمانش تقلب و خيانت كند از ما نيست».(1)

2 ـ امام صادق(عليه السلام)مى فرمايد: لَيْسَ بِوَلِيّ لِي مَنْ أَكَلَ مالَ مُؤْمِن حَراماً: «كسى كه مال مؤمنى را به گناه بخورد، دوست من نيست».(2)

3 ـ پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: أَلا وَ مَنْ أَكْرَمَهُ النّاسُ اتِّقاءَ شَرِّهِ فَلَيْسَ مِنِّي: «بدانيد كسى كه مردم او را به خاطر اجتناب از شرش گرامى دارند از من نيست».(3)

4 ـ امام فرمود: لَيْسَ مِنْ شِيعَتِنا مَنْ يَظْلِمُ النّاسَ: «كسى كه به مردم ستم مى كند شيعه ما نيست».(4)

5 ـ امام كاظم(عليه السلام) فرمود: لَيْسَ مِنّا مَنْ لَمْ يُحاسِبْ نَفْسَهُ فِي كُلِّ يَوْم: «كسى كه هر روز به حساب خويش نرسد از ما نيست».(5)

6 ـ پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: مَنْ سَمِعَ رَجُلاً يُنادِي يا لَلْمُسْلِمِينَ فَلَمْ يُجِبْهُ فَلَيْسَ بِمُسْلِم: «كسى كه صداى انسانى را بشنود كه فرياد مى زند: اى مسلمانان به دادم برسيد و كمكم كنيد، كسى كه اين فرياد را بشنود و پاسخ نگويد، مسلمان نيست».(6)

7 ـ امام باقر(عليه السلام)، به يكى از يارانش به نام «جابر» فرمود: وَ اعْلَمْ يا جابِرُ بِأَنَّكَ لاتَكُونُ لَنا وَلِيّاً حَتّى لَوِ اجْتَمَعَ عَلَيْكَ أَهْلُ مِصْرِكَ وَ قالُوا إِنَّكَ رَجُلُ سَوْء لَمْ يَحْزُنْكَ ذلِكَ وَ لَوْ قالُوا إِنَّكَ رَجُلٌ صالِحٌ لَمْ يَسُرَّكَ ذلِكَ وَ لكِنِ اعْرِضْ نَفْسَكَ عَلى كِتابِ اللّه:

«اى جابر! بدان كه تو دوست ما نخواهى بود، تا زمانى كه اگر تمام اهل شهر تو جمع شوند و بگويند: تو آدم بدى هستى غمگين نشوى! و اگر همه بگويند: تو آدم خوبى هستى خوشحال نشوى! بلكه خود را بر كتاب خدا قرآن عرضه دارى، و ضوابط خوبى و بدى را از آن بگيرى، و بعد ببينى از كدام گروهى».(7)

اين احاديث، خط بطلان بر پندارهاى كسانى كه تنها به اسم، قناعت مى كنند، و از عمل و ارتباط مكتبى در ميان آنها خبرى نيست مى كشد، و به وضوح، ثابت مى كند كه در مكتب پيشوايان الهى آنچه اصل اساسى و زير بنائى است، همان ايمان به مكتب و عمل به برنامه هاى آن است، و همه چيز بايد با اين مقياس سنجيده شود.

* * *

48قيلَ يا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلام مِنّا وَ بَرَكات عَلَيْكَ وَ عَلى أُمَم مِمَّنْ مَعَكَ وَ أُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ يَمَسُّهُمْ مِنّا عَذابٌ أَليمٌ

49تِلْكَ مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ نُوحيها إِلَيْكَ ما كُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هذا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقينَ

ترجمه:

48 ـ (به نوح) گفته شد: «اى نوح! با سلامت و بركاتى از ناحيه ما بر تو و بر تمام امت هائى كه با تواند، فرود آى! و امت هائى نيز هستند كه ما آنها را از نعمت ها بهره مند خواهيم ساخت، سپس عذاب دردناكى از سوى ما به آنها مى رسد (، چرا كه اين نعمت ها را كفران مى كنند!)».

49 ـ اينها از خبرهاى غيب است كه به تو (اى پيامبر) وحى مى كنيم; نه تو، و نه قومت، اينها را پيش از اين نمى دانستيد! بنابراين، صبر كن، كه عاقبت از آنِ پرهيزگاران است!

1 ـ «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 318 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 17، صفحه 283، حديث 22528 (چاپ آل البيت).

2 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 12، صفحه 53 (جلد 17، صفحه 81، حديث 22042، چاپ آل البيت) ـ «كافى»، جلد 5، صفحه 314، حديث 43 (دار الكتب الاسلامية).

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 72، صفحه 279، حديث 1 ـ «مستدرك»، جلد 12، صفحه 77، حديث 15360 ـ 2 (چاپ آل البيت).

4 ـ «مستدرك»، جلد 12، صفحه 103، حديث 13636 ـ 15 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 75، صفحه 281، حديث 1.

5 ـ «كافى»، جلد 2، صفحه 453، حديث 2 (دار الكتب الاسلامية) ـ «وسائل الشيعه»، جلد 16، صفحه 95، حديث 21074 (چاپ آل البيت).

6 ـ «كافى»، جلد 2، صفحه 164، حديث 5 (دار الكتب الاسلامية) ـ «وسائل الشيعه»، جلد 15، صفحه 141، حديث 20169 (چاپ آل البيت).

7 ـ «بحار الانوار»، جلد 75، صفحه 162، حديث 1 ـ «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 691.

تفسير:

▲نوح(عليه السلام) به سلامت فرود آمد

اين آيات، آخرين آياتى است كه درباره «نوح» و سرگذشت عبرت انگيزش در اين سوره آمده است، كه در آن اشاره به فرود آمدن نوح از كشتى و تجديد حيات و زندگى عادى بر روى زمين شده است.

در نخستين آيه مى گويد: «به نوح خطاب شد به سلامت و با بركت از ناحيه ما بر تو و بر آنها كه با تواند، فرود آى» (قيلَ يا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلام مِنّا وَ بَرَكات عَلَيْكَ وَ عَلى أُمَم مِمَّنْ مَعَكَ).

بدون شك، «طوفان» همه آثار حيات را در هم كوبيده بود، و طبعاً زمين هاى آباد مراتع سرسبز و باغ هاى خرم، همگى ويران شده بودند، و در اين هنگام، بيم آن مى رفت كه نوح و يارانش از نظر «زندگى» و «تغذيه» در مضيقه شديد قرار گيرند، اما خداوند به اين گروه مؤمنان اطمينان داد كه، درهاى بركات الهى به روى شما گشوده خواهد شد، و از نظر زندگى هيچ گونه نگرانى به خود راه ندهند.

به علاوه، ممكن بود نگرانى ديگرى از نظر سلامت براى نوح(عليه السلام) و پيروانش پيدا شود، كه زندگى كردن در مجاورت اين باتلاق ها و مرداب هاى باقيمانده از طوفان ممكن است سلامت آنها را به خطر افكند، لذا خداوند در اين زمينه نيز به آنها اطمينان داد كه، هيچ گونه خطرى شما را تهديد نمى كند و آن كس كه طوفان را براى نابودى طغيانگران فرستاد، هم او مى تواند محيطى «سالم» و «پر بركت» براى مؤمنان فراهم سازد.

اين جمله كوتاه به ما مى فهماند، قرآن تا چه اندازه به ريزه كارى هاى مسائل اهميت مى دهد، و آنها را در عباراتى بسيار فشرده و زيبا منعكس مى سازد.

كلمه «أُمَم» جمع «امّت» است، و اين تعبير مى رساند كه همراه نوح(عليه السلام)امت هائى بودند، اين عبارت ممكن است به خاطر آن باشد: افرادى كه با نوح(عليه السلام)بودند، هر يك سرچشمه پيدايش قبيله و امتى گشتند.

و يا اين كه واقعاً آنها كه با نوح(عليه السلام) بودند هر گروهى از قوم و قبيله اى بودند، كه مجموعاً امت هائى تشكيل مى دادند.

اين احتمال نيز وجود دارد كه، «أُمَم» اصناف حيواناتى را كه با نوح بودند نيز شامل گردد; زيرا در قرآن مجيد كلمه «امّت» بر آنها نيز اطلاق شده است، چنان كه در سوره «انعام» آيه 38 مى خوانيم: وَ ما مِنْ دابَّة فِى الأَرْضِ وَ لا طائِر يَطِيْرُ بِجَناحَيْهِ إِلاّ أُمَمٌ أَمْثالُكُم: «هيچ جنبنده اى در روى زمين، و هيچ پرنده اى كه با دو بال خود پرواز مى كند وجود ندارد، مگر اين كه آنها نيز امت هائى مثل شما هستند».

بنابراين، همان گونه كه نوح(عليه السلام) و يارانش به لطف بى پايان پروردگار، در برابر آن همه مشكلات زندگى بعد از طوفان در سلامت و بركت زيستند، انواع جاندارانى كه با نوح از كشتى پياده شدند، و گام بر روى زمين گذاشتند نيز، اين سلامت و مصونيت را به لطف الهى داشتند.

آنگاه، اضافه مى كند: «با اين همه، باز در آينده از نسل همين مؤمنان، امت هائى به وجود مى آيند كه انواع نعمت ها را به آنها مى بخشيم، ولى آنها در غرور و غفلت فرو مى روند، سپس عذاب دردناك ما به آنها مى رسد» (وَ أُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ يَمَسُّهُمْ مِنّا عَذابٌ أَليمٌ).

بنابراين، چنين نيست كه اين انتخاب اصلح، و اصلاح نوع انسانى از طريق طوفان آخرين انتخاب، و آخرين اصلاح باشد، بلكه، باز هم تا زمانى كه نوع آدمى به عالى ترين مرحله رشد و تكامل برسد، به خاطر سوء استفاده كردن از آزادى اراده، گاه در راه شر و فساد قدم مى گذارد، و باز همان برنامه مجازات در اين جهان و سراى ديگر دامنش را مى گيرد .

جالب اين كه، در جمله فوق فقط مى گويد: «سَنُمَتِّعُهُمْ» به زودى آنها را از انواع نعمت ها بهره مند مى كنيم، و بلا فاصله سخن از عذاب و مجازات آنها مى گويد.

اشاره به اين كه، بهرهورى از نعمت فراوان در افراد كم ظرفيت و ضعيف الايمان به جاى اين كه حس شكرگزارى و اطاعت را بيدار كند، غالباً بر طغيان و غرور آنها مى افزايد، و به دنبال آن رشته هاى بندگى خدا را پاره مى كند.

جمله اى كه مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» از يكى از مفسران، در ذيل اين آيه نقل كرده جالب است، آنجا كه مى گويد: هَلَكَ الْمُتَمَتِّعُونَ فِى الدُّنْيا لاَِنَّ الْجَهْلَ يَغْلِبُ عَلَيْهِمْ وَ الْغَفْلَةَ، فَلا يَتَفَكَّرُونَ إِلاّ فِى الدُّنْيا وَ عِمارَتِها وَ مَلاذِها:

«صاحبان نعمت در دنيا هلاك و گمراه شدند; چرا كه جهل و غفلت بر آنها غالب مى شود و جز در فكر دنيا و لذت هاى آن نيستند».(1)

اين واقعيت، در زندگى كشورهاى متنعم و ثروتمند دنيا به خوبى ديده مى شود، كه آنها غالباً در فساد غوطهورند، نه تنها به فكر مستضعفان جهان نيستند، كه روز به روز طرحى تازه براى مكيدن هر چه بيشتر خون آنها مى ريزند.

به همين دليل، بسيار مى شود خداوند جنگ ها و حوادث دردناكى كه نعمت ها را موقتاً سلب مى كند، بر آنها فرو مى ريزد، شايد بيدار شوند.

* * *

در آخرين آيه، كه با آن داستان نوح(عليه السلام) در اين سوره پايان مى گيرد، يك اشاره كلى به تمام آنچه گذشت مى كند و مى فرمايد:

«اينها همه، از اخبار غيب است كه به تو (اى پيامبر) وحى مى كنيم» (تِلْكَ مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ نُوحيها إِلَيْكَ).

«هيچ گاه نه تو و نه قوم تو قبل از اين از آن آگاهى نداشتيد» (ما كُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هذا).

با توجه به آنچه شنيدى، و آن همه مشكلاتى كه نوح در دعوتش با آن روبرو بود، و با اين حال استقامت ورزيد، «تو هم صبر و استقامت كن; چرا كه سرانجام پيروزى براى پرهيزگاران است» (فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقينَ).

* * *

نكته ها:

1 ـ بيان داستان انبياء به صورت واقعى و خالى از هر گونه خرافه و تحريف، تنها از طريق وحى آسمانى ممكن است، و گرنه كتب تاريخ پيشينيان آن قدر با اسطوره ها و افسانه ها آميخته شده، كه شناخت حق از باطل در آن ممكن نيست و هر قدر بيشتر به عقب بر مى گرديم، اين آميختگى بيشتر مى شود.

بنابراين، بيان سرگذشت انبياء و اقوام پيشين، خالى از هر گونه خرافات، خود يكى از نشانه هاى حقانيت قرآن و پيامبر اسلام است.(2)

* * *

2 ـ از آيه اخير استفاده مى شود كه بر خلاف آنچه برخى مى پندارند، پيامبران از علم غيب آگاهى داشتند، منتها، اين آگاهى از طريق الهى و به مقدارى كه خدا مى خواست بود، نه اين كه از پيش خود چيزى بدانند، و اگر مى بينيم در پاره اى از آيات، نفى علم غيب شده، اشاره به همين است كه علم آنها ذاتى نيست بلكه فقط از ناحيه خدا است.

* * *

3 ـ آيه اخير واقعيت ديگرى را نيز روشن مى كند، كه بيان سرگذشت انبياء و اقوام گذشته در قرآن تنها درسى براى امت اسلامى نيست، بلكه، علاوه بر اين يك نوع دلدارى و تسلى خاطر و تقويت اراده و روحيه براى پيامبر(صلى الله عليه وآله)نيز هست; چرا كه او هم بشر است، و بايد از اين طريق در مكتب الهى درس بخواند، و براى مبارزه با طاغوت هاى عصر خويش آماده تر شود، و از انبوه مشكلاتى كه بر سر راهش وجود دارد نهراسد.

يعنى همان گونه كه نوح(عليه السلام) با آن همه گرفتارى هاى طاقت فرسا صبر و استقامت به خرج داد، و به ايمان آوردن يك عده بسيار كم در عمر طولانى معروفش دلخوش بود، تو هم بايد صبر و استقامت را در هر حال از دست ندهى.

در اينجا، داستان نوح(عليه السلام) را با تمام شگفتى ها و عبرت هايش رها كرده و به سراغ پيامبر بزرگ ديگرى يعنى «هود»(عليه السلام) كه اين سوره به نام او ناميده شده است مى رويم.

* * *

50وَ إِلى عاد أَخاهُمْ هُوداً قالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِله غَيْرُهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلاّ مُفْتَرُونَ

51يا قَوْمِ لاأَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِنْ أَجْرِيَ إِلاّ عَلَى الَّذي فَطَرَني أَ فَلا تَعْقِلُونَ

52وَ يا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً وَ يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلى قُوَّتِكُمْ وَ لاتَتَوَلَّوْا مُجْرِمينَ

ترجمه:

50 ـ (ما) به سوى (قوم) عاد، برادرشان «هود» را فرستاديم; گفت: «اى قوم من! خدا را پرستش كنيد، كه معبودى جز او براى شما نيست! شما فقط تهمت مى زنيد (و بت ها را شريك او مى خوانيد)!

51 ـ اى قوم من! من از شما براى اين (رسالت)، پاداشى نمى طلبم; پاداشِ من، تنها بر كسى است كه مرا آفريده است; آيا نمى فهميد؟!

52 ـ و اى قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش كنيد، سپس به سوى او باز گرديد، تا (باران) آسمان را پى در پى بر شما بفرستد; و نيروئى بر نيرويتان بيفزايد! و گنهكارانه، روى (از حق) بر نتابيد»!

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 5 و 6، صفحه 168 (جلد 5، صفحه 287، چاپ مؤسسة الأعلمى للمطبوعات)، ذيل آيه 48 همين سوره.

2 ـ در اين زمينه در كتاب «قرآن و آخرين پيامبر» شرح مبسوطى آمده است.

تفسير:

▲بت شكن شجاع!

همان گونه كه گفتيم، در اين سوره داستان دعوت هفت پيامبر بزرگ و شدائد و سختى هاى اين دعوت ها و نتايج آنها بيان شده است، در آيات قبل، سخن از «نوح»(عليه السلام) بود و اكنون نوبت به «هود»(عليه السلام) مى رسد.

همه اين پيامبران، داراى يك منطق و يك هدف بودند، آنها براى نجات بشريت از انواع اسارت ها، و دعوت به سوى توحيد با تمام ابعادش قيام كردند، شعار همه آنها ايمان، اخلاص، تلاش، كوشش و استقامت در راه خدا بود، واكنش اقوام مختلف در برابر همه آنان نيز، تند و خشن و توأم با انواع قهرها و فشارها بود.

در نخستين آيه از اين ماجرا، مى فرمايد: «ما به سوى قوم عاد برادرشان هود را فرستاديم» (وَ إِلى عاد أَخاهُمْ هُوداً).

در اينجا از «هود» تعبير به برادر مى كند، اين تعبير يا به خاطر آن است كه: عرب از تمام افراد قبيله، تعبير به برادر مى كند; چرا كه در ريشه نسب با هم مشتركند، مثلاً به يك نفر از طايفه «بنى اسد» «اخو اسدى» مى گويد، و از طايفه «مذحج»، «اخو مذحج».

و يا اشاره به اين است كه: رفتار «هود» مانند ساير انبياء با قوم خود كاملاً برادرانه بود، نه در شكل يك امير و فرمانده، و يا حتى يك پدر نسبت به فرزندان، بلكه همچون يك برادر، در برابر برادران ديگر، بدون هر گونه امتياز و برترى جوئى.

نخستين دعوت هود، همان دعوت تمام انبياء(عليهم السلام) بود، دعوت به سوى توحيد و نفى هر گونه شرك: «هود به آنها گفت: اى قوم من! خدا را پرستش كنيد» (قالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ).

«چرا كه هيچ اله و معبود شايسته اى جز او وجود ندارد» (ما لَكُمْ مِنْ إِله غَيْرُهُ).

«شما در اعتقادى كه به بت ها داريد در اشتباهيد، و به خدا افترا مى بنديد» (إِنْ أَنْتُمْ إِلاّ مُفْتَرُونَ).

اين بت ها، نه شريك او هستند و نه منشأ خير و شرّ، و هيچ كارى از آنها ساخته نيست، چه افترا و تهمتى از اين بالاتر كه براى چنين موجودات بى ارزشى اين همه مقام قائل شويد.

* * *

هود(عليه السلام)سپس اضافه كرد: «اى قوم من! من در دعوت خودم هيچ گونه چشم داشتى از شما ندارم، هيچ گونه پاداشى از شما نمى خواهم» (يا قَوْمِ لاأَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً).

تا گمان كنيد فرياد و جوش و خروش من براى رسيدن به مال و مقام است، و يا شما به خاطر سنگينى بار پاداشى كه مى خواهيد براى من در نظر بگيريد تن به تسليم ندهيد.

«تنها اجر و پاداش من، بر آن كسى است كه مرا آفريده» به من روح و جسم بخشيده و در همه چيز مديون او هستم همان خالق و رازق من (إِنْ أَجْرِيَ إِلاّ عَلَى الَّذي فَطَرَني).

اصولاً، من اگر گامى براى هدايت و سعادت شما بر مى دارم، به خاطر اطاعت فرمان او است و بنابراين بايد اجر و پاداش از او بخواهم نه از شما.

به علاوه، مگر شما چيزى از خود داريد كه به من بدهيد؟ هر چه شما داريد از ناحيه او است «آيا نمى فهميد»؟ (أَ فَلا تَعْقِلُونَ).

* * *

سرانجام، براى تشويق آنها و استفاده از تمام وسائل ممكن براى بيدار ساختن روح حق طلبى اين قوم گمراه، متوسل به بيان پاداش هاى مادى مشروط مى شود، كه خداوند در اختيار مؤمنان در اين جهان مى گذارد و مى گويد:

«اى قوم من! از خدا به خاطر گناهانتان طلب بخشش كنيد» (وَ يا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ).

«سپس توبه كنيد و به سوى او باز گرديد» (ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ).

«اگر شما چنين كنيد، به آسمان فرمان مى دهد قطره هاى حيات بخش باران را بر شما پى درپى فرو فرستد» (يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً).(1)

تا كشت و زرع و باغ هاى شما، به كم آبى و بى آبى تهديد نشوند، و همواره سرسبز و خرم باشند.

به علاوه، در سايه ايمان و تقوا و پرهيز از گناه و بازگشت به سوى خدا «نيروئى بر نيروى شما مى افزايد» (وَ يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلى قُوَّتِكُمْ).

هرگز فكر نكنيد كه ايمان و تقوا از نيروى شما مى كاهد، نه هرگز.

بلكه، نيروى جسمانى شما را با بهره گيرى از نيروى معنوى افزايش مى دهد، و با اين پشتوانه مهم قادر خواهيد بود اجتماعى آباد، جمعيتى انبوه، اقتصادى سالم، و ملتى پرقدرت و آزاد و مستقل داشته باشيد.

بنابراين «از راه حق روى بر نتابيد و در جاده گناه قدم مگذرايد» (وَ لاتَتَوَلَّوْا مُجْرِمينَ).

* * *

1 ـ «مِدْراراً» چنان كه قبلاً هم گفته ايم، از ماده «دَرّ» به معنى ريزش شير از پستان است، سپس به ريزش باران نيز گفته شده است.

و جالب اين كه: در آيه بالا نمى گويد باران را از آسمان بر شما فرو مى ريزد، بلكه مى گويد: آسمان را بر شما فرو مى ريزد، يعنى آن قدر باران مى بارد كه گوئى همه آسمان در حال ريزش است، و با توجه به اين كه «مِدْراراً» نيز صيغه مبالغه است، نهايت تأكيد از اين جمله استفاده مى شود.

نكته ها:

▲1 ـ توحيد، خميرمايه دعوت همه پيامبران

تاريخ انبياء نشان مى دهد: همه آنها دعوت خود را از «توحيد» و «نفى شرك» و هر گونه بت پرستى آغاز كردند، و در واقع هيچ اصلاحى در جوامع انسانى بدون اين دعوت ميسر نيست; چرا كه وحدت جامعه و همكارى و تعاون و ايثار و فداكارى، همه امورى هستند كه از ريشه «توحيد معبود» سيراب مى شوند.

اما، شرك سرچشمه هر گونه پراكندگى و تضاد و تعارض و خودكامگى و خودمحورى و انحصارطلبى است، و پيوند اين مفاهيم با شرك و بت پرستى به مفهوم وسيعش چندان مخفى نيست.

آن كس كه خودمحور، يا انحصارطلب است، تنها خويشتن را مى بيند و به همين دليل، مشرك است، توحيد، قطره وجود يك فرد را در اقيانوس پهناور جامعه حل مى كند، موحّد، چيزى جز يك واحد بزرگ، يعنى سراسر جامعه انسانى و بندگان خدا نمى بيند.

برترى جويان، از نوعى ديگر از انواع شرك مايه مى گيرند، و همچنين آنها كه دائماً با هم نوعانشان در جنگ و ستيزند و منافع خود را از منافع ديگران جدا مى بينند، اين دوگانگى و چندگانگى چيزى جز شرك در چهره هاى مختلف نيست.

به همين دليل، پيامبران براى اصلاحات وسيعشان همه از همين جا شروع كرده اند، توحيد «معبود» (اللّه) و سپس توحيد «كلمه» و توحيد «عمل» و توحيد «جامعه».

* * *

▲2 ـ رهبران راستين و مطالبه پاداش

يك پيشواى واقعى، در صورتى مى تواند دور از هر گونه اتهام و در نهايت آزادى به راه خود ادامه دهد، و هر گونه انحراف و كجروى را در پيروانش اصلاح كند، كه وابستگى و نياز مادى به آنها نداشته باشد، و گرنه همان نياز، زنجيرى خواهد شد بر دست و پاى او، و قفل و بندى بر زبان و فكر او!

و منحرفان، از همين طريق براى تحت فشار قرار دادن او وارد مى شوند.

يا از طريق تهديد به قطع كمك هاى مادى.

و يا از طريق پيشنهاد كمك هاى بيشتر، و پيشوا و رهبرى هر قدر هم صاف و مخلص باشد، باز انسان است و ممكن است در اين مرحله گام او بلرزد.

به همين دليل، در آيات فوق و آيات ديگرى از قرآن مى خوانيم: پيامبران در آغاز دعوت صريحاً اعلام مى كردند، نياز مادى و انتظار پاداش از پيروانشان ندارند.

اين سرمشقى است براى همه رهبران، مخصوصاً رهبران روحانى و مذهبى، منتها چون بالاخره آنها كه تمام وقت در خدمت اسلام و مسلمين هستند، بايد به طرز صحيحى نيازهايشان تأمين بشود، تهيه صندوق كمك و بيت المال اسلامى براى رفع نيازمندى هاى اين گروه است، كه يكى از فلسفه هاى تشكيل بيت المال در اسلام همين مى باشد.

* * *

▲3 ـ گناه و ويرانى جامعه ها

باز، در آيات فوق مى بينيم قرآن پيوند روشنى ميان مسائل معنوى و مادى بر قرار مى سازد، و استغفار از گناه و باز گشت به سوى خدا را مايه آبادانى و خرمى و طراوت و سرسبزى و اضافه شدن نيروئى بر نيروها معرفى كرده.

اين حقيقت، در بسيارى ديگر از آيات قرآن به چشم مى خورد، از جمله در سوره «نوح»(عليه السلام) از زبان اين پيامبر بزرگ مى خوانيم: فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفّاراً * يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً * وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوال وَ بَنينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنّات وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهاراً:

«به آنها گفتم از گناهان خود در پيشگاه پروردگارتان استغفار كنيد، كه او آمرزنده است * تا باران آسمان را پشت سر هم بر شما فرو ريزد * و شما را با اموال و فرزندان كمك بخشد، و باغ ها و نهرها براى شما قرار دهد».(1)

جالب توجه اين كه: در روايات اسلامى مى خوانيم «ربيع بن صبيح» مى گويد: نزد امام حسن(عليه السلام) بودم، مردى از در وارد شد و از خشكسالى آباديش شكايت كرد، به او گفت: استغفار كن!

ديگرى آمد از فقر شكايت كرد، به او نيز گفت: استغفار كن.

سومى آمد و به او گفت: دعا كن خداوند پسرى به من بدهد، به او نيز گفت: استغفار كن.

«ربيع» مى گويد: (من تعجب كردم) به او گفتم: هر كس نزد تو مى آيد، و مشكلى دارد و تقاضاى نعمتى، به او همين دستور را مى دهى و به همه مى گوئى استغفار كنيد و از خدا طلب آمرزش نمائيد.

در جواب گفت: آنچه را گفتم از پيش خود نگفتم، من اين مطلب را از كلام خدا، كه از پيامبرش نوح حكايت مى كند، استفاده كردم و سپس آيات سوره نوح را كه در بالا ذكر شد تلاوت كرد.(2)

آنها كه عادت دارند از اين مسائل آسان بگذرند، فوراً يك نوع ارتباط و پيوند معنوى ناشناخته، در ميان اين امور قائل مى شوند، و از هر گونه تحليل بيشتر خود را راحت مى كنند.

ولى، اگر بيشتر دقت كنيم در ميان اين امور پيوندهاى نزديكى مى يابيم، كه توجه به آنها مسائل مادى و معنوى را در متن جامعه، همچون تار و پود پارچه به هم مى آميزد، و يا همانند ريشه و ساقه درخت با گل و ميوه آن ربط مى دهد.

كدام جامعه است، كه آلوده به گناه، خيانت، نفاق، دزدى، ظلم، تنبلى و مانند آنها بشود و اين جامعه آباد و پر بركت باشد؟

كدام جامعه است، كه روح تعاون و همكارى را از دست دهد، جنگ و نزاع و خونريزى را جانشين آن سازد و زمين هاى خرم و سرسبز و وضع اقتصادى مرفهى داشته باشد؟

كدام جامعه است، كه مردمش آلوده انواع هوس ها باشند، و در عين حال نيرومند و پا بر جا در مقابل دشمنان ايستادگى كنند؟

با صراحت بايد گفت: هيچ مسأله اخلاقى نيست، مگر اين كه اثر مفيد و سازنده اى در زندگى مادى مردم دارد.

و هيچ اعتقاد و ايمان صحيحى پيدا نمى شود، مگر اين كه در ساختن يك جامعه اى آباد و آزاد و مستقل و نيرومند سهم به سزائى دارد.

آنها كه، مسائل اخلاقى و ايمان مذهبى و توحيد را از مسائل مادى جدا مى كنند، نه مسائل معنوى را درست شناخته اند و نه مادى را.

بديهى است اگر دين، به صورت يك سلسله تشريفات، آداب ظاهرى و خالى از محتوا در ميان مردم باشد، تأثيرى در نظام مادى اجتماع نخواهد داشت، اما آنگاه كه اعتقادات معنوى و روحانى، آن چنان در اعماق روح انسان نفوذ كند، كه آثارش در دست، پا، چشم، گوش، زبان و تمام ذرات وجودش ظاهر گردد، آثار سازنده اين اعتقادات در جامعه بر هيچ كس مخفى نخواهد ماند.

ممكن است، ما نتوانيم بعضى از مراحل پيوند استغفار را با نزول بركات مادى درست درك كنيم، ولى بدون شك قسمت بيشترى از آن براى ما قابل درك است.

در انقلاب اسلامى كشور ما ايران، در اين عصر و زمان به خوبى مشاهده كرديم، اعتقادات اسلامى و نيروى اخلاق و معنويت چگونه توانست بر نيرومندترين اسلحه زمان و قوى ترين ارتش ها و قدرت هاى استعمارى پيروز گردد، و اين نشان مى دهد: كار برد عقائد دينى و اخلاق مثبت معنوى تا چه حد در مسائل اجتماعى و سياسى زياد است.

* * *

1 ـ نوح، آيات 10 ـ 12.

2 ـ «مجمع البيان»، جلد 10، صفحه 361 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 7، صفحه 177، حديث 9055 (آل البيت).

▲4 ـ منظور از «يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلى قُوَّتِكُم» چيست؟

ظاهر اين جمله مى گويد: خداوند در پرتوِ استغفار و توبه، نيروئى بر نيروى شما مى افزايد.

بعضى، اين جمله را اشاره به افزايش نيروى انسانى گرفته اند (چنان كه در آيات سوره «نوح» نيز به آن اشاره شده بود).

بعضى ديگر، آن را اشاره به اضافه نيروهاى مادى بر نيروى معنوى دانسته اند.

ولى تعبير آيه مطلق است و هر گونه افزايش نيروى مادى و معنوى را شامل مى شود، و تمام اين تفاسير را در بر مى گيرد

* * *

53قالُوا يا هُودُ ما جِئْتَنا بِبَيِّنَة وَ ما نَحْنُ بِتارِكي آلِهَتِنا عَنْ قَوْلِكَ وَ ما نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِنينَ

54إِنْ نَقُولُ إِلاَّ اعْتَراكَ بَعْضُ آلِهَتِنا بِسُوء قالَ إِنِّي أُشْهِدُ اللّهَ وَ اشْهَدُوا أَنِّي بَريءٌ مِمّا تُشْرِكُونَ

55مِنْ دُونِهِ فَكيدُوني جَميعاً ثُمَّ لاتُنْظِرُونِ

56إِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّهِ رَبِّي وَ رَبِّكُمْ ما مِنْ دَابَّة إِلاّ هُوَ آخِذٌ بِناصِيَتِها إِنَّ رَبِّي عَلى صِراط مُسْتَقيم

57فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَيْكُمْ وَ يَسْتَخْلِفُ رَبِّي قَوْماً غَيْرَكُمْ وَ لاتَضُرُّونَهُ شَيْئاً إِنَّ رَبِّي عَلى كُلِّ شَيْء حَفيظٌ

ترجمه:

53 ـ گفتند: «اى هود! تو دليل روشنى براى ما نياورده اى! و ما خدايان خود را به خاطر حرف تو، رها نخواهيم كرد! و ما (اصلاً) به تو ايمان نمى آوريم!

54 ـ ما (درباره تو) فقط مى گوئيم: «بعضى از خدايان ما، به تو زيان رسانده (و عقلت را ربوده)اند»! (هود) گفت: «من خدا را به شهادت مى طلبم، شما نيز گواه باشيد كه من بيزارم از آنچه شريك (خدا) قرار مى دهيد!.

55 ـ (از آنچه) غير او (مى پرستيد)! حال كه چنين است، همگى براى من نقشه بكشيد; و مرا مهلت ندهيد!

56 ـ من بر «اللّه» كه پروردگار من و شماست، توكّل كرده ام! هيچ جنبنده اى نيست مگر اين كه او بر آن تسلّط دارد; (چرا كه) پروردگار من بر راه راست است!

57 ـ پس اگر روى برگردانيد، من رسالتى را كه مأمور بودم به شما رساندم; و پروردگارم گروه ديگرى را جانشين شما مى كند; و شما كمترين ضررى به او نمى رسانيد; پروردگارم حافظ و نگاهبان هر چيز است».

تفسير:

▲منطق نيرومند هود(عليه السلام)

حال ببينيم، اين قوم سركش و مغرور يعنى قوم «عاد» در برابر برادرشان «هود»(عليه السلام) و نصائح و اندرزها و راهنمائى هاى او چه واكنشى نشان دادند.

«آنها گفتند: اى هود! تو دليل روشنى براى ما نياورده اى» (قالُوا يا هُودُ ما جِئْتَنا بِبَيِّنَة).

«و ما هرگز به خاطر سخنان تو دست از بت ها و خدايانمان بر نمى داريم» (وَ ما نَحْنُ بِتارِكي آلِهَتِنا عَنْ قَوْلِكَ).

«و ما هرگز به تو ايمان نخواهيم آورد»! (وَ ما نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِنينَ).

* * *

پس از اين سه جمله غير منطقى، اضافه كردند: «ما فكر مى كنيم تو ديوانه شده اى و علتش اين بوده كه مبغوض خدايان ما گشته اى و آنها به عقل تو آسيب رسانده اند» (إِنْ نَقُولُ إِلاَّ اعْتَراكَ بَعْضُ آلِهَتِنا بِسُوء).

بدون شك، «هود» ـ همان گونه كه برنامه و وظيفه تمام پيامبران است ـ معجزه يا معجزاتى براى اثبات حقانيت خويش به آنها عرضه داشته بود، ولى آنها به خاطر كبر و غرورى كه داشتند، مانند ساير اقوام لجوج، معجزات را انكار كردند و آنها را سحر، يا يك سلسله تصادف ها و حوادث اتفاقى كه نمى تواند دليلى بر چيزى بوده باشد، شمردند.

از اين گذشته، نفى بت پرستى دليلى لازم ندارد، هر كس مختصر عقل و شعورى داشته باشد، و خود را از تعصب برهاند، آن را به خوبى در مى يابد، و به فرض كه دليل بخواهد، آيا دلائل، علاوه بر منطقى و عقلى به معجزه هم نياز دارد؟

و به تعبير ديگر، آنچه در دعوت «هود» در آيات گذشته آمد، دعوت به سوى خداوند يگانه، بازگشت به سوى او، استغفار از گناهان، و نفى هر گونه شرك و بت پرستى است، همه اينها، مسائلى است كه اثبات آن، با دليل عقلى كاملاً امكان پذير است.

بنابراين، اگر منظور آنها از نفى «بينة»، نفى دليل عقلى بوده، مسلماً اين سخن نادرست است، و اگر منظور نفى «معجزه» بوده، اين ادعا نياز به معجزه نداشته است.

به هر حال، اين جمله كه آنها گفته اند: ما هرگز به خاطر سخنان تو، بت هاى خود را فراموش نمى كنيم، بهترين دليل بر لجاجت آنها است; چرا كه انسان عاقل و حقيقت جو، سخن حق را از هر كس كه باشد مى پذيرد.

مخصوصاً، اين جمله كه آنها هود را متهم به «جنون» كردند، جنونى كه بر اثر خشم خدايان حاصل شده بود! خود بهترين دليل بر خرافى بودن و خرافه پرستى آنها است.

سنگ و چوب هاى بى جان و بى شعور كه نياز به حمايت دارند، چگونه مى توانند عقل و شعور را از انسان عاقلى بگيرند؟

به علاوه، آنها چه دليلى بر جنون هود داشتند جز اين كه، او سنت شكنى كرده، و با آداب و سنن خرافى محيطش به پيكار برخاسته بود، اگر اين دليل جنون باشد، تمام مصلحان جهان و مردان انقلابى، كه بر ضد روش هاى غلط به پا خاستند بايد مجنون باشند.

و اين تازگى ندارد، تاريخ گذشته و معاصر، پر است از نسبت جنون به مردان و زنان نيك انديش و سنت شكن، كه بر ضد خرافات و استعمارها و اسارت ها به پا مى خاستند.

به هر حال، هود مى بايد پاسخى دندان شكن به اين قوم گمراه و لجوج بدهد، پاسخى كه هم آميخته با منطق باشد، و هم از موضع قدرت ادا شود.

قرآن مى گويد: او در پاسخ آنها اين چند جمله را بيان كرد:

«من خدا را به شهادت مى طلبم، و همه شما نيز شاهد باشيد كه من از اين بت ها و خدايانتان بيزارم» (قالَ إِنِّي أُشْهِدُ اللّهَ وَ اشْهَدُوا أَنِّي بَريءٌ مِمّا تُشْرِكُونَ * مِنْ دُونِهِ...).

اشاره به اين كه، اگر اين بت ها قدرتى دارند از آنها بخواهيد مرا از ميان بردارند، من كه آشكارا به جنگ آنها بر خاسته ام، و علناً بيزارى و تنفر از آنها را اعلام مى دارم، چرا آنها، معطلند؟ انتظار چه چيز را مى كشند؟ و چرا مرا نابود نمى كنند؟!

* * *

آنگاه، اضافه مى كند: نه فقط كارى از آنها ساخته نيست، شما هم با اين انبوه جمعيتتان قادر بر چيزى نيستيد، «اگر راست مى گوئيد همگى دست به دست هم بدهيد، و هر نقشه اى را مى توانيد بر ضد من بكشيد، و لحظه اى مرا مهلت ندهيد» (...فَكيدُوني جَميعاً ثُمَّ لاتُنْظِرُونِ).

* * *

دليل اين كه من انبوه جمعيت شما را به هيچ مى شمرم؟ و كمترين اعتنائى به قوت و قدرت شما ندارم؟ شمائى كه تشنه خون من هستيد و همه گونه قدرت داريد.

اين است كه من پشتيبانى دارم كه قدرتش فوق قدرت ها است «من توكّل بر خدائى كردم كه پروردگار من و شما است» (إِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّهِ رَبِّي وَ رَبِّكُمْ).

اين خود، دليل بر اين است كه من دروغ نمى گويم، اين نشانه آن است كه من دل به جاى دگرى بسته ام، اگر درست بينديشيد اين خود يك نوع معجزه است، كه انسانى تك و تنها، با عقايد خرافى جمعيتى نيرومند و متعصب به پيكار برخيزد، و حتى آنها را تحريك به قيام بر ضد خود كند، و در عين حال، نه ترسى به خود راه دهد، و نه دشمنانش قدرت بر تصميم گيرى بر ضد او داشته باشند.

و بعد ادامه داد: نه تنها شما، «هيچ جنبنده اى در جهان نيست مگر اين كه در قبضه قدرت و فرمان خدا است» و تا او نخواهد كارى از آنان ساخته نيست (ما مِنْ دَابَّة إِلاّ هُوَ آخِذٌ بِناصِيَتِها).

ولى اين را نيز بدانيد: خداى من از آن قدرتمندانى نيست كه قدرتش موجب خودكامگى و هوس بازى گردد و آن را در غير حق به كار برد، بلكه «پروردگار من همواره بر صراط مستقيم و جاده عدل و داد مى باشد» و كارى بر خلاف حكمت و صواب انجام نمى دهد (إِنَّ رَبِّي عَلى صِراط مُسْتَقيم).

* * *

سرانجام، «هود» در آخرين سخن به آنها چنين مى گويد: «اگر شما از راه حق روى بر تابيد به من زيانى نمى رسد، چرا كه من رسالت خويش را به شما ابلاغ كردم» (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَيْكُمْ).

اشاره به اين كه، گمان نكنيد اگر دعوت من پذيرفته نشود، براى من شكست است، من انجام وظيفه كردم، انجام وظيفه، پيروزى است، هر چند دعوتم مورد قبول واقع نشود، و اين درسى است براى همه رهبران راستين و پيشوايان راه حق، كه هرگز از كار خود احساس خستگى و نگرانى نكنند، هر چند مردم دعوت آنان را پذيرا نشوند.

سپس، همان گونه كه بت پرستان او را تهديد كرده بودند، او به طرز شديدترى آنها را به مجازات الهى تهديد مى كند و مى گويد: «اگر شما دعوت حق را نپذيريد، خداوند به زودى شما را نابود كرده، و گروه ديگرى را جانشين شما مى كند و هيچ گونه زيانى به او نمى رسانيد» (وَ يَسْتَخْلِفُ رَبِّي قَوْماً غَيْرَكُمْ وَ لاتَضُرُّونَهُ شَيْئاً).

اين قانون خلقت است، كه هر گاه مردمى لياقت پذيرا شدن نعمت هدايت، و يا نعمت هاى ديگر پروردگار را نداشته باشند، آنها را از ميان بر مى دارد و گروهى لايق به جاى آنان مى نشاند.

اين را هم بدانيد، «كه پروردگار من حافظ همه چيز و نگاه دارنده هر گونه حساب است» (إِنَّ رَبِّي عَلى كُلِّ شَيْء حَفيظٌ).

نه فرصت از دست او مى رود، نه موقعيت را فراموش مى كند، نه پيامبران و دوستان خود را به دست نسيان مى سپارد، و نه حساب هيچ كس از علم او بيرون است، بلكه، همه چيز را مى داند و بر هر چيز مسلط است.

* * *

نكته ها:

1 ـ نخست اين كه: «ناصِيَه» (آيه چهارم) در اصل به معنى موى پيش سر مى باشد، و از ماده «نَصَا» (بر وزن نَصَرَ) به معنى اتصال و پيوستگى آمده است، و «اخذ به ناصيه» (گرفتن موى پيش سر) كنايه از تسلط و قهر و غلبه بر چيزى است، و اين كه در جمله بالا خداوند مى فرمايد: هيچ جنبنده اى نيست مگر اين كه ما ناصيه او را مى گيريم، اشاره به قدرت قاهره او بر همه چيز است، به گونه اى كه، هيچ موجودى در برابر اراده او هيچ گونه تاب مقاومت ندارد; زيرا معمولاً هنگامى كه موى پيش سر انسان يا حيوانى را محكم بگيرند، قدرت مقاومت از او سلب مى شود.

اين تعبير، براى آن است كه مستكبران مغرور و بت پرستان از خود راضى، و سلطه جويان ستمكار، فكر نكنند اگر چند روزى ميدان به آنها داده شده است، دليل بر آن است كه مى توانند در برابر اراده پروردگار، كوچك ترين مقاومتى كنند، باشد كه آنها به اين واقعيت توجه كنند و از مركب غرور فرود آيند.

ديگر اين كه، جمله «إِنَّ رَبِّي عَلى صِراط مُسْتَقيم» از زيباترين تعبيرات درباره قدرت آميخته با عدالت پروردگار است; چرا كه قدرتمندان غالباً زورگو و ظالمند، اما خداوند با قدرت بى انتهايش، همواره بر صراط مستقيم عدالت و جاده صاف حكمت و نظم و حساب مى باشد.

2 ـ اين نكته را نيز، از نظر نبايد دور داشت كه سخنان «هود» در برابر مشركان بيان كننده اين واقعيت است كه، هر قدر دشمنان لجوج بر لجاجت خود بيفزايند، رهبر قاطع بايد بر استقامت خود بيفزايد، قوم هود او را سخت از بت ها ترساندند، او در مقابل، آنها را به نحو شديدترى از قدرت قاهره خداوند بيم داد.

* * *

58وَ لَمّا جاءَ أَمْرُنا نَجَّيْنا هُوداً وَ الَّذينَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَة مِنّا وَ نَجَّيْناهُمْ مِنْ عَذاب غَليظ

59وَ تِلْكَ عادٌ جَحَدُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ وَ عَصَوْا رُسُلَهُ وَ اتَّبَعُوا أَمْرَ كُلِّ جَبّار عَنيد

60وَ أُتْبِعُوا في هذِهِ الدُّنْيا لَعْنَةً وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَلا إِنَّ عاداً كَفَرُوا رَبَّهُمْ أَلا بُعْداً لِعاد قَوْمِ هُود

ترجمه:

58 ـ و هنگامى كه فرمان ما فرا رسيد، (هود) و كسانى را كه با او ايمان آورده بودند، به رحمت خود نجات داديم; و آنها را از عذاب شديد، رهائى بخشيديم!

59 ـ و اين قوم «عاد» بود كه آيات پروردگارشان را انكار كردند; و پيامبران او را معصيت نمودند; و از فرمان هر ستمگر دشمن حق، پيروى كردند!

60 ـ آنان، در اين دنيا و روز قيامت، لعنت (و نام ننگينى) به دنبال دارند! بدانيد «عاد» نسبت به پروردگارشان كفر ورزيدند. دور باد «عاد» قوم هود (از رحمت خدا، و خير و سعادت)!

تفسير:

▲لعن و نفرين ابدى بر اين قوم ستمگر

در آخرين قسمت از آيات مربوط به سرگذشت قوم «عاد» و پيامبرشان «هود»، به مجازات دردناك اين سركشان اشاره كرده، نخست مى گويد:

«هنگامى كه فرمان ما دائر به مجازاتشان فرا رسيد، هود و كسانى را كه با او ايمان آورده بودند، به خاطر رحمت و لطف خاصى كه به آنان داشتيم رهائى بخشيديم» (وَ لَمّا جاءَ أَمْرُنا نَجَّيْنا هُوداً وَ الَّذينَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَة مِنّا).

و باز براى تأكيد بيشتر مى فرمايد: «و ما اين قوم با ايمان را از عذاب شديد و غليظ رها ساختيم» (وَ نَجَّيْناهُمْ مِنْ عَذاب غَليظ).

جالب اين كه: قبل از آن كه مجازات افراد بى ايمان و ياغى و ستمكار را بيان كند، نجات و رهائى قوم با ايمان را ذكر مى كند، تا اين پندار پيدا نشود كه به هنگام عذاب الهى طبق ضرب المثل معروف، خشك و تر با هم خواهند سوخت; چرا كه او حكيم است و عادل، و محال است كه حتى يك فرد با ايمان را در ميان انبوهى بى ايمان و گناهكار مجازات كند.

بلكه، رحمت الهى اين گونه اشخاص را قبل از درگير شدن در مجازات، به محل امن و امانى منتقل مى سازد، چنان كه ديديم قبل از آن كه طوفان فرا رسد، كشتى نجات نوح آماده بود، و پيش از آن كه شهرهاى «لوط» در هم كوبيده شود، شب هنگام «لوط» و تعداد معدود ياران با ايمانش، به فرمان الهى خارج شدند.

در اين كه جمله «نَجَّيْنا» (رهائى بخشيديم) چرا در اين آيه تكرار شده، تفسيرهاى گوناگونى وجود دارد:

بعضى معتقدند: «نَجَّيْنا» در مرحله اول اشاره به رهائى بخشيدن از مجازات دنيا است و در مرحله دوم رهائى از عذاب آخرت است، كه با توصيف به غليظ بودن نيز كاملاً سازگار است.

بعضى ديگر به نكته لطيفى اشاره كرده اند كه: چون سخن از رحمت الهى به ميان آمده، اگر بلا فاصله كلمه عذاب تكرار مى شد، تناسب نداشت، رحمت كجا و عذاب غليظ كجا، لذا «نَجَّيْنا» بار ديگر تكرار شده، تا ميان اين دو فاصله بيفتد و چيزى از شدت عذاب و تأكيد روى آن كاسته نشود.

اين نكته را نيز بايد مورد توجه قرار داد كه، در آيات قرآن، در چهار مورد «عذاب» توصيف به «غليظ» شده است(1) كه با دقت در آن آيات، چنين به نظر مى رسد: عذاب غليظ مربوط به سراى ديگر است مخصوصاً آيات سوره «ابراهيم» كه در آن اشاره به عذاب غليظ شده است با صراحت، حال دوزخيان را بيان مى دارد. و بايد هم چنين باشد; چرا كه هر اندازه عذاب دنيا شديد باشد، باز در برابر عذاب آخرت خفيف و كم اهميت است.

اين تناسب نيز قابل ملاحظه است كه، قوم «عاد» ـ چنان كه در سوره «قمر» و سوره «حاقه» به خواست خدا خواهد آمد ـ افراد خشن، درشت و بلند قامت بودند، كه اندام آنها به تنه درختان نخل تشبيه شده،(2) و به همين نسبت ساختمان هاى محكم، بزرگ و بلند داشتند، تا آنجا كه در تاريخ قبل از اسلام مى خوانيم: عرب ها بناهاى بلند و محكم را به عاد نسبت مى دادند و مى گفتند «عادى»، لذا عذاب آنها نيز مانند خودشان غليظ و خشن بوده است، نه تنها در جهان ديگر، در اين دنيا نيز، مجازات آنها بسيار شديد و خشن بود، چنان كه در تفسير سوره هاى فوق خواهد آمد.

* * *

آنگاه گناهان قوم عاد را در سه موضوع خلاصه مى كند: نخست اين كه، «آنها آيات پروردگارشان را انكار كردند، و با لجاجت، هر گونه دليل و مدرك روشنى را بر صدق دعوت پيامبرشان منكر شدند» (وَ تِلْكَ عادٌ جَحَدُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ).

ديگر اين كه، آنها از نظر عمل نيز «به عصيان و سركشى در برابر پيامبران برخاستند» (وَ عَصَوْا رُسُلَهُ).

اين كه: «رُسُل» به صورت «جمع» بيان شده، يا به خاطر آن است كه دعوت همه پيامبران به سوى يك واقعيت است (توحيد و شاخه هاى آن) بنابراين، انكار يك پيامبر، در حكم انكار همه پيامبران است، و يا اين كه، هود آنها را به ايمان به انبياى پيشين نيز دعوت مى كرد و آنها انكار مى كردند.

سومين موضوع اين بود كه: فرمان خدا را رها كرده «و از فرمان هر جبار عنيدى پيروى مى كردند» (وَ اتَّبَعُوا أَمْرَ كُلِّ جَبّار عَنيد).

چه گناهى از اين گناهان بالاتر، ترك ايمان، مخالفت پيامبران و گردن نهادن به فرمان جبّاران عنيد.

«جبّار» به كسى مى گويند كه: از روى خشم و غضب مى زند، مى كشد و نابود مى كند، و پيرو فرمان عقل نيست.

به تعبير ديگر، جبّار كسى است كه ديگرى را مجبور به پيروى خود مى كند و يا مى خواهد نقص خود را با ادعاى عظمت و تكبر ظاهراً بر طرف سازد.

و «عَنِيد» كسى است كه: با حق و حقيقت، فوق العاده مخالف است و هيچ گاه زير بار حق نمى رود.

اين دو صفت، صفت بارز طاغوت ها و مستكبران هر عصر و زمان است، كه هرگز گوششان بدهكار حرف حق نيست، و با هر كس مخالف شدند با قساوت و بى رحمى، شكنجه مى كنند، مى كوبند و از ميان مى برند.

در اينجا، يك سؤال پيش مى آيد و آن اين كه: اگر جبّار معنايش اين است، چرا يكى از صفات خدا در قرآن سوره «حشر» آيه 23 و ساير منابع اسلامى «جبّار» ذكر شده است؟

پاسخ اين كه: «جبّار» در اصل ريشه لغت يا از ماده «جبر» به معنى قهر و غلبه و قدرت است و يا از ماده «جبران» به معنى برطرف ساختن نقص چيزى است.

ولى «جبّار» چه به معنى اول باشد يا دوم در دو شكل به كار مى رود، گاهى به صورت مذمت، آن در موردى است كه انسانى بخواهد كمبودها و نقائص خود را با «خود برتربينى» و تكبّر و ادعاهاى غلط جبران كند.

و يا اين كه بخواهد ديگرى را در برابر اراده و خواست دل خويش مقهور و ذليل سازد.

اين معنى، در بسيارى از آيات قرآن آمده، و با صفات مذموم ديگرى احياناً همراه است، مانند آيه فوق كه توأم با «عَنِيد» ذكر شده و در آيه 32 سوره «مريم» از زبان «عيسى»(عليه السلام) پيامبر خدا مى خوانيم: وَ لَمْ يَجْعَلْني جَبّاراً شَقِيّاً: «خداوند مرا جبار شقى قرار نداده است».

و يا، در حالات «بنى اسرائيل» درباره ساكنان ستمگر بيت المقدس مى خوانيم: آنها به موسى گفتند: إِنَّ فيها قَوْماً جَبّارين: «در اين سرزمين گروهى ستمگر و ستم پيشه اند».(3)

اما، گاه «جبّار» از همين دو ريشه در معنى مدح به كار مى رود، و به كسى گفته مى شود كه نيازمندى هاى مردم و نقائص آنها را جبران مى كند، و استخوان هاى شكسته را پيوند مى دهد، و يا اين كه، داراى قدرت فراوانى است كه غير او در برابر او خاضع مى باشند، بى آن كه بخواهد بر كسى ستم كند، و يا از قدرتش سوء استفاده نمايد، و به همين جهت، جبّار هنگامى كه به اين معنى باشد با صفات مدح ديگر همراه مى گردد، چنان كه در آيه 23 سوره «حشر» مى خوانيم: الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزيزُ الْجَبّارُ الْمُتَكَبِّر: «او فرمانرواى پاك و منزهى است كه بندگانش هرگز از او ستم نمى بينند، و نگهبان و حافظ غير قابل شكست و قدرتمند و برتر است».

روشن است، صفاتى همچون قُدُّوس و سَلام و مُؤمن، هرگز با جبّار به معنى ظالم و ستمگر، و متكبر به معنى خود برتربين سازگار نيست، و اين عبارت به خوبى نشان مى دهد: جبّار در اينجا به معنى دوم است.

ولى، از آنجا كه بعضى تنها پاره اى از استعمالات جبار را در نظر گرفته، و به ريشه لغت و معانى متعدد آن توجه نكرده اند، چنين پنداشته اند كه به كار بردن آن درباره خداوند صحيح به نظر نمى رسد (و همچنين واژه متكبر) اما با در نظر گرفتن ريشه هاى اصلى لغت، ايراد برطرف مى شود.(4)

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، كه داستان هود و قوم عاد با آن پايان مى گيرد، نتيجه اعمال زشت و نادرست آنها را چنين بيان مى كند: «آنها به خاطر اعمالشان در اين دنيا، مورد لعن و نفرين واقع شدند، و بعد از مرگشان جز نام بد و تاريخ ننگين از آنها باقى نماند» (وَ أُتْبِعُوا في هذِهِ الدُّنْيا لَعْنَةً).

و در روز رستاخيز گفته مى شود: «بدانيد كه قوم عاد پروردگارشان را انكار كردند» (وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَلا إِنَّ عاداً كَفَرُوا رَبَّهُمْ).

«دور باد عاد، قوم هود از رحمت پروردگار» (أَلا بُعْداً لِعاد قَوْمِ هُود).

با اين كه كلمه «عاد» براى معرفى اين گروه كافى است، در آيه فوق بعد از ذكر عاد، قوم هود نيز ذكر شده است، كه هم تأكيد را مى رساند و هم اشاره به اين كه اين گروه همان كسانى هستند كه پيامبر دلسوزشان «هود» را آن همه ناراحت و متهم ساختند، و به همين جهت از رحمت خداوند دورند.

* * *

1 ـ سوره ابراهيم، آيه 17 ـ لقمان، آيه 24 ـ فصلت، آيه 50 و آيه 58 همين سوره.

2 ـ قمر، آيه 20 ـ حاقّه،آيه 7.

3 ـ مائده، آيه 22.

4 ـ به كتاب «تاج العروس زبيدى» و «مفردات 1راغب» و تفسير «مجمع البيان» و تفسير «المنار» ذيل آيات مورد بحث و يا آيات آخر سوره «حشر» مراجعه فرمائيد.

نكته ها:

▲1 ـ قوم عاد از نظر تاريخ

گر چه، بعضى از مورخان غربى مانند «اسپرينگل» خواسته اند وجود قوم عاد را از نظر تاريخى منكر شوند، شايد به دليل اين كه، در غير آثار اسلامى ذكرى از آن نيافته اند، و در كتب عهد قديم (تورات) اثرى از آن نديده اند، ولى مداركى در دست است كه نشان مى دهد قصه عاد به طور اجمال در زمان جاهليت عرب مشهور بوده، و شعراى پيش از اسلام نيز از قوم «هود» سخن گفته اند، حتى در عصر جاهليت بناهاى بلند و محكم را به «عاد» نسبت مى دادند و بر آن كلمه «عادى» اطلاق مى كردند.

بعضى از مورخان، معتقدند «عاد» بر دو قبيله اطلاق مى شود، قبيله اى از انسان هاى قبل از تاريخ كه در جزيره «عربستان» زندگى مى كرده اند، سپس از ميان رفتند و آثارشان نيز از ميان رفت، و تاريخ بشر، از زندگى آنان جز افسانه هائى كه قابل اطمينان نيست، حفظ نكرده است، و تعبير قرآن «عاد الأُولى» را اشاره به همين گرفته اند.(1)

اما، در دوران تاريخ بشر و احتمالاً در حدود 700 سال قبل از ميلاد مسيح، يا قديم تر، قوم ديگرى به نام «عاد» وجود داشتند كه در سر زمين «احقاف» يا «يمن» زندگى مى كردند.

آنها، داراى قامت هائى طويل، اندامى قوى و پر قدرت بودند، و به همين دليل جنگ آورانى زبده محسوب مى شدند.

به علاوه، از نظر تمدن تا حدود زيادى پيشرفته بودند، شهرهاى آباد، زمين هاى خرم و سرسبز و باغ هاى پرطراوت داشتند، آن چنان كه قرآن در توصيف آنها مى گويد: اَلَّتِى لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُها فِى الْبِلادِ: «نظير آن در بلاد جهان خلق نشده بود».(2)

به همين جهت، بعضى از «مستشرقين» گفته اند: قوم عاد در حدود «برهوت» (يكى از نواحى حضرموتِ «يمن») زندگى مى كردند، و بر اثر آتشفشان هاى اطراف، بسيارى از آنها از ميان رفتند و بقايايشان متفرق شدند.

به هر حال، اين قوم، مدتى در ناز و نعمت به سر مى بردند، ولى آن چنان كه شيوه بيشتر متنعمان است، مست غرور و غفلت شدند و از قدرتشان براى ظلم و ستم و استعمار و استثمار ديگران سوء استفاده كردند، و مستكبران و جباران عنيد را پيشواى خود ساختند، آئين بت پرستى را بر پا نمودند، و به هنگام دعوت پيامبرشان هود، با آن همه تلاش و كوششى كه در پند و اندرز و روشن ساختن انديشه و افكار آنان و اتمام حجت نسبت به ايشان داشت، نه تنها كمترين وقعى ننهادند بلكه به خاموش كردن نداى اين مرد بزرگ حق طلب برخاستند.

گاهى، او را به جنون و سفاهت نسبت دادند، و زمانى از خشم خدايان وى را ترساندند.

اما، او همچون كوه در مقابل خشم اين قوم مغرور و زورمند ايستادگى به خرج داد، و توانست گروهى در حدود چهار هزار نفر را پاكسازى كرده و به آئين حق بخواند، اما ديگران بر لجاجت و عناد خود باقى ماندند.

سرانجام، چنان كه در آيات سوره «ذاريات» و «حاقه» و «قمر» خواهد آمد، طوفان شديد و بسيار كوبنده اى، به مدت هفت شب و شش روز بر آنها مسلط شد، كه قصرهايشان را در هم كوبيد، اجسادشان را همچون برگ هاى پائيزى بر امواج باد سوار كرد، و به اطراف پراكنده ساخت، مؤمنان راستين را قبلاً از ميان آنان بيرون برد و نجات داد، و زندگانى و سر نوشتشان درس بزرگ عبرتى براى همه جباران و خودكامگان گشت.(3)

* * *

1 ـ نجم، آيه 50.

2 ـ فجر، آيه 8.

3 ـ «الميزان» و «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث ـ «اعلام القرآن» ـ «بحار الانوار»، جلد 11،
صفحه 343.

▲2 ـ لعن و نفرين ابدى بر قوم عاد باد

اين تعبير و مشابه آن، در آيات متعددى از قرآن درباره اقوام مختلفى آمده است كه پس از شرح بخشى از حالات آنها مى فرمايد:

«أَلا بُعْداً لِثَمُود».(1)

«أَلا بُعْداً لِمَدْيَنَ كَما بَعِدَتْ ثَمُود».(2)

«فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظّالِمين».(3)

«فَبُعْداً لِلْقَوْمِ لايُؤْمِنُون».(4)

و همچنين در داستان نوح قبلاً خوانديم: «وَ قيلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظّالِمينَ».(5)

در تمام اين آيات، نفرين شعار گونه اى، درباره كسانى كه گناه عظيمى انجام داده اند، دائر به دورى آنها از رحمت خداوند شده است.

اين درست، به شعارهائى مى ماند كه امروز براى افراد و گروه هاى سركش و استعمارگر و ستم پيشه گفته مى شود، منتها اين شعار قرآنى به قدرى جالب و جامع است، كه تنها ناظر به يك جنبه و يك بعد نيست; چرا كه وقتى مى گوئيم «دور باد فلان گروه»، هم دورى از رحمت خداوند را شامل مى شود، هم دورى از سعادت، هم دورى از هر گونه خير و بركت و نعمت، و هم دورى از بندگان خدا.

البته دورى آنها از خير و سعادت، عكس العمل دوريشان در درون جان و فكر و در محيط عمل از خدا و خلق خداست، چرا كه، هر گونه ايده و عملى بازتابى در سراى ديگر و جهان پس از مرگ دارد، بازتابى كاملاً مشابه آن.

و به همين دليل اين دورى ها در اين جهان سرچشمه بعد و دورى در آخرت، از رحمت و عفو و بخشش و مواهب الهى خواهد بود.(6)

* * *

61وَ إِلى ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً قالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِله غَيْرُهُ هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَكُمْ فيها فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَريبٌ مُجيبٌ

ترجمه:

61 ـ و به سوى قوم «ثمود»، برادرشان «صالح» را (فرستاديم); گفت: «اى قوم من! خدا را پرستش كنيد، كه معبودى جز او براى شما نيست! اوست كه شما را از زمين آفريد; و آبادى آن را به شما واگذاشت! از او آمرزش بطلبيد، سپس به سوى از بازگرديد، كه پروردگارم (به بندگان خود) نزديك، و اجابت كننده (خواسته هاى آنها) است»!

1 ـ هود، آيه 68.

2 ـ هود، آيه 95.

3 ـ مؤمنون، آيه 41.

4 ـ مؤمنون، آيه 44.

5 ـ هود، آيه 44.

6 ـ كلمه «بُعْداً» از نظر تركيب نحوى در آيه فوق «مفعول مطلق» است براى جمله «أَبْعَدَهُمُ اللّه» كه در تقدير مى باشد، البته قاعدتاً بايد «ابعاداً» به جاى «بعداً» باشد زيرا مصدر «ابعد» «ابعاد» است; اما گاهى مى شود كه مصدر ثلاثى مجرد، به هنگام ذكر مفعول مطلق به جاى مصدر باب افعال مى نشيند مانند: «و اللّه انبتكم من الارض نباتا» (دقت كنيد).

تفسير:

▲آغاز سرگذشت قوم ثمود

سرگذشت قوم «عاد»، با تمام درس هاى عبرت انگيزش به طور فشرده پايان يافت، و اكنون نوبت قوم «ثمود» است، همان جمعيتى كه طبق نقل تواريخ، در سرزمين «وادى القرى» در ميان «مدينه» و «شام» زندگى داشتند.

باز در اينجا، مى بينيم قرآن مجيد هنگامى كه سخن از پيامبر آنها «صالح» مى گويد، به عنوان «برادر» از او ياد مى كند، چه تعبيرى از اين رساتر و زيباتر، كه به قسمتى از محتواى آن در تفسير آيات گذشته اشاره كرديم: برادرى دلسوز و مهربان، كه جز خير خواهى هدف ديگرى ندارد، مى فرمايد: «ما به سوى قوم ثمود برادرشان صالح را فرستاديم» (وَ إِلى ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً).

باز مى بينيم: برنامه «صالح» سومين پيامبر از پيامبران بزرگ، همان برنامه اصولى همه پيامبران است، برنامه اى كه از «توحيد» و نفى هر گونه شرك و بت پرستى، كه خميرمايه تمام رنج هاى بشر است، آغاز مى شود.

لذا مى افزايد: «صالح گفت: اى قوم من! خدا را پرستش كنيد، كه هيچ معبودى جز او نيست» (قالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِله غَيْرُهُ).

آنگاه، براى تحريك حسّ حق شناسى آنها، به گوشه اى از نعمت هاى مهم پروردگار، كه سراسر وجودشان را فرا گرفته اشاره كرده، مى گويد:

«او كسى است كه شما را از زمين آفريد» (هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الأَرْضِ).

زمين و آن خاك بى ارزش و بى مقدار كجا؟ و اين وجود عالى و خلقت بديع كجا؟ آيا هيچ عقلى اجازه مى دهد: انسان چنين خالق و پروردگارى را، كه اين همه قدرت دارد، و اين همه، نعمت بخشيده، كنار بگذارد و به سراغ اين بت هاى مسخره برود؟!

پس از اشاره به نعمت آفرينش، نعمت هاى ديگرى را كه در زمين قرار داده به اين انسان هاى سركش يادآورى مى كند: «او كسى است كه عمران و آبادى زمين را به شما سپرد، و قدرت و وسائل آن را در اختيارتان قرار داد» (وَ اسْتَعْمَرَكُمْ فيها).

واژه «استعمار» و «اعمار» در لغت عرب، در اصل به معنى: تفويض آبادى زمين به كسى است، و لازمه طبيعى آن اين است كه، وسائل لازم را در اختيار او بگذارد، اين چيزى است كه ارباب لغت مانند «راغب» در «مفردات» و بسيارى از مفسران در تفسير آيه فوق گفته اند.

اين احتمال نيز، در معنى آيه داده شده است كه منظور آن است: خداوند عمر طولانى به شما داده، البته، معنى اول با توجه به متون لغت صحيح تر به نظر مى رسد.

و در هر حال، اين موضوع به هر دو معنى درباره قوم ثمود، صادق بوده است، چرا كه، آنها زمين هاى آباد و خرم و سرسبز و باغ هائى پر نعمت داشتند، و اصولاً در كشاورزى ابتكار و قدرت فراوان به خرج مى دادند، و از اين گذشته، عمرهاى طولانى و اندام هائى قوى و نيرومند داشتند، و در ساختن بناهاى محكم پيشرفته بودند، چنان كه قرآن مى گويد: وَ كانُوا يَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً آمِنين: «در دل كوه ها خانه هائى امن و امان به وجود مى آوردند».(1)

قابل توجه اين كه، قرآن نمى گويد خداوند زمين را آباد كرد و در اختيار شما گذاشت، بلكه مى گويد: عمران و آبادى زمين را به شما تفويض كرد، اشاره به اين كه، وسائل از هر نظر آماده است، اما شما بايد با كار و كوشش، زمين را آباد سازيد، و منابع آن را به دست آوريد و بدون كار و كوشش سهمى نداريد.

در ضمن، اين حقيقت نيز از آن استفاده مى شود كه، براى عمران و آبادى بايد به يك ملت مجال داد، و كارهاى آنها را به دست آنان سپرد، و وسائل و ابزار لازم را در اختيارشان گذارد.

«اكنون كه چنين است، از گناهان خود توبه كنيد و به سوى خدا باز گرديد كه پروردگار من به بندگان خود نزديك است و در خواست آنها را اجابت مى كند» (فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَريبٌ مُجيبٌ).

* * *

1 ـ حجر، آيه 82.

▲استعمار در قرآن و عصر ما

همان گونه كه در آيات فوق ديديم، پيامبر خدا «صالح» براى ايفاى نقش تربيتى خود در ميان قوم گمراه «ثمود»، آنان را به ياد آفرينش عظيم انسان از خاك، و تفويض آبادى زمين و منابع آن به او سخن مى گويد.

ولى، اين كلمه «استعمار» با آن زيبائى خاص و كشندگى مفهوم، كه هم عمران و آبادى را در بر دارد، هم تفويض اختيارات و هم تهيه وسائل و ابزار، آن چنان مفهومش در عصر ما مسخ شده، كه درست در نقطه مقابل مفهوم قرآنى قرار گرفته.

تنها واژه «استعمار» نيست كه به اين سرنوشت شوم گرفتار شده است، كلمات زيادى چه در فارسى، چه در عربى، و چه در لغات ديگر مى يابيم كه گرفتار همين مسخ، تحريف و واژگونگى شده است، مانند «حضارت»، «ثقافت» و «حريت» در «عربى»، و كلماتى مانند تمدن، روشن فكرى، آزادى و آزادگى، هنر و هنرمندى در «فارسى» و در سايه اين تحريف ها هر گونه از خود بيگانگى و ماده پرستى و اسارت انسان ها، و انكار هر گونه واقعيت و توسعه هر گونه فساد و انجام هر كار شتاب زده و بى مطالعه انجام مى گردد.

به هر حال، مفهوم واقعى «استعمار» در عصر ما، استيلاى قدرت هاى بزرگ سياسى و صنعتى بر ملت هاى مستضعف و كم قدرت است، كه محصول آن غارت و چپاولگرى و مكيدن خون آنها، و به يغما بردن منابع حياتى آنان است.

اين استعمار، كه چهره هاى شوم گوناگونى دارد، گاهى در شكل فرهنگى، گاهى فكرى، گاه اقتصادى و گاه سياسى و نظامى مجسم مى شود، همان است كه چهره دنياى امروز ما را تاريك و سياه كرده، اقليتى در اين جهان داراى همه چيز و اكثريت عظيمى فاقد همه چيزند، اين استعمار سرچشمه جنگ ها، ويرانى ها و تبهكارى ها و مسابقه كمرشكن تسليحاتى است.

واژه اى را كه قرآن براى اين مفهوم به كار برده واژه «استضعاف» است كه درست قالب اين معنى است، يعنى ضعيف ساختن به مفهوم وسيع كلمه، ضعيف ساختن فكر، سياست، اقتصاد و هر چيز ديگر.

دامنه استعمار در عصر ما آن چنان گسترده است كه خود واژه استعمار نيز استعمارى شده است; چرا كه مفهوم لغوى آن كاملاً واژگونه است.

به هر حال، استعمار داستان غم انگيز طولانى دارد، كه مى توان گفت: سراسر تاريخ بشر را در بر مى گيرد گر چه دائماً تغيير چهره مى دهد، ولى به درستى معلوم نيست، چه زمانى از جوامع انسانى، ريشه كن خواهد شد، و زندگى بشر بر پايه تعاون و احترام متقابل انسان ها و كمك به پيشرفت يكديگر در تمام زمينه ها خواهد انجاميد.

* * *

62قالُوا يا صالِحُ قَدْ كُنْتَ فينا مَرْجُوّاً قَبْلَ هذا أَ تَنْهانا أَنْ نَعْبُدَ ما يَعْبُدُ آباؤُنا وَ إِنَّنا لَفي شَكّ مِمّا تَدْعُونا إِلَيْهِ مُريب

63قالَ يا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلى بَيِّنَة مِنْ رَبِّي وَ آتاني مِنْهُ رَحْمَةً فَمَنْ يَنْصُرُني مِنَ اللّهِ إِنْ عَصَيْتُهُ فَما تَزيدُونَني غَيْرَ تَخْسير

64وَ يا قَوْمِ هذِهِ ناقَةُ اللّهِ لَكُمْ آيَةً فَذَرُوها تَأْكُلْ في أَرْضِ اللّهِ وَ لاتَمَسُّوها بِسُوء فَيَأْخُذَكُمْ عَذابٌ قَريبٌ

65فَعَقَرُوها فَقالَ تَمَتَّعُوا في دارِكُمْ ثَلاثَةَ أَيّام ذلِكَ وَعْدٌ غَيْرُ مَكْذُوب

ترجمه:

62 ـ گفتند: «اى صالح! تو پيش از اين، مايه اميد ما بودى! آيا ما را از پرستش آنچه پدرانمان مى پرستيدند، نهى مى كنى؟! در حالى كه ما، در مورد آنچه به سوى آن دعوتمان مى كنى، در شك و ترديد هستيم»!

63 ـ گفت: «اى قوم! به من خبر دهيد اگر من دليل آشكارى از پروردگارم داشته باشم، و رحمتى از جانب خود به من داده باشد (پس) اگر من نافرمانى او كنم، چه كسى مى تواند مرا در برابر وى يارى دهد؟! پس، (سخنان) شما، جز اطمينان به زيانكار بودنتان، چيزى بر من نمى افزايد!

64 ـ اى قوم من! اين «ناقه» خداوند است، كه براى شما نشانه اى است; بگذاريد در زمين خدا به چرا مشغول شود; هيچ گونه آزارى به آن نرسانيد، كه عذاب خدا شما را خواهد گرفت»!

65 ـ (اما) آنها آن (ناقه) را از پاى در آوردند; و (صالح) گفت: سه روز در خانه هايتان بهره مند گرديد; (و بعد از آن، عذاب الهى فرا خواهد رسيد;) اين وعده اى است كه دروغ نخواهد بود»!

تفسير:

اكنون، ببينيم مخالفان «صالح» در مقابل منطق زنده و حق طلبانه او چه پاسخى دادند؟

آنها، براى نفوذ در «صالح» و يا لااقل خنثى كردن نفوذ سخنانش در توده مردم، از يك عامل روانى استفاده كردند، و به تعبير عاميانه، خواستند هندوانه زير بغلش بگذارند، «گفتند: اى صالح! تو پيش از اين مايه اميد ما بودى» در مشكلات به تو پناه مى برديم، با تو مشورت مى كرديم، و به عقل و هوش و درايت تو ايمان داشتيم، و در خيرخواهى و دلسوزى تو هرگز ترديد به خود راه نمى داديم (قالُوا يا صالِحُ قَدْ كُنْتَ فينا مَرْجُوّاً قَبْلَ هذا).

اما، متأسفانه اميد ما را بر باد دادى، و با مخالفت با آئين بت پرستى و خدايان ما، كه راه و رسم نياكان ما است، و از افتخارات قوم ما محسوب مى شود، نشان دادى كه نه احترامى براى بزرگان قائلى، نه به عقل و هوش ما ايمان دارى ، و نه مدافع سنت هاى ما هستى.

«راستى تو مى خواهى ما را از پرستش آنچه پدران ما مى پرستيدند نهى كنى»؟ (أَ تَنْهانا أَنْ نَعْبُدَ ما يَعْبُدُ آباؤُنا).

«حقيقت اين است: ما نسبت به آئينى كه تو به آن دعوت مى كنى، يعنى آئين يكتاپرستى، در شك و ترديديم، نه تنها شك داريم، نسبت به آن بدبين نيز هستيم» (وَ إِنَّنا لَفي شَكّ مِمّا تَدْعُونا إِلَيْهِ مُريب).

آرى، اقوام گمراه براى توجيه غلط كارى و افكار و اعمال نادرست خود، به زير چتر نياكان و هاله قداستى كه معمولاً آنها را پوشانيده است پناه مى برند، همان منطق كهنه اى كه از قديم ميان همه اقوام منحرف براى توجيه خرافات وجود داشته، و هم اكنون در عصر اتم و فضا نيز به قوت خود باقى است.

* * *

اما، اين پيامبر بزرگ الهى بدون آن كه از هدايت آنها مأيوس گردد، و يا اين كه سخنان پر تزويرشان در روح بزرگ او كمترين اثرى بگذارد، با متانت خاص خودش چنين پاسخ «گفت: اى قوم من! ببينيد اگر من دليل روشنى از طرف پروردگارم داشته باشم، و رحمت او به سراغ من آمده باشد، و قلب مرا روشن و فكر مرا بيدار كرده باشد، و به حقايقى آشنا شده باشم كه پيش از آن آشنا نبوده ام» آيا باز هم مى توانم سكوت اختيار كنم، و رسالت الهى را ابلاغ نكنم و با انحرافات و زشتى ها نجنگم؟! (قالَ يا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلى بَيِّنَة مِنْ رَبِّي وَ آتاني مِنْهُ رَحْمَةً...).

در اين حال، «اگر من مخالفت فرمان خدا كنم، چه كسى مى تواند در برابر مجازاتش مرا يارى كند»؟ (فَمَنْ يَنْصُرُني مِنَ اللّهِ إِنْ عَصَيْتُهُ).

ولى بدانيد! «اين گونه سخنان شما و استدلال به روش نياكان و مانند آن، براى من جز ايمان بيشتر به زيانكار بودن شما اثرى نخواهد داشت» (فَما تَزيدُونَني غَيْرَ تَخْسير).

* * *

پس از آن، براى نشان دادن معجزه و نشانه اى بر حقانيت دعوتش، از طريق كارهائى كه از قدرت انسان بيرون است، و تنها به قدرت پروردگار متكى است وارد شد و به آنها گفت: «اى قوم من! اين ناقه خداوند است، براى شما، آيت و نشانه اى است» (وَ يا قَوْمِ هذِهِ ناقَةُ اللّهِ لَكُمْ آيَةً).

«آن را رها كنيد كه در زمين خدا از مراتع و علف هاى بيابان بخورد» (فَذَرُوها تَأْكُلْ في أَرْضِ اللّهِ).

«و هرگز آزارى به آن نرسانيد كه اگر چنين كنيد به زودى عذاب الهى شما را فرا خواهد گرفت» (وَ لاتَمَسُّوها بِسُوء فَيَأْخُذَكُمْ عَذابٌ قَريبٌ).

* * *

▲ناقه صالح

«ناقه» در لغت به معنى «شتر ماده» است، در آيه فوق و بعضى ديگر از آيات قرآن، اضافه به «اللّه» شده است.(1)

و اين نشان مى دهد: اين ناقه ويژگى هائى داشته، و با توجه به اين كه در آيه فوق به عنوان آيه و نشانه الهى و دليل حقانيت ذكر شده است، روشن مى شود: اين ناقه، يك ناقه معمولى نبود و از جهت، يا جهاتى خارق العاده بوده است.

ولى، در آيات قرآن، اين مسأله به طور مشروح نيامده است كه ويژگى هاى اين ناقه چه بوده است؟ همين اندازه مى دانيم: يك شتر عادى و معمولى نبوده است.

تنها چيزى كه در دو مورد، از قرآن آمده اين است كه: «صالح» در مورد اين ناقه به قوم خود اعلام كرد كه آب آن منطقه بايد سهم بندى شود، يك روز سهم ناقه و يك روز سهم مردم باشد، مى فرمايد: «هذِهِ ناقَةٌ لَها شِرْبٌ وَ لَكُمْ شِرْبُ يَوْم مَعْلُوم».(2)

و در سوره «قمر» آيه 28 نيز مى خوانيم: «وَ نَبِّئْهُمْ أَنَّ الْماءَ قِسْمَةٌ بَيْنَهُمْ كُلُّ شِرْب مُحْتَضَرٌ».

در سوره «شمس» نيز اشاره مختصرى به اين امر آمده است، آنجا كه مى فرمايد: «فَقالَ لَهُمْ رَسُولُ اللّهِ ناقَةَ اللّهِ وَ سُقْياها».(3)

ولى، كاملاً مشخص نشده اين تقسيم آب چگونه بوده.

يك احتمال اين است، آن حيوان آب فراوانى مى خورده، به گونه اى كه تمام آب چشمه را به خود اختصاص مى داده.

احتمال ديگر آن است: به هنگامى كه آن حيوان وارد آبشخور مى شده، حيوانات ديگر جرئت ورود به محل آب را نداشتند!.

اما چگونه اين حيوان مى توانسته از تمام آب استفاده كند، اين احتمال هست كه آب آن قريه كم بوده، مانند آب قريه هائى كه چشمه كوچكى بيش ندارند، و مجبورند آب را در تمام شبانه روز در يك گودال مهار كنند، تا مقدارى از آن جمع شود و قابل استفاده گردد.

ولى، از طرفى از پاره اى از آيات سوره «شعراء» استفاده مى شود كه: قوم ثمود در منطقه كم آبى زندگى نداشتند، بلكه داراى باغ ها، چشمه سارها و زراعت ها و نخلستان ها بودند، مى گويند: «أَ تُتْرَكُونَ في ما هاهُنا آمِنينَ * في جَنّات وَ عُيُون * وَ زُرُوع وَ نَخْل طَلْعُها هَضيمٌ».(4)

به هر حال، همان گونه كه گفتيم، قرآن اين مسأله را در مورد «ناقه صالح» به طور سربسته و اجمال بيان كرده است.

اما، در بعضى از روايات كه از طرق «شيعه» و «اهل تسنن» نيز نقل شده، مى خوانيم: از عجائب آفرينش اين ناقه آن بوده كه از دل كوه بيرون آمد و خصوصيات ديگرى نيز براى آن نقل شده كه اينجا، جاى شرح آن نيست.(5)

* * *

به هر حال، با تمام تأكيدهائى كه اين پيامبر بزرگ، يعنى صالح درباره آن ناقه كرده بود، آنها سرانجام تصميم گرفتند، ناقه را از بين ببرند; چرا كه وجود آن، با خارق عاداتى كه داشت، باعث بيدار شدن مردم و گرايش به صالح مى شد.

لذا گروهى از سركشان قوم ثمود كه نفوذ دعوت صالح را مزاحم منافع خويش مى ديدند، و هرگز مايل به بيدار شدن مردم نبودند ـ چرا كه با بيدار شدن خلق خدا پايه هاى استعمار و استثمارشان فرو مى ريخت ـ توطئه اى براى از ميان بردن ناقه چيدند، و گروهى براى اين كار مأمور شدند.

و سرانجام، «يكى از آنها بر ناقه تاخت و با ضربه يا ضرباتى كه بر آن وارد كرد آن را از پاى در آورده» (فَعَقَرُوها).

«عَقَرُوها» از ماده «عُقْر» (بر وزن ظلم) به معنى اصل و اساس و ريشه چيزى است و «عَقَرْتُ الْبَعِيْرَ» يعنى شتر را سر بريدم و نحر كردم، و چون كشتن شتر سبب مى شود كه از اصل، وجودش برچيده شود، اين ماده در اين معنى به كار رفته است، گاهى به جاى نحر كردن پى كردن شتر و يا دست و پاى آن را قطع نمودن، تفسير كرده اند، كه در واقع همه آنها به يك چيز باز مى گردد. و نتيجه اش يكى است (دقت كنيد).

و در پايان آيه مى خوانيم: «صالح پس از سركشى و عصيان قوم و از ميان بردن ناقه به آنها اخطار كرد و گفت: سه روز تمام در خانه هاى خود از هر نعمتى مى خواهيد متلذذ و بهره مند شويد و بدانيد پس از اين سه روز عذاب و مجازات الهى فرا خواهد رسيد» (فَقالَ تَمَتَّعُوا في دارِكُمْ ثَلاثَةَ أَيّام).

اين را جدى بگيريد، دروغ نمى گويم، «اين يك وعده راست و حقيقى است» (ذلِكَ وَعْدٌ غَيْرُ مَكْذُوب).

* * *

1 ـ اين گونه اضافه را در اصطلاح ادبى «اضافه تشريفى» مى گويند، يعنى اضافه اى كه دليل بر شرف و اهميت چيزى است، و در آيه فوق دو نمونه آن ديده مى شود: ناقة اللّه، و ارض اللّه و در موارد ديگر بيت اللّه و شهر اللّه و مانند آن نيز گفته شده است.

2 ـ شعراء، آيه 155.

3 ـ شمس، آيه 13.

4 ـ شعراء، آيات 146 تا 148.

5 ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحات 377، 378، 385 و 386 ـ «شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد»،
جلد 10، صفحات 362 و 363 (چاپ كتابخانه آيت اللّه مرعشى نجفى).

نكته:

▲پيوند مكتبى در ابعاد زمان

جالب اين كه، در روايات اسلامى مى خوانيم: آن كس كه ناقه را از پاى در آورد يك نفر بيش نبود، ولى با اين حال، قرآن اين كار را به تمام جمعيت مخالفان صالح نسبت مى دهد و به صورت صيغه جمع مى گويد «فَعَقَرُوها».

اين به خاطر آن است كه: اسلام رضايت باطنى به يك امر و پيوند مكتبى با آن را به منزله شركت در آن مى داند، در واقع، توطئه اين كار جنبه فردى نداشت، و حتى كسى كه اقدام به اين عمل كرد، تنها متكى به نيروى خويش نبود، بلكه به نيروى جمع و پشتيبانى آنها دلگرم بود و مسلماً چنين كارى را نمى توان يك كار فردى محسوب داشت ،بلكه يك كار گروهى و جمعى محسوب مى شود.

امير مؤمنان على(عليه السلام)مى فرمايد: وَ إِنَّما عَقَرَ ناقَةَ ثَمُودَ رَجُلٌ واحِدٌ فَعَمَّهُمُ اللّهُ بِالْعَذابِ لِما عَمُّوهُ بِالرِّضا: «ناقه ثمود را يك نفر از پاى در آورد، اما خداوند همه آن قوم سركش را مجازات كرد; چرا كه همه به آن راضى بودند».(1)

روايات متعدد ديگرى به همين مضمون، و يا مانند آن از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و ائمه اهل بيت(عليهم السلام)نقل شده، كه اهميت فوق العاده اسلام را با پيوند مكتبى و برنامه هاى هماهنگ فكرى روشن مى سازد، كه به عنوان نمونه چند قسمت از آن را ذيلاً مى خوانيم:

1 ـ قالَ رَسُولُ اللّهِ(صلى الله عليه وآله) مَنْ شَهِدَ أَمْراً فَكَرِهَهُ كانَ كَمَنْ غابَ عَنْهُ، وَ مَنْ غابَ عَنْ أَمْر فَرَضِيَهُ كانَ كَمَنْ شَهِدَهُ: «كسى كه شاهد و ناظر كارى باشد، اما از آن متنفر باشد، همانند كسى است كه از آن غائب بوده، و در آن شركت نداشته، و كسى كه در برنامه اى غائب بوده، اما قلباً به آن رضايت داشته، همانند كسى است كه حاضر و شريك بوده».(2)

2 ـ امام على بن موسى الرضا(عليهما السلام) مى فرمايد: لَوْ أَنَّ رَجُلاً قُتِلَ فِى الْمَشْرِقِ فَرَضِيَ بِقَتْلِهِ رَجُلٌ بِالْمَغْرِبِ لَكانَ الرّاضِي عِنْدَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ شَرِيكَ الْقاتِلِ: «هر گاه كسى در مشرق كشته شود، و ديگرى در مغرب راضى به قتل او باشد، او در پيشگاه خدا شريك قاتل است».(3)

3 ـ و نيز از على(عليه السلام)نقل شده كه فرمود: الرّاضِي بِفِعْلِ قَوْم كَالدّاخِلِ مَعَهُمْ فِيهِ وَ عَلى كُلِّ داخِل فِي باطِل إِثْمانِ إِثْمُ الْعَمَلِ بِهِ وَ إِثْمُ الرِّضا بِه: «كسى كه به كار گروهى راضى باشد، همچون كسى است كه با آنها در آن كار شركت كرده است، اما كسى كه عملاً شركت كرده، دو گناه دارد گناه عمل و گناه رضايت» (و آن كس كه فقط راضى بوده يك گناه دارد).(4)

براى اين كه عمق و وسعت پيوند فكرى و مكتبى را در اسلام بدانيم كه هيچ حد و مرزى از نظر زمان و مكان نمى شناسد، كافى است اين گفتار پر معنى و تكان دهنده على(عليه السلام) در «نهج البلاغه» را مورد توجه قرار دهيم:

هنگامى كه در ميدان جنگ «جمل» بر ياغيان آتش افروز پيروز شد، و ياران على(عليه السلام)از اين پيروزى، كه پيروزى اسلام بر شرك و جاهليت بود، خوشحال شدند، يكى از آنها عرض كرد: «چقدر دوست داشتم برادرم در اين ميدان حاضر بود، تا پيروزى شما را بر دشمن با چشم خود ببيند».

امام رو به او كرده فرمود: أَ هَوَى أَخِيكَ مَعَنا: «بگو ببينم: قلب برادر تو با ما بود»؟!

فَقالَ نَعَمْ: «در پاسخ گفت آرى».

امام فرمود: فَقَدْ شَهِدَنا (غم مخور) «او هم با ما در اين ميدان شركت داشته».

سپس، اضافه فرمود: وَ لَقَدْ شَهِدَنا فِي عَسْكَرِنا هذا أَقْوامٌ فِي أَصْلابِ الرِّجالِ وَ أَرْحامِ النِّساءِ سَيَرْعَفُ بِهِمُ الزَّمانُ وَ يَقْوى بِهِمُ الإِيمانُ: «از اين بالاتر به تو بگويم: امروز گروه هائى در لشگر ما شركت كردند كه هنوز در صلب پدران و رحم مادرانند (و به دنيا گام ننهاده اند!) اما به زودى گذشت زمان آنها را به دنيا خواهد فرستاد و قدرت ايمان با نيروى آنها افزايش مى يابد».(5)

بدون شك، آنها كه در برنامه اى شركت دارند و تمام مشكلات و زحمات آن را تحمل مى كنند، داراى امتياز خاصى هستند، اما اين به آن معنى نيست كه سايرين مطلقاً در آن شركت نداشته باشند، بلكه چه در آن زمان و چه در قرون و اعصار آينده، تمام كسانى كه از نظر فكر و مكتب، پيوندى با آن برنامه دارند به نوعى در آن شريكند.

اين مسأله، كه شايد در هيچ يك از مكاتب جهان نظير و مانند نداشته باشد، بر اساس يك واقعيت مهم اجتماعى استوار است، و آن اين كه:

كسانى كه در طرز فكر با ديگرى شبيه اند، هر چند در برنامه معينى كه او انجام داده شركت نداشته باشند، اما به طور قطع وارد برنامه هاى مشابه آن در محيط و زمان خود خواهند شد; زيرا اعمال انسان هميشه، پرتوى از افكار او است، و ممكن نيست انسان به مكتبى پاى بند باشد، و در عمل او آشكار نشود.

اسلام، از گام اول، اصلاحات را در منطقه روح و جان انسان پياده مى كند، تا مرحله عمل خود به خود اصلاح گردد، طبق اين دستور كه در بالا خوانديم يك فرد مسلمان، هر گاه خبرى به او برسد كه فلان كار نيك بايد انجام شود، فوراً سعى مى كند در برابر آن موضع گيرى صحيح كند، و دل و جان و خود را با نيكى ها هماهنگ سازد، و از بدى تنفر جويد، اين تلاش و كوشش درونى بدون شك در اعمال او اثر خواهد گذاشت، و پيوند فكريش به پيوند عملى خواهد انجاميد.

* * *

66فَلَمّا جاءَ أَمْرُنا نَجَّيْنا صالِحاً وَ الَّذينَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَة مِنّا وَ مِنْ خِزْيِ يَوْمِئِذ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَزيزُ

67وَ أَخَذَ الَّذينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُوا في دِيارِهِمْ جاثِمينَ

68كَأَنْ لَمْ يَغْنَوْا فيها أَلا إِنَّ ثَمُودَا كَفَرُوا رَبَّهُمْ أَلا بُعْداً لِثَمُودَ

ترجمه:

66 ـ هنگامى كه فرمان (مجازات) ما فرا رسيد، صالح و كسانى را كه با او ايمان آورده بودند، به رحمت خود (از آن عذاب) و از رسوائى آن روز، رهائى بخشيديم; چرا كه پروردگارت قوى و شكست ناپذير است!

67 ـ و كسانى را كه ستم كرده بودند، صيحه (آسمانى) فرو گرفت; و در خانه هايشان به روى افتادند و مردند.

68 ـ آن چنان كه گوئى هرگز ساكن آن ديار نبودند! بدانيد قوم ثمود، پروردگارشان را انكار كردند! دور باد قوم ثمود (از رحمت پروردگار)!

1 ـ «نهج البلاغه»، كلام 201 ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحه 379، حديث 5.

2 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 11، صفحه 409 (جلد 16، صفحه 137، حديث 21178، چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 97، صفحه 81، حديث 38.

3 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 11، صفحه 410 (جلد 16، صفحه 138، حديث 21180، چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 45، صفحه 295، حديث 1.

4 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 11، صفحه 411 (جلد 16، صفحه 141، حديث 21188، چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 97، صفحه 96، حديث 7.

5 ـ «نهج البلاغه»، كلام 12 ـ «بحار الانوار»، جلد 32، صفحه 245، حديث 193.

تفسير:

▲سرانجام قوم ثمود

در اين آيات، چگونگى نزول عذاب را بر اين قوم سركش (قوم ثمود) بعد از پايان مدت سه روز، تشريح مى كند، مى فرمايد: «هنگامى كه فرمان ما دائر به مجازات اين گروه فرا رسيد، صالح و كسانى را كه با او ايمان آورده بودند، در پرتو رحمت خويش رهائى بخشيديم» (فَلَمّا جاءَ أَمْرُنا نَجَّيْنا صالِحاً وَ الَّذينَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَة مِنّا).

نه تنها از عذاب جسمانى و مادى، كه «از رسوائى و خوارى و بى آبروئى كه آن روز دامن اين قوم سركش را گرفت نيز، نجاتشان داديم» (وَ مِنْ خِزْيِ يَوْمِئِذ).(1)

«چرا كه پروردگارت قوى و قادر بر همه چيز و مسلط به هر كار است» (إِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَزيزُ) هيچ چيز براى او محال نيست، و هيچ قدرتى توانائى مقابله با اراده او را ندارد.

و به همين دليل، نجات گروهى با ايمان از ميان انبوه جمعيتى كه غرق عذاب الهى مى شوند، هيچ گونه زحمت و اشكالى براى او توليد نخواهد كرد، اين رحمت الهى است كه ايجاب مى كند، بى گناهان به آتش گنهكاران نسوزند، و مؤمنان به خاطر افراد بى ايمان گرفتار نشوند.

* * *

«ولى ظالمان را صيحه آسمانى فرو گرفت، و آن چنان اين صيحه، سخت، سنگين و وحشتناك بود، كه بر اثر آن، همگى آنان در خانه هاى خود به زمين افتادند و مردند» (وَ أَخَذَ الَّذينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُوا في دِيارِهِمْ جاثِمينَ).

* * *

آن چنان مردند و نابود شدند و آثارشان بر باد رفت «كه گوئى هرگز در آن سرزمين ساكن نبودند» (كَأَنْ لَمْ يَغْنَوْا فيها).

«بدانيد قوم ثمود نسبت به پروردگار خود كفر ورزيدند، و فرمان هاى الهى را پشت سر انداختند» (أَلا إِنَّ ثَمُودَا كَفَرُوا رَبَّهُمْ).

«دور باد قوم ثمود از لطف و رحمت پروردگار و نفرين بر آنها» (أَلا بُعْداً لِثَمُودَ).

* * *

1 ـ «خِزْى» در لغت به معنى شكستى است كه به انسان وارد مى شود، خواه به وسيله خودش باشد يا ديگرى و هر گونه رسوائى و ذلت فوق العاده اى را شامل مى شود.

نكته ها:

▲1 ـ رحمت الهى بر مؤمنان

باز در اين آيات مى بينيم، رحمت الهى نسبت به مؤمنان آن چنان پر بار است كه پيش از نزول عذاب، همه آنها را به مكان امن و امانى منتقل مى كند، و هيچ گاه خشك و تر را به عنوان عذاب و مجازات نمى سوزاند.

البته، ممكن است حوادث ناگوارى مانند سيل ها، بيمارى هاى عمومى و زلزله ها رخ دهد، كه كوچك و بزرگ را فرا گيرد، ولى، اين حوادث حتماً جنبه مجازات و عذاب الهى را ندارد، و گرنه، محال است در منطق عدالت پروردگار حتى يك نفر بى گناه به جرم ميليون ها گناهكار گرفتار شود.

البته، اين موضوع، كاملاً امكان دارد كه افرادى ساكت و خاموش در ميان جمعى گناهكار باشند، و به مسئوليت هايشان در مبارزه با فساد عمل نكنند و به همان سرنوشت گرفتار شوند.

اما، اگر آنها به مسئوليت هايشان عمل كنند، محال است حادثه اى كه به عنوان عذاب نازل مى شود، دامن آنها را بگيرد (اين موضوع را در بحث هاى مربوط به خداشناسى در رابطه با نزول بلاها و حوادث در كتاب هاى خداشناسى تشريح كرده ايم).(1)

* * *

1 ـ در جلد هفتم تفسير «نمونه»، صفحات 130 و 131، ذيل آيه 25 سوره «انفال» نيز توضيحاتى آمده است كه براى فهم مقصود اين گونه آيات مؤثر است ـ به كتاب هاى «آفريدگار جهان» و «در جستجوى خدا» مراجعه فرمائيد.

▲2 ـ مجازات مادّى يا معنوى

از آيات فوق، به خوبى بر مى آيد كه مجازات سركشان و طغيانگران تنها جنبه مادى ندارد، بلكه جنبه معنوى را نيز شامل مى شود; چرا كه سرانجام كار آنها و سرنوشت مرگبارشان و زندگى آلوده به ننگشان به عنوان فصول رسواكننده اى در تاريخ ثبت مى شود، در حالى كه براى افراد با ايمان سطور طلائى تاريخ رقم مى خورد.

* * *

▲3 ـ منظور از «صيحه» چيست؟

«صيحه» در لغت به معنى «صداى عظيمى» است، كه معمولاً از دهان انسان يا حيوانى بيرون مى آيد، ولى اختصاص به آن ندارد، بلكه، هر گونه صداى عظيم را شامل مى شود.

در آيات قرآن، مى خوانيم: چند قوم گنهكار به وسيله صيحه آسمانى مجازات شدند، يكى همين قوم «ثمود» بودند و ديگر قوم «لوط»(1) و ديگر قوم «شعيب».(2)

از آيات ديگر قرآن در مورد قوم ثمود استفاده مى شود كه، مجازات آنها به وسيله صاعقه بود: «فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُكُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عاد وَ ثَمُود»(3) و اين نشان مى دهد كه منظور از «صيحه» صداى وحشتناك صاعقه است.

آيا صداى وحشت انگيز صاعقه مى تواند جمعيتى را نابود كند؟

جواب اين سؤال مسلماً مثبت است; زيرا مى دانيم امواج صوتى از حد معينى كه بگذرد، مى تواند شيشه ها را بشكند، حتى بعضى از عمارت ها را ويران كند و ارگانيسم درون بدن انسان را از كار بيندازد.

اين را شنيده ايم: به هنگامى كه هواپيماها ديوار صوتى را مى شكنند (و با سرعتى بيشتر از سرعت امواج صوت، حركت مى كنند) افرادى بى هوش به روى زمين مى افتند، يا زنانى سقط جنين مى كنند و يا تمام شيشه هاى عمارت هائى كه در آن منطقه قرار دارند مى شكند.

طبيعى است، اگر شدت امواج صوت، از اين هم بيشتر شود، به آسانى ممكن است اختلالات كشنده اى در اعصاب و رگ هاى مغزى و حركات قلب توليد كند و سبب مرگ انسان ها شود.

طبق آيات قرآن، پايان اين جهان نيز با يك صيحه همگانى خواهد بود، مى فرمايد: ما يَنْظُرُونَ إِلاّ صَيْحَةً واحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ يَخِصِّمُونَ: «جز اين انتظار نمى كشند كه يك صيحه عظيم آسمانى آنها را فراگيرد در حالى كه مشغول در امور دنيا هستند».(1)

همان گونه كه رستاخيز نيز با صيحه بيداركننده اى آغاز مى شود، مى فرمايد: إِنْ كانَتْ إِلاّ صَيْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَميعٌ لَدَيْنا مُحْضَرُون: «صيحه واحدى بيش نيست ناگهان همگى نزد ما احضار مى شويد».(2)

* * *

1 ـ حجر، آيه 73.

2 ـ هود، آيه 94.

▲4 ـ واژه «جاثِم»

«جاثِم» از ماده «جثم» (بر وزن خشم) به معنى نشستن روى «زانو» و همچنين به معنى «افتادن به رو» آمده است.(1)

البته، از تعبير به «جاثِمِين» چنين استفاده مى شود كه: صيحه آسمانى باعث مرگ آنها شد، ولى اجساد بى جانشان به روى زمين افتاده بود، اما از پاره اى از روايات بر مى آيد كه، آتش صاعقه آنها را سوزاند.

اين دو با هم منافات ندارد; زيرا اثر وحشتناك صداى صاعقه فوراً آشكار مى شود، در حالى كه آثار سوختگى آن مخصوصاً براى كسانى كه در درون عمارت ها بوده باشند بعداً ظاهر مى گردد.

* * *

1 ـ فصلت، آيه 13.

▲5 ـ واژه «يَغْنَوا»

«يَغْنَوا» از ماده «غنى» به معنى اقامت در مكان است، و بعيد نيست از مفهوم اصلى «غنا» به معنى بى نيازى گرفته شده باشد; زيرا كسى كه بى نياز است منزل آماده اى دارد، و مجبور نيست هر زمان از منزلى به منزل ديگر كوچ كند، جمله «كَأَنْ لَمْ يَغْنَوْا فيها» كه درباره قوم «ثمود» و همچنين قوم «شعيب» آمده، مفهومش اين است، آن چنان طومار زندگيشان در هم پيچيده شد، كه گويا كه هرگز از ساكنان آن سرزمين نبودند.

* * *

69وَ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهيمَ بِالْبُشْرى قالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ فَما لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْل حَنيذ

70فَلَمّا رَأى أَيْدِيَهُمْ لاتَصِلُ إِلَيْهِ نَكِرَهُمْ وَ أَوْجَسَ مِنْهُمْ خيفَةً قالُوا لاتَخَفْ إِنّا أُرْسِلْنا إِلى قَوْمِ لُوط

71وَ امْرَأَتُهُ قائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ يَعْقُوبَ

72قالَتْ يا وَيْلَتى أَ أَلِدُ وَ أَنَا عَجُوزٌ وَ هذا بَعْلي شَيْخاً إِنَّ هذا لَشَيْءٌ عَجيبٌ

73قالُوا أَ تَعْجَبينَ مِنْ أَمْرِ اللّهِ رَحْمَتُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَميدٌ مَجيدٌ

ترجمه:

69 ـ فرستادگان ما (فرشتگان) براى ابراهيم بشارت آوردند; گفتند: «سلام»! (او نيز) گفت:«سلام»! و طولى نكشيد كه گوساله بريانى (براى آنها) آورد.

70 ـ (اما) هنگامى كه ديد دست آنها به آن نمى رسد (و از آن نمى خورند، كار) آنها را زشت شمرد; و در دل احساس ترس نمود. به او گفتند: «نترس! ما به سوى قوم لوط فرستاده شده ايم»!

71 ـ و همسرش ايستاده بود، (از خوشحالى) خنديد; پس او را به اسحاق، و بعد از او به يعقوب بشارت داديم.

72 ـ گفت: «اى واى بر من! آيا من فرزند مى آورم در حالى كه پيرزنم، و اين شوهرم پيرمردى است؟! اين راستى چيز عجيبى است»!

73 ـ گفتند: «آيا از فرمان خدا تعجب مى كنى؟! اين رحمت خدا و بركاتش بر شما خانواده است; چرا كه او ستوده و والاست»!

تفسير:

▲فرازى از زندگى بت شكن

اكنون نوبت فرازى از زندگانى «ابراهيم»(عليه السلام) چهارمين پيامبر بزرگ مذكور در اين سوره، يعنى قهرمان بت شكن است، البته، شرح زندگى پرماجراى اين پيامبر بزرگ(عليه السلام) در سوره هاى ديگر قرآن مفصل تر آمده (مانند سوره «بقره»، «آل عمران»، «نساء»، «انعام»، «انبياء»، و غير آن) و در اينجا تنها يك قسمت از زندگانى او، كه مربوط به داستان قوم لوط و مجازات اين گروه آلوده عصيانگر است، ذكر شده.

نخست مى گويد: «فرستاده هاى ما نزد ابراهيم(عليه السلام) آمدند در حالى كه حامل بشارتى بودند» (وَ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهيمَ بِالْبُشْرى).

همان گونه كه از آيات بعد استفاده مى شود، اين فرستادگان الهى، همان فرشتگانى بودند كه مأمور در هم كوبيدن شهرهاى قوم «لوط» بودند، ولى قبلاً براى دادن پيامى به ابراهيم(عليه السلام) نزد او آمدند.

در اين كه اين بشارتى كه آنها حامل آن بودند چه بوده است؟

دو احتمال وجود دارد كه جمع ميان آن دو نيز بى مانع است:

نخست بشارت به تولد اسماعيل و اسحاق; زيرا يك عمر طولانى بر ابراهيم(عليه السلام) گذشته بود و هنوز فرزندى نداشت، در حالى كه، آرزو مى كرد فرزند يا فرزندانى كه حامل لواى نبوت باشند داشته باشد.

بنابراين اعلام تولد اسحاق و اسماعيل، بشارت بزرگى براى او محسوب مى شد.

ديگر اين كه، ابراهيم(عليه السلام) از فساد قوم لوط و عصيانگرى آنها سخت ناراحت بود، هنگامى كه با خبر شد آنها چنين مأموريتى دارند، خوشحال گشت.

به هر حال: «هنگامى كه رسولان بر او وارد شدند، سلام كردند» (قالُوا سَلاماً).

«او هم در پاسخ به آنها سلام گفت» (قالَ سَلامٌ).

«و چيزى نگذشت كه گوساله بريانى براى آنها آورد» (فَما لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْل حَنيذ).

«عِجْل» به معنى گوساله، و «حَنِيذ» به معنى بريان است، و بعضى احتمال داده اند «حَنِيذ» هر نوع بريان را نمى گيرد، بلكه تنها به گوشتى گفته مى شود كه روى سنگ ها مى گذارند، و در كنار آتش قرار مى دهند، و بى آن كه آتش به آن اصابت كند، نرم، نرم بريان و پخته مى شود.

از اين جمله استفاده مى شود: يكى از آداب مهمان دارى آن است كه غذا را هر چه زودتر براى او آماده كنند، چرا كه مهمان وقتى از راه مى رسد، مخصوصاً اگر مسافر باشد، غالباً خسته و گرسنه است، هم نياز به غذا دارد، و هم نياز به استراحت، بايد زودتر غذاى او را آماده كنند تا بتواند استراحت كند.

ممكن است بعضى خرده گيران بگويند: براى چند مهمان يك گوساله بريان زياد است! ولى با توجه به اين كه:

اولاً، در تعداد اين مهمان ها كه قرآن عددشان را صريحاً بيان نكرده گفتگو است، بعضى سه و بعضى چهار و بعضى نه و بعضى يازده نفر نوشته اند، و از اين بيشتر هم احتمال دارد.(1)

و ثانياً ابراهيم هم پيروان و دوستانى داشت و هم كاركنان و آشنايانى، و اين معمول است كه گاه به هنگام فرا رسيدن ميهمان غذائى درست مى كنند چند برابر نياز ميهمان، و همه از آن استفاده مى كنند.

* * *

اما، در اين هنگام واقعه عجيبى اتفاق افتاد، و آن اين كه: «ابراهيم مشاهده كرد ميهمانان تازه وارد، دست به سوى غذا دراز نمى كنند، اين كار براى او تازگى داشت، و به همين دليل، احساس بيگانگى نسبت به آنها كرد، و باعث وحشت او شد» (فَلَمّا رَأى أَيْدِيَهُمْ لاتَصِلُ إِلَيْهِ نَكِرَهُمْ وَ أَوْجَسَ مِنْهُمْ خيفَةً).

اين موضوع، از يك رسم و عادت ديرينه سرچشمه مى گرفت، كه هم اكنون نيز در ميان اقوامى كه به سنت هاى خوب گذشته پاى بندند وجود دارد، كه اگر كسى از غذاى ديگرى تناول كند، و به اصطلاح نان و نمك او را بخورد، قصد سوئى درباره او نخواهد كرد.

به همين دليل، اگر كسى واقعاً قصد سوئى نسبت به ديگرى داشته باشد، سعى مى كند نان و نمك او را نخورد، روى اين جهت، ابراهيم از كار اين مهمانان نسبت به آنها بد گمان شد، و فكر كرد ممكن است قصد سوئى داشته باشند.

رسولان، كه به اين مسأله پى برده بودند، به زودى ابراهيم(عليه السلام) را از اين فكر بيرون آوردند و «به او گفتند نترس! ما فرستادگانى هستيم به سوى قوم لوط» يعنى فرشته ايم و مأمور عذاب يك قوم ستمگر، و فرشته غذا نمى خورد (قالُوا لاتَخَفْ إِنّا أُرْسِلْنا إِلى قَوْمِ لُوط).

* * *

در اين هنگام، «همسر ابراهيم (ساره) كه در آنجا ايستاده بود خنديد» (وَ امْرَأَتُهُ قائِمَةٌ فَضَحِكَتْ).

اين خنده، ممكن است به خاطر آن باشد كه او نيز از فجايع قوم لوط به شدت ناراحت و نگران بود، و اطلاع از نزديك شدن مجازات آنها مايه خوشحالى و سرور او گشت.

اين احتمال نيز هست، كه اين خنده از روى تعجب و يا حتى وحشت بوده; چرا كه خنده مخصوص به حوادث سرورانگيز نيست، بلكه گاه مى شود انسان از شدت وحشت و ناراحتى خنده مى كند، و در ميان عرب ضرب المثل معروفى است: شَرَّ الشَّدائِدِ ما يُضْحِكُ: «بدترين شدائد آن است كه انسان را به خنده آورد».

و يا، خنده به خاطر اين بود كه، چرا مهمان هاى تازه وارد، با اين كه وسيله پذيرائى آماده شده، دست به سوى طعام نمى برند.

اين احتمال را نيز داده اند كه، خنده او از جهت خوشحالى به خاطر بشارت بر فرزند بوده باشد، هر چند ظاهر آيه اين تفسير را نفى مى كند; زيرا بشارت به «اسحاق» بعد از اين خنده به او داده شد، مگر اين كه گفته شود نخست به ابراهيم(عليه السلام) بشارت دادند كه صاحب فرزندى خواهد شد و ساره، اين احتمال را داد كه او چنين فرزندى را براى ابراهيم(عليه السلام) خواهد آورد، ولى تعجب كرد كه مگر ممكن است پيرزنى در اين سن و سال براى شوهر پيرش فرزند بياورد، لذا با تعجب از آنها سؤال كرد، و آنها صريحاً به او گفتند:

آرى اين فرزند از تو خواهد شد، دقت در آيات سوره «ذاريات» نيز اين احتمال را تأئيد مى كند.

قابل توجه اين كه: بعضى از مفسران اصرار دارند: «ضَحِكَت» را از ماده «ضَحْك» (بر وزن درك) به معنى «عادت زنانه» بگيرند، و گفته اند: درست در همين لحظه بود كه، ساره در آن سن زياد، و بعد از رسيدن به حد يأس، بار ديگر عادت ماهيانه را ـ كه نشانه امكان تولد فرزند بود ـ پيدا كرد، و لذا وقتى او را بشارت به تولد «اسحاق» دادند، كاملاً توانست اين مسأله را باور كند، آنها به اين استدلال كرده اند كه: در لغت عرب اين جمله گفته مى شود: ضَحَكَتِ الأَرانِبُ: يعنى: «خرگوش ها عادت شدند»!

ولى، اين احتمال از جهات مختلفى بعيد است; زيرا:

اوّلاً، شنيده نشده است اين ماده در مورد انسان در لغت عرب به كار رفته باشد، و لذا «راغب» در كتاب «مفردات»، هنگامى كه اين معنى را ذكر مى كند، صريحاً مى گويد: اين، تفسير جمله «فَضَحِكَت» نيست، آن گونه كه بعضى از مفسران پنداشته اند، بلكه معنى جمله، همان معنى خنديدن است، ولى مقارن حالت خنده عادت ماهانه نيز به او دست داد، و اين دو با هم اشتباه شده است.

ثالثاً، اگر اين جمله به معنى پيدا شدن آن حالت زنانه بوده باشد، نبايد ساره بعد از آن از بشارت به اسحاق تعجب كند; چرا كه با وجود اين حالت، فرزند آوردن عجيب نيست، در حالى كه، از جمله هاى بعد، در همين آيه استفاده مى شود او نه تنها تعجب كرده، بلكه صدا زد: واى بر من مگر ممكن است منِ پيرزن فرزند آوردم؟!

به هر حال، اين احتمال در تفسير آيه بسيار بعيد به نظر مى رسد.

آنگاه اضافه مى كند: «به دنبال آن به او بشارت داديم كه اسحاق از او متولد خواهد شد و پس از اسحاق، يعقوب از اسحاق متولد مى گردد» (فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ يَعْقُوبَ).

در حقيقت، هم به او بشارت فرزند دادند، و هم «نوه»، يكى اسحاق و ديگرى يعقوب، كه هر دو از پيامبران خدا بودند.

* * *

همسر ابراهيم «ساره»، كه با توجه به سن زياد خود و همسرش، سخت از دارا شدن فرزند مأيوس و نوميد بود، «با لحن بسيار تعجب آميزى فرياد كشيد: اى واى بر من! آيا من فرزند مى آورم در حالى كه پير زنم، و شوهرم نيز پير است، اين مسأله بسيار عجيبى است»؟! (قالَتْ يا وَيْلَتى أَ أَلِدُ وَ أَنَا عَجُوزٌ وَ هذا بَعْلي شَيْخاً إِنَّ هذا لَشَيْءٌ عَجيبٌ).

او حق داشت تعجب كند; زيرا اولاً طبق آيه 29 سوره «ذاريات» در جوانى نيز زن عقيمى بود، و در آن روز كه اين مژده را به او دادند، طبق گفته مفسران و سفر تكوين «تورات» نود سال يا بيشتر داشت و همسرش ابراهيم(عليه السلام) حدود يك صد سال يا بيشتر.

در اينجا، اين سؤال پيش مى آيد كه: چرا «ساره» هم به پير بودن خود استدلال كرد، و هم پيرى همسرش، در حالى كه مى دانيم زنان معمولاً بعد از پنجاه سالگى، عادت ماهيانه شان، كه نشانه آمادگى براى تولد فرزند است، قطع مى شود، و پس از آن احتمال فرزند آوردن در مورد آنها ضعيف است، ولى آزمايش هاى پزشكى نشان داده مردان از نظر توليد نطفه، آمادگى پدر شدن را تا سنين بالا دارند.

پاسخ اين سؤال روشن است; زيرا در مردان نيز اين موضوع هر چند امكان دارد، ولى به هر صورت در مورد آنها نيز در سنين خيلى بالا اين احتمال ضعيف خواهد بود، لذا طبق آيه 54 سوره «حجر»، خود «ابراهيم» نيز از اين بشارت به خاطر پيرى تعجب كرد.

به علاوه، از نظر روانى نيز شايد ساره بى ميل نبود، كه خود گناه را به گردن نگيرد!.

* * *

به هر حال، رسولان پروردگار فوراً او را از اين تعجب در آوردند، و سوابق نعمت هاى فوق العاده الهى را بر اين خانواده و نجات معجزآسايشان را از چنگال حوادث يادآور شدند، و به او «گفتند: آيا از فرمان خداوند تعجب مى كنى»؟ (قالُوا أَ تَعْجَبينَ مِنْ أَمْرِ اللّهِ).

در حالى كه «رحمت خدا و بركاتش بر شما اهل بيت بوده و هست» (رَحْمَتُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ).

همان خدائى كه ابراهيم(عليه السلام) را از چنگال «نمرود» ستمگر رهائى بخشيد، و در دل آتش سالم نگاه داشت، همان خدائى كه ابراهيم، قهرمان بت شكن را كه يك تنه بر همه طاغوت ها تاخت، قدرت و استقامت و بينش داد.(2)

اين رحمت و بركت الهى، تنها آن روز و آن زمان نبود، بلكه در اين خاندان همچنان ادامه داشته و دارد، چه بركتى بالاتر از وجود پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و امامان معصوم(عليهم السلام) كه در اين خاندان آشكار شده اند.

بعضى از مفسران، به اين آيه استدلال كرده اند كه: همسر انسان نيز در عنوان «أَهْلُ الْبَيْت» وارد است، و اين عنوان، مخصوص به فرزندان و پدر و مادر نيست، البته اين استدلال صحيح است، و حتى اگر اين آيه هم نبود، از نظر محتواى كلمه «أَهْل» اين معنى درست بود، اما، هيچ مانعى ندارد كسانى جزء اهل بيت پيامبرى همچون پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) باشند، و بر اثر جدا كردن مكتب خود از نظر معنوى از اهل بيت خارج شوند (شرح بيشتر در اين باره به خواست خدا ذيل آيه 33 سوره «احزاب» خواهد آمد).

و در پايان آيه، براى تأكيد بيشتر، فرشتگان گفتند: «او خدائى است كه حميد و مجيد است» (إِنَّهُ حَميدٌ مَجيدٌ).

در واقع، ذكر اين دو صفت پروردگار، دليلى است براى جمله قبل; زيرا «حميد» به معنى كسى است كه اعمال او ستوده است، اين نام خدا اشاره اى به نعمت هاى فراوانى است كه او بر بندگانش دارد، كه در مقابل آن حمدش را مى كنند، و «مجيد» به كسى گفته مى شود كه، حتى قبل از استحقاق، نعمت مى بخشد، آيا از خداوندى كه داراى اين صفات است، عجيب مى آيد كه چنين نعمتى (يعنى فرزندهاى برومند) به خاندان پيامبرش بدهد؟!

* * *

74فَلَمّا ذَهَبَ عَنْ إِبْراهيمَ الرَّوْعُ وَ جاءَتْهُ الْبُشْرى يُجادِلُنا في قَوْمِ لُوط

75إِنَّ إِبْراهيمَ لَحَليمٌ أَوّاهٌ مُنيبٌ

76يا إِبْراهيمُ أَعْرِضْ عَنْ هذا إِنَّهُ قَدْ جاءَ أَمْرُ رَبِّكَ وَ إِنَّهُمْ آتيهِمْ عَذابٌ غَيْرُ مَرْدُود

ترجمه:

74 ـ هنگامى كه ترس ابراهيم فرو نشست، و بشارت به او رسيد، درباره قوم لوط با ما مجادله مى كرد.

75 ـ چرا كه ابراهيم، بردبار و دلسوز و بازگشت كننده (به سوى خدا) بود!

76 ـ اى ابراهيم! از اين (درخواست) صرف نظر كن، كه فرمان پروردگارت فرا رسيده; و به طور قطع عذاب (الهى) به سراغ آنها مى آيد; و برگشت ندارد!

تفسير:

در آيات گذشته ديديم ابراهيم به زودى دريافت كه ميهمان هاى تازه وارد، افراد خطرناك و مزاحمى نيستند، بلكه رسولان پروردگارند، كه به گفته خودشان، براى انجام مأموريتى به سوى قوم «لوط» مى روند.

«هنگامى كه وحشت ابراهيم(عليه السلام) از آنها زائل شد، و از طرفى بشارت فرزند و جانشين برومندى به او دادند، فوراً به فكر قوم لوط(عليه السلام) كه آن رسولان مأمور نابودى آنها بودند افتاد، و شروع به مجادله و گفتگو در اين باره با آنها كرد» (فَلَمّا ذَهَبَ عَنْ إِبْراهيمَ الرَّوْعُ وَ جاءَتْهُ الْبُشْرى يُجادِلُنا في قَوْمِ لُوط).(3)

در اينجا، ممكن است اين سؤال پيش آيد كه: چرا ابراهيم درباره يك قوم آلوده گنهكار به گفتگو برخاسته و با رسولان پروردگار كه مأموريت آنها به فرمان خدا است، به مجادله پرداخته است (و به همين دليل، تعبير به «يُجادِلُنا» شده، يعنى با ما مجادله مى كرد) در حالى كه اين كار از شأن يك پيامبر، آن هم پيامبرى به عظمت ابراهيم(عليه السلام) دور است؟

* * *

لذا، قرآن بلافاصله در آيه بعد مى گويد: «ابراهيم بردبار، بسيار مهربان، و متوكّل بر خدا و بازگشت كننده به سوى او بود» (إِنَّ إِبْراهيمَ لَحَليمٌ أَوّاهٌ مُنيبٌ).(4)

در واقع، با اين سه جمله، پاسخ سربسته و كوتاهى به اين سؤال داده شده است.

توضيح اين كه: ذكر اين صفات براى ابراهيم(عليه السلام) به خوبى نشان مى دهد كه مجادله او مجادله ممدوحى بوده است، و اين به خاطر آن است كه براى «ابراهيم» روشن نبود فرمان عذاب به طور قطع از ناحيه خداوند صادر شده، بلكه اين احتمال را مى داد هنوز روزنه اميدى براى نجات اين قوم باقى است، و احتمال بيدار شدن درباره آنها مى رود.

و به همين دليل، هنوز جائى براى شفاعت وجود دارد، لذا خواستار تأخير اين مجازات و كيفر بود; چرا كه او حليم و بردبار، و نيز بسيار مهربان بود، و نيز در همه جا به خدا رجوع مى كرد.

بنابراين، اين كه بعضى گفته اند: اگر مجادله ابراهيم با خدا بود كه معنى ندارد، و اگر با فرستادگان او بود آنها نيز از پيش خود نمى توانستند كارى انجام دهند، پس در هر صورت اين مجادله نمى توانست صحيح باشد؟

پاسخ اين است: در برابر يك حكم قطعى نمى توان گفتگو كرد، اما فرمان هاى غير قطعى را با تغيير شرائط و اوضاع مى توان تغيير داد; چرا كه راه بازگشت در آن بسته نيست، و به تعبير ديگر، فرمان هائى است مشروط نه مطلق.

اما، اين كه بعضى احتمال داده اند: مجادله درباره نجات مؤمنان بوده و از آيات 31 و 32 سوره «عنكبوت» بر اين مطلب استشهاد كرده اند، كه مى گويد: وَ لَمّا جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهيمَ بِالْبُشْرى قالُوا إِنّا مُهْلِكُوا أَهْلِ هذِهِ الْقَرْيَةِ إِنَّ أَهْلَها كانُوا ظالِمينَ * قالَ إِنَّ فيها لُوطاً قالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فيها لَنُنَجِّيَنَّهُ وَ أَهْلَهُ إِلاَّ امْرَأَتَهُ كانَتْ مِنَ الْغابِرين:

«هنگامى كه رسولان با بشارت نزد ابراهيم آمدند، گفتند: ما اهل اين قريه (شهر قوم لوط) را هلاك خواهيم كرد; چرا كه اهل آن ستمكارند ابراهيم گفت: در آنجا لوط زندگى مى كند، گفتند: ما به كسانى كه در آنجا هستند آگاهتريم، او و خانواده اش جز همسرش را كه در ميان قوم باقى مى ماند نجات خواهيم داد».

صحيح نيست، زيرا با آيه بعد كه هم اكنون از آن بحث خواهيم كرد، به هيچ وجه سازگار نمى باشد.

* * *

در آيه بعد، مى فرمايد: «رسولان به زودى به ابراهيم گفتند: اى ابراهيم از اين پيشنهاد صرف نظر كن» و شفاعت را كنار بگذار كه جاى آن نيست (يا إِبْراهيمُ أَعْرِضْ عَنْ هذا).

«چرا كه فرمان حتمى پروردگارت فرا رسيده» (إِنَّهُ قَدْ جاءَ أَمْرُ رَبِّكَ).

«و عذاب خداوند، بدون گفتگو به سراغ آنها خواهد آمد» (وَ إِنَّهُمْ آتيهِمْ عَذابٌ غَيْرُ مَرْدُود).

تعبير به «رَبِّك» (پروردگارت) نشان مى دهد اين عذاب، نه تنها جنبه انتقامى نداشته، بلكه از صفت ربوبيت پروردگار، كه نشانه تربيت و پرورش بندگان و اصلاح مجتمع انسانى است، سرچشمه گرفته!.

و اين كه، در بعضى از روايات مى خوانيم: ابراهيم به رسولان پروردگار گفت: اگر در ميان اين قوم صد نفر از مؤمنان باشد، آيا باز هم آنها را هلاك خواهيد ساخت؟

گفتند: نه.

گفت: اگر پنجاه نفر باشد؟

گفتند: نه.

گفت: اگر سى نفر؟

گفتند: نه.

گفت: اگر ده نفر؟

گفتند: نه.

گفت: اگر پنج نفر؟

گفتند: نه.

گفت: حتى اگر يك نفر در ميان آنها با ايمان باشد؟

گفتند: نه.

ابراهيم گفت: به طور مسلّم لوط در ميان آنها است، آنها پاسخ گفتند: ما آگاهتريم. او و خاندانش را به جز همسرش نجات خواهيم داد.(5)

اين روايت، به هيچ وجه دليل بر آن نيست كه، منظور از مجادله اين گفتگو باشد، بلكه اين گفتگو درباره مؤمنان بوده، و از گفتگوئى كه درباره كافران داشته است جدا است، و از اينجا روشن مى شود كه آيات سوره «عنكبوت» نيز با تفسيرى كه در بالا آمد منافاتى ندارد (دقت كنيد).

* * *

77وَ لَمّا جاءَتْ رُسُلُنا لُوطاً سيءَ بِهِمْ وَ ضاقَ بِهِمْ ذَرْعاً وَ قالَ هذا يَوْمٌ عَصيبٌ

78وَ جائَهُ قَوْمُهُ يُهْرَعُونَ إِلَيْهِ وَ مِنْ قَبْلُ كانُوا يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ قالَ يا قَوْمِ هؤُلاءِ بَناتي هُنَّ أَطْهَرُ لَكُمْ فَاتَّقُوا اللّهَ وَ لا تُخْزُونِ في ضَيْفي أَ لَيْسَ مِنْكُمْ رَجُلٌ رَشيدٌ

79قالُوا لَقَدْ عَلِمْتَ ما لَنا في بَناتِكَ مِنْ حَقّ وَ إِنَّكَ لَتَعْلَمُ ما نُريدُ

80قالَ لَوْ أَنَّ لي بِكُمْ قُوَّةً أَوْ آوي إِلى رُكْن شَديد

ترجمه:

77 ـ و هنگامى كه رسولان ما (فرشتگان عذاب) به سراغ لوط آمدند، از آمدنشان ناراحت شد; و قلبش پريشان گشت; و گفت: «امروز روز سختى است»! (زيرا ترسيد قوم تبهكار مزاحم آنها شوند.)

78 ـ قوم او (به قصد مزاحمت ميهمانان) به سرعت به سراغ او آمدند ـ و قبلاً كارهاى بد انجام مى دادند ـ گفت: «اى قوم من! اينها دختران منند; براى شما پاكيزه ترند! (با آنها ازدواج كنيد;) از خدا بترسيد، و مرا در مورد ميهمانانم رسوا نسازيد! آيا در ميان شما يك مرد فهميده و آگاه وجود ندارد»؟!

79 ـ گفتند: «تو كه مى دانى ما تمايلى به دختران تو نداريم; و خوب مى دانى ما چه مى خواهيم»!

80 ـ گفت: «(افسوس) اى كاش در برابر شما قدرتى داشتم; يا تكيه گاه و پشتيبان محكمى در اختيار من بود»!

1 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 12، صفحات 5 و 87.

2 ـ جمله «رَحْمَتُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ» ممكن است جمله خبريه باشد و در مقام حال، و نيز ممكن است جنبه دعا داشته باشد، ولى احتمال اول نزديك تر به نظر مى رسد.

3 ـ «رَوع» (بر وزن نوع) به معنى ترس و وحشت است، و «رُوع» (بر وزن نوح) به معنى روح يا بخشى از روح كه مركز نزول ترس و وحشت است مى باشد (به «قاموس اللغة» مراجعه شود).

4 ـ «حَلِيم» از «حلم» به معنى بردبارى، در راه رسيدن به يك هدف مقدس است و «أَوّاه» در اصل، به معنى كسى است كه فراوان آه مى كشد، خواه به خاطر ترس از مسئوليت هاى خود باشد و يا مشكلات و مصائبى كه دامن مردم را گرفته است، و «مُنِيب» از ماده «انابه» به معنى رجوع و بازگشت است.

5 ـ تفسير «برهان»، صفحه 226، جلد 2 ـ «كافى»، جلد 5، صفحه 546، حديث 6 (دار الكتب الاسلامية) ـ «بحار الانوار»، جلد 12، صفحه 168، حديث 25.

تفسير:

▲زندگى ننگين قوم لوط

در آيات سوره «اعراف»، اشاره به گوشه اى از سر نوشت قوم لوط شده، و تفسير آن را در آنجا ديديم، اما در اينجا به تناسب شرح داستان هاى پيامبران و اقوام آنها، و به تناسب پيوندى كه آيات گذشته با سرگذشت لوط و قومش داشت، پرده از روى قسمت ديگرى از زندگانى اين قوم منحرف و گمراه بر مى دارد، تا هدف اصلى را، كه نجات و سعادت كل جامعه انسانى است از زاويه ديگرى تعقيب كند.

بنابراين، ذكر ماجراى لوط پنجمين پيامبر مذكور، در اينجا به تبع داستان ابراهيم است.

نخست، مى گويد: «هنگامى كه رسولان ما به سراغ لوط آمدند، او بسيار از آمدن آنها ناراحت شد، فكر و روحش پراكنده گشت، و غم و اندوه، تمام وجودش را فرا گرفت» (وَ لَمّا جاءَتْ رُسُلُنا لُوطاً سيءَ بِهِمْ وَ ضاقَ بِهِمْ ذَرْعاً).

در روايات و تفاسير اسلامى آمده است: لوط، در آن هنگام در مزرعه خود كار مى كرد، ناگهان، عده اى از جوانان زيبا را ديد كه به سراغ او مى آيند(1) و مايلند مهمان او باشند، علاقه او به پذيرائى از مهمان از يكسو.

و توجه به اين واقعيت كه حضور اين جوانان زيبا، در شهرى كه غرق آلودگى انحراف جنسى است، موجب انواع دردسر و احتمالاً آبروريزى است از سوى ديگر، او را سخت در فشار قرار داد.

اين مسائل، به صورت افكارى جانفرسا از مغز او عبور كرد، و آهسته با خود «گفت: امروز، روز سخت و وحشتناكى است» (وَ قالَ هذا يَوْمٌ عَصيبٌ).

«سِيىءَ» از ماده «ساء» به معنى بد حال شدن و ناراحت گشتن است.

«ذَرع» را بعضى به معنى قلب، و بعضى به معنى خُلق گرفته اند، بنابراين «ضاقَ بِهِمْ ذَرْعاً» يعنى دلش به خاطر اين مهمان هاى ناخوانده، در چنين شرائط سختى، تنگ و ناراحت شد.

ولى، به طورى كه «فخر رازى» در تفسيرش از «ازهرى» نقل كرده، «ذَرع» در اين گونه موارد به معنى طاقت است، و در اصل، فاصله ميان دست هاى شتر به هنگام راه رفتن مى باشد.

طبيعى است، هنگامى كه بر پشت شتر بيش از مقدار طاقتش بار بگذارند، مجبور است دست ها را نزديك تر بگذارد، و فاصله آن را به هنگام راه رفتن كمتر كند، به همين مناسبت اين تعبير تدريجاً به معنى ناراحتى به خاطر سنگينى حادثه آمده است.

از بعضى از كتب لغت، مانند «قاموس» استفاده مى شود: اين تعبير در موقعى گفته مى شود، كه شدت حادثه به قدرى باشد كه انسان تمام راه هاى چاره را به روى خود بسته ببيند.

«عَصِيب» از ماده «عَصْب» (بر وزن اسب) به معنى بستن چيزى به يكديگر است، و از آنجا كه حوادث سخت و ناراحت كننده، انسان را در هم مى پيچد، و گوئى در لابلاى ناراحتى قرار مى دهد، عنوان «عَصِيب» به آن اطلاق مى شود، و عرب، روزهاى گرم و سوزان را نيز «يَوْمُ الْعَصِيب» مى گويد.

* * *

به هر حال، لوط راهى جز اين نداشت كه ميهمان هاى تازه وارد را به خانه خود بپذيرد و از آنها پذيرائى كند، اما، براى اين كه آنها را اغفال نكرده باشد، در وسط راه چند بار به آنها گوشزد كرد، كه اين شهر مردم شرور و منحرفى دارد، تا اگر مهمان ها توانائى مقابله با آنان را ندارند، حساب كار خويش بكنند.

در روايتى مى خوانيم: خداوند به فرشتگان دستور داده بود تا اين پيامبر، سه بار شهادت بر بدى و انحراف اين قوم ندهد، آنها را مجازات نكنند (يعنى حتى در اجراى فرمان خدا نسبت به يك قوم گناهكار، بايد موازين يك دادگاه و محاكمه عادلانه انجام گردد!) و اين رسولان، شهادت لوط را در اثناء راه سه بار شنيدند.(2)

در پاره اى از روايات آمده: لوط آن قدر مهمان هاى خود را معطل كرد تا شب فرا رسيد، شايد دور از چشم آن قوم شرور و آلوده، بتواند با حفظ حيثيت و آبرو، از آنان پذيرائى كند.(3)

ولى چه مى توان كرد، وقتى كه انسان دشمنش در درون خانه اش باشد؟!

همسر لوط كه زن بى ايمانى بود، و به اين قوم گنهكار كمك مى كرد، از ورود اين ميهمانان جوان و زيبا آگاه شد، بر فراز بام رفت.

نخست، از طريق كف زدن، و سپس با روشن كردن آتش و برخاستن دود، گروهى از اين قوم منحرف را آگاه كرد كه طعمه چربى به دام افتاده!(4)

در اينجا، قرآن مى گويد: «قوم با سرعت و حرص و ولع، براى رسيدن به مقصد خود به سوى لوط آمدند» (وَ جائَهُ قَوْمُهُ يُهْرَعُونَ إِلَيْهِ).(5)

همان قوم و گروهى كه، صفحات زندگانيشان سياه و آلوده به ننگ بود «و قبلاً اعمال زشت و بدى انجام مى دادند» (وَ مِنْ قَبْلُ كانُوا يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ).

لوط، در اين هنگام حق داشت بر خود بلرزد، و از شدت ناراحتى فرياد بكشد، لذا به آنها «گفت: من حتى حاضرم دختران خودم را به عقد شما در آورم، اينها براى شما پاكيزه ترند» (قالَ يا قَوْمِ هؤُلاءِ بَناتي هُنَّ أَطْهَرُ لَكُمْ).

بيائيد «و از خدا بترسيد، آبروى مرا نبريد، و با قصد سوء در مورد ميهمانانم مرا رسوا مسازيد» (فَاتَّقُوا اللّهَ وَ لا تُخْزُونِ في ضَيْفي).

اى واى «مگر در ميان شما يك انسان رشيد و عاقل و شايسته وجود ندارد» كه شما را از اين اعمال ننگين و بى شرمانه باز دارد (أَ لَيْسَ مِنْكُمْ رَجُلٌ رَشيدٌ).

* * *

ولى، اين قوم تبهكار در برابر اين همه بزرگوارى لوط پيامبر، بى شرمانه پاسخ گفتند: «تو خود به خوبى مى دانى كه ما را در دختران تو حقى نيست» (قالُوا لَقَدْ عَلِمْتَ ما لَنا في بَناتِكَ مِنْ حَقّ).

«و تو مسلماً مى دانى ما چه چيز مى خواهيم»؟! (وَ إِنَّكَ لَتَعْلَمُ ما نُريدُ).

* * *

در اينجا بود كه، اين پيامبر بزرگوار چنان خود را در محاصره حادثه ديد و ناراحت شد، كه فرياد زد: «اى كاش در برابر شما قوه و قدرتى در خود داشتم» تا از ميهمان هايم دفاع كنم و شما خيره سران را در هم بكوبم (قالَ لَوْ أَنَّ لي بِكُمْ قُوَّةً).

«يا تكيه گاه محكمى از قوم و عشيره، پيروان و هم پيمان هاى قوى و نيرومند در اختيار من بود تا با كمك آنها بر شما منحرفان چيره شوم» (أَوْ آوي إِلى رُكْن شَديد).

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «كافى»، جلد 5، صفحه 547، حديث 6 (دار الكتب الاسلامية) ـ «بحار الانوار»، جلد 12، صفحه 169، حديث 27.

2 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «كافى»، جلد 5، صفحه 547، حديث 6 (دار الكتب الاسلامية) ـ «بحار الانوار»، جلد 12، صفحه 169، حديث 27.

3 ـ «كافى»، جلد 5، صفحه 545، حديث 5 ـ «بحار الانوار»، جلد 12، صفحه 165 (عبارت: تصيرون هاهنا الى اختلاط الظلام).

4 ـ «الميزان»، جلد 10، صفحه 362 (صفحه 348، مؤسسه اسماعيليان) ـ «كافى»، جلد 5، صفحه 546، حديث 6 (دار الكتب الاسلامية) ـ «بحار الانوار»، جلد 12، صفحه 169، حديث 27 و جلد 56، صفحه 256، حديث 20.

5 ـ «يُهْرَعُون» از ماده «اهراع» به معنى راندن شديد است، گوئى غريزه سركش جنسى، اين قوم گمراه را به شدت به سوى ميهمان هاى لوط پيامبر، مى راند!

نكته ها:

▲1 ـ منظور لوط از دخترانش

جمله اى كه لوط به هنگام حمله قوم به خانه او، به قصد تجاوز به مهمانانش گفت كه: اين دختران من براى شما پاك و حلال است، از آنها استفاده كنيد و گرد گناه نگرديد، در ميان مفسران سؤالاتى را بر انگيخته است.

نخست اين كه: آيا منظور، دختران نسبى و حقيقى لوط بوده اند؟ در حالى كه آنها طبق نقل تاريخ دو يا سه نفر بيشتر نبودند، چگونه آنها را به اين جمعيت پيشنهاد مى كند؟

يا اين كه: منظور همه دختران قوم و شهر بوده است، كه مطابق معمول، بزرگ قبيله از آنها به عنوان دختران خود ياد مى كند؟

احتمال دوم ضعيف به نظر مى رسد; چرا كه خلاف ظاهر است و صحيح همان احتمال اول است، و اين پيشنهاد لوط، به خاطر آن بود كه مهاجمين عده اى از اهل قريه بودند، نه همه آنها، به علاوه او مى خواهد نهايت فداكارى خود را در اينجا نشان دهد، كه من حتى حاضرم براى مبارزه با گناه و همچنين حفظ حيثيت ميهمانانم دختران خودم را به همسرى شما در آورم، شايد وجدان خفته آنها با اين فداكارى بى نظير بيدار شود، و به راه حق باز گردند.

ديگر اين كه: مگر ازدواج دختر با ايمانى مانند دختران لوط، با كفار بى ايمان جائز بود كه چنين پيشنهادى را كرد؟!

پاسخ اين سؤال را از دو راه گفته اند:

يكى اين كه در آئين لوط، همانند آغاز اسلام، تحريم چنين ازدواجى وجود نداشت، لذا پيامبر(صلى الله عليه وآله) دختر خود «زينب» را به ازدواج «ابى العاص» قبل از آن كه اسلام را بپذيرد در آورد، ولى بعداً اين حكم منسوخ گشت.(1)

اما اين پاسخ خالى از اشكال نيست; زيرا ازدواج «ابى العاص» با «زينب» قبل از بعثت پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) بود نه قبل از اسلامِ «ابى العاص»(2) و اين قابل مقايسه با ازدواج دختران لوط نيست، بنابراين بهتر پاسخ دوم است و آن اين كه:

منظور «لوط» پيشنهاد ازدواج مشروط بود (مشروط به ايمان) يعنى اين دختران من است، بيائيد ايمان آوريد تا آنها را به ازدواج شما در آورم.

و از اينجا روشن مى شود كه، ايراد بر لوط پيامبر كه چگونه دختران پاك خود را به جمعى از اوباش پيشنهاد كرد، نادرست است; زيرا پيشنهاد او مشروط و براى اثبات نهايت علاقه به هدايت آنها بود.

* * *

▲2 ـ منظور از «أَطْهَر» چيست؟

بايد توجه داشت كلمه «أَطْهَر» (پاكيزه تر) مفهومش اين نيست كه عمل زشت و ننگين آنها پاك بوده، و ازدواج از آن پاكيزه تر، بلكه، اين تعبيرى است كه در زبان عرب و زبان هاى ديگر به هنگام مقايسه گفته مى شود، مثلاً به كسى كه با سرعت سرسام آورى رانندگى مى كند، مى گويند: «دير رسيدن بهتر از هرگز نرسيدن است». و يا «چشم از غذاى مشكوك پوشيدن بهتر از آن است كه انسان جان خود را به خطر بيندازد».

در روايتى نيز مى خوانيم امام به هنگام شدت تقيه و احساس خطر از ناحيه خلفاى بنى عباس فرمود: وَ اللّهِ أَنْ أُفْطِرَ يَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ يُضْرَبَ عُنُقِي: «به خدا سوگند، يك روز از ماه رمضان را ـ همان روزى را كه خليفه وقت عيد اعلام كرده بود در حالى كه عيد نبود ـ افطار كنم (و سپس آن روز را قضا كنم) بهتر از آن است كه كشته شوم».(1)

با اين كه، نه كشته شدن خوب است و نه هرگز نرسيدن و مانند آن، اما اين تعبير گفته مى شود.

* * *

1 ـ «كافى»، جلد 4، صفحه 83، حديث 9، و صفحه 82 (با اندكى تفاوت) ـ «وسائل الشيعه»، جلد 7، صفحه 95، كتاب الصوم، باب 57 (جلد 10، صفحه 131، حديث 13034، چاپ آل البيت، با تفاوت) ـ «بحار الانوار»، جلد 47، صفحه 210، حديث 53 (با اندكى تفاوت).

▲3 ـ تعبير «يك مرد رشيد نيست»؟

تعبير «لوط» كه در پايان سخنش گفت: «آيا در ميان شما يك مرد رشيد نيست» اين حقيقت را بازگو مى كند كه، حتى وجود يك مرد رشيد در ميان يك قوم و قبيله براى جلوگيرى از اعمال ننگينشان كافى است، يعنى اگر يك انسان عاقل و صاحب رشد فكرى در ميان شما بود، هرگز به سوى خانه من به قصد تجاوز به ميهمانانم نمى آمديد.

اين تعبير، نقش «رجل رشيد» را در رهبرى جوامع انسانى به خوبى روشن مى سازد، اين همان واقعيتى است كه در طول تاريخ بشر نمونه هاى زيادى از آن را خوانده يا ديده ايم.

* * *

▲4 ـ ما به دختران تو حق نداريم

عجب اين كه آن قوم گمراه به لوط گفتند: ما به دختران تو حق نداريم، اين تعبير بيانگر نهايت انحراف اين گروه است، يعنى يك جامعه آلوده كارش به جائى مى رسد كه حق را باطل، و باطل را حق مى بيند، ازدواج با دختران پاك و باايمان را اصلاً در قلمرو حق خود نمى شمارد، ولى به عكس، انحراف جنسى را حق خود مى شمارد.

عادت كردن و خو گرفتن به گناه، در مراحل نهائى و خطرناكش چنين است كه ننگين ترين و زشت ترين اعمال را حق خود مى شمارد، و پاك ترين تمتع و بهره گيرى جنسى را ناحق مى داند.

* * *

▲5 ـ منظور از «قُوَّة»

در حديثى از امام صادق(عليه السلام)چنين مى خوانيم كه، در تفسير آيات فوق فرمود: منظور از «قُوَّه» همان «قائم» است و «ركن شديد» 313 نفر يارانش! (1)

اين روايت، ممكن است عجيب به نظر برسد كه چگونه مى توان باور كرد لوط در عصر خودش آرزوى ظهور چنين شخصى، با چنين يارانى را كرده باشد.

ولى، آشنائى با رواياتى كه در تفسير آيات قرآن وارد شده تاكنون اين درس را به ما داده است كه، غالباً يك قانون كلى را در چهره يك مصداق روشنش بيان مى كند، در واقع لوط آرزو مى كرد: اى كاش مردانى مصمم با قدرت روحى و جسمى كافى براى تشكيل يك حكومت الهى، همانند مردانى كه حكومت جهانى عصر قيام مهدى(عليه السلام) را تشكيل مى دهند در اختيار داشت، تا قيام كند و با تكيه بر قدرت، با فساد و انحراف مبارزه نمايد، و اين گونه افراد خيره سر بى شرم را در هم بكوبد.

* * *

81قالُوا يا لُوطُ إِنّا رُسُلُ رَبِّكَ لَنْ يَصِلُوا إِلَيْكَ فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ بِقِطْع مِنَ اللَّيْلِ وَ لايَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ إِلاَّ امْرَأَتَكَ إِنَّهُ مُصيبُها ما أَصابَهُمْ إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَ لَيْسَ الصُّبْحُ بِقَريب

82فَلَمّا جاءَ أَمْرُنا جَعَلْنا عالِيَها سافِلَها وَ أَمْطَرْنا عَلَيْها حِجارَةً مِنْ سِجِّيل مَنْضُود

83مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّكَ وَ ما هِيَ مِنَ الظّالِمينَ بِبَعيد

ترجمه:

81 ـ (فرشتگان عذاب) گفتند: «اى لوط! ما رسولان پروردگار توايم; آنها هرگز دسترسى به تو پيدا نخواهند كرد! در دل شب، خانواده ات را حركت ده! و هيچ يك از شما پشت سرش را نگاه نكند; مگر همسرت، كه او هم به همان بلائى كه آنها گرفتار مى شوند، گرفتار خواهد شد! موعد آنها صبح است; آيا صبح نزديك نيست»؟!

82 ـ و هنگامى كه فرمان ما فرا رسيد، آن (شهر و ديار) را زير و رو كرديم; و بارانى از سنگ (گِل هاى متحجر) متراكم بر روى هم، بر آنها نازل نموديم.

83 ـ (سنگ هائى كه) نزد پروردگارت نشاندار بود; و آن، از (ساير) ستمگران دور نيست!

1 ـ تفسير «برهان»، جلد 2، صفحه 228 ـ «بحار الانوار»، جلد 12، صفحه 170، حديث 30.

تفسير:

▲پايان زندگى اين گروه ستمكار

سرانجام، هنگامى كه رسولان پروردگار، نگرانى شديد لوط را مشاهده كردند كه در چه عذاب و شكنجه روحى گرفتار است، پرده از روى اسرار كار خود برداشته به او «گفتند: اى لوط ما فرستادگان پروردگار توايم، نگران مباش! و بدان كه آنها هرگز دسترسى به تو پيدا نخواهند كرد»! (قالُوا يا لُوطُ إِنّا رُسُلُ رَبِّكَ لَنْ يَصِلُوا إِلَيْكَ).

جالب اين كه، فرشتگان خدا نمى گويند به ما آسيبى نمى رسد، بلكه مى گويند: به تو اى لوط دست نمى يابند كه آسيب برسانند.

اين تعبير، يا به خاطر آن است كه آنها خود را از لوط جدا نمى دانستند، چون به هر حال ميهمان او بودند و هتك حرمت آنها هتك حرمت لوط بود.

و يا به خاطر اين است كه: مى خواستند به او بفهمانند، ما رسولان خدا هستيم و عدم دسترسى به ما مسلّم است، حتى به تو هم، كه انسانى هم نوع آنان هستى، به لطف پروردگار دست نخواهند يافت.

در آيه 37 سوره «قمر» مى خوانيم: وَ لَقَدْ راوَدُوهُ عَنْ ضَيْفِهِ فَطَمَسْنا أَعْيُنَهُم: «آنها قصد تجاوز به ميهمان لوط را داشتند، ولى ما چشم هاى آنها را نابينا ساختيم».

اين آيه نشان مى دهد: در اين هنگام قوم مهاجم به اراده پروردگار بينائى خود را از دست دادند و قادر بر حمله نبودند.

در بعضى از روايات نيز، مى خوانيم: يكى از فرشتگان مشتى خاك به صورت آنها پاشيد و آنها نابينا شدند.(1)

به هر حال، اين آگاهى لوط از وضع ميهمانان و مأموريتشان همچون آب سردى بود كه بر قلب سوخته اين پيامبر بزرگ ريخته شد، و در يك لحظه احساس كرد بار سنگين غم و اندوه از روى قلبش برداشته شد، برق شادى در چشمش درخشيدن گرفت، و همچون بيمار شديدى كه چشمش به طبيب مسيحا دمى بيفتد احساس آرامش نمود ، و فهميد دوران اندوه و غم در شرف پايان است، و زمان شادى و نجات از چنگال اين قوم ننگين حيوان صفت، فرا رسيده است!.

ميهمانان، بلافاصله اين دستور را به لوط دادند كه «تو همين امشب در دل تاريكى خانواده ات را با خود بردار، و از اين سرزمين بيرون شو» (فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ بِقِطْع مِنَ اللَّيْلِ).(2)

ولى، مواظب باشيد «هيچ يك از شما به پشت سرش نگاه نكند» (وَ لايَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ).

«تنها كسى كه از اين دستور تخلف خواهد كرد، و به همان بلائى كه به قوم گناهكار مى رسد گرفتار خواهد شد همسر معصيت كار تو است» (إِلاَّ امْرَأَتَكَ إِنَّهُ مُصيبُها ما أَصابَهُمْ).

در تفسير جمله «لايَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ» مفسران چند احتمال داده اند:

نخست اين كه: هيچ كس به پشت سر نگاه نكند.

ديگر اين كه: به فكر مال و وسائل زندگى خود در شهر نباشيد، تنها خود را از اين مهلكه بيرون ببريد.

سوم اين كه: هيچ يك از شما خانواده از اين قافله كوچك عقب نماند.

چهارم اين كه: به هنگام خروج شما زمين لرزه و مقدمات عذاب شروع خواهد شد، به پشت سر خود نگاه نكنيد و به سرعت دور شويد.

ولى، هيچ مانعى ندارد كه همه اين احتمالات در مفهوم آيه جمع باشد.(3)

سرانجام، آخرين سخن را به لوط گفتند كه: «لحظه نزول عذاب و ميعاد آنها صبح است، و با نخستين شعاع صبحگاهى زندگى اين قوم غروب خواهد كرد» (إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ).

اكنون، برخيزيد و هر چه زودتر شهر را ترك گوئيد «مگر صبح نزديك نيست» (أَ لَيْسَ الصُّبْحُ بِقَريب).

در بعضى از روايات مى خوانيم: هنگامى كه فرشتگان موعد عذاب را صبح ذكر كردند، لوط از شدت ناراحتى كه از اين قوم آلوده داشت، همان قومى كه با اعمال ننگينشان قلب او را مجروح و روح او را پر از غم و اندوه ساخته بودند، از فرشتگان خواست: حالا كه بنا است نابود شوند چه بهتر كه زودتر!.

ولى، آنها لوط را دلدارى دادند و گفتند: مگر صبح نزديك نيست؟!(4)

* * *

لحظه عذاب فرا رسيد و به انتظار لوط پيامبر پايان داد، قرآن مى گويد: «هنگامى كه فرمان ما فرا رسيد آن سرزمين را زير و رو كرديم، و بارانى از سنگ، از گِل هاى متحجر متراكم بر روى هم، بر سر آنها فرو ريختيم» (فَلَمّا جاءَ أَمْرُنا جَعَلْنا عالِيَها سافِلَها وَ أَمْطَرْنا عَلَيْها حِجارَةً مِنْ سِجِّيل مَنْضُود).

«سِجِّيل» در اصل، يك كلمه فارسى است، كه از «سنگ» و «گل» گرفته شده است، بنابراين چيزى است نه كاملاً مانند سنگ سخت، و نه همچون گل سست است، بلكه برزخى ميان آن دو مى باشد.

«مَنْضُود» از ماده «نضد» به معنى روى هم قرار گفتن و پى درپى آمدن است، يعنى اين باران سنگ، آن چنان سريع و پى در پى بود، كه گوئى سنگ ها بر هم سوار مى شدند.

* * *

ولى، اين سنگ ها، سنگ هاى معمولى نبودند بلكه «سنگ هائى بودند نشان دار، نزد پروردگار تو» (مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّكَ).

اما، تصور نكنيد اين سنگ ها مخصوص قوم لوط بودند، «آنها از هيچ قوم و جمعيت و گروه ستمكار و ظالمى دور نيستند» (وَ ما هِيَ مِنَ الظّالِمينَ بِبَعيد).

اين قوم منحرف، هم بر خويش ستم كردند، و هم بر جامعه شان، هم سرنوشت ملتشان را به بازى گرفتند، و هم ايمان و اخلاق انسانى را، و هر قدر رهبر دلسوزشان فرياد زد، گوش فرا ندادند و مسخره كردند، و قاحت و بى شرمى را به آنجا رساندند، كه حتى مى خواستند به حريم ميهمان هاى رهبرشان نيز تجاوز كنند.

اينها، كه همه چيز را وارونه كرده بودند! بايد شهرشان هم واژگونه شود! نه فقط زير و رو شود، كه بارانى از سنگ، آخرين آثار حيات را در آنجا در هم بكوبد، و آنها را زير پوشش خود دفن كند، به گونه اى كه حتى اثرى از آنها در آن سرزمين، ديده نشود، تنها بيابانى وحشتناك و به هم ريخته، و قبرستانى خاموش و مدفون زير سنگ ريزه ها، از آنها باقى بماند.

آيا تنها قوم لوط بايد چنين مجازات شوند؟ مسلماً نه، هر گروه منحرف و ملت ستم پيشه اى، چنين سرنوشتى در انتظار او است.

گاهى زير باران سنگريزه ها.

گاهى زير ضربات بمب هاى آتش زا.

زمانى زير فشارهاى اختلافات كشنده اجتماعى.

و بالاخره هر كدام به شكلى و به صورتى.

* * *

1 ـ «كافى»، جلد 5، صفحه 546، حديث 5 ـ «بحار الانوار»، جلد 12، صفحه 166، حديث 17.

(عبارت: فأخذ كفّاً من بطحاء فضرب بها وجوههم) ـ در اين كه چگونه متجاوزان به ميهمانان لوط نابينا شدند، سه طريق ديگر (غير از طريق مذكور) در روايات آمده است:

الف ـ «جبرئيل با انگشتش به سمت آنان اشاره كرد و كور شدند» (كافى، جلد 8، صفحه 329، حديث 505 ـ بحار الانوار، جلد 12، صفحات 163 و 169، با اندكى تفاوت ـ عبارت: «فلمّا دخلوا أهوى جبرئيل بإصبعه نحوهم فذهبت أعينهم»).2

ب ـ «جبرئيل با بال هايش بر صورت هاى آنان زد و آنان را كور كرد» (بحار الانوار، جلد 12، صفحه 158 ـ عبارت: «فضرب جبرئيل بجناحيه على وجوههم فطمسها»).

ج ـ «جبرئيل به او دستور مى دهد كه مشتى از خاك بردارد وآن را به صورت متجاوزان بزند» (ثواب الاعمال، صفحه 266، انتشارات شريف رضى ـ عبارت: «فخذ كفاً من بطحاء الأرض فاضرب وجوههم»).

2 ـ «أَسْرِ» از ماده «اسراء» به معنى حركت در شب است، بنابراين، ذكر «لَيْل» (شب) در آيه براى تأكيد بيشتر اين موضوع است، و «قِطْع» به معنى تاريكى شب است، اشاره به اين كه در آن هنگام كه پرده هاى سياه شب در همه جا فرو افتاده و اين قوم غافل يا در خوابند و يا مست شراب و هوسبازى، بى خبر، از ميان آنها بيرون رو.

3 ـ در اين كه «إِلاَّ امْرَأَتَكَ» استثناء از كدام جمله است، مفسران دو احتمال داده اند:

نخست اين كه از جمله «لايَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ» استثناء مى شود كه مفهومش اين است: لوط و خانواده و حتى زنش همه با هم به خارج شهر حركت كردند و هيچ يك از آنها طبق فرمان رسولان به پشت سر نگاه نكرد جز همسر لوط كه به حكم علاقه و دلبستگى كه به آنان داشت و نگران سرنوشت آنها بود لحظه اى ايستاد و نگاهى به پشت سر كرد و طبق روايتى در اين هنگام قطعه سنگى از آن سنگ ها كه بر شهر فرو مى ريخت به او اصابت كرد و او را كشت!

احتمال ديگر اين كه استثناء از جمله «فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ» باشد، يعنى همه خانواده را جز همسرت با خود ببر، در اين صورت همسر لوط در شهر باقى مانده است، ولى احتمال اول مناسب تر به نظر مى رسد.

4 ـ «كافى»، جلد 5، صفحات 546 و 548، احاديث 5 و 6 ـ «بحارالانوار»، جلد 12، صفحات 158، 161، 166.

نكته ها:

▲1 ـ چرا لحظه نزول عذاب «صبح» بود؟

دقت در آيات بالا اين سؤال را در ذهن خواننده ترسيم مى كند كه، صبح در اين ميان چه نقشى داشت؟ چرا در دل شب عذاب نازل نشد؟

آيا به خاطر آن است كه: گروه مهاجم به خانه لوط، هنگامى كه نابينا شدند به سوى قوم برگشتند و جريان را بازگو كردند، و آنها كمى در فكر فرو رفتند كه جريان چيست؟ و خداوند اين مهلت را تا صبح به آنها داد، شايد بيدار شوند و به سوى او باز گردند؟!.

يا اين كه: خداوند نمى خواست در دل شب، بر آنها شبيخون زند، و به همين دليل دستور داد تا فرا رسيدن صبح مأموران عذاب دست نگه دارند.

در تفاسير، تقريباً چيزى در اين زمينه ننوشته اند، ولى آنچه در بالا گفتيم احتمالاتى بود كه قابل مطالعه است.

* * *

▲2 ـ زير و رو چرا؟

گفتيم: عذاب بايد تناسبى با نحوه گناه داشته باشد، از آنجا كه اين قوم در طريق انحراف جنسى، همه چيز را دگرگون ساختند، خداوند نيز شهرهاى آنها را زير و رو كرد، و از آنجا كه ـ طبق روايات ـ بارانى از سخنان ركيك به طور مداوم بر هم مى ريختند، خداوند هم بارانى از سنگ بر سر آنان فرو ريخت.

* * *

▲3 ـ باران سنگ چرا؟

آيا بارش سنگريزه قبل از زير و رو شدن شهرهاى آنها بود، يا همراه آن، يا بعد از آن؟ در ميان مفسران گفتگو است، و آيات قرآن نيز صراحتى در اين زمينه ندارد; زيرا اين جمله با واو، عطف شده كه ترتيب از آن استفاده نمى شود.

ولى، بعضى از مفسران مانند نويسنده «المنار» معتقد است: اين باران سنگ يا قبل از زير و رو شدن بوده، يا در اثناء آن، و فلسفه آن، اين بوده كه افراد پراكنده اى كه در گوشه و كنار قرار داشتند، و زير آوارها مدفون نشدند، سالم در نروند، آنها نيز به كيفر اعمال زشتشان برسند!.

روايتى كه مى گويد: همسر لوط، صدا را كه شنيد سر بر گردانيد، و در همان حال سنگى به او اصابت كرد و او را كشت،(1) نشان مى دهد: اين دو (زير و رو شدن و باران سنگ) با هم صورت گرفته است.

اما، اگر از اينها صرف نظر كنيم، مانعى ندارد كه براى تشديد عذاب و محو آثار آنها، سنگريزه حتى پس از زير و رو شدن بر آنها نازل شده باشد، به طورى كه سرزمينشان زير آن پنهان گردد و آثارش محو شود.

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 12، صفحه 144.

▲4 ـ نشان دار چرا؟

گفتيم: جمله «مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّكَ» اين نكته را مى فهماند كه، اين سنگ ها از نزد خدا نشاندار بودند، ولى، در اين كه چگونه نشان دار بود، در ميان مفسران گفتگو است:

بعضى گفته اند: در اين سنگ ها علاماتى بود كه نشان مى داد سنگ معمولى نيست، بلكه مخصوصاً براى عذاب الهى نازل شده است، تا با ريزش سنگ هاى ديگر اشتباه نشود.

و به همين دليل، بعضى ديگر گفته اند: سنگ ها شباهتى با سنگ هاى زمينى نداشت، بلكه مشاهده وضع آنها نشان مى داد، نوعى سنگ آسمانى است كه از خارج كره زمين به سوى زمين سرازير شده است!.

بعضى نيز گفته اند: اينها علائمى در علم پروردگار داشته كه هر كدام از آنها، درست براى فرد معين و نقطه معين نشانه گيرى شده بود.

اشاره به اين كه آن قدر مجازات هاى الهى روى حساب است كه حتى معلوم است كدام شخص با كدام سنگ بايد در هم كوبيده شود، بى حساب و بى ضابطه نيست.

* * *

▲5 ـ تحريم همجنس گرائى

همجنس گرائى، چه در مردان باشد و چه در زنان، در اسلام از گناهان بسيار بزرگ است و هر دو داراى حدّ شرعى است.

حدّ همجنس گرائى در مردان، خواه فاعل باشد يا مفعول اعدام است، و براى اين اعدام، طرق مختلفى در فقه بيان شده است.

البته اثبات اين گناه بايد از طرق معتبر و قاطعى كه در فقه اسلامى و روايات وارده از معصومين ذكر شده صورت گيرد، و حتى سه مرتبه اقرار هم به تنهائى كافى نيست، و بايد حداقل چهار بار اقرار به اين عمل كند.

و اما، حدّ همجنس گرائى در زنان پس از چهار بار اقرار، و يا ثبوت به وسيله چهار شاهد عادل (با شرائطى كه در فقه گفته شده) صد تازيانه است.

و بعضى از فقها گفته اند: اگر زن شوهردارى اين عمل را انجام بدهد حدّ او اعدام است.

اجراى اين حدود، شرائط دقيق و حساب شده اى دارد كه در كتب «فقه اسلامى» آمده است.

رواياتى كه، در مذمت همجنس گرائى از پيشوايان اسلام نقل شده آن قدر زياد و تكان دهنده است، كه با مطالعه آن هر كس احساس مى كند: زشتى اين گناه به اندازه اى است كه كمتر گناهى در پايه آن قرار دارد.

از جمله، در روايتى از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم:

لَمّا عَمِلَ قَوْمُ لُوط ما عَمِلُوا بَكَتِ الأَرْضُ إِلى رَبِّها حَتّى بَلَغَتْ دُمُوعُها إِلَى السَّماءِ، وَ بَكَتِ السَّماءُ حَتّى بَلَغَتْ دُمُوعُها الْعَرْشَ.

فَأَوْحَى اللّهُ إِلَى السَّماءِ أَنْ أَحْصِبِيهِمْ، وَ أَوْحى إِلَى الأَرْضِ أَنِ اخْسِفِي بِهِمْ:

«هنگامى كه قوم لوط آن اعمال ننگين را انجام دادند زمين آن چنان ناله و گريه سر داد كه اشك هايش به آسمان رسيد، و آسمان آن چنان گريه كرد كه اشك هايش به عرش رسيد.

در اين هنگام خداوند به آسمان وحى فرستاد كه آنها را سنگ باران كن! و به زمين وحى فرستاد كه آنها را فرو بر»!(1) (بديهى است گريه و اشك جنبه تشبيه و كنايه دارد).

و در حديثى از امام صادق(عليه السلام)مى خوانيم: پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود:

مَنْ جامَعَ غُلاماً جاءَ يَوْمَ الْقِيامَةِ جُنُباً لايُنَقِّيهِ ماءُ الدُّنْيا وَ غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ جَهَنَّمَ وَ سائَتْ مَصِيراً...

ثُمَّ قالَ إِنَّ الذَّكَرَ يَرْكَبُ الذَّكَرَ فَيَهْتَزُّ الْعَرْشُ لِذلِك:

«هر كس با نوجوانى آميزش جنسى كند، روز قيامت ناپاك وارد محشر مى شود، آن چنان كه تمام آب هاى جهان او را پاك نخواهند كرد، و خداوند او را غضب مى كند و از رحمت خويش دور مى دارد، و دوزخ را براى او آماده ساخته است و چه بد جايگاهى است...

سپس فرمود: هر گاه جنس مذكر با مذكر آميزش كند، عرش خداوند به لرزه در مى آيد».(2)

در حديث ديگرى، از امام صادق(عليه السلام)مى خوانيم: «آنها كه تن به چنين كارى در مى دهند، بازماندگان سدوم (قوم لوط) هستند».

سپس اضافه فرمود: «من نمى گويم از فرزندان آنها هستند، ولى از طينت آنها هستند».

سؤال شد همان شهر «سدوم» كه زير و رو شد؟

فرمود: «آرى! چهار شهر بودند: «سدوم»، «صريم»، «الدّما» و «عميرا» (عمورا).(3)

در روايت ديگرى، از امير مؤمنان على(عليه السلام)مى خوانيم: از پيامبر(صلى الله عليه وآله)شنيدم چنين مى گفت: لَعَنَ اللّهُ الْمُتَشَبِّهِينَ مِنَ الرِّجالِ بِالنِّساءِ وَ الْمُتَشَبِّهاتِ مِنَ النِّساءِ بِالرِّجال:

«لعنت خدا بر آن مردانى باد كه خود را شبيه زنان مى سازند، (با مردان آميزش جنسى مى كنند) و لعنت خدا بر زنانى باد كه خود را شبيه مردان مى كنند».(4)

* * *

1 ـ تفسير «برهان»، جلد 2، صفحه 231 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 20، صفحه 332، حديث 25753 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 12، صفحه 167، حديث 22.

2 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 14، صفحه 249 (جلد 20، صفحه 329، حديث 25744، چاپ آل البيت) ـ «كافى»، جلد 5، صفحه 544، حديث 2 (دار الكتب الاسلامية) با اندكى تفاوت.

3 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 14، صفحه 253 (جلد 20، صفحه 335، حديث 25759، چاپ آل البيت) ـ «كافى»، جلد 5، صفحه 549، حديث 2 (دار الكتب الاسلامية).

در اسامى مدائن و شهرهاى قوم لوط اختلافات زيادى در كتب مختلف به چشم مى خورد، بنابراين، اسامى اين شهرها به تفصيل و با ذكر منابع ذيلاً مى آيد: 2

الف ـ «وسائل» (مدرك مذكور): سدوم، صريم، الدّماء، عميراء.

ب ـ «كافى» (مدرك مذكور): سدوم، صريم، لدماء، عميراء.

ج ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحه 56، حديث 57: سدوم، عامور، صنعا، داروما.

د ـ «بحار الانوار»، جلد 12، صفحه 162، حديث 14: سدوم، صديم، لدنا، عميراءو

هـ ـ همان مدرك به نقل از «طبرسى»: سدوم، عامورا، داذوما، صبوايم.

و ـ همان مدرك به نقل از «مسعودى»: سدوم، عموراء، أدوما، صاعورا، صابورا.

ز ـ همان مدرك به نقل از «صاحب الكامل»: سدوم، صبعة، عمرة، دوما، صعوة.

ح ـ «علل الشرايع»، جلد 2، صفحه 552، حديث 7، (مكتبة الداورى): سدوم، صديم، الدنا، عميرا.

ط ـ «قصص جزايرى»، صفحه 137 (چاپ كتابخانه آيت اللّه مرعشى نجفى)، به نقل از «مسعودى»: سدوم، عموراء، دوما، صاعورا، صابورا.

4 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 14، صفحه 255 (جلد 20، صفحه 337، حديث 25765، چاپ آل البيت) ـ «كافى»، جلد 5، صفحه 552، حديث 4 (دار الكتب الاسلامية) با اندكى تفاوت.

▲6 ـ فلسفه تحريم همجنس گرائى

گر چه، در دنياى غرب كه آلودگى هاى جنسى فوق العاده زياد است، اين گونه زشتى ها مورد تنفر نيست، و حتى شنيده مى شود در بعضى از كشورها همانند «انگلستان» طبق قانونى كه با كمال وقاحت از پارلمان گذشته اين موضوع جواز قانونى پيدا كرده!!

ولى، شيوع اين گونه زشتى ها هرگز از قبح آن نمى كاهد، و مفاسد اخلاقى و روانى و اجتماعى آن در جاى خود ثابت است.

گاهى، بعضى از پيروان مكتب مادى كه اين گونه آلودگى ها را دارند، براى توجيه عملشان مى گويند: ما هيچ گونه منع طبّى براى آن سراغ نداريم!.

اما، آنها فراموش كرده اند كه، اصولاً، هر گونه انحراف جنسى، در تمام روحيات و ساختمان وجود انسان اثر مى گذارد، و تعادل او را بر هم مى زند.

توضيح اين كه: انسان به صورت طبيعى و سالم، تمايل جنسى به جنس مخالف دارد، و اين تمايل از ريشه دارترين غرائز انسان و ضامن بقاء نسل او است.

هر گونه كارى كه اين تمايل را از مسير طبيعيش منحرف سازد، يك نوع بيمارى و انحراف روانى در انسان ايجاد مى كند .

مردى كه تمايل به جنس موافق دارد، و يا مردى كه تن به چنين كارى مى دهد، هيچ كدام يك مرد كامل نيستند و در كتاب هاى امور جنسى «هموسكسوآليسم» (همجنس گرائى) به عنوان يكى از مهم ترين انحراف ذكر شده است.

ادامه اين كار، تمايلات جنسى را نسبت به جنس مخالف در انسان تدريجاً مى كشد، و در مورد كسى كه تن به اين كار در مى دهد، احساسات زنانه تدريجاً در او پيدا مى شود، و هر دو گرفتار ضعف مفرط جنسى و به اصطلاح سرد مزاجى مى شوند، به طورى كه بعد از مدتى قادر به آميزش طبيعى (آميزش با جنس مخالف) نخواهند بود.

با توجه به اين كه، احساسات جنسى مرد و زن، هم در ارگانيسم بدن آنها مؤثر است، و هم در روحيات و اخلاق ويژه آنان، روشن مى شود از دست دادن احساسات طبيعى تا چه حد ضربه بر جسم و روح انسان وارد مى سازد، و حتى ممكن است افرادى كه گرفتار چنين انحرافى هستند، چنان گرفتار ضعف جنسى شوند كه ديگر قدرت بر توليد فرزند پيدا نكنند.

اين گونه اشخاص، از نظر روانى غالباً سالم نيستند و در خود يك نوع بيگانگى از خويشتن و بيگانگى از جامعه اى كه به آن تعلق دارند احساس مى كنند.

قدرت اراده را، كه شرط هر نوع پيروزى است تدريجاً از دست مى دهند، و يك نوع سرگردانى و بى تفاوتى در روح آنها لانه مى كند.

آنها، اگر به زودى تصميم به اصلاح خويشتن نگيرند، و حتى در صورت لزوم از طبيب جسمى يا روانى كمك نخواهند، و اين عمل به صورت عادتى براى آنها در آيد، ترك آن مشكل خواهد شد، و در هر حال هيچ وقت براى ترك اين عادت زشت دير نيست، تصميم مى خواهد و عمل!

سرگردانى روانى تدريجاً آنها را به مواد مخدر و مشروبات الكلى و انحرافات اخلاقى ديگر خواهد كشانيد، و اين يك بدبختى بزرگ ديگر است.

جالب اين كه در روايات اسلامى در عباراتى كوتاه و پر معنى، اشاره به اين مفاسد شده است، از جمله در روايتى از امام صادق(عليه السلام)مى خوانيم: كسى از او سؤال كرد: لِمَ حَرَّمَ اللّهُ اللَّواطَ: «چرا خداوند لواط را حرام كرده است»؟

فرمود: مِنْ أَجْلِ أَنَّهُ لَوْ كانَ إِتْيانُ الْغُلامِ حَلالاً لاَسْتَغْنَى الرِّجالُ عَنِ النِّساءِ وَ كانَ فِيهِ قَطْعُ النَّسْلِ وَ تَعْطِيلُ الْفُرُوجِ وَ كانَ فِي إِجازَةِ ذلِكَ فَسادٌ كَثِيرٌ:

«اگر آميزش با پسران حلال بود، مردان از زن ها بى نياز (و نسبت به آنان بى ميل) مى شدند، و اين باعث قطع نسل انسان مى شد، و باعث از بين رفتن آميزش طبيعى جنس موافق و مخالف مى گشت، و اين كار مفاسد زياد اخلاقى و اجتماعى به بار مى آورد».(1)

ذكر اين نكته نيز قابل توجه است كه، اسلام يكى از مجازات هائى را كه براى چنين افرادى قائل شده آن است كه، ازدواج خواهر و مادر و دختر شخص مفعول بر فاعل حرام است، يعنى اگر چنين كارى قبل از ازدواج صورت گرفته شد، اين زنان براى او حرام ابدى مى شوند.

آخرين نكته اى كه در اينجا بايد يادآور شويم اين است كه: كشيده شدن افراد به اين گونه انحراف جنسى، علل بسيار مختلفى دارد، و حتى گاهى طرز رفتار پدر و مادر با فرزندان خود، و يا عدم مراقبت از فرزندان همجنس، و طرز معاشرت و خواب آنها با هم در خانه، ممكن است از عوامل اين آلودگى گردد.

گاهى، ممكن است انحراف اخلاقى ديگر سر از اين انحراف بيرون آورد.

قابل توجه اين كه: در حالات قوم «لوط» مى خوانيم: عامل آلودگى آنها به اين گناه اين بود كه آنها مردمى بخيل بودند، و چون شهرهاى آنها بر سر راه كاروان هاى «شام» قرار داشت، و آنها نمى خواستند از ميهمانان و عابرين پذيرائى كنند، در آغاز چنين به آنها وانمود مى كردند كه، قصد تجاوز جنسى به آنان دارند، تا ميهمانان و عابرين را از خود فرار دهند، ولى، اين عمل تدريجاً به صورت عادت براى آنها در آمد، و تمايلات انحراف جنسى تدريجاً در وجود آنها بيدار شد، و كارشان به جائى رسيد كه از فرق تا قدم آلوده شدند.(2)

حتى، شوخى هاى بى موردى كه گاهى در ميان پسران و يا دختران نسبت به همجنسان خود مى شود، گاهى انگيزه كشيده شدن به اين انحرافات مى گردد، به هر حال، بايد به دقت مراقب اين گونه مسائل بود، و آلودگان را به سرعت نجات داد و از خدا در اين راه توفيق طلبيد.

* * *

1 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 14، صفحه 252 (جلد 20، صفحه 332، حديث 25755، چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 10، صفحه 181، حديث 1.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 12، صفحه 147 ـ «علل الشرايع»، جلد 2، صفحه 548 (چاپ انتشارات مكتبة الداورى).

▲7 ـ اخلاق قوم لوط

در روايات و تواريخ اسلامى، اعمال زشت و ننگين ديگرى به موازات انحراف جنسى از آنها نقل شده است از جمله در «سفينة البحار» مى خوانيم:

قِيْلَ كانَتْ مَجالِسُهُمْ تَشْتَمِلُ عَلى أَنْواعِ الْمَناكِيْرِ مِثْلَ الْشَّتْمِ وَ السُّخُفِ وَ الْصَفْحِ وَ الْقِمارِ وَ ضَرْبِ الْمِخْراقِ وَ خَذْفِ الأَحْجارِ عَلى مَنْ مَرَّ بِهَمْ وَ ضَرْبَ الْمَعازِفِ وَ الْمَزامِيْرَ وَ كَشْفِ الْعَوْراتِ:

«گفته مى شود: مجالس آنها مملوّ بود از انواع منكرات و اعمال زشت، فحش هاى ركيك و كلمات زننده با هم رد و بدل مى كردند، با كف دست بر پشت يكديگر مى كوبيدند، قمار مى كردند، و بازى هاى بچه گانه داشتند، سنگ به عابران پرتاب مى كردند، و انواع آلات موسيقى را به كار مى بردند، و در حضور جمع بدن خود را برهنه و كشف عورت مى نمودند»!.(1)

روشن است، در چنان محيط آلوده اى، انحراف و زشتى هر روز ابعاد تازه اى به خود مى گيرد، و اصولاً قبح اعمال ننگين برچيده مى شود، و آن چنان در اين مسير پيش مى روند، كه هيچ كارى در نظر آنها زشت و منكر نيست!

و از آنها بدبخت تر، اقوام و ملت هائى هستند كه در عصر پيشرفت علوم و دانش ها، در همان راه گام برمى دارند، و حتى گاهى اعمالشان به قدرى ننگين و رسوا است كه اعمال قوم لوط را به فراموشى مى سپارد!

* * *

84وَ إِلى مَدْيَنَ أَخاهُمْ شُعَيْباً قالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِله غَيْرُهُ وَ لاتَنْقُصُوا الْمِكْيالَ وَ الْميزانَ إِنِّي أَراكُمْ بِخَيْر وَ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْم مُحيط

85وَ يا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِكْيالَ وَ الْميزانَ بِالْقِسْطِ وَ لاتَبْخَسُوا النّاسَ أَشْياءَهُمْ وَ لاتَعْثَوْا فِي الأَرْضِ مُفْسِدينَ

86بَقِيَّةُ اللّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ وَ ما أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفيظ

ترجمه:

84 ـ و به سوى «مَدْيَن» برادرشان شعيب را (فرستاديم); گفت: «اى قوم من! خدا را پرستش كنيد، كه جز او، معبود ديگرى براى شما نيست! پيمانه و وزن را كم نكنيد (و دست به كم فروشى نزنيد)! من (هم اكنون) شما را در نعمت مى بينم; (ولى) از عذاب روز فراگير، بر شما بيمناكم!

85 ـ و اى قوم من! پيمانه و وزن را با عدالت، تمام دهيد! و بر اشياء (و اجناس) مردم، عيب نگذاريد; و از حق آنان نكاهيد! و در زمين به فساد نكوشيد!

86 ـ آنچه خداوند براى شما باقى گذارده (از سرمايه هاى حلال)، برايتان بهتر است اگر ايمان داشته باشيد! و من، پاسدار شما (و مأمور بر اجبارتان به ايمان) نيستم»!

1 ـ «سفينة البحار»، جلد 2، صفحه 517 ـ «بحار الانوار»، جلد 12، صفحه 146.

تفسير:

▲«مدين» سرزمين «شعيب»

با پايان يافتن داستان عبرت انگيز قوم «لوط»، نوبت به قوم «شعيب» ششمين پيامبر مورد ذكر دراين سوره و مردم «مدين» مى رسد، همان جمعيتى كه راه توحيد را رها كردند، و در سنگلاخ شرك و بت پرستى سرگردان شدند، نه تنها بت، كه درهم و دينار و مال و ثروت خويش را مى پرستيدند، و به خاطر آن، كسب و تجارت با رونق خويش را، آلوده به تقلب، كم فروشى و خلافكارى هاى ديگر مى كردند.

در آغاز مى گويد: «و به سوى مدين برادرشان شعيب را فرستاديم» (وَ إِلى مَدْيَنَ أَخاهُمْ شُعَيْباً).

كلمه «أَخاهُم» (برادرشان) همان گونه كه سابقاً هم اشاره كرديم، به خاطر آن است كه نهايت محبت پيامبران را به قوم خود باز گو كند، نه فقط به خاطر اين كه از افراد قبيله و طائفه آنها بود، بلكه علاوه بر آن خيرخواه و دلسوز آنها همچون يك برادر بود.

«مَدْيَن» (بر وزن مريم) نام آبادى «شعيب»(عليه السلام) و قبيله او است، اين شهر، در مشرق «خليج عقبه» قرار داشته، و مردم آن از فرزندان «اسماعيل»(عليه السلام) بودند، و با «مصر»، «لبنان» و «فلسطين» تجارت داشته اند.

امروز شهر «مدين»، «معان» ناميده مى شود، ولى بعضى از جغرافيون نام مدين را بر مردمى اطلاق كرده اند كه در ميان «خليج عقبه» تا «كوه سينا» مى زيسته اند.

در «تورات» نيز نام «مديان» آمده، اما به عنوان بعضى از قبائل (و البته اطلاق يك نام بر شهر و صاحبان شهر معمول است).(1)

اين پيامبر، اين برادر دلسوز و مهربان، همان گونه كه شيوه همه پيامبران در آغاز دعوت بود، نخست آنها را به اساسى ترين پايه هاى مذهب، يعنى «توحيد» دعوت كرده، گفت: «اى قوم! خداوند يگانه يكتا را بپرستيد كه جز او معبودى براى شما نيست» ( قالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِله غَيْرُهُ).

چرا كه دعوت به توحيد، دعوت به شكستن همه طاغوت ها و همه سنت هاى جاهلى است، و هر گونه اصلاح اجتماعى و اخلاقى بدون آن ميسر نخواهد بود.

آنگاه، به يكى از مفاسد اقتصادى كه از روح شرك و بت پرستى سرچشمه مى گيرد و در آن زمان در ميان اهل «مدين» سخت رايج بوده، اشاره كرده، گفت: «به هنگام خريد و فروش پيمانه و وزن اشياء را كم نكنيد» (وَ لاتَنْقُصُوا الْمِكْيالَ وَ الْميزانَ).

«مِكْيال» و «مِيْزان» به معنى پيمانه و ترازو است، و كم كردن آنها به معنى كم فروشى و نپرداختن حقوق مردم است.

رواج اين دو كار، در ميان آنها، نشانه اى بود از نبودن نظم، حساب و ميزان و سنجش در كارهايشان، و نمونه اى بود از غارتگرى و استثمار و ظلم و ستم در جامعه ثروتمند آنها.

اين پيامبر بزرگ، پس از اين دستور، بلافاصله اشاره به دو علت براى آن مى كند:

نخست مى گويد: قبول اين اندرز سبب مى شود: درهاى خيرات به روى شما گشوده شود، پيشرفت امر تجارت، پائين آمدن سطح قيمت ها، آرامش جامعه، خلاصه «من خير خواه شما هستم» و مطمئنم اين اندرز نيز سرچشمه خير و بركت براى جامعه شما خواهد بود (إِنِّي أَراكُمْ بِخَيْر).

اين احتمال نيز، در تفسير اين جمله وجود دارد كه «شعيب» مى گويد: «من شما را داراى نعمت فراوان و خير كثيرى مى بينم» بنابراين دليلى ندارد كه تن به پستى در دهيد و حقوق مردم را ضايع كنيد، و به جاى شكر نعمت، كفران نمائيد.

ديگر اين كه: «من از آن مى ترسم كه اصرار بر شرك، كفران نعمت و كم فروشى، عذاب روز فراگير، همه شما را فرو گيرد» (وَ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْم مُحيط).

«مُحِيط» در اينجا صفت براى «يَوْم» است، يعنى يك روز «فراگير»، و البته فراگير بودن روز، به معنى فراگير بودن مجازات آن روز است، و اين مى تواند اشاره به عذاب آخرت، و همچنين مجازات هاى فراگير دنيا باشد.

بنابراين، هم شما نياز به اين گونه كارها نداريد، و هم عذاب خدا در كمين شما است، پس بايد هر چه زودتر وضع خويش را اصلاح كنيد.

* * *

آيه بعد، مجدداً روى نظام اقتصادى آنها تأكيد مى كند، و اگر قبلاً «شعيب» قوم خود را از كم فروشى نهى كرده بود، در اينجا دعوت به پرداختن حقوق مردم كرده، مى گويد: «اى قوم! پيمانه و وزن را با قسط و عدل وفا كنيد» (وَ يا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِكْيالَ وَ الْميزانَ بِالْقِسْطِ).

و اين اصل، يعنى اقامه قسط و عدل و دادن حق هر كس به او، بايد بر سراسر جامعه شما حكومت كند.

سپس، قدم از آن فراتر نهاده، مى گويد: «بر اشياء و اجناس مردم عيب مگذاريد، و چيزى از آنها را كم مكنيد» (وَ لاتَبْخَسُوا النّاسَ أَشْياءَهُمْ).

«بَخْس» (بر وزن نحس) در اصل به معنى كم كردن به عنوان ظلم و ستم است.

و اين كه، به زمين هائى كه بدون آبيارى زراعت مى شود «بَخْس» گفته مى شود، به همين علت است كه، آب آن كم است (تنها از باران استفاده مى كند) و يا آن كه محصول آن نسبت به زمين هاى آبى كمتر مى باشد.

و اگر به وسعت مفهوم اين جمله نظر بيافكنيم، دعوتى است به رعايت همه حقوق فردى و اجتماعى براى همه اقوام و همه ملت ها، «بخس حق» در هر محيط و هر عصر و زمان، به شكلى ظهور مى كند، و حتى گاهى در شكل كمك بلا عوض! و تعاون و دادن وام! (همان گونه كه روش استثمارگران در عصر و زمان ما است).

در پايان آيه، باز هم از اين فراتر رفته، مى گويد: «در روى زمين فساد مكنيد» (وَ لاتَعْثَوْا فِي الأَرْضِ مُفْسِدينَ).

فساد از طريق كم فروشى.

فساد از طريق غصب حقوق مردم و تجاوز به حق ديگران.

فساد به خاطر بر هم زدن ميزان ها و مقياس هاى اجتماعى.

فساد از طريق عيب گذاشتن بر اموال و اشخاص و بالاخره فساد به خاطر تجاوز به حريم حيثيت و آبرو و ناموس و جان مردم!.

جمله «لاتَعْثَوا» به معنى «فساد نكنيد» است، بنابراين ذكر «مُفْسِدِين» بعد از آن، به خاطر تأكيد هر چه بيشتر روى اين مسأله است.

دو آيه فوق، اين واقعيت را به خوبى منعكس مى كند كه، بعد از مسأله اعتقاد به توحيد و ايدئولوژى صحيح، يك اقتصاد سالم از اهميت ويژه اى برخوردار است، و نيز نشان مى دهد، به هم ريختگى نظام اقتصادى، سرچشمه فساد وسيع در جامعه خواهد بود.

* * *

سرانجام، به آنها گوشزد كرد كه: افزايش كميت ثروت ـ ثروتى كه از راه ظلم و ستم و استثمار ديگران به دست آيد ـ سبب بى نيازى شما نخواهد بود، بلكه «سرمايه حلالى كه براى شما باقى مى ماند، هر چند كم و اندك باشد اگر ايمان به خدا و دستورش داشته باشيد بهتر است» (بَقِيَّةُ اللّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ).

تعبير به «بَقِيَّةُ اللّه» يا به خاطر آن است كه سود حلال اندك، چون به فرمان خدا است «بَقِيَّةُ اللّه» است.

يا اين كه، تحصيل حلال، باعث دوام نعمت الهى و بقاى بركات مى شود.

و يا اين كه، اشاره به پاداش و ثواب هاى معنوى است كه تا ابد باقى مى ماند هر چند دنيا و تمام آنچه در آن است فانى شود، آيه 46 سوره «كهف»: «وَ الْباقِياتُ الصّالِحاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَواباً وَ خَيْرٌ أَمَلاً» نيز، اشاره به همين است.

و تعبير به «إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ» (اگر ايمان داشته باشيد) اشاره به اين است كه، اين واقعيت را تنها كسانى درك مى كنند كه ايمان به خدا و حكمت او و فلسفه فرمان هايش داشته باشند.

در روايات متعددى مى خوانيم: «بَقِيَّةُ اللّه» تفسير به وجود مهدى(عليه السلام)يا بعضى از امامان ديگر شده است،(2) از جمله در كتاب «اكمال الدين» از امام باقر(عليه السلام)چنين نقل شده: أَوَّلُ ما يَنْطِقُ بِهِ الْقائِمُ(عليه السلام) حِيْنَ خَرَجَ، هذِهِ الآْيَةُ «بَقِيَّةُ اللّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ».

ثُمَّ يَقُولُ: أَنَا بَقِيَّةُ اللّهِ وَ حُجَّتُهُ وَ خَلِيْفَتُهُ عَلَيْكُمْ فلا يُسَلِّمُ عَلَيْهِ مُسَلِّمٌ إِلاّ قالَ اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا بَقِيَّةَ اللّهِ فِي أَرْضِه:

«نخستين سخنى كه مهدى(عليه السلام)پس از قيام خود مى گويد، اين آيه است «بَقِيَّةُ اللّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ».

سپس مى گويد: منم بقية اللّه و حجت و خليفه او در ميان شما، آنگاه هيچ كس بر او سلام نمى كند مگر اين كه مى گويد: اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا بَقِيَّةَ اللّهِ فِي أَرْضِه».(3)

بارها گفته ايم، آيات قرآن هر چند در مورد خاصى نازل شده باشد، مفاهيم جامعى دارد كه مى تواند در اعصار و قرون بعد، بر مصداق هاى كلى تر و وسيع تر، تطبيق شود.

درست است كه در آيه مورد بحث، مخاطب قوم «شعيب»اند، و منظور از «بقية اللّه» سود و سرمايه حلال و يا پاداش الهى است، ولى هر موجود نافع كه از طرف خداوند براى بشر باقى مانده و مايه خير و سعادت او گردد، «بقية اللّه» محسوب مى شود.

تمام پيامبران الهى و پيشوايان بزرگ «بقية اللّه»اند.

تمام رهبران راستين كه پس از مبارزه با يك دشمن سرسخت براى يك قوم و ملت باقى مى مانند از اين نظر «بقية اللّه»اند.

همچنين سربازان مبارزى كه پس از پيروزى از ميدان جنگ باز مى گردند، آنها نيز «بقية اللّه»اند.

و از آنجا كه، مهدى موعود(عليه السلام) آخرين پيشوا و بزرگ ترين رهبر انقلابى پس از قيام پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) است، يكى از روشن ترين مصاديق «بقية اللّه» و از همه به اين لقب شايسته تر است، به خصوص كه تنها باقيمانده بعد از پيامبران و امامان است.

در پايان آيه مورد بحث، از زبان «شعيب» مى خوانيم: وظيفه من همين ابلاغ و انذار و هشدار بود كه گفتم «و من مسئول اعمال شما و موظف به اجبار كردنتان بر پذيرفتن اين راه نيستم» اين شما و اين راه و اين چاه! (وَ ما أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفيظ).

* * *

87قالُوا يا شُعَيْبُ أَ صَلاتُكَ تَأْمُرُكَ أَنْ نَتْرُكَ ما يَعْبُدُ آباؤُنا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ في أَمْوالِنا ما نَشاءُ إِنَّكَ لاَ َنْتَ الْحَليمُ الرَّشيدُ

88قالَ يا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلى بَيِّنَة مِنْ رَبِّي وَ رَزَقَني مِنْهُ رِزْقاً حَسَناً وَ ما أُريدُ أَنْ أُخالِفَكُمْ إِلى ما أَنْهاكُمْ عَنْهُ إِنْ أُريدُ إِلاَّ الإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ ما تَوْفيقي إِلاّ بِاللّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنيبُ

89وَ يا قَوْمِ لايَجْرِمَنَّكُمْ شِقاقي أَنْ يُصيبَكُمْ مِثْلُ ما أَصابَ قَوْمَ نُوح أَوْ قَوْمَ هُود أَوْ قَوْمَ صالِح وَ ما قَوْمُ لُوط مِنْكُمْ بِبَعيد

90وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي رَحيمٌ وَدُودٌ

ترجمه:

87 ـ گفتند: «اى شعيب! آيا نمازت به تو دستور مى دهد كه آنچه را پدرانمان مى پرستيدند، ترك كنيم; يا آنچه را مى خواهيم در اموالمان انجام ندهيم؟! تو كه مرد بردبار و فهميده اى هستى»!

88 ـ گفت: «اى قوم!به من بگوئيد، هر گاه من دليل آشكارى از پروردگارم داشته باشم، و رزق (و موهبت) خوبى به من داده باشد، (آيا مى توانم بر خلاف فرمان او رفتار كنم؟!) من هرگز نمى خواهم چيزى كه شما را از آن باز مى دارم، خودم مرتكب شوم! من جز اصلاح ـ تا آنجا كه توانائى دارم ـ نمى خواهم! و توفيق من، جز به خدا نيست! بر او توكّل كردم; و به سوى او باز مى گردم!

89 ـ و اى قوم من! دشمنى و مخالفت با من، سبب نشود كه شما به همان سرنوشتى كه قوم نوح يا قوم هود يا قوم صالح گرفتار شدند، گرفتار شويد! و قوم لوط از شما چندان دور نيست!

90 ـ از پروردگار خود، آمرزش بطلبيد; و به سوى او باز گرديد; كه پروردگارم مهربان و دوستدار (بندگان توبه كار) است»!

1 ـ «اعلام القرآن»، صفحه 573.

2 ـ «كافى»، جلد 1، صفحه 411، حديث 2 ـ «بحار الانوار»، جلد 10، صفحات 153 و 154، حديث 3، و
جلد 24، صفحات 211 و 212.

3 ـ به نقل تفسير «صافى»، ذيل آيه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 24، صفحه 212 ـ «اعلام الورى»، صفحه 463 (دار الكتب الاسلامية) ـ «كشف الغمة»، جلد 2، صفحه 534 (مكتبة بنى هاشمى تبريز) ـ «كمال الدين»، جلد 1، صفحه 330، حديث 16 (دار الكتب الاسلامية).

تفسير:

▲منطق بى اساس لجوجان

اكنون ببينيم اين قوم لجوج، در برابر اين نداى مصلح آسمانى چه عكس العملى نشان داد.

آنها كه بت ها را آثار نياكان و نشانه اصالت فرهنگ خويش مى پنداشتند، و از كم فروشى و تقلب در معامله سود كلانى مى بردند، در برابر شعيب چنين «گفتند: اى شعيب! آيا اين نمازت به تو دستور مى دهد كه ما آنچه را پدرانمان مى پرستيدند ترك گوئيم»؟! (قالُوا يا شُعَيْبُ أَ صَلاتُكَ تَأْمُرُكَ أَنْ نَتْرُكَ ما يَعْبُدُ آباؤُنا).

«و يا آزادى خود را در اموال خويش از دست دهيم و نتوانيم به دلخواهمان در اموالمان تصرف كنيم»؟ (أَوْ أَنْ نَفْعَلَ في أَمْوالِنا ما نَشاءُ).

«تو كه آدم بردبار، پر حوصله و فهميده اى هستى»، از تو چنين سخنانى بعيد است! (إِنَّكَ لاَ َنْتَ الْحَليمُ الرَّشيدُ).

در اينجا، اين سؤال پيش مى آيد كه چرا آنها روى «نماز» شعيب تكيه كردند؟

بعضى از مفسران گفته اند: اين به دليل آن بوده كه «شعيب» بسيار نماز مى خواند، و به مردم مى گفت: نماز، انسان را از كارهاى زشت و منكرات باز مى دارد.

ولى جمعيت نادان كه رابطه ميان نماز و ترك منكرات را درك نمى كردند، از روى تمسخر به او گفتند: آيا اين اوراد و حركات تو، به تو فرمان مى دهد كه ما سنت نياكان و فرهنگ مذهبى خود را زير پا بگذاريم، و يا نسبت به اموالمان مسلوب الاختيار شويم؟!

بعضى نيز، احتمال داده اند «صَلوة» اشاره به آئين و مذهب است; زيرا آشكارترين سمبل دين «نماز» است.

به هر حال، اگر آنها درست انديشه مى كردند، اين واقعيت را در مى يافتند كه نماز، حسّ مسئوليت، تقوا، پرهيزكارى، خداترسى و حق شناسى را در انسان زنده مى كند، او را به ياد خدا و به ياد دادگاه عدل او مى اندازد، گرد و غبار خودپسندى و خودپرستى را از صفحه دل او مى شويد، و او را از جهان محدود و آلوده دنيا، به جهان ماوراء طبيعت، به عالم پاكى ها و نيكى ها متوجه مى سازد، و به همين دليل او را از شرك، بت پرستى و تقليد كوركورانه نياكان و از كم فروشى و انواع تقلب باز مى دارد.

سؤال ديگرى كه در اينجا پيش مى آيد اين است كه: آيا آنها جمله: إِنَّكَ
لاَ َنْتَ الْحَليمُ الرَّشيدُ: «تو مرد عاقل و فهميده و بردبارى» را از روى واقعيت و ايمان مى گفتند، و يا به عنوان مسخره و استهزاء؟

مفسران، هر دو احتمال را داده اند، ولى با توجه به تعبير استهزاءآميزى كه در جمله قبل خوانديم (جمله أَ صَلاتُكَ تَأْمُرُكَ) چنين به نظر مى رسد كه آن را از روى استهزاء مى گفتند، اشاره به اين كه، آدم حليم و بردبار كسى است كه تا مطالعه كافى روى چيزى نكند، و به صحت آن اطمينان پيدا ننمايد، اظهار نمى نمايد، و آدم رشيد و عاقل كسى است كه، سنت هاى يك قوم را زير پا نگذارد، و آزادى عمل را از صاحبان اموال، سلب نكند، پس معلوم مى شود، نه مطالعه كافى دارى، و نه عقل درست و نه انديشه عميق; چرا كه عقل درست و انديشه عميق، ايجاب مى كند، انسان دست از روش نياكان خود برندارد، و آزادى عمل را از كسى سلب نكند!.

* * *

اما شعيب، در پاسخ آنها، كه سخنانش را حمل بر سفاهت و دليل بر بى خردى گرفته بودند، «گفت: اى قوم من! (اى گروهى كه شما از منيد و من هم از شما، و آنچه را براى خود دوست مى دارم براى شما هم مى خواهم) هر گاه من دليل روشن و آشكارى از طرف پروردگارم داشته باشم و علاوه بر اين، روزى پاكيزه و مال به قدر نياز به من بخشيده باشد، آيا در اين صورت، صحيح است كه من مخالفت فرمان او كنم، و يا نسبت به شما قصد و غرضى داشته باشم و خير خواهتان نباشم»؟! (قالَ يا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلى بَيِّنَة مِنْ رَبِّي وَ رَزَقَني مِنْهُ رِزْقاً حَسَناً).(1)

شعيب با اين جمله، مى خواهد بگويد: من در اين كار تنها انگيزه معنوى و انسانى و تربيتى دارم، من حقايقى را مى دانم كه شما نمى دانيد، و هميشه انسان دشمن چيزى است كه نمى داند.

جالب توجه اين كه، در اين آيات، تعبير «يا قَوْمِ» (اى قوم من) تكرار شده است، به خاطر اين كه عواطف آنها را براى پذيرش حق بسيج كند، و به آنها بفهماند، شما از من هستيد و من هم از شما (خواه قوم در اينجا به معنى قبيله، طايفه و فاميل باشد، و خواه به معنى گروهى كه او در ميان آنها زندگى مى كرد و جزء اجتماع آنها محسوب مى شد).

سپس، اين پيامبر بزرگ اضافه مى كند: «گمان مبريد كه من مى خواهم شما را از چيزى نهى كنم ولى خودم به سراغ آن بروم» (وَ ما أُريدُ أَنْ أُخالِفَكُمْ إِلى ما أَنْهاكُمْ عَنْهُ).

به شما بگويم كم فروشى نكنيد، و تقلب و غش در معامله روا مداريد، اما خودم با انجام اين اعمال ثروتى بيندوزم، و يا شما را از پرستش بت ها منع كنم، اما خودم در برابر آنها سر تعظيم فرود آورم، نه، هرگز چنين نيست.

از اين جمله، چنين بر مى آيد: آنها شعيب را متهم مى كردند كه او قصد سودجوئى براى شخص خودش دارد، و لذا صريحاً اين موضوع را نفى مى كند.

سرانجام، به آنها مى گويد: «من يك هدف بيشتر ندارم و آن اصلاح شما و جامعه شما است تا آنجا كه در قدرت دارم» (إِنْ أُريدُ إِلاَّ الإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ).

اين همان هدفى است كه، تمام پيامبران آن را تعقيب مى كردند، اصلاح عقيده، اصلاح اخلاق، اصلاح عمل و اصلاح روابط و نظامات اجتماعى.

و براى رسيدن به اين هدف «تنها از خدا توفيق مى طلبم» (وَ ما تَوْفيقي إِلاّ بِاللّهِ).

و به همين دليل، براى انجام رسالت خود، و رسيدن به اين هدف بزرگ، «تنها بر او تكيه مى كنم و در همه چيز به او باز مى گردم» (عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنيبُ).

براى حل مشكلات، با تكيه بر يارى او تلاش مى كنم، و براى تحمل شدائد اين راه، به او باز مى گردم.

* * *

سپس، آنها را متوجه به يك نكته اخلاقى مى كند و آن اين كه: بسيار مى شود انسان به خاطر بغض و عداوت نسبت به كسى، و يا تعصب و لجاجت نسبت به چيزى، تمام مصالح خويش را ناديده مى گيرد، و سرنوشت خود را به دست فراموشى مى سپارد، به آنها مى گويد: «اى قوم من! مبادا دشمنى و عداوت با من شما را به گناه و عصيان و سركشى وا دارد» (وَ يا قَوْمِ لايَجْرِمَنَّكُمْ شِقاقي).

«مبادا همان بلاها و مصائب و رنج ها و مجازات هائى كه به قوم نوح يا قوم هود يا قوم صالح رسيد به شما هم برسد» (أَنْ يُصيبَكُمْ مِثْلُ ما أَصابَ قَوْمَ نُوح أَوْ قَوْمَ هُود أَوْ قَوْمَ صالِح).

«حتى قوم لوط با آن بلاى عظيم، يعنى زير و رو شدن شهرهايشان و سنگباران شدن از شما چندان دور نيستند» (وَ ما قَوْمُ لُوط مِنْكُمْ بِبَعيد).

نه زمان آنها از شما چندان فاصله دارد، و نه مكان زندگيشان و نه اعمال و گناهان شما از گناهان آنان دست كمى دارد!.

البته «مدين» كه مركز قوم شعيب بود، از سرزمين قوم لوط فاصله زيادى نداشت; چرا كه هر دو از مناطق «شامات» بودند، و از نظر زمانى هر چند فاصله داشتند، اما فاصله آنها نيز آن چنان نبود كه تاريخشان به دست فراموشى سپرده شده باشد.

و اما از نظر عمل، هر چند ميان انحرافات جنسى قوم لوط و انحرافات اقتصادى قوم شعيب، ظاهراً فرق بسيار بود، ولى هر دو در توليد فساد در جامعه، و به هم ريختن نظام اجتماعى و از ميان بردن فضائل اخلاقى و اشاعه فساد با هم شباهت داشتند، به همين جهت، گاهى در روايات مى بينم: يك درهم «ربا» كه طبعاً مربوط به مسائل اقتصادى است، با «زنا» كه يك آلودگى جنسى است مقايسه شده است.(2)-(3)

* * *

و سرانجام، دو دستور كه در واقع نتيجه تمام تبليغات پيشين او است، به اين قوم گمراه مى دهد:

نخست اين كه: «از خداوند آمرزش بطلبيد» تا از گناه پاك شويد، و از شرك و بت پرستى و خيانت در معاملات بر كنار گرديد (وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ).

ديگر اين كه: «پس از پاكى از گناه به سوى او باز گرديد» كه او پاك است و بايد پاك شد و به سوى او رفت (ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ).

در واقع، استغفار، توقف در مسير گناه و شستشوى خويشتن است و توبه بازگشت به سوى او است كه وجودى است بى انتها.

و بدانيد! گناه شما هر قدر عظيم و سنگين باشد، راه بازگشت به روى شما باز است «چرا كه پروردگار من، هم رحيم است و هم دوستدار بندگان» (إِنَّ رَبِّي رَحيمٌ وَدُودٌ).

«وَدُود» صيغه مبالغه از «ود» به معنى محبت است، ذكر اين كلمه بعد از كلمه «رحيم» اشاره به اين است كه، نه تنها خداوند به حكم رحيميتش به بندگان گنهكارِ توبه كار، توجه دارد، بلكه از اين گذشته آنها را بسيار دوست مى دارد، كه هر كدام از اين دو (رحم و محبت) خود انگيزه اى است براى پذيرش استغفار و توبه بندگان.

* * *

91قالُوا يا شُعَيْبُ ما نَفْقَهُ كَثيراً مِمّا تَقُولُ وَ إِنّا لَنَراكَ فينا ضَعيفاً وَ لَوْ لا رَهْطُكَ لَرَجَمْناكَ وَ ما أَنْتَ عَلَيْنا بِعَزيز

92قالَ يا قَوْمِ أَ رَهْطي أَعَزُّ عَلَيْكُمْ مِنَ اللّهِ وَ اتَّخَذْتُمُوهُ وَراءَكُمْ ظِهْرِيّاً إِنَّ رَبِّي بِما تَعْمَلُونَ مُحيطٌ

93وَ يا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ إِنِّي عامِلٌ سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ يَأْتيهِ عَذابٌ يُخْزيهِ وَ مَنْ هُوَ كاذِبٌ وَ ارْتَقِبُوا إِنِّي مَعَكُمْ رَقيبٌ

ترجمه:

91 ـ گفتند: «اى شعيب! بسيارى از آنچه را مى گوئى، ما نمى فهميم! و ما تو را در ميان خود، ضعيف مى يابيم; و اگر (به خاطر) قبيله كوچكت نبود، تو را سنگسار مى كرديم; و تو در برابر ما قدرتى ندارى»!

92 ـ گفت: «اى قوم! آيا قبيله كوچك من، نزد شما عزيزتر از خداوند است؟! در حالى كه (فرمان) او را پشت سر انداخته ايد! پروردگارم به آنچه انجام مى دهيد، احاطه دارد (و آگاه است)!

93 ـ اى قوم! هر كارى از دستتان ساخته است، انجام دهيد; من هم كار خود را خواهم كرد; و به زودى خواهيد دانست چه كسى عذاب خواركننده به سراغش مى آيد، و چه كسى دروغگوست! شما انتظار بكشيد، من هم با شما در انتظارم».

1 ـ بايد توجه داشت جزاى جمله شرطيه در آيه فوق محذوف است، و جزا چنين بوده است: «أَفَأَعْدِلُ مَعَ ذلِكَ عَمّا أَنَا عَلَيْهِ مِنْ عِبادَتِهِ وَ تَبْلِيْغِ دِيْنِهِ».

2 ـ ذكر اين نكته نيز لازم است كه: جمله «لايَجْرِمَنَّكُمْ» به دو معنى آمده است:

يكى به معنى «لايَحْمِلَنَّكُمْ» يعنى «شما را وادار نكند»، در اين صورت آيه از نظر تركيب چنين خواهد بود: «لايَجْرِمَنَّ» فعل و «شِقاق» فاعل و «كُمْ» مفعول و «أَنْ يُصِيْبَكُم» مفعول دوم است، و در اين صورت معنى آيه چنين مى شود: اى قوم من! مخالفت با من، شما را وادار نكند كه سرنوشتى همچون سرنوشت قوم نوح(عليه السلام) و مانند آنها را پيدا كنيد.

احتمال دوم اين است كه: به معنى «شما را به گناه نكشاند» بوده باشد، در اين صورت «يَجْرِمَنَّ» فعل و «شِقاق» فاعل و «كُمْ» مفعول است و «أَنْ يُصِيْبَكُم» نتيجه آن است، و معنى آيه همان خواهد شد كه ما در متن آورده ايم.

3 ـ «الفقيه»، جلد 4، صفحه 367 (انتشارات جامعه مدرسين) ـ «وسائل الشيعه»، جلد 18، صفحات 122، 123 و 124 (چاپ آل البيت) ـ «بحار الانوار»، جلد 100، صفحات 115، 116 و 117.

تفسير:

▲تهديدهاى متقابل «شعيب» و قومش

«شعيب» اين پيامبر بزرگ، كه به خاطر سخنان حساب شده، رسا و دلنشينش، به عنوان «خطيب الانبياء»(1) لقب گرفته، گفتارش را ـ كه بهترين راهگشاى زندگى مادى و معنوى اين گروه بود ـ با صبر، حوصله، متانت و دلسوزى تمام ايراد مى كرد، اما ببينيم اين قوم گمراه چگونه به او پاسخ گفتند.

آنها با چهار جمله، كه همگى حكايت از لجاجت و جهل و بى خبرى مى كرد جواب دادند.

نخست اين كه: «گفتند: اى شعيب ما بسيارى از حرف هاى تو را نمى فهميم» (قالُوا يا شُعَيْبُ ما نَفْقَهُ كَثيراً مِمّا تَقُولُ).

اساساً، سخنان تو سر و ته ندارد! و محتوا و منطق با ارزشى در آن نيست كه ما بخواهيم پيرامون آن بينديشيم! و به همين دليل، چيزى نيست كه بخواهيم آن را ملاك عمل قرار دهيم، زياد خود را خسته مكن و به سراغ ديگران برو!

ديگر اين كه: «ما تو را در ميان خود ضعيف و ناتوان مى يابيم» (وَ إِنّا لَنَراكَ فينا ضَعيفاً).

بنابراين، اگر فكر كنى حرف هاى بى منطقت را با قدرت و زور مى توانى به كرسى بنشانى، آن هم اشتباه است.

گمان مكن اگر ما حساب تو را نمى رسيم به خاطر ترس از قدرت تو است، «اگر ملاحظه قوم و قبيله ات و احترامى كه براى آنها قائل هستيم نبود، تو را به بدترين صورت به قتل مى رسانديم، يعنى تو را سنگباران مى كرديم»! (وَ لَوْ لا رَهْطُكَ لَرَجَمْناكَ).

جالب اين كه آنها از قبيله «شعيب» به عنوان «رَهْط» ياد كردند، كه در لغت عرب به يك جمعيت كم، از سه تا هفت، يا ده و يا حداكثر به گفته بعضى به چهل نفر اطلاق مى شود، اشاره به اين كه، گروه قبيله تو نيز در نظر ما قدرتى ندارند، بلكه ملاحظات ديگر است كه ما را از اين كار باز مى دارد، و اين درست به آن مى ماند كه ما به ديگرى مى گوئيم: اگر ملاحظه اين چهار نفر قوم و فاميل تو نبود، حق تو را كف دستت مى گذاشتيم، در حالى كه واقعاً فاميل و قبيله او چهار نفر نيست، بلكه منظور بيان اين نكته است كه آنها اهميتى از نظر قدرت ندارند.

سرانجام گفتند: «تو براى ما فردى نيرومند و شكست ناپذير نيستى» (وَ ما أَنْتَ عَلَيْنا بِعَزيز).

تو هر چند از بزرگان قبيله ات محسوب مى شوى، به خاطر برنامه اى كه در پيش گرفتى در نظر ما قرب و منزلتى ندارى.

* * *

«شعيب»، بدون اين كه از سخنان زننده و توهين هاى آنها از جا در برود، با همان منطق شيوا و بيان رسا به آنها چنين پاسخ «گفت: اى قوم! آيا اين چند نفر قوم و قبيله من نزد شما از خداوند عزيزترند»؟ (قالَ يا قَوْمِ أَ رَهْطي أَعَزُّ عَلَيْكُمْ مِنَ اللّهِ).

شما كه به خاطر فاميل من، كه به گفته خودتان چند نفرى بيش نيستند، به من آزار نمى رسانيد; چرا به خاطر «خدا» سخنانم را نمى پذيريد؟ آيا چند نفر در برابر عظمت پروردگار به حساب مى آيند؟.

آيا شما براى خدا احترام قائليد؟ «با اين كه او و فرمان او را پشت سر انداخته ايد»؟ (وَ اتَّخَذْتُمُوهُ وَراءَكُمْ ظِهْرِيّاً).(2)

و در پايان مى گويد: فكر نكنيد خداوند اعمال شما را نمى بيند و سخنانتان را نمى شنود، «يقين بدانيد كه پروردگار من به تمام اعمالى كه انجام مى دهيد، احاطه دارد» (إِنَّ رَبِّي بِما تَعْمَلُونَ مُحيطٌ).

* * *

سخنگوى بليغ كسى است كه: در برابر تمام موضع گيرى هاى طرف مقابل، موضع خود را در لابلاى سخنانش مشخص كند، از آنجا كه مشركان قوم «شعيب» در آخر سخنان خود، او را تهديد ضمنى به سنگسار كردن نمودند، و قدرت خود را به رخ او كشيدند، «شعيب» موضع خويش را در برابر تهديد آنها چنين مشخص مى كند:

«اى قوم من! هر چه در قدرت داريد انجام دهيد، و كوتاهى نكنيد و هر كارى از دستتان ساخته است مضايقه ننمائيد» (وَ يا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ).(3)

«من نيز، كار خودم را مى كنم» (إِنِّي عامِلٌ).

«اما به زودى خواهيد فهميد، چه كسى گرفتار عذاب خواركننده خواهد شد، من، يا شما و چه كسى دروغگو است، من، يا شما»؟ (سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ يَأْتيهِ عَذابٌ يُخْزيهِ وَ مَنْ هُوَ كاذِبٌ).

و حال كه چنين است، «شما در انتطار بمانيد، من هم در انتظارم» (وَ ارْتَقِبُوا إِنِّي مَعَكُمْ رَقيبٌ).(4)

شما در انتظار اين باشيد كه بتوانيد با قدرت، جمعيت، ثروت و نفوذتان بر من پيروز شويد، من هم در انتظار اين هستم كه مجازات دردناك الهى به زودى دامان شما جمعيت گمراه را بگيرد و از صفحه گيتى بر اندازد!

* * *

94وَ لَمّا جاءَ أَمْرُنا نَجَّيْنا شُعَيْباً وَ الَّذينَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَة مِنّا وَ أَخَذَتِ الَّذينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُوا في دِيارِهِمْ جاثِمينَ

95كَأَنْ لَمْ يَغْنَوْا فيها أَلا بُعْداً لِمَدْيَنَ كَما بَعِدَتْ ثَمُودُ

ترجمه:

94 ـ و هنگامى كه فرمان ما فرا رسيد، شعيب و كسانى را كه با او ايمان آورده بودند، به رحمت خود نجات داديم; و آنها را كه ستم كردند، صيحه (آسمانى) فرو گرفت; و در ديار خود، به رو افتادند (و مردند).

95 ـ آن چنان كه گوئى هرگز از ساكنان آن (ديار) نبودند! دور باد مدين (و اهل آن از رحمت خدا)، همان گونه كه قوم ثمود دور شدند!

1 ـ «سفينة البحار»، ماده «شعيب» ـ «بحار الانوار»، جلد 12، صفحات 375 و 384 و 387 ـ «قصص جزايرى»، صفحه 210 (كتابخانه آيت اللّه مرعشى) ـ «قصص راوندى»، صفحه 146 (بنياد پژوهش هاى آستان قدس) ـ البته اين عنوان «خطيب الانبياء» به حضرت شعيب(عليه السلام) اختصاص ندارد، بلكه در مورد حضرت داود(عليه السلام) (در بحار الانوار، جلد 39، صفحه 68 ـ المناقب، جلد 3، صفحه 255، مؤسسه انتشارات علامه) و رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) در (بحار الانوار، جلد 99، صفحه 198) نيز اين عنوان آمده است.

2 ـ در زبان عرب، هنگامى كه مى خواهند بى اعتنائى نسبت به چيزى را به صورت كنائى بيان كنند، مى گويند: «جَعَلْتُهُ تَحْتَ قَدَمَىّ» يا «جَعَلْتُهُ دَبْرَ أُذُنِى» يا «جَعَلْتُهُ وَراءَ ظَهْرِى» يا «جَعَلْتُهُ ظِهْرِيّا» (آن را پشت گوش انداختم ـ پشت سر گذاشتم) و «ظِهْرِى» از ماده «ظهر» (بر وزن قهر) گرفته شده و «ياء»، «ياء نسبت» است و كسره «ظاء» به خاطر تغييراتى است كه گاه در اسم منصوب مى دهند.

3 ـ «مَكانَة» مصدر يا اسم مصدر، به معنى قدرت بر چيزى داشتن است.

4 ـ «رَقيب» به معنى حافظ، مراقب و نگاهبان است، و در اصل از «رقبة» كه به معنى «گردن» است گرفته شده، و اين معنى يا به خاطر آن است كه شخص حافظ و مراقب، گردن كسى را كه در حفاظت او است حفظ مى كند (كنايه از اين كه جان او را حفظ مى كند) و يا به خاطر اين كه گردن مى كشد تا برنامه پاسدارى و حفاظت را انجام دهد.

تفسير:

▲پايان عمر تبهكاران مدين

در سرگذشت اقوام پيشين، بارها در قرآن مجيد خوانده ايم: پيامبران در مرحله نخست، به دعوت آنها به سوى خدا بر مى خاستند، و از هر گونه آگاه سازى و اندرز و نصيحت مضايقه نمى كردند.

در مرحله بعد، كه اندرزها براى گروهى سود نمى داد، روى تهديد به عذاب الهى تكيه مى كردند، تا آخرين كسانى كه آمادگى پذيرش دارند تسليم حق شوند، و به راه خدا باز گردند و اتمام حجت شود.

در مرحله سوم، كه هيچ يك از اينها سودى نمى داد به حكم سنت الهى در زمينه تصفيه و پاكسازى روى زمين، مجازات فرا مى رسيد و اين خارهاى سر راه را از ميان مى برد.

در مورد قوم «شعيب»، يعنى مردم «مدين» نيز، سرانجام مرحله نهائى فرا رسيد، قرآن گويد:

«هنگامى كه فرمان ما (دائر به مجازات اين قوم گمراه، ستمكار و لجوج) فرا رسيد، نخست، شعيب و كسانى را كه با او ايمان آورده بودند، به بركت رحمت خود از آن سرزمين نجات داديم» (وَ لَمّا جاءَ أَمْرُنا نَجَّيْنا شُعَيْباً وَ الَّذينَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَة مِنّا).

«سپس فرياد آسمانى و صيحه عظيم مرگ آفرين، ظالمان و ستمگران را فرو گرفت» (وَ أَخَذَتِ الَّذينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ).

«صَيْحَه» همان گونه كه سابقاً هم گفته ايم، به معنى هر گونه صداى عظيم است، و قرآن از نابودى چند قوم گنهكار به وسيله صيحه آسمانى حكايت مى كند، اين صيحه، احتمالاً وسيله صاعقه و مانند آن بوده است، و همان گونه كه در داستان قوم «ثمود» بيان كرديم، گاهى ممكن است امواج صوتى به قدرى قوى باشد كه سبب مرگ گروهى شود.

و به دنبال آن، مى فرمايد: «قوم شعيب بر اثر اين صيحه آسمانى در خانه هاى خود به رو افتادند و مردند» و اجساد بى جانشان به عنوان درس هاى عبرتى تا مدتى در آنجا بود (فَأَصْبَحُوا في دِيارِهِمْ جاثِمينَ).

* * *

و در آيه بعد، مى افزايد: آن چنان طومار زندگانى آنها در هم پيچيده شد، كه «گويا هرگز ساكن آن سرزمين نبودند» (كَأَنْ لَمْ يَغْنَوْا فيها).

تمام آن ثروت هائى كه به خاطر آن، گناه، ظلم و ستم كردند، و تمام آن كاخ ها، زينت ها، زرق و برق ها و غوغاها، همه از ميان رفت و همه خاموش شدند.

سرانجام، همان گونه كه در آخر سرگذشت قوم عاد و ثمود بيان شد، مى فرمايد: «دور باد سرزمين مدين از لطف و رحمت پروردگار! همان گونه كه قوم ثمود دور شدند» (أَلا بُعْداً لِمَدْيَنَ كَما بَعِدَتْ ثَمُودُ).

روشن است منظور از «مدين» در اينجا اهل مدين است، آنها بودند كه از رحمت خدا دور افتادند.

نكته:

▲درس هاى تربيتى داستان «شعيب»

خاطرات پيامبران، و ماجراى زندگى اقوام پيشين، هميشه الهام بخش براى اقوام بعد است; چرا كه آزمايش هاى زندگى آنان ـ همان آزمايش هائى كه گاهى ده ها سال يا صدها سال به طول انجاميده ـ در لابلاى چند صفحه از تاريخ در اختيار همگان قرار مى گيرد، و هر كس مى تواند در زندگى خود از آن الهام بگيرد.

سرگذشت اين پيامبر بزرگ (شعيب) نيز، درس هاى فراوانى به ما مى دهد از جمله:

* * *

1 ـ اهميت مسائل اقتصادى

در اين سرگذشت، خوانديم كه «شعيب» بعد از دعوت به توحيد، آنها را دعوت به حق و عدالت در امور مالى و تجارت كرد، اين خود نشان مى دهد كه مسائل اقتصادى يك جامعه را نمى توان ساده شمرد.

و نيز نشان مى دهد كه پيامبران فقط مأمور مسائل اخلاقى نبوده اند، بلكه اصلاح وضع نابسامان اجتماعى و اقتصادى نيز، بخش مهمى از دعوت آنها را تشكيل مى داده است، تا آنجا كه آن را بعد از دعوت به توحيد قرار مى دادند.

* * *

2 ـ اصالت ها را نبايد فداى تعصب كرد

در اين سرگذشت، خوانديم يكى از عوامل سقوط اين قوم گمراه در دامان بدبختى، اين بود كه آنها به خاطر كينه ها و عداوت هاى شخصى، حقايق را به دست فراموشى مى سپردند، در حالى كه انسان عاقل و واقع بين، كسى است كه حق را از هر كس، هر چند دشمن شماره يك او باشد بشنود و بپذيرد.

* * *

3 ـ نماز دعوت به توحيد و پاكى مى كند

قوم گمراه شعيب از روى تعجب از او پرسيدند: آيا اين نماز تو است كه دعوت به ترك پرستش بت ها و ترك كم فروشى و تقلب مى كند؟.

شايد آنها فكر مى كردند، اين حركات و اذكار چه اثرى مى تواند در اين امور بگذارد؟ در حالى كه مى دانيم نيرومندترين رابطه، ميان اين دو بر قرار است، اگر نماز به معنى واقعى يعنى حضور انسان با تمام وجودش در برابر خدا باشد.

اين حضور نردبان تكامل و وسيله تربيت روح و جان و پاك كننده زنگار گناه از قلب او است.

اين حضور، اراده انسان را قوى، عزمش را راسخ و غرور و كبر را از او دور مى سازد.

* * *

4 ـ خودبينى رمز توقف است

قوم شعيب چنان كه از آيات فوق استفاده كرديم، افرادى خودخواه و خودبين بودند، خود را فهميده و «شعيب» را نادان مى پنداشتند، او را به باد مسخره مى گرفتند، سخنانش را بى محتوا و شخصش را ضعيف و ناتوان مى خواندند، و اين خودبينى و خودخواهى، سرانجام آسمان زندگيشان را تاريك ساخت و آنها را به خاك سياه نشاند!.

نه تنها انسان، كه حيوان نيز اگر خودبين باشد، در راه متوقف خواهد شد، مى گويند: يك نفر اسب سوار، به نهر آبى رسيد، ولى با تعجب ملاحظه كرد اسب حاضر نيست از آن نهر كوچك و كم عمق بگذرد، هر چه در اين كار اصرار ورزيد سودى نداشت، مرد حكيمى فرا رسيد و گفت: آب نهر را به هم زنيد تا گل آلود شود، مشكل حل خواهد شد! اين كار را كردند اسب به آرامى عبور كرد، تعجب كردند، و از او نكته حل مشكل را خواستند.

مرد حكيم گفت: هنگامى كه آب صاف بود، اسب عكس خود را در آب مى ديد، و مى پنداشت خود او است، و حاضر نبود پا به روى خويشتن بگذارد، همين كه آب گل آلود شد، و خويش را فراموش كرد با سادگى از آن گذشت!.

* * *

5 ـ ايمان و عمل از هم جدا نيستند

هنوز بسيارند كسانى كه فكر مى كنند با داشتن يك عقيده ساده مى توان مسلمان بود، هر چند عملى از آنها سر نزند، هنوز زيادند كسانى كه دينى را مى خواهند كه بر سر راه هوس هاى سركش آنها مانعى ايجاد نكند، و از هر نظر آنان را آزاد بگذارد.

داستان شعيب، نشان مى دهد: اين قوم نيز خواهان چنين آئينى بودند، لذا به او مى گفتند: ما نه حاضريم بت هاى نياكان را فراموش كنيم، و نه آزادى عمل در اموال و ثروتمان را از دست دهيم.

آنها فراموش كرده بودند كه، اصولاً ميوه درخت ايمان، عمل است، و آئين انبياء براى اين بوده است كه خودكامگى ها و انحرافات عملى انسان را اصلاح كنند، و گرنه، يك درخت بى شاخ و برگ و ميوه، به هيچ كارى جز سوزاندن نمى آيد.

امروز، اين طرز فكر، با نهايت تأسف، در ميان عده اى از مسلمانان قوت گرفته، كه اسلام را در مجموعه اى از عقائد خشك، خلاصه مى كنند كه در داخل مسجد همراه آنها است، و همين كه از در مسجد بيرون آمدند با آن خداحافظى مى كنند، و در ادارات، بازارها و محوطه كار آنها اثرى از اسلام نيست.

سير و سياحت، در بسيارى از كشورهاى اسلامى، حتى كشورهائى كه كانون ظهور اسلام بوده، اين واقعيت تلخ را نشان مى دهد كه اسلام در يك مشت عقيده و چند عبادت كم روح خلاصه شده، نه از آگاهى خبرى است، نه از عدالت اجتماعى، نه از رشد فرهنگى، و نه از بينش و اخلاق اسلامى.

هر چند، خوشبختانه در پرتو پاره اى از انقلاب هاى اسلامى، مخصوصاً در ميان قشر جوان، يك نوع حركت به سوى اسلام راستين و آميزش «ايمان» و «عمل» پيدا شده است.

و ديگر، اين جمله كه اسلام را با اعمال ما چه كار؟ يا اسلام مربوط به دل است نه زندگى كمتر شنيده مى شود.

و نيز، اين «تز» كه گروه هاى التقاطى مى گويند: ما عقيده را از «اسلام» و اقتصاد را از «ماركس» گرفته ايم، كه شبيه طرز تفكر گمراهان قوم «شعيب» است نيز محكوم شمرده مى شود.

ولى به هر حال، اين جدائى و تفرقه از قديم بوده و امروز نيز هست، كه بايد با آن به مبارزه برخاست.

* * *

6 ـ مالكيت بى قيد و شرط سرچشمه فساد

قوم شعيب نيز گرفتار اين اشتباه بودند كه، هيچ كس نمى تواند كمترين محدوديتى براى تصرف در اموال نسبت به مالكين قائل شود، حتى از «شعيب» تعجب مى كردند و مى گفتند: مثل تو با اين عقل و درايت، ممكن است جلو آزادى عمل ما را در اموال ما بگيرد؟

اين سخن را، خواه به عنوان استهزاء، خواه به عنوان حقيقت گفته باشند، نشان مى دهد آنها محدوديت در تصرفات مالى را دليل بر عدم عقل و درايت مى دانستند!

در حالى كه، اشتباه بزرگ آنها همين بود، اگر مردم در تصرف در اموالشان آزاد باشند، سراسر جامعه را فساد و بدبختى فرا خواهد گرفت، هميشه امور مالى بايد تحت ضوابط صحيح و حساب شده اى ـ كه پيامبران الهى بر مردم عرضه كرده اند ـ باشد و گرنه جامعه به تباهى خواهد كشيد.

* * *

7 ـ هدف پيامبران تنها اصلاح بود

شعار «إِنْ أُريدُ إِلاَّ الإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ»، تنها شعار «شعيب» نبوده، بلكه از شعارهاى همه انبياء و تمام رهبران راستين است، گفتار و كردار آنها نيز شاهدى بر اين هدف محسوب مى شود، آنها نه براى سر گرمى مردم آمده بودند، نه بخشش گناهان، نه فروختن بهشت به آنان، و نه براى حمايت از زورمندان و تخدير توده ها.

بلكه هدفشان، اصلاح به معنى مطلق و به معنى وسيع كلمه بود، اصلاح در تفكر و انديشه.

اصلاح در اخلاق.

اصلاح در نظامات فرهنگى و اقتصادى و سياسى جامعه.

اصلاح در همه ابعاد اجتماع.

و در تحقق اين هدف، تكيه گاهشان تنها خدا بود، و از هيچ توطئه و تهديدى هراس نداشتند، چنان كه «شعيب» گفت: «وَ ما تَوْفِيْقِى إِلاّ بِاللّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيْب».

* * *

96وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى بِآياتِنا وَ سُلْطان مُبين

97إِلى فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَ ما أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشيد

98يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النّارَ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ

99وَ أُتْبِعُوا في هذِهِ لَعْنَةً وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ

ترجمه:

96 ـ ما، موسى را با آيات خود و دليل آشكارى فرستاديم...

97 ـ به سوى فرعون و اطرافيانش; اما آنها از فرمان فرعون پيروى كردند; در حالى كه فرمان فرعون، مايه رشد و نجات نبود!

98 ـ روز قيامت، او در پيشا پيش قومش خواهد بود; و آنها را وارد آتش مى كند! و چه بد آبشخورى است (آتش)، كه بر آن وارد مى شوند!

99 ـ آنان در اين جهان و روز قيامت، لعنتى به دنبال دارند; و چه بد عطائى است (لعن و دورى از رحمت خدا)، كه نصيب آنان مى شود!

تفسير:

▲قهرمان مبارزه با فرعون

بعد از پايان داستان «شعيب» و اصحاب «مدين»، اشاره به گوشه اى از سرگذشت «موسى بن عمران» و مبارزاتش با فرعون مى كند، و اين هفتمين داستان پيامبران در اين سوره است.

سرگذشت موسى(عليه السلام)، از تمام پيامبران در قرآن بيشتر آمده است; زيرا در بيش از سى سوره، بيش از صد بار به ماجراى موسى، فرعون و بنى اسرائيل اشاره شده است.

ويژگى سرگذشت موسى، نسبت به پيامبرانى همچون شعيب، صالح، هود و لوط كه در گذشته خوانديم، اين است كه آنها بر ضد اقوام گمراه، قيام كردند، ولى موسى، علاوه بر اين، در برابر حكومت خودكامه اى همچون دستگاه جبار فرعون نيز قيام نمود.

اصولاً، هميشه آب را بايد از سرچشمه صاف كرد، و تا حكومت هاى فاسد بر سر كارند هيچ جامعه اى روى سعادت نخواهد ديد، و رهبران الهى در اين گونه اجتماعات قبل از همه بايد اين كانون هاى فساد را در هم بكوبند.

ولى، بايد توجه داشت كه در اين قسمت از سرگذشت موسى، تنها يك گوشه را مى خوانيم، گوشه اى كه در عين كوچكى، پيام بزرگى براى همه انسان ها دارد.

نخستين آيه، مى گويد: «ما موسى را با معجزاتى كه در اختيار او قرار داديم و منطقى قوى و نيرومند فرستاديم» (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى بِآياتِنا وَ سُلْطان مُبين).

«سُلْطان» كه به معنى تسلط است، گاهى در سلطه ظاهرى و زمانى در سلطه منطقى به كار مى رود.

سلطه اى كه مخالف را در بن ست قرار دهد، به گونه اى كه هيچ راهى براى فرار نيابد!

به نظر مى رسد سلطان در آيه فوق در همان معنى دوم به كار رفته، و آيات، اشاره به معجزات روشن موسى است (مفسران احتمالات ديگرى نيز درباره اين دو كلمه داده اند).

* * *

اما اين كه موسى را براى هدايت چه كسى فرستاده، در آيه بعد مى فرمايد: موسى را با آن معجزات كوبنده و آن منطق نيرومند، «به سوى فرعون و ملاء او فرستاديم» (إِلى فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ).

همان گونه كه بارها گفته ايم، «مَلَأ» به كسانى گفته مى شود كه، ظاهر آنها چشم ها را پر مى كند، هر چند توخالى هستند، و در منطق قرآن بيشتر به اعيان، اشراف، و شخصيت هاى قلابى كه اطراف قدرت هاى ستمگر را مى گيرند، اطلاق شده.

اما، اطرافيان فرعون كه با قيام موسى(عليه السلام)، منافع نامشروع خود را در خطر مى ديدند، حاضر نشدند در برابر او و معجزات و منطقش تسليم گردند «لذا از فرمان فرعون پيروى كردند» (فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ).

«اما فرمان فرعون، هرگز ضامن سعادت آنها و مايه رشد و نجات نبود» (وَ ما أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشيد).

البته، اين موفقيت براى فرعون به سادگى به دست نيامد، او از هر گونه نيرنگ، توطئه و نيروئى براى پيشرفت اهداف خود، و شوراندن مردم بر ضد موسى(عليه السلام) استفاده مى كرد، و در اين راه، حتى هيچ نكته روانى را از نظر دور نمى داشت.

گاهى مى گفت: «موسى مى خواهد سرزمين هاى شما را بگيرد، و شما را كه صاحبان اصلى آنها هستيد بيرون كند» (يُريدُ أَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ أَرْضِكُم).(1)

گاهى احساس مذهبى قوم خود را تحريك مى كرد، و مى گفت: «من از اين مرد مى ترسم كه آئين شما را دگرگون سازد» (إِنِّي أَخافُ أَنْ يُبَدِّلَ دينَكُمْ).(2)

گاه مى گفت: «من از اين مى ترسم، او سرزمين شما را به فساد بكشد» (أَوْ أَنْ يُظْهِرَ فِي الأَرْضِ الْفَسادَ).(3)

گاهى به موسى تهمت مى زد.

زمانى تهديد مى كرد.

بار ديگر قدرت و شوكت خود را به رخ مردم مصر مى كشيد.

و زمانى ادعاى رهبرى داهيانه اى كه ضامن خير و صلاحشان است داشت.

* * *

و از آنجا كه روز رستاخيز، هر قوم و ملت و گروهى، با رهبر خويش وارد محشر مى شوند، و پيشوايان اين جهان، پيشوايان آن جهانند، مى فرمايد: «فرعون نيز كه رهبر گمراهان عصر خود بود، در پيشاپيش قومش وارد صحنه قيامت مى شود» (يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ).

اما به جاى اين كه، اين پيشوا پيروان خود را در آن گرماى سوزان به سوى چشمه گوارائى از آب زلال ببرد «آنها را به آتش دوزخ وارد مى سازد» (فَأَوْرَدَهُمُ النّارَ).

«و چقدر زشت و ناپسند است كه، آتش، آبشخورگاه انسان باشد كه بر آن وارد گردد» (وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ).

همان چيزى كه به جاى تسكين عطش، تمام وجود انسان را مى سوزاند، و در عوض سيراب كردن بر تشنگيش مى افزايد.

بايد توجه داشت كه، «ورود» در اصل به معنى حركت به طرف آب، و نزديك شدن به آن است، ولى بعداً، به هر نوع داخل شدن بر چيزى كلمه «ورود» اطلاق شده است.

«وِرد» (بر وزن ذِكْر) به معنى آبى است كه انسان بر آن وارد مى شود، و به معنى ورود بر آب نيز آمده است.

و «مَوْرُود» به معنى آبى است كه بر آن وارد مى شوند (اسم مفعول است).

بنابراين، معنى جمله «وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ» چنين مى شود: «آتش، بد آبشخورگاهى است كه بر آن وارد مى شوند».(4)

ذكر اين نكته نيز لازم به نظر مى رسد كه، جهان پس از مرگ ـ همان گونه كه قبلاً هم اشاره كرده ايم ـ عالمى است كه اعمال و افعال ما در اين دنيا در مقياس وسيعى در آنجا مجسم مى شود، خوشبختى ها و بدبختى هاى آن جهان پرتوى است از كارهاى ما در اين جهان، آنها كه در اينجا رهبران بهشتيان بودند، در آنجا نيز گروه ها را به سوى بهشت و سعادت مى برند، و آنها كه رهبر ستمگران، گمراهان و دوزخيان بودند، در آنجا نيز پيروان خود را به سوى جهنم مى برند، و خود جلودار آنها هستند!.

* * *

سپس مى گويد: «آنها در اين جهان از رحمت خدا دور، و به مجازات و كيفرهاى سخت او گرفتار شدند، و در ميان امواج خروشان غرق گرديدند و در روز رستاخيز نيز از رحمت خدا دور خواهند بود» (وَ أُتْبِعُوا في هذِهِ لَعْنَةً وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ).

نام ننگين آنها، هميشه در صفحات تاريخ به عنوان يك قوم گمراه و جبار ثبت مى گردد، بنابراين، هم در اين دنيا خسارت كردند و هم در جهان ديگر.

«و آتش دوزخ چه بد عطائى است كه به آنها داده شده است» (بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ).

«رِفْد» در اصل به معنى كمك كردن به انجام كارى است، حتى اگر چيزى را تكيه به چيز ديگرى بدهند، از آن تعبير به «رِفْد» مى كنند، ولى كم كم اين كلمه بر عطا و بخشش اطلاق شده; چرا كه كمكى است از ناحيه عطا كننده به شخص عطا شونده.(5)

* * *

 100ذلِكَ مِنْ أَنْباءِ الْقُرى نَقُصُّهُ عَلَيْكَ مِنْها قائِمٌ وَ حَصيدٌ

101وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لكِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَما أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتي يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ شَيْء لَمّا جاءَ أَمْرُ رَبِّكَ وَ ما زادُوهُمْ غَيْرَ تَتْبيب

102وَ كَذلِكَ أَخْذُ رَبِّكَ إِذا أَخَذَ الْقُرى وَ هِيَ ظالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَليمٌ شَديدٌ

103إِنَّ في ذلِكَ لاَ يَةً لِمَنْ خافَ عَذابَ الآْخِرَةِ ذلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النّاسُ وَ ذلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ

104وَ ما نُؤَخِّرُهُ إِلاّ لاَِجَل مَعْدُود

ترجمه:

100 ـ اين از اخبار شهرها و آبادى هاست كه ما براى تو بازگو مى كنيم; كه بعضى (هنوز) بر پا هستند، و بعضى درو شده اند (و از ميان رفته اند)!

101 ـ ما به آنها ستم نكرديم; بلكه آنها خودشان بر خويشتن ستم روا داشتند! و هنگامى كه فرمان مجازات الهى فرا رسيد، معبودانى را كه غير از خدا مى خواندند، آنها را يارى نكردند; و جز بر هلاكت آنان نيفزودند!

102 ـ و اين چنين است مجازات پروردگار تو، هنگامى كه شهرها و آبادى هاى ظالم را مجازات مى كند! (آرى،) مجازات او، دردناك و شديد است!

103 ـ در اين، نشانه اى است براى كسى كه از عذاب آخرت مى ترسد; همان روزى است كه مردم در آن جمع مى شوند، و روزى كه همه آن را مشاهده مى كنند.

104 ـ و ما آن (مجازات) را، جز تا زمان محدودى، تأخير نمى اندازيم!

تفسير:

در آيات اين سوره، سرگذشت هفت قوم از اقوام پيشين و گوشه اى از تاريخ پيامبرانشان بيان شد، كه هر كدام قسمت قابل توجهى از زواياى زندگى پرماجراى انسان را روشن مى ساخت، و هر يك درس هاى عبرت فراوانى در برداشت.

در اينجا، به تمام آن داستان ها اشاره كرده، به صورت يك جمع بندى مى فرمايد: «اين ماجراها گوشه اى از اخبار شهرهاى و آبادى ها است، كه ما داستانش را براى تو بازگو مى كنيم» (ذلِكَ مِنْ أَنْباءِ الْقُرى نَقُصُّهُ عَلَيْكَ).

«همان شهرها و آبادى هائى كه قسمتى از آن هنوز بر پاست، و قسمتى همچون كشتزار درو شده به كلى ويران گشته است» (مِنْها قائِمٌ وَ حَصيدٌ).

«قائِم» اشاره به شهرها و آبادى هائى است كه، از اقوام پيشين بر پا مانده اند، مانند سرزمين مصر كه جايگاه فرعونيان بود، و پس از غرق شدن اين گروه ظالم و ستمگر، همچنان بر جاى ماند، باغ هايش و كشتزارهايش و بسيارى از عمارت هاى خيره كننده اش.

«حَصِيد» به معنى درو شده، اشاره به سرزمين هائى همچون سرزمين قوم نوح و لوط كه يكى در زير آب غرق شد و ديگرى زير و رو و سنگباران گرديد.

* * *

«اما گمان مبر كه ما به آنها ستم كرديم، آنها خودشان به خويشتن ظلم كردند» (وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لكِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ).

آنها به بت ها و خدايان دروغينشان پناه بردند، «اما خدايانشان را كه به جاى اللّه مى خواندند، هيچ مشكلى را در برابر فرمان پروردگار از آنها نگشودند» (فَما أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتي يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ شَيْء لَمّا جاءَ أَمْرُ رَبِّكَ).

آرى «اين خدايان قلابى جز ضرر و زيان و هلاكت و بدبختى، بر آنها نيفزودند» (وَ ما زادُوهُمْ غَيْرَ تَتْبيب).(6)

* * *

آرى «اين چنين بود مجازات پروردگار تو نسبت به شهرها و آبادى هائى كه ستم مى كردند، هنگامى كه آنها را تسليم هلاكت كرد» (وَ كَذلِكَ أَخْذُ رَبِّكَ إِذا أَخَذَ الْقُرى وَ هِيَ ظالِمَةٌ).

«مسلماً مجازات پروردگار دردناك و شديد است» (إِنَّ أَخْذَهُ أَليمٌ شَديدٌ).

اين يك قانون عمومى الهى است، يك نسبت و برنامه هميشگى است، كه هر قوم و ملتى دست به ظلم و ستم بيالايند، و پا را از مرز فرمان هاى الهى فراتر نهند، و به رهبرى، راهنمائى و اندرزهاى پيامبران خدا اعتنا ننمايند، خداوند آنها را سرانجام سخت مى گيرد و در پنجه عذاب مى فشارد.

اين واقعيت، كه برنامه فوق يك برنامه عمومى و يك سنت هميشگى است، از ساير آيات قرآن نيز به خوبى استفاده مى شود، و در واقع هشدارى است به تمام مردم جهان، كه گمان مبريد شما از اين قانون مستثنى هستيد، يا اين حكم مخصوص اقوام پيشين بوده است.

البته، ظلم به معنى وسيع كلمه، شامل همه گناهان مى شود، و توصيف «قريه» و شهر و آبادى به ظالم بودن، (هِىَ ظالِمَةٌ) با اين كه اين صفت مربوط به ساكنان شهر و آبادى است، گويا اشاره به اين نكته لطيف است، كه آنها آن قدر در ظلم و بيدادگرى فرو رفتند كه، گوئى شهر و آبادى يك پارچه ظلم و ستم شده بود.

و اين تعبير، نزديك به تعبيرى است كه در فارسى داريم كه مى گوئيم: ظلم و فساد از در و ديوار فلان شهر مى بارد.

* * *

و از آنجا كه، اين يك قانون كلى و عمومى است، بلا فاصله مى فرمايد: «در اين سرگذشت هاى عبرت انگيز و حوادث شوم و دردناكى كه بر گذشتگان گذشت، علامت و نشانه اى است براى يافتن راه حق، براى كسانى كه از عذاب آخرت مى ترسند» (إِنَّ في ذلِكَ لاَ يَةً لِمَنْ خافَ عَذابَ الآْخِرَةِ).

چرا كه دنيا در برابر سراى ديگر، همه چيزش كوچك و ناچيز است، حتى مجازات ها و عذاب هايش و جهان ديگر از هر نظر وسيعتر مى باشد، و آنها كه ايمان به رستاخيز دارند، با ديدن هر يك از اين نمونه ها در دنيا تكان مى خورند و عبرت مى گيرند، و راه خود را باز مى يابند.

در پايان آيه، اشاره به دو وصف از اوصاف روز قيامت كرده، مى گويد: «آن روزى است كه همه مردم براى آن جمع مى شوند» (ذلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النّاسُ).

«و آن روزى است كه مشهود همگان است» (وَ ذلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ).

اشاره به اين كه، همان گونه كه قوانين و سنن الهى در اين جهان عمومى است، اجتماع مردم در آن دادگاه نيز عمومى، و حتى در يك زمان خواهد بود، روزى است آشكار براى همه، آن چنان كه تمام انسان ها در آن حاضر مى شوند و آن را مى بينند.

جالب اين كه، مى فرمايد: «يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النّاسُ» و نمى گويد «فِيْهِ النّاس» اين تعبير، اشاره به آن است كه رستاخيز تنها ظرف اجتماع مردم نيست، بلكه يك هدف و يك مقصد است كه انسان ها در مسير تكاملى خود به سوى آن پيش مى روند.

در سوره «تغابن» آيه 9 نيز مى خوانيم: يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذلِكَ يَوْمُ التَّغابُنِ: «در آن روز كه روز جمع و اجتماع است، همه شما را گردآورى مى كند و آن روزى است كه همه احساس غبن مى كنند»!.

* * *

و از آنجا كه، ممكن است بعضى بگويند: سخن از آن روز، نسيه است و معلوم نيست كى فرا مى رسد، لذا قرآن بلافاصله مى گويد: «ما آن روز را فقط تا زمان محدودى تأخير مى اندازيم» (وَ ما نُؤَخِّرُهُ إِلاّ لاَِجَل مَعْدُود).

آن هم، براى مصلحتى كه روشن است، تا مردم جهان ميدان هاى آزمايش و پرورش را ببينند.

و آخرين برنامه انبياء پياده شود.

و آخرين حلقه سلسله تكامل، كه اين جهان استعداد آن را دارد ظاهر گردد، و بعد پايان اعلام شود.

تعبير به «مَعْدُود» (شمرده شده)، اشاره به نزديكى رستاخيز است; زيرا هر چيزى كه قابل شمارش باشد، و تحت عدد واقع شود، محدود و نزديك است.

خلاصه، تأخير آن روز هرگز نبايد ظالمان را مغرور كند; چرا كه «قيامت گر چه دير آيد بيايد» و حتى تعبير به دير آمدن هم درباره آن صحيح نيست!.

* * *

105يَوْمَ يَأْتِ لاتَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلاّ بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَ سَعيدٌ

106فَأَمَّا الَّذينَ شَقُوا فَفِي النّارِ لَهُمْ فيها زَفيرٌ وَ شَهيقٌ

107خالِدينَ فيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الأَرْضُ إِلاّ ما شاءَ رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعّالٌ لِما يُريدُ

108وَ أَمَّا الَّذينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خالِدينَ فيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الأَرْضُ إِلاّ ما شاءَ رَبُّكَ عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذ

ترجمه:

105 ـ آن روز كه (قيامت و زمان مجازات) فرا رسد، هيچ كس جز به اجازه او سخن نمى گويد; گروهى بدبختند و گروهى خوشبخت.

106 ـ اما آنها كه بدبخت شدند، در آتشند; و براى آنان در آنجا، «زفير» و «شهيق» (ناله هاى طولانى دم و بازدم) است.

107 ـ جاودانه در آن خواهند ماند، تا آسمان ها و زمين بر پاست; مگر آنچه پروردگارت بخواهد! پروردگارت هر چه را بخواهد انجام مى دهد!

108 ـ اما آنها كه خوشبخت و سعادتمند شدند، جاودانه در بهشت خواهند ماند، تا آسمان ها و زمين بر پاست، مگر آنچه پروردگارت بخواهد! بخششى است قطع نشدنى!

1 ـ اعراف، آيه 110.

2 ـ غافر، آيه 26.

3 ـ غافر، آيه 26.

4 ـ اين جمله از نظر «تركيب نحوى» به اين صورت است كه، «بِئْسَ» از افعال ذم است و فاعل آن «الوِرْد» و «المَوْرُود» صفت، و مخصوص بالذم كلمه «النّار» است كه محذوف مى باشد، و بعضى از ادبا احتمال داده اند كه «المَوْرُود» مخصوص بالذم است، و چيزى در آيه محذوف نيست، ولى احتمال اول قوى تر به نظر مى رسد.

5 ـ اين جمله، از نظر «تركيب نحوى» نيز، همان گونه است كه در جمله «بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ» بيان كرديم.

6 ـ «تَتْبيب» از ماده «تبّ» به معنى استمرار در زيان است و به معنى هلاكت و نابودى نيز آمده است.