تفسیر نمونه جلد 23

اين تفسير نتيجه تلاش مستمر پانزده ساله معظم له با همكارى جمعى از نويسندگان حوزه علميه مى باشد. اين كتاب به زبان عربى و اردو نيز ترجمه و چاپ شده است.

تعداد جلد: 27 جلد

زبان: فارسى

تعداد صفحات:

قطع: وزيرى

نوع جلد: گالينگور

نوبت چاپ: سى و دوم

▲چگونه خدا را شكر نگوئيم؟

خدا را شكر كه تلاش هاى مستمر چهارده ساله دسته جمعى سبب شد كه، تفسير نمونه وارد بيست و سومين جزء خود شود، و تدريجاً قلوب همه مشتاقان و عاشقان قرآن را تسخير كند.

و تا پايان كار، راه زيادى در پيش نيست، فقط «دو جلد ديگر» باقى مانده كه اميد است لطف خداوند بزرگ در باقيمانده اين راه طولانى نيز يار و مددكار باشد، و اين خدمت با موفقيت به پايان رسد.

اين در حالى است كه، ترجمه آن به زبان «اردو» تا جلد پنجم، با زيباترين صورتى، در «هند» و «پاكستان» انتشار يافته، و جلد اول ترجمه «عربى» زير چاپ، و مقدمات ترجمه به زبان «انگليسى» نيز فراهم مى گردد.

اما هر قدر به اواخر قرآن نزديك تر مى شويم، شتاب مشتاقانه ما، توأم با دلهره، بيشتر مى شود، «شتاب» به خاطر فوت نشدن هفته ها و روزها، بلكه ساعت ها ودقائق، و «دلهره» به خاطر اين كه، شايد بحث هائى در مجلدات سابق بوده كه حق آن كاملاً ادا نشده، و بايد در اين مجلدات جبران گردد، يا وعده هائى كه درباره شرح مسائلى داده ايم مبادا از قلم بيفتد.

بحمد اللّه نه تنها با گذشت اين مدت، خستگى و فتورى در كار تفسير حاصل نشده، بلكه تلاش ها و كوشش ها فزون تر شده است، و لذا اميد مى رود كه هر چه جلوتر مى رويم بحث ها پربارتر گردد، به خصوص اين كه از تمام تجربيات گذشته براى وصول به اين هدف كمك گرفته مى شود.

در اينجا لازم است نكاتى را كه با گذشت دهها سال كار غير مرتب، و بيش از چهارده سال كار مرتب، روى تفسير قرآن مجيد درباره اين كتاب بزرگ آسمانى بر ما روشن شده است، در اختيار پژوهشگران قرآن قرار دهيم، شايد گام مؤثرى در راه شناخت قرآن باشد.

* * *

▲ما معتقديم:

1 ـ هر قدر انسان به قرآن نزديك تر مى شود، بهتر اين حقيقت را لمس مى كند كه قرآن درياى عظيم و بى كرانى است، كه هر اندازه درباره آن سخن گفته شود كم است، هر زمان غواصان در آن فرو روند، گوهرهاى تازه اى استخراج مى كنند، و باز هم آنچه ناگفته مانده در برابر آنچه گفته شده، بسيار زياد است.

فراموش نمى كنم در ابتداى كار تفسير، يكى از علماى شهرستان ها مى گفت: بعد از تفسير «مجمع البيان» جائى براى تفسير ديگرى باقى نيست (مقصودش اين بود كه ما خود را به زحمت نياندازيم!).

گفتم: گمان مى كنم وقتى مرحوم «طبرسى» مشغول تفسير «مجمع البيان» شده بود، به او نيز گفتند چون «شيخ طوسى» تفسير «تبيان» را نوشته، ديگر جائى براى «مجمع البيان» نيست، ولى گذشت زمان نشان داد كه نه تنها جا براى «مجمع البيان» وسيع بوده، بلكه اگر صدها تفسير ديگر براى قرآن از سوى متفكران نوشته شود، هنوز مطالب ناگفته بسيار است.

و بايد هم چنين باشد; چرا كه قرآن سخن خدا است، و سخن خدا از علم بى پايان او سرچشمه گرفته، آن هم بايد بى انتها باشد.

* * *

2 ـ به راستى هر قدر انسان با قرآن آشناتر مى شود، به عمق اين گفتار على(عليه السلام)كه در «نهج البلاغه» آمده است بهتر پى مى برد كه فرمود: «درمان دردهاى خود را از قرآن بخواهيد» (فَاسْتَشْفُوهُ مِنْ اَدْوائِكُمْ).

و اگر مسلمين جهان امروز با مشكلات و درد و رنج هاى بسيارى رو به رو هستند، همه به خاطر فراموش كردن اين كتاب آسمانى است; چرا كه در لابلاى آياتش دستورهائى نهفته، كه به كار گرفتن آنها مى تواند به همه بدبختى هاى كنونى پايان دهد، توطئه هاى دشمنان را در هم بشكند، فتنه ها را خاموش سازد، صفوف را متحد كند، زنجيرهاى اسارت را پاره نمايد، سطح افكار را بالا ببرد، نيات را خالص، و شرّ جنايتكاران بزرگ جهان را دفع كند و به نابسامانى ها سامان بخشد، ولى «وَ ما يَعْقِلُها اِلاَّ ا لْعالِمُونَ»!

عيب بزرگ اينجاست كه، گروهى اصلاً قرآن را نمى خوانند، و آنها كه مى خوانند آخرين همتشان اين است كه تجويد و آهنگ آن را دست كنند.

* * *

3 ـ اين كه مى گوئيم قرآن نور و روشنائى است «قَدْ جائَكُمْ مِنَ اللّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبِيْنٌ»، حقيقتى است كه ما آن را لمس كرده ايم، اگر براى بعضى از دورافتادگان اين سخن نسيه باشد، براى ما كاملاً نقد است، به خدا سوگند كه ادامه كار روى قرآن و بررسى آيات نورانى آن در قلب و جان انسان، چنان نورانيت فوق العاده و لذت توصيف ناپذيرى ايجاد مى كند، كه جلوه هاى خدا را در اين آيات به خوبى مى توان مشاهده كرد، و از باده طهور عشق حق سرمست شد، هر چند بى خبران هنوز چيزى درنيافته اند.

به همين دليل، به همه راهيان راه حق و مشتاقان مخلص شناخت اسلام از تمام قشرها، توصيه مى كنيم هر چه مى توانيد به قرآن نزديك و نزديك تر شويد، و جمال و جلال و عظمت خدا و عظمت اسلام و پيامبر(صلى الله عليه وآله) و حل مشكلات بزرگ اجتماعى را در آئينه آن ببينيد.

* * *

4 ـ اين كه مى گوئيم قرآن بزرگ ترين معجزه جاويدان است، سخنى است كه در نخستين برخورد با قرآن قابل اثبات است، ولى عمق اين مطلب وقتى درك مى شود كه انسان روى قرآن كار كند، ريزه كارى ها، ظرافت ها، دقت ها، لطف ها و قهرها، بشارت ها و انذارها، الگوها و اسوه ها، پيام ها و رهنمودها، مثل ها و تاريخ ها، تفسيرها و تحليل ها، دلائل محكم، تصوير زيبا، منطق شيرين، بيان جذاب و خلاصه نكته هاى غير قابل توصيف قرآن را از نزديك در لابلاى آياتش مشاهده كند، آنگاه با تمام وجود اعتراف خواهد كرد:

«اللّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيْثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِىَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِيْنَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِيْنُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ اِلى ذِكْرِ اللّهِ ذلِكَ هُدِىَ اللّهِ يَهْدِى بِهِ مَنْ يَشاءُ» «خداوند بهترين سخن را نازل كرده، كتابى كه آياتش (از نظر لطف و زيبائى و عمق و محتوا) همانند يكديگر است، آياتى مكرر دارد (اما تكرارى شوق انگيز) كه از شنيدن آياتش لرزه بر اندام كسانى كه در برابر پروردگارشان خاشعند مى افتد، سپس برون و درونشان نرم و متوجه ذكر خداى مى گردد، اين هدايت الهى است كه هر كس را بخواهد با آن راهنمائى مى كند»(1).

به اميد آن روز كه قرآن در متن زندگى همه مسلمانان نفوذ كند، و در همه صحنه هاى اجتماعى آنان حضور يابد.« آمين »

قم ـ حوزه علميه

ناصر مكارم شيرازى

1 ـ زمر، آيه 23.

▲سوره قمر

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 55 آيه است

▲محتواى سوره قمر

اين سوره ويژگى سوره هاى مكّى را، كه بحث هاى داغ از مبدأ و معاد است در بر دارد، و مخصوصاً بيانگر كيفرهاى گروهى از اقوام پيشين است، كه بر اثر لجاجت و عناد و پيمودن راه كفر و ظلم و فساد، يكى پس از ديگرى، به عذاب هاى كوبنده الهى گرفتار، و هلاك شدند.

و به دنبال هر يك از اين سرگذشت ها، جمله: وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلْذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر: «ما قرآن را براى تذكر سهل و آسان ساختيم، آيا كسى هست كه پند گيرد» تكرار مى كند، تا درسى باشد براى مسلمين و كفار!

روى هم رفته محتواى اين سوره را در هفت بخش، مى توان خلاصه كرد:

1 ـ آغاز سوره، از مساله نزديكى قيامت و موضوع «شق القمر» و اصرار مخالفان در انكار آيات الهى سخن مى گويد.

2 ـ در بخش ديگر، از نخستين قوم سركش و متمرد و لجوج يعنى قوم «نوح» و مساله «طوفان» به صورت فشرده اى بحث مى كند.

3 ـ بخش ديگر، داستان قوم «عاد» و عذاب دردناك آنها را شرح مى دهد.

4 ـ در چهارمين بخش، سخن از قوم «ثمود» و مخالفت آنها با پيامبرشان «صالح»(عليه السلام) است، و همچنين «معجزه ناقه»، و بالاخره مجازات آنها با «صيحه آسمانى» است.

5 ـ سپس، به سراغ قوم «لوط» مى رود، و ضمن اشاره گويا و فشرده اى به كفر و انحراف اخلاقى آنها، به قسمتى از عذاب دردناكشان اشاره مى كند.

6 ـ در بخش ديگر، سخن بسيار كوتاهى از «آل فرعون» و مجازات آنها آمده.

7 ـ و در آخرين بخش، مقايسه اى ميان اين اقوام و مشركان «مكّه» و مخالفان پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كرده، آينده خطرناكى را كه در صورت ادامه اين راه در پيش دارند، بازگو مى كند، و سوره را با شرح قسمتى از مجازات مجرمان در قيامت، و پاداش هاى عظيم پرهيزگاران، پايان مى دهد.

آيات سوره، غالباً كوتاه، و بسيار داغ و تكان دهنده است.

نام گذارى سوره به نام «قمر»، به مناسبت نخستين آيه اين سوره است كه، از «شقّ القمر» بحث مى كند.

* * *

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: وَ مَنْ قَرَأَ سُورَةَ اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ فِي كُلِّ غِبّ بُعِثَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ وَجْهُهُ عَلى صُورَةِ الْقَمَرِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ وَ مَنْ قَرَأَهَا كُلَّ لَيْلَة كَانَ أَفْضَلَ وَ جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ وَجْهُهُ مُسْفَرٌّ عَلَى وُجُوهِ الْخَلائِقِ : «هر كس سوره «اقتربت» را يك روز در ميان بخواند، روز قيامت در حالى برانگيخته مى شود كه، صورتش همچون ماه در شب بدر است، و هر كس آن را هر شب بخواند، افضل است، و در قيامت نور و روشنائى صورتش بر ساير خلايق برترى دارد».(1)

مسلماً اين درخشندگى صورت در صحنه قيامت، نشانه ايمان قوى و راستينى است كه در سايه تلاوت اين سوره، و تفكّر، و سپس، عمل به آن حاصل شده است، نه تلاوت خالى از انديشه و عمل.

* * *

1اقْتَرَبَتِ السّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ

2وَ إِنْ يَرَوْا آيَةً يُعْرِضُوا وَ يَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ

3وَ كَذَّبُوا وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ وَ كُلُّ أَمْر مُسْتَقِرٌّ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ قيامت نزديك شد و ماه از هم شكافت!

2 ـ و هر گاه نشانه و معجزه اى را ببينند روى گردانده، مى گويند: «اين سحرى مستمر است»!

3 ـ آنها (آيات خدا را) تكذيب كردند و از هواى نفسشان پيروى نمودند; و هر امرى قرارگاهى دارد.

1 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، آغاز سوره «قمر».

تفسير:

▲ماه شكافته شد!

در آيه نخست، از دو حادثه مهم، سخن به ميان آمده: يكى نزديك شدن قيامت است، كه عظيم ترين دگرگونى را در عالم آفرينش همراه دارد، و سرآغازى است براى زندگى نوين در جهان ديگر، جهانى كه عظمت و گستردگى آن براى ما زندانيان عالم دنيا، قابل درك و توصيف نيست.

و حادثه ديگر، معجزه بزرگ «شقّ القمر» است، كه هم دليلى است بر قدرت خداوند بزرگ بر هر چيز، و هم نشانه اى است از صدق دعوت پيغمبر گراميش.

مى فرمايد: «قيامت نزديك شد و ماه از هم شكافت»! (اقْتَرَبَتِ السّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ).

قابل توجه اين كه، سوره گذشته (سوره نجم) با جمله هائى پيرامون نزديكى قيامت پايان گرفت: «أَزِفَتِ الْآزِفَةُ» و اين سوره با همين معنى آغاز مى شود، و اين تأكيدى است بر اين موضوع كه قيامت نزديك است، گرچه در مقياس عمر دنيا ممكن است هزاران سال طول بكشد، اما با توجه به مجموع عمر اين جهان از يكسو، و با توجه به اين كه تمام عمر دنيا در برابر قيامت، لحظه زودگذرى بيش نيست، منظور از اين تعبير روشن مى شود.

ذكر اين دو حادثه با هم، همان گونه كه جمعى از مفسران گفته اند، به خاطر آن است كه، اصولاً ظهور پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كه آخرين پيامبران الهى است، خود از نشانه هاى نزديكى قيامت است، لذا در حديثى از خود پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم كه فرمود: بُعِثْتُ أَنَا وَ السّاعَةُ كَهاتَيْنِ: «مبعوث شدن من و قيامت همچون اين دو است»(1) (اشاره به دو انگشت مباركش كه در كنار هم قرار گرفته).

از سوى ديگر، شكافتن ماه، خود دليلى است بر امكان به هم ريختن نظام كواكب، و نمونه كوچكى است از حوادث عظيمى كه در آستانه رستاخيز، در اين جهان رخ مى دهد; چرا كه تمامى كواكب و ستارگان و زمين در هم مى ريزند، و عالمى نو به جاى آنها ايجاد مى شود.

طبق روايات مشهور كه بعضى ادعاى تواتر آن نيز كرده اند: «مشركان نزد رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آمدند و گفتند: اگر راست مى گوئى و تو پيامبر خدائى، ماه را براى ما دو پاره كن! فرمود: اگر اين كار را بكنم، ايمان مى آوريد؟ عرض كردند: آرى ـ و آن شب، شب چهاردهم ماه بود ـ پيامبر(صلى الله عليه وآله) از پيشگاه پروردگار تقاضا كرد آنچه را خواسته اند به او بدهد، ناگهان ماه به دو پاره شد، و رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) آنها را يك يك صدا مى زد و مى فرمود: ببينيد»!.(2)

در اين كه چگونه ممكن است اين كره عظيم آسمانى شكافته شود، و وجود چنين حادثه اى چه تأثيراتى بر كره زمين و منظومه شمسى مى گذارد؟ و چگونگى جذب دو نيمه ماه بعد از شكافتن، و اين كه چگونه ممكن است چنين حادثه اى رخ داده باشد و تواريخ جهان ذكرى از آن به ميان نياورند؟ و سؤالات ديگرى در اين زمينه، به خواست خدا در بحث نكات، مشروحاً از آن سخن خواهيم گفت.

نكته اى كه ذكر آن در اينجا لازم است اين كه: بعضى از مفسران كه تحت تأثير پاره اى از القائات سوء قرار گرفته اند، و انجام هر گونه عمل خارق عادتى را (جز قرآن) براى پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) منكر شده اند، با توجه به وضوح آيه فوق، و كثرت رواياتى كه در اين زمينه در كتب علماى اسلام نقل شده، به زحمت افتاده اند كه، چگونه اين خارق عادت را توجيه كنند؟ و طورى از كنار آن بگذرند كه، جنبه اعجاز آن نفى شود.

ولى حق اين است كه: مسأله «شقّ القمر» به صورت اعجاز، انجام گرفته، و آيات بعد، شواهد روشنى بر اين امر در بر دارد، چه خوب بود آنها در آن اعتقاد نادرست تجديد نظر مى كردند، تا بدانند كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نيز معجزات و خوارق عادتى داشته، و اگر آياتى از قرآن آن را نفى مى كند، اشاره به «معجزات اقتراحى» است كه گروهى بهانه جو، مطرح مى كردند، نه قصد پذيرش حق داشتند، و نه بعد از انجام آن تسليم حق مى شدند، ولى، معجزاتى كه براى تحقيق حقيقت مطالبه مى شد، از سوى پيغمبر(صلى الله عليه وآله) انجام مى گرفت، و شواهد فراوانى بر اين امر، در تاريخ زندگى آن حضرت وجود دارد.

* * *

آنگاه قرآن مى افزايد: «مخالفان لجوج هنگامى كه نشان و معجزه اى را بر صدق دعوت تو مى بينند اعراض كرده، مى گويند اين سحرى است مستمر»! (وَ إِنْ يَرَوْا آيَةً يُعْرِضُوا وَ يَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ).

تعبير به «مُسْتَمِر» اشاره به اين است كه، آنها معجزات مكرّرى از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) ديده بودند، كه «شقّ القمر» ادامه آن بود، آنها همه را بر تداوم سحر حمل مى كردند، و آن را «سحرى مستمر» مى پنداشتند، هر چند اين تهمت، بهانه اى بود براى عدم تسليم در مقابل حق.

بعضى از مفسران، «مُسْتَمِر» را به معنى «قوتمند» تفسير كرده اند (چنان كه مى گويند: «حَبْل مِرير»: يعنى طناب محكم) و بعضى آن را به معنى «گذرا و ناپايدار» تفسير نموده، ولى ظاهر همان تفسير اول است.

* * *

در آيه بعد، به نكته مخالفت آنها، و همچنين به نتيجه شوم اين مخالفت، اشاره كرده، مى افزايد: «آنها تكذيب كردند، و از هواى نفسشان پيروى نمودند، و هر امرى قرارگاهى دارد» (وَ كَذَّبُوا وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ وَ كُلُّ أَمْر مُسْتَقِرٌّ).

سرچشمه مخالفت آنها، و تكذيب پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، يا تكذيب معجزات و دلائل او، و همچنين تكذيب رستاخيز و قيامت، پيروى از هواى نفس بود، تعصب ها، لجاجت ها و خودخواهى ها به آنها اجازه نمى داد كه در برابر حق تسليم شوند، و از سوى ديگر، علاقه به بى بند و بارى براى كامجوئى از لذات، بدون هيچ قيد و شرط، و آلودگى به هر گناه و ستم، مانع از اين بود كه دعوت حق را پذيرا شوند; چرا كه قبول اين دعوت مسئوليت آفرين بود.

آرى، هميشه چنين بوده، و همواره چنان خواهد بود كه مانع بزرگ در مسير حق، «هواپرستى» است.

منظور از جمله: وَ كُلُّ أَمْر مُسْتَقِر: «هر چيز سرچشمه و قرارگاهى دارد»، اين است كه، هر كس به سزاى عمل خويش مى رسد، قرارگاه نيكى نيكانند، و قرارگاه شرّ بدان.

اين تعبير، احتمالاً اشاره به اين حقيقت است كه، هيچ چيز در اين عالم از ميان نمى رود، و هر كار نيك و بدى، ثابت و باقى مى ماند، تا انسان جزاى آن را ببيند.

اين احتمال نيز در تفسير آيه فوق داده شده است كه، تكذيب ها و اتهامات نمى تواند براى هميشه چهره حق را بپوشاند، بلكه، همه چيز به سوى قرارگاه خويش پيش مى رود، و چيزى نمى گذرد كه، چهره زيباى حق آشكار، و چهره زشت و منفور باطل نيز، ظاهر مى گردد، و اين يك سنت الهى در عالم هستى است.

اين تفسيرها منافاتى با يكديگر ندارد، و ممكن است همه آنها در مفهوم آيه جمع باشد.

* * *

1 ـ تفسير «فخر رازى»، جلد 29، صفحه 29.

2 ـ «مجمع البيان» و كتب تفسير ديگر، ذيل آيه مورد بحث.

نكته ها:

▲1 ـ «شق القمر» يك معجزه بزرگ پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)

گرچه بعضى از كوتاه نظران اصرار دارند: اين معجزه را طورى توجيه كنند كه از صورت يك خارق العاده خارج شود، چنانكه گفته اند: آيه فوق، از آينده خبر مى دهد، و مربوط به «اشراط ساعت»، يعنى حوادث قبل از قيامت است، ولى، قرائن متعددى در آيه وجود دارد كه، تأكيد بر وقوع يك اعجاز مى كند، از جمله، ذكر اين موضوع، به صورت «فعل ماضى»، كه نشان مى دهد «شق القمر» واقع شده است، همان گونه كه نزديكى رستاخيز با ظهور آخرين پيامبر نيز تحقق يافته.

به علاوه اگر سخن از معجزه نباشد، هيچ تناسبى با نسبت «سحر» به پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه در آيه بعد آمده است ندارد، و همچنين با جمله «وَ كَذَّبُوا وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ» كه خبر از تكذيب آنها مى دهد، هماهنگ نيست.

افزون بر اينها، روايات فراوانى در كتب اسلامى، در زمينه وقوع اين اعجاز نقل شده، كه در حد شهرت يا تواتر است، و لذا قابل انكار نمى باشد.

در اينجا به گفتارى از «فخر رازى» و «طبرسى»، دو مفسر معروف اهل سنت و شيعه اشاره مى كنيم، «فخر رازى» مى گويد: «عموم مفسران معتقدند، مراد از آيه اين است كه، ماه شكافته شد، و روايات صحيحى نيز بر اين معنى دلالت مى كند، و امكان عقلى آن نيز جاى ترديد نيست، و از سوى ديگر، پيامبر صادق(صلى الله عليه وآله) از آن خبر داده، بنابراين، بايد آن را پذيرفت، اما داستان عدم خرق و التيام در افلاك (طبق عقيده ابطال شده بطلميوسى) مطلبى بى اساس و غير علمى است; چرا كه با دلائل عقلى ثابت شده كه، خرق و تخريب در آسمان ها كاملاً ممكن است.

مرحوم «طبرسى» نيز در «مجمع البيان» مى گويد: «مفسران اين آيه را مربوط به معجزه «شق القمر» در زمان پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى دانند، سپس تنها كسى را كه در جهت مخالف اين عقيده نام مى برد «عطا» و «حسن» و «بلخى» است كه با بى اعتنائى از قول آنها مى گذرد».

بعضى نقل كرده اند: «حذيفه» صحابى مشهور، داستان «شق القمر» را در حضور جمع كثيرى در مسجد «مدائن» نقل كرد و هيچ كس بر او ايراد نگرفت، با اين كه بسيارى از حاضران، عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) را درك كرده بودند» (اين حديث را درّ المنثور و قرطبى در ذيل آيه مورد بحث آورده اند).

بنابراين، با توجه به خود آيه و قرائن موجود در آن، و از نظر روايات، و اقوال مفسران، موضوع «شق القمر» قابل انكار نيست، البته در اينجا سؤالاتى وجود دارد كه به پاسخ آن خواهيم پرداخت.

* * *

▲2 ـ «شق القمر» از نظر علوم روز

 از سؤالات مهمى كه در اين بحث مطرح است اين است كه: وقوع انشقاق و شكاف در اجرام آسمانى، اصولاً امكان دارد؟ يا اين كه علم آن را به كلى نفى مى كند؟

پاسخ اين سؤال، با توجه به مطالعات و اكتشافات دانشمندان فلكى، چندان پيچيده نيست; زيرا اكتشافات مى گويد: چنين چيزى نه تنها محال نيست، بلكه بارها نمونه هاى آن مشاهده شده، هر چند در هر كدام، عوامل خاصى مؤثر بوده است.

به تعبير ديگر: كراراً در دستگاه منظومه شمسى و ساير كرات آسمانى، انشقاق ها و انفجارهائى روى داده است كه، براى نمونه موارد زير را يادآور مى شويم:

▲الف ـ پيدايش منظومه شمسى

اين نظريه از سوى همه دانشمندان پذيرفته شده است كه: تمام كرات منظومه شمسى در آغاز جزء خورشيد بوده، كه بعداً از آن جدا شده، و هر يك در مدار خود به گردش درآمده است.

منتها درباره عامل اين جدائى گفتگو است:

«لاپلاس» معتقد است: عامل اين جدائى «نيروى گريز از مركز» در «منطقه استوائى»، خورشيد بوده، به اين معنى كه در آن هنگام كه خورشيد به صورت توده گاز سوزانى بود (و هم اكنون نيز چنين است) و به دور خود گردش مى كرد، سرعت اين گردش در «منطقه استوائى» سبب شد كه، قطعاتى از آن جدا گردد، و در فضا پراكنده شود، و به دور مركز اصلى يعنى خورشيد، به گردش درآيد.

ولى، تحقيقات بعضى ديگر از دانشمندان بعد از «لاپلاس»، منتهى به فرضيه ديگرى شده كه: عامل اين جدائى را وقوع جزر و مدهاى شديدى در سطح خورشيد، بر اثر عبور يك ستاره عظيم از نزديكى آن، مى شمرد.

طرفداران اين فرضيه كه حركت وضعى خورشيد را در آن روزگار كافى براى توجيه جدائى قطعاتى از آن نمى دانند، دست به سوى اين فرضيه دراز كرده، مى گويند: اين جزر و مد، امواج عظيمى در سطح خورشيد به وجود آورد، درست همانند سقوط قطعه سنگ عظيمى در يك اقيانوس، و بر اثر آن قطعاتى از خورشيد، يكى پس از ديگرى به خارج پرتاب شد، و به گرد «كره مادر» به گردش درآمد.

در هر حال، عامل جدائى هر چه باشد، مانع از اين نيست كه همه معتقدند پيدايش منظومه شمسى، از طريق انشقاق و جدائى ها صورت گرفته است.

▲ب ـ «آستروئيدها»

«آستروئيدها» قطعات سنگ هاى عظيم آسمانى هستند كه به دور منظومه شمسى در گردشند، و گاهى از آنها به كرات كوچك و «شبه سيارات» تعبير مى كنند، بزرگى بعضى از آنها چنان است كه قطر آن به 25 كيلومتر مى رسد، ولى غالباً از اين كوچكترند.

دانشمندان عقيده دارند: «آستروئيدها» بقاياى سياره عظيمى هستند كه، در مدارى ميان مدار «مريخ» و مدار «مشترى» در حركت بوده، سپس بر اثر عوامل نامعلومى، منفجر و شكافته شده است.

تاكنون بيش از 5 هزار «آستروئيد» كشف و مشاهده شده، و عده زيادى از آنها كه بزرگ تر هستند نام گذارى، و حجم و مقدار و مدت حركت آنها به دور خورشيد، محاسبه شده است، بعضى از فضاشناسان براى «آستروئيدها»، اهميت خاصى قائلند، و معتقدند احياناً مى توان از آنها به عنوان پايگاهى براى مسافرت به نقاط دور دست فضا، استفاده كرد!

اين نمونه ديگرى از انشقاق در اجرام آسمانى است.

▲ج ـ «شهاب ها»

«شهاب ها» سنگ هاى بسيار كوچك آسمانى هستند، كه گاه از اندازه «فندق» تجاوز نمى كنند، و به هر حال با سرعت شديدى در مدار خاصى بر گرد خورشيد در گردشند، و گاه كه مسير آنها با مدار كره زمين تقاطع پيدا مى كند، به سوى زمين جذب مى شوند.

اين سنگ هاى كوچك، بر اثر شدت برخورد با هوائى كه زمين را احاطه كرده، به خاطر سرعت سرسام آورى كه دارند، داغ و برافروخته و مشتعل مى شوند، و ما به صورت يك خط نورانى زيبا در لابلاى جوّ زمين آنها را مشاهده مى كنيم، و از آن به «تير شهاب» تعبير مى نمائيم.

و گاه تصور مى كنيم كه، ستاره دوردستى است كه سقوط مى كند، در حالى كه شهاب كوچكى است كه در فاصله بسيار نزديكى آتش گرفته، و سپس خاكستر مى شود.

مدار گردش «شهاب ها» با مدار زمين، در دو نقطه تماس دارد، به همين دليل در «مرداد ماه» و «آبان ماه» كه دو نقطه تقاطع دو مدار است، شهاب ها بيشتر ديده مى شوند.

دانشمندان مى گويند: اينها بقاياى ستاره دنباله دارى است كه، بر اثر حوادث نامعلومى منفجر، و از هم شكافته شده است.

اين هم نمونه ديگرى از انشقاق در كرات آسمانى.

به هر حال، مسأله انفجار و انشقاق در كرات آسمانى، امرى بى سابقه نيست، و هرگز از نظر علم، محال نمى باشد، تا گفته شود اعجاز به محال تعلق نمى گيرد.

اينها همه، در مورد انشقاق است، ولى بازگشت آن به حال معمولى، بر اثر نيروى جاذبه اى كه ميان دو قطعه وجود دارد كاملاً امكان پذير است.

گرچه در هيئت قديم كه بر محور عقيده «بطلميوس» و افلاك نه گانه پوست پيازى اش، دور مى زد، چنان اين افلاك بلورين به هم پيوسته بودند كه، خرق و التيام آنها از نظر جمعى محال بود، و لذا پيروان اين عقيده، هم «معراج جسمانى» را منكر بودند، و هم «شق القمر» را; چرا كه موجب شكافته شدن، و سپس التيام در افلاك بود، ولى امروز كه فرضيه «هيئت بطلميوسى» به دست افسانه ها و اسطوره هاى خيالى سپرده شده، و اثرى از آن افلاك نه گانه باقى نمانده، زمينه اى براى اين سخنان باقى نيست.

شايد اين نكته نياز به يادآورى نداشته باشد كه «شق القمر» تحت يك عامل طبيعى معمولى صورت نگرفت، بلكه جنبه اعجاز داشت، ولى چون اعجاز به محالات تعلق نمى گيرد، منظور در اينجا بيان امكان اين مطلب بود (دقت كنيد).

* * *

▲3 ـ «شق القمر» از نظر تاريخى

ايراد ديگرى كه بعضى از ناآگاهان به مسأله «شق القمر» دارند، اين است كه: اگر اين امر حقيقتى داشت با آن همه اهميتى كه دارد، بايد در تواريخ جهان ثبت گردد ، در حالى كه چنين نيست.

ولى، براى اين كه روشن شود اين ايراد تا چه حد قابل اهميت است، بايد تجزيه و تحليلى روى جهات مختلف اين مسأله صورت گيرد:

الف ـ بايد توجه داشت كه «ماه»، همواره در نيمى از كره زمين قابل رؤيت است، نه در تمام آن، بنابراين، نيمى از مردم روى زمين، از اين حساب خارجند.

ب ـ در نيمى از همين نيم كره نيز، اكثريت قريب به اتفاق آنها در خوابند; زيرا بعد از نيمه شب است، به اين ترتيب تنها يك چهارم مردم جهان مى توانند از چنين حادثه اى با خبر شوند.

ج ـ در بخش قابل رؤيت نيز، هيچ مانعى ندارد كه قسمت هاى قابل توجهى از آسمان ابرى، و چهره ماه با ابر پوشيده شده باشد.

د ـ حوادث آسمانى، در صورتى جلب توجه افراد مى كند كه يا مانند صاعقه ها، توأم با سر و صداى شديد باشد، يا مانند خسوف و كسوف كلى، نور به طور كامل قطع شود، آن هم براى يك مدت نسبتاً طولانى.

به همين دليل در خسوف هاى جزئى و ماه گرفتگى هاى مختصر، اگر قبلاً از طرف منجمين اعلام نشود، كمتر كسى با خبر مى گردد، و حتى گاه بسيارى از مردم، از خسوف كلى نيز بى خبر مى مانند.

تنها دانشمندانى كه اجرام آسمانى و ماه را رصد مى كنند، و يا كسانى كه تصادفاً چشم آنها به آسمان بيفتد، ممكن است از چنين جريانى باخبر شوند، و عده اى ديگر را نيز با خبر سازند.

بنابراين، چنين حادثه كوتاه مدتى، آن طور كه ابتدا تصور مى شود مايه جلب توجه عمومى مردم جهان نيست، مخصوصاً مردم آن زمان كه اصولاً براى اجرام آسمانى، اهميت كمترى قائل بودند.

هـ ـ به علاوه وسائل ثبت مطالب در تاريخ، و نشر آن در آن زمان ها محدود بود، و حتى تعداد باسوادها بسيار كم بودند، و كتاب ها خطى بود، مثل امروز نبود كه حوادث مهم، برق آسا به وسيله راديوها و تلويزيون ها و مطبوعات در سراسر جهان نشر شود.

با توجه به اين جهات و جهات ديگر، هرگز نمى توان از عدم ذكر اين حادثه در غير تواريخ اسلامى تعجب كرد، و آن را دليل بر نفى آن گرفت.

* * *

▲4 ـ تاريخ وقوع اين معجزه بزرگ

در اين كه «شق القمر» در «مكّه» و قبل از هجرت پيامبر(صلى الله عليه وآله)واقع شده، در ميان مفسران و روات حديث بحثى نيست، ولى از بعضى روايات استفاده مى شود: اين امر در آغاز بعثت پيامبر(صلى الله عليه وآله) بوده،(1) در حالى كه از بعضى ديگر برمى آيد كه: اين امر نزديك هجرت و در اواخر دوران «مكّه» روى داده است، آن هم بنا به تقاضاى حقيقت جويانى بود كه از «مدينه» خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمدند و در «عقبه» با او بيعت كردند.(2)

و نيز در بعضى روايات مى خوانيم كه: علت پيشنهاد «شق القمر» به پيامبر(صلى الله عليه وآله)اين بود كه مى گفتند: سحر در امور زمينى اثر مى گذارد، ما مى خواهيم مطمئن شويم كه معجزات محمّد(صلى الله عليه وآله) سحر نيست.(3)

حتى جمعى از متعصبان لجوج بعد از ديدن اين معجزه بزرگ گفتند: ما قبول نخواهيم كرد، مگر اين كه كاروان هاى «شام» و «يمن» فرا رسند، و از آنها سؤال كنيم: آيا آنها در مسير خود چنين چيزى را ديده اند؟ اما هنگامى كه مسافران گفتند: ديده ايم، باز ايمان نياوردند!(4)

آخرين نكته اى كه ذكر آن نيز در اينجا لازم است اين كه: اين معجزه بزرگ، همانند بسيارى از معجزات ديگر، در تواريخ و روايات ضعيف با خرافاتى آميخته شده، كه چهره آن را در نظر انديشمندان دگرگون ساخته است، مانند فرود آمدن قطعه اى از ماه به روى زمين، ولى بايد با دقت اين خرافات را از آن جدا كرد، تا چهره اصلى معجزه، كه جنبه علمى دارد لوث نشود.

* * *

4وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنَ الْأَنْباءِ ما فِيهِ مُزْدَجَرٌ

5حِكْمَةٌ بالِغَةٌ فَما تُغْنِ النُّذُرُ

6فَتَوَلَّ عَنْهُمْ يَوْمَ يَدْعُ الدّاعِ إِلى شَىْء نُكُر

7خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ كَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ

8مُهْطِعِينَ إِلَى الدّاعِ يَقُولُ الْكافِرُونَ هذا يَوْمٌ عَسِرٌ

ترجمه:

4 ـ به اندازه كافى براى بازداشتن از بدى ها اخبار (انبياء و امت هاى پيشين) به آنان رسيده است!

5 ـ (اين آيات)، حكمت بالغه الهى است; اما انذارهافايده نمى دهد!

6 ـ بنابراين از آنها روى بگردان، و روزى را به يادآور كه دعوت كننده الهى مردم را به امر وحشتناكى دعوت مى كند.

7 ـ آنان در حالى كه چشمهايشان از شدت وحشت به زير افتاده، همچون ملخ هاى پراكنده از قبرها خارج مى شوند.

8 ـ در حالى كه به سوى اين دعوت كننده گردن مى كشند; كافران مى گويند: «امروز روز سخت و دردناكى است»!

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 17، صفحه 354، حديث 8.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 17، صفحه 352، حديث 1.

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 17، صفحه 355، حديث 10.

4 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 133.

تفسير:

▲آن روز كه همه از قبرها خارج مى شوند

به دنبال بحثى كه در آيات قبل، پيرامون جمعى از كفار كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را تكذيب كردند، و در برابر هيچ معجزه اى سر تسليم فرود نمى آوردند، شد، در آيات مورد بحث، تشريح بيشترى درباره اين گونه افراد، و همچنين سرنوشت دردناك آنها در قيامت آمده است.

نخست مى فرمايد: چنان نيست كه اين گروه بى خبر باشند، بلكه «اخبارى كه مى تواند موجب انزجار آنها از زشتى ها و بدى ها شود، به اندازه كافى براى آنها آمده است» (وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنَ الْأَنْباءِ ما فِيهِ مُزْدَجَرٌ).

بنابراين، كمبودى در تبليغ داعيان الهى نبوده، «هر چه هست از قامت ناساز بى اندام خود آنهاست» نه گوش شنوائى دارند، نه روح حق طلبى، و نه اين مقدار از تقوا، كه آنها را دعوت به تحقيق و تدبر در آيات الهى كند.

منظور از «أَنْباء» (اخبار) همان خبرهاى امت هاى پيشين و اقوامى است كه، به عذاب هاى گوناگون هلاك شدند، و نيز اخبار قيامت، و مجازات ظالمان و كافران كه در قرآن از روى آنها پرده برداشته شده است.

* * *

پس از آن مى افزايد: «اين آيات، حكمت بالغه الهى است، و اندرزهائى است عميق و رسا، اما اين انذارها براى اين افراد لجوج، مفيد نيست، و به حال آنها سودى ندارد» (حِكْمَةٌ بالِغَةٌ فَما تُغْنِ النُّذُرُ).(1)-(2)

خلاصه اين كه، در «فاعليت فاعل» هيچ نقصى نيست، هر چه هست در «قابليت قابل» است، و گرنه آيات الهى، پيامبران بزرگ، اخبارى كه از امم پيشين رسيده، و خبرهائى كه از قيامت به آنها داده مى شود، هر كدام حكمتى بالغ و رساست كه مى تواند در روح و جان آنها اثر بگذارد، ـ اگر كمترين آمادگى روحى وجود داشته باشد ـ .

در آيه بعد، مى فرمايد: «اكنون كه اين بيگانگان از حق، ابداً آمادگى پذيرش را ندارند، آنها را به حال خود واگذار، و از آنان روى گردان، و به سراغ دل هاى آماده رو» (فَتَوَلَّ عَنْهُمْ).

«و روزى را به يادآور كه دعوت كننده الهى مردم را به امر وحشتناكى دعوت مى كند» دعوت به حساب و بررسى نامه اعمال (يَوْمَ يَدْعُ الدّاعِ إِلى شَىْء نُكُر).(3)

بنابراين، جمله «يَوْمَ يَدْعُ الدّاع» جمله مستقلى است كه، از جمله «فَتَوَلَّ عَنْهُمْ» جدا است، هر چند بعضى آن را دنباله جمله قبل دانسته مى گويند: منظور اين است: در روز قيامت كه دعوت كننده الهى را مى خواند، و آنها دست به دامن تو براى شفاعت مى زنند، از آنان روى بگردان، ولى اين تفسير بسيار بعيد به نظر مى رسد.

اين «دعوت كننده» خدا است؟ يا فرشتگان او؟ و يا «اسرافيل» كه با «نفخ صور» مردم را به رستاخيز دعوت مى كند؟ و يا همه اينهاست؟ مفسران احتمالات مختلفى داده اند، ولى با توجه به آيه 52 سوره «اسراء» كه مى فرمايد: يَوْمَ يَدْعُوكُمْ فَتَسْتَجِيبُونَ بِحَمْدِهِ: «به خاطر بياوريد روزى را كه خداوند شما را از قبرهايتان فرا مى خواند، شما هم اجابت مى كنيد در حالى كه حمد او مى گوئيد»، معنى اول مناسب تر است، هر چند آيات آينده، تناسب بيشترى با اين معنى دارد، كه منظور فرشتگان و مأموران حساب و جزا بوده باشند.

منظور از «شَىْء نُكُر» (مطلب ناشناخته) يا حسابرسى دقيق الهى است، كه تا آن روز براى آنها ناشناخته بوده، و يا عذابهائى است ناشناخته كه هرگز باور نمى كردند، و يا همه اينها; چرا كه قيامت در همه معيارهايش براى انسان ها ناشناخته است.(4)

* * *

در آيه بعد، به توضيح بيشترى در همين زمينه پرداخته، مى گويد: «آنها از قبرها خارج مى شوند در حالى كه چشمهايشان از شدت وحشت به زير افتاده ، و بدون هدف همچون ملخ هاى پراكنده به هر سو مى دوند»! (خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ كَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ)!

نسبت «خشوع» به «چشم ها»، به خاطر آن است كه، صحنه، آنقدر هولناك است كه، تاب تماشاى آن را ندارند، لذا چشم از آن برمى گيرند و به زير مى اندازند.

و تشبيه به «ملخ هاى پراكنده»، به تناسب اين است كه، توده ملخ ها بر خلاف بسيارى از پرندگانى كه به هنگام حركت دسته جمعى، با نظم و ترتيب خاصى حركت مى كنند، هرگز نظم و ترتيبى ندارند، در هم فرو مى روند و بى هدف به هر سو روانه مى شوند، به علاوه آنها همچون ملخ ها در آن روز، موجوداتى ضعيف و ناتوانند.

آرى، اين كوردلان بى خبر، در آن روز چنان وحشت زده مى شوند كه، مانند مست ها بى توجه به هر طرف رو مى آورند، و به يكديگر مى خورند، گوئى از خود بى خود شده اند، چنان كه در آيه 2 سوره «حج» مى خوانيم: وَ تَرَى النّاسَ سُكارى وَ ما هُمْ بِسُكارى: «در آن روز مردم را مست مى بينى و مست نيستند».

در حقيقت اين تشبيه، همانند مطلبى است كه، در آيه 4 سوره «قارعه» آمده است: يَوْمَ يَكُونُ النّاسُ كَالْفَراشِ الْمَبْثُوثِ: «به خاطر بياوريد روزى را كه مردم همچون پروانه هاى پراكنده اى هستند»!

* * *

پس از آن مى افزايد: «هنگامى كه آنها به دنبال اين دعوت از قبرها خارج مى شوند، از شدت وحشت به سوى فرشتگان دعوت كننده، گردن مى كشند» (مُهْطِعِينَ إِلَى الدّاعِ).

«مُهْطِعِين» از ماده «اِهْطاع»، به معنى گردن كشيدن است، و بعضى آن را به معنى خيره نگاه كردن، يا به سوى چيزى به سرعت دويدن، تفسير كرده اند، و هر يك از اين معانى در تفسير آيه محتمل است، هر چند معنى اول مناسب تر به نظر مى رسد; چرا كه وقتى انسان صداى وحشتناكى را مى شنود، فوراً گردن مى كشد، و به مبدأ صدا متوجه مى شود، البته مانعى ندارد كه همه اينها با هم در مفهوم آيه جمع باشد، به اين ترتيب كه آنها با شنيدن صداى دعوت كننده الهى، به سوى او گردن مى كشند، سپس خيره نگاه مى كنند، و بعد با سرعت به سوى او مى روند، و در دادگاه الهى حاضر مى شوند.

اينجاست كه وحشت از حوادث سخت آن روز، سراپاى آنها را فرا مى گيرد، لذا در دنباله آيه مى افزايد: «كافران مى گويند: امروز، روز سخت و دردناكى است»! (يَقُولُ الْكافِرُونَ هذا يَوْمٌ عَسِرٌ).

و به راستى روز سختى است; چرا كه خداوند نيز، بر اين معنى صحه گذارده و در آيه 26 سوره «فرقان» مى فرمايد: وَ كانَ يَوْماً عَلَى الْكافِرِينَ عَسِيراً: «آن روز روزى است سخت براى كافران».

ولى از اين تعبير، استفاده مى شود كه، آن روز براى مؤمنان روز سختى نيست!

* * *

1 ـ «حِكْمَةٌ بالِغَةٌ» خبر مبتداى محذوفى است، و در تقدير «هذِه حِكْمَةٌ بالِغَةٌ» مى باشد.

2 ـ «نُذُر» جمع «نَذِير» است (يعنى انذاركنندگان) اعم از آيات الهى، اخبار امم پيشين، و پيامبرانى كه صداى آنها به گوش مردم رسيده است، بعضى نيز احتمال داده اند كه «نُذُر» مصدر و به معنى «انذار» مى باشد، ولى معنى اول مناسب تر است ـ ضمناً «ما» در «ماتُغْنِ النُّذُر» نافيه است نه استفهاميه.

3 ـ «يوم» در آيه فوق متعلق به «اذكر» محذوف است، و بعضى احتمال داده اند متعلق به «يخرجون» باشد، اما بعيد به نظر مى رسد.

4 ـ «نُكُر» مفرد است و از ماده «نكاره» به معنى موضوع وحشتناك و ناشناخته است.

نكته:

▲چرا «قيامت» روز بسيار سختى است؟

چرا روز سختى نباشد؟ در حالى كه تمام عوامل ترس و وحشت، مجرمان را احاطه مى كند.

از يكسو، هنگامى كه نامه اعمالشان به دست آنها داده مى شود، فريادشان برمى خيزد: يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً إِلاّ أَحْصاها: «اى واى بر ما! اين چه كتابى است كه هيچ كار بزرگ و كوچكى نيست مگر اين كه در آن منعكس است»؟(1)

از سوى ديگر، اگر كمترين كار نيك يا بد انجام داده باشند، حساب همه آنها با نهايت دقت بررسى مى شود: إِنْ تَكُ مِثْقالَ حَبَّة مِنْ خَرْدَل فَتَكُنْ فِي صَخْرَة أَوْ فِي السَّماواتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللّهُ إِنَّ اللّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ: «اگر به اندازه وزن دانه خردلى (عمل نيك يا بد) در دل سنگى يا در گوشه اى از آسمان ها يا زمين نهفته باشد، خداوند آن را براى حساب حاضر مى سازد، چرا كه خداوند دقيق و آگاه است».(2)

از سوى سوم، در آنجا هيچ گونه راه جبرانى وجود ندارد، و هيچ عذرى مسموع نيست، و راه بازگشت مطلقاً بسته است، چنان كه قرآن مى فرمايد: وَ اتَّقُوا يَوْماً لاتَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْس شَيْئاً وَ لايُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لا يُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ: «از آن روز بترسيد كه كسى جاى ديگرى را در مجازات نمى گيرد، نه شفاعتى از او پذيرفته مى شود، نه غرامت و بدل قبول خواهد شد، و نه كسى به يارى آنها برمى خيزد».(3)

و نيز مى خوانيم: وَ لَوْ تَرى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النّارِ فَقالُوا يا لَيْتَنا نُرَدُّ وَ لانُكَذِّبَ بِآياتِ رَبِّنا وَ نَكُونَ مِنَ الْمؤمنينَ: «اگر حال آنها را ببينى هنگامى كه در برابر آتش دوزخ ايستاده اند و مى گويند اى كاش بار ديگر به دنيا باز مى گشتيم، و آيات پروردگارمان را تكذيب نمى كرديم، و از مؤمنان بوديم» (ولى از آنها پذيرفته نمى شود).(4)

و از سوى چهارم، عذاب الهى به اندازه اى شديد است كه مادران، فرزندان خود را فراموش كرده، بارداران سقط جنين مى كنند، و مردم گيج و مست به نظر مى رسند، در حالى كه مست نيستند، ولى عذاب خداوند شديد است» (يَوْمَ تَرَوْنَها تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَة عَمّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ كُلُّ ذاتِ حَمْل حَمْلَها وَ تَرَى النّاسَ سُكارى وَ ما هُمْ بِسُكارى وَ لكِنَّ عَذاب اللّهِ شَدِيْدٌ).(5)

به اين دليل، گنهكاران به قدرى گرفتار اضطراب و وحشت مى شوند كه دوست دارند هر چه در جهان است بدهند و از عذاب الهى نجات يابند: يَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ يَفْتَدِي مِنْ عَذابِ يَوْمِئِذ بِبَنِيهِ * وَ صاحِبَتِهِ وَ أَخِيهِ * وَ فَصِيلَتِهِ الَّتِي تُؤْوِيهِ * وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ يُنْجِيهِ * كَلاّ إِنَّها لَظى: «مجرم آرزو مى كند براى نجات از عذاب آن روز، فرزندانش را بدهد * و همسر و برادر * و خويشاوندانش را كه در مشكلات پناهگاه او بودند * تمام كسانى را كه در روى زمين هستند فدا كند تا از عذاب الهى رهائى يابد * اما فايده اى ندارد، آتش برافروخته جهنم است كه در انتظار اوست»(6).

آيا با اين اوصاف، و اوصاف تكان دهنده ديگرى كه در ساير آيات قرآن منعكس است، ممكن است آن روز، روز سخت و دردناك و اندوه زائى نباشد؟ (خداوند همه ما را در پناه لطفش در آن روز محفوظ دارد).

* * *

9كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوح فَكَذَّبُوا عَبْدَنا وَ قالُوا مَجْنُونٌ وَ ازْدُجِرَ

10فَدَعا رَبَّهُ أَنِّي مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ

11فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماء مُنْهَمِر

12وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُيُوناً فَالْتَقَى الْماءُ عَلى أَمْر قَدْ قُدِرَ

13وَ حَمَلْناهُ عَلى ذاتِ أَلْواح وَ دُسُر

14تَجْرِي بِأَعْيُنِنا جَزاءً لِمَنْ كانَ كُفِرَ

15وَ لَقَدْ تَرَكْناها آيَةً فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر

16فَكَيْفَ كانَ عَذابِي وَ نُذُرِ

17وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر

ترجمه:

9 ـ پيش از آنها قوم نوح تكذيب كردند، (آرى) بنده ما (نوح) را تكذيب كرده و گفتند: «او ديوانه است»! و (با انواع آزارها از ادامه رسالتش) بازداشته شد.

10 ـ او به درگاه پروردگار عرضه داشت: «من مغلوب شده ام، انتقام مرا بگير»!

11 ـ پس درهاى آسمان را با آبى فراوان گشوديم.

12 ـ و زمين را شكافتيم و چشمه هاى زيادى بيرون فرستاديم; و اين دو آب به اندازه مقدّر با هم درآميختند!

13 ـ و او را بر مَركبى از الواح و ميخ هائى ساخته شده سوار كرديم.

14 ـ كه زير نظر ما حركت مى كرد. اين كيفرى بود براى كسانى كه كافر شدند!

15 ـ ما اين را به عنوان نشانه اى در ميان امت ها باقى گذارديم; آيا كسى هست كه پند گيرد؟!

16 ـ (بنگريد) عذاب و انذارهاى من چگونه بود!

17 ـ ما قرآن را براى تذكّر آسان ساختيم; آيا كسى هست كه متذكّر شود؟!

1 ـ كهف، آيه 49.

2 ـ لقمان، آيه 16.

3 ـ بقره، آيه 48.

4 ـ انعام، آيه 27.

5 ـ حج، آيه 2.

6 ـ معارج، آيات 11 تا 15.

تفسير:

▲ماجراى قوم «نوح» درس عبرتى بود

سنّت قرآن بر اين است كه، در بسيارى از موارد بعد از انذار كفار و مجرمان، شرحى از سرگذشت اقوام پيشين و عاقبت دردآلود آنها را بيان مى كند، تا به اينها بفهماند كه، اگر به راه نادرست خويش ادامه دهند، سرنوشتى بهتر از آنان ندارند.

در اين سوره نيز، به دنبال بحثى كه در آيات گذشته آمد، اشارات كوتاه، و در عين حال پر معنى، به سرگذشت پنج قوم سركش از اقوام پيشين مى كند كه، نخستين آنها قوم «نوح»(عليه السلام) است، مى فرمايد:

«پيش از آنها قوم «نوح»(عليه السلام)، پيامبر خود را تكذيب كردند» (كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوح).

«آرى، آنها بنده ما «نوح»(عليه السلام) را تكذيب كردند و گفتند: او مرد ديوانه اى است! و سپس با انواع آزارها و شكنجه ها او را از ادامه رسالتش منع كردند» (فَكَذَّبُوا عَبْدَنا وَ قالُوا مَجْنُونٌ وَ ازْدُجِرَ).

گاه «به او مى گفتند: اگر دست از كار خود برندارى سنگسار مى شوى» (قالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ يا نُوحُ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِينَ).(1)

و گاه گلوى او را چنان مى فشردند كه بى هوش به زمين مى افتاد، اما هنگامى كه به هوش مى آمد مى گفت: أَللّهُمَّ اغْفِرْ لِقَوْمِي فَاِنَّهُمْ لايَعْلَمُونَ: «خداوندا قوم مرا ببخش كه نمى دانند»!(2)

خلاصه، او را از هر طريق توانستند آزار دادند، اما او دست از تبليغ و هدايت برنداشت.

قابل توجه اين كه، در اين آيه، تكذيب دو بار ذكر شده، ظاهراً به اين جهت كه دفعه اول به صورت سربسته، و بار دوم شرح آن است.

تعبير به «عَبْدَنا» (بنده ما) اشاره به اين است كه، اين قوم مغرور و طغيانگر، در حقيقت با ما طرف بودند، نه با شخص «نوح»!

جمله «وَ ازْدُجِر» در اصل از «زجر» به معنى دور ساختن و طرد كردن كسى با صداى بلند و فرياد است، ولى به هر گونه عملى كه به منظور مانع شدن كسى از ادامه كارى انجام مى شود، اطلاق مى گردد، و جالب اين كه، در آيه مورد بحث «قالُوا» به صورت «فعل معلوم» آمده، و «وَ ازْدُجِر» به صورت «فعل مجهول»، شايد به اين جهت كه اعمال آنها در زجر «نوح»(عليه السلام) از گفته آنها بدتر و نارواتر بود، تا آنجا كه خداوند نامى از اين گروه نمى برد، و آنها را قابل ذكر نمى شمرد.

* * *

آنگاه مى افزايد: «هنگامى كه نوح از هدايت آنها به كلى مأيوس گشت به درگاه الهى عرضه داشت: پروردگارا! اين گروه طاغى و مجرم، بر من غلبه كردند، پروردگارا انتقام مرا از آنها بگير» (فَدَعا رَبَّهُ أَنِّي مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ).

آنها هرگز در دليل، حجت، و برهان بر من غلبه نكرده اند، ولى از طريق ظلم،و جنايت، و تكذيب و انكار، و انواع زجر و فشار، بر من غلبه كردند، اين قوم ديگر شايسته بقا نيستند، از آنها انتقام بگير و مرا بر آنها پيروز كن.(3)

آرى، اين پيامبر بزرگ، تا زمانى كه اميد به هدايت آنها داشت، از خدا مى خواست آنها را ببخشد، اما هنگامى كه به كلى مأيوس گشت، درباره آنها نفرين نمود.

* * *

پس از آن اشاره گويا و تكان دهنده اى به كيفيت عذاب آنها كرده مى فرمايد: «ما به دنبال اين درخواست نوح درهاى آسمان را گشوديم، و بارانى شديد و پى در پى فرو باريد» (فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماء مُنْهَمِر).

تعبير به «گشودن درهاى آسمان»، تعبير بسيار زيبائى است كه، به هنگام نزول باران هاى شديد به كار مى رود، همان گونه كه در فارسى نيز مى گوئيم: «گوئى درهاى آسمان باز شده و هر چه آب است فرو مى بارد».

«مُنْهَمِر» از ماده «همر» (بر وزن صبر) به معنى فرو ريختن شديد اشك يا آب است، اين تعبير، در مورد دوشيدن پستان حيوانات تا آخرين قطره نيز به كار مى رود.

عجب اين كه، در بعضى از گفته هاى مفسران آمده است: آنها سال ها گرفتار خشكسالى بودند و در انتظار باران، كه ناگهان بارانى فرو باريد، اما بارانى مرگ زا، نه احياگر.(4)

* * *

نه تنها از آسمان آب زيادى فرو ريخت، كه از زمين هم آب جوشيد، چنان كه در آيه آمده: «و زمين را شكافتيم و چشمه هاى زيادى از آن بيرون فرستاديم (وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُيُوناً).(5)

«و اين دو آب به اندازه اى كه مقدر بود با هم درآميختند» و سراسر زمين را فرا گرفتند! (فَالْتَقَى الْماءُ عَلى أَمْر قَدْ قُدِرَ).

بعضى از مفسران، جمله «عَلى أَمْر قَدْ قُدِر» را چنين تفسير كرده اند كه: اين دو آب كاملاً به اندازه يكديگر بود، ولى تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد.

خلاصه اين كه، از سراسر زمين، آب جوشيدن گرفت، چشمه ها سر برآوردند، و از تمامى آسمان، آب باريدن گرفت، و به هم پيوستند، و دريائى عظيم، و طوفانى تشكيل دادند.

* * *

در اينجا قرآن، دنباله «مسأله طوفان» را رها ساخته چرا كه آنچه بايد گفته شود در جمله هاى قبل جمع است و به سراغ «كشتى نجات نوح» رفته، مى فرمايد: «ما نوح را بر مركبى كه از «الواح» و «ميخ هائى» ساخته شده بود سوار كرديم» (وَ حَمَلْناهُ عَلى ذاتِ أَلْواح وَ دُسُر).

«دُسُر» جمع «دسار» (بر وزن كتاب) چنان كه «راغب» در «مفردات» مى گويد، در اصل به معنى راندن شديد توأم با قهر است، و از آنجا كه ميخ با ضربه هاى شديدى كه بر آن وارد مى شود، در چوب و مانند آن فرو مى رود، به آن «دسار» گفته اند، اما بعضى از مفسران اين كلمه را به معنى «طناب» تفسير كرده، و اشاره به طناب هاى بادبان كشتى و مانند آن مى دانند، ولى معنى اول، مخصوصاً با توجه به ذكر «الواح» صحيح تر به نظر مى رسد.

به هر حال، تعبير قرآن در اينجا جالب و پر معنى است; چرا كه مى گويد: در ميان آن طوفان عظيم و سرتاسرى كه همه چيز را در كام خود فرو برده بود، فرمان نجات «نوح» و يارانش را به يك مشت ميخ و قطعات چوب سپرديم، و آنها اين وظيفه را به خوبى انجام دادند! و اين قدرت نمائى بزرگى است.

اين تعبير، ممكن است، ضمناً اشاره به ساده بودن كشتى هاى آن زمان نسبت به كشتى هاى پيشرفته زمان هاى بعد باشد، كه در آن وقت تشريفات و تشكيلات خاصى نداشت، ولى «كشتى نوح» با اين حال به اندازه كافى بزرگ بود، و طبق تواريخ، سال ها براى ساختن آن زحمت كشيد، تا بتواند از هر يك از حيوانات مختلف، يك جفت در آن جاى دهد.

* * *

بعد از آن خداوند به عنايت خاصش نسبت به «كشتى نجات نوح» اشاره كرده مى فرمايد: «اين كشتى در برابر ديدگان (علم) ما سينه امواج را مى شكافت و تحت نظارت و حفاظت ما به حركت خود ادامه مى داد» (تَجْرِي بِأَعْيُنِنا).

تعبير «بِأَعْيُنِنا» (در برابر ديدگان ما) كنايه لطيفى است از توجه مخصوص و مراقبت كامل از چيزى، چنان كه در آيه 37 سوره «هود» نيز در بخش ديگرى از همين داستان مى خوانيم: وَ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنا وَ وَحْيِنا: «به او وحى كرديم كه در برابر ديدگان ما و بر طبق وحى ما كشتى را بساز».

بعضى از مفسران، اين تعبير را اشاره به انسان هاى با شخصيتى دانسته اند كه، سوار بر كشتى بودند(6) بنابراين، جمله «تَجْرِي بِأَعْيُنِنا» يعنى آن كشتى، بندگان خالص و مخلص ما را همراه مى برد، ولى با توجه به موارد استعمال اين تعبير در آيات ديگر قرآن، تفسير اول صحيح به نظر مى رسد.

اين احتمال نيز داده شده كه، «بِأَعْيُنِنا» اشاره به فرشتگانى است كه، در امر هدايت «كشتى نوح» دخالت داشتند، ولى اين تفسير نيز، به همان دليلى كه در بالا گفته شد، ضعيف است.

سپس مى افزايد: «تمام اينها پاداشى بود براى كسى كه مورد تكذيب واقع شد (نوح)» (جَزاءً لِمَنْ كانَ كُفِرَ).(7)

آرى، «نوح»(عليه السلام) همانند همه انبياء، از مواهب بزرگ الهى و از نعمت هاى عظيم او بود، كه بى خبران كفرانش كردند، و به آئينش كافر شدند.(8)

* * *

پس آنگاه به عنوان نتيجه گيرى از اين ماجراى عظيم، مى فرمايد: «ما اين داستان را به عنوان درس عبرت و نشانه اى در ميان امت ها باقى گذارديم، آيا كسى هست كه پند گيرد و متذكر شود»؟ (وَ لَقَدْ تَرَكْناها آيَةً فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر).

و به راستى كه همه گفتنى ها در همين ماجرا گفته شده، و آنچه بايد انسانى بيدار بفهمد از آن مى فهمد.

طبق اين تفسير، كه موافق آيات قبل و بعد مى باشد، ضمير «تَرَكْناها» به «قصه طوفان» و سرگذشت «نوح»(عليه السلام) و مخالفانش باز مى گردد، ولى، بعضى آن را اشاره به «سفينه نوح» مى دانند; زيرا مدتى اين كشتى در ميان مردم جهان باقيمانده بود، و هر كس چشمش به آن مى افتاد، تمام ماجراى طوفان نوح در برابرش مجسم مى شد، مخصوصاً اگر اين روايت را بپذيريم كه بقاياى اين كشتى تا عصر پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) باقى بوده، و ادعاى بعضى كه در عصر ما نيز بقاياى آن را در كوه هاى «آرارات» «قفقاز» مشاهده كرده اند.

اين احتمال نيز وجود دارد كه، آيه اشاره به هر دو معنى باشد، هم داستان «نوح»(عليه السلام) آيتى بود، و هم كشتى بازمانده اش در ميان مردم.(9)

* * *

و در آيه بعد، به عنوان يك سؤال تهديدآميز و پرمعنى، نسبت به كافرانى كه همان راه كفار زمان «نوح»(عليه السلام) را مى سپرند، مى گويد: «اكنون (بگوئيد) عذاب و انذارهاى من چگونه بود»؟! (فَكَيْفَ كانَ عَذابِي وَ نُذُرِ).

آيا واقعيت داشت، يا داستان و افسانه بود؟!

* * *

و در آخرين آيه مورد بحث، بر اين حقيقت تأكيد مى كند كه: «ما قرآن را براى تذكر آسان ساختيم، آيا كسى هست كه پند گيرد و متذكر شود»؟! (وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر).

آرى، اين قرآن، هيچ پيچيدگى ندارد، و شرائط تأثير، در آن جمع است، الفاظش شيرين و جذاب، تعبيراتش زنده و پرمعنى، انذارها و بشارت هايش صريح و گويا، داستان هايش واقعى و پرمحتوا، دلائلش قوى و محكم، منطقش شيوا و متين، خلاصه آنچه لازمه تأثير گذاردن يك سخن است در آن جمع است، و به همين دليل، هر زمان دل هاى آماده با آن تماس يابد، مجذوب آن مى شود، و در طول تاريخ اسلام نمونه هاى عجيب و شگفت انگيزى از تأثير عميق قرآن در دل هاى آماده ديده مى شود، كه شاهد گوياى اين امر است.

ولى، چه مى توان كرد، هنگامى كه نطفه حياتى يك بذر، مرده باشد، اگر در بهترين زمين ها آن را بكارند، و از آب كوثر زير نظر بهترين باغبان ها آبيارى كنند، هرگز نمو نخواهد كرد، و گل و گياهى از آن نمى رويد.

* * *

18كَذَّبَتْ عادٌ فَكَيْفَ كانَ عَذابِي وَ نُذُرِ

19إِنّا أَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً صَرْصَراً فِي يَوْمِ نَحْس مُسْتَمِرّ

20تَنْزِعُ النّاسَ كَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْل مُنْقَعِر

21فَكَيْفَ كانَ عَذابِي وَ نُذُرِ

22وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر

ترجمه:

18 ـ قوم عاد (نيز پيامبر خود را) تكذيب كردند; پس (ببينيد) عذاب و انذارهاى من چگونه بود!

19 ـ ما تندباد وحشتناك و سردى را در يك روز شوم مستمر بر آنها فرستاديم.

20 ـ كه مردم را همچون تنه هاى نخل ريشه كن شده از جا برمى كند!

21 ـ (پس ببينيد) عذاب و انذارهاى من چگونه بود!

22 ـ ما قرآن را براى تذكّر آسان ساختيم; آيا كسى هست كه متذكّر شود؟!

1 ـ شعراء، آيه 116.

2 ـ تفسير «كشّاف» و «ابوالفتوح رازى»، ذيل آيات مورد بحث.

3 ـ «انْتَصِر» به معنى يارى طلبيدن است، (همان گونه كه در آيه 41 سوره «شورى» آمده است) ولى در اينجا به معنى انتقام گرفتن تفسير شده، انتقامى روى حساب عدل و حكمت. بعضى نيز گفته اند: در تقدير «انْتَصِرْ لِى» بوده است (يعنى مرا يارى كن).

4 ـ «روح المعانى»، ذيل آيات مورد بحث.

5 ـ «عُيُونا» ممكن است تميز براى «الاَرض» بوده باشد، و در تقدير «فجرنا عيون الارض» است، سپس «عيون» كه مفعول است جدا شده و به صورت «تميز» آمده، تا مبالغه و اهميت را برساند يعنى «گوئى تمام زمين تبديل به چشمه شده بود».

6 ـ «اعين» جمع «عين» است كه يكى از معانى آن چشم، و معنى ديگر انسان باشخصيت است، البته معانى ديگرى نيز دارد.

7 ـ بايد توجه داشت كه در اينجا «كفر» به صورت «فعل مجهول» است، و اشاره به «نوح» مى باشد كه نسبت به او كافر شدند، نه فعل معلوم و اشاره به كافران.

8 ـ هر گاه در آيه چيزى در تقدير گرفته نشود، نائب فاعل «كفر» شخص نوح مى شود كه نعمت كفران شده اى بود و هر گاه بگوئيم «كفر به» بوده است، اشاره به عدم ايمان به نوح و تعليمات او است.

9 ـ درباره ماجراى قوم نوح(عليه السلام) بحث هاى مشروحى در ذيل آيات 25 تا 49 سوره «هود» (جلد 9 تفسير نمونه) صفحه 68 تا 125 آورده ايم.

تفسير:

▲و همچنين سرنوشت قوم عاد

قوم ديگرى كه سرگذشت آنها در اين سوره به دنبال سرگذشت فشرده قوم «نوح»(عليه السلام) آمده، قوم «عاد» است، كه قرآن به عنوان هشدارى به كافران و مجرمان در آيات مورد بحث، به طور فشرده به آن اشاره كرده، مى گويد: «قوم عاد نيز پيامبر خود را تكذيب كردند» (كَذَّبَتْ عادٌ).

هر قدر پيامبر آنها، «هود»(عليه السلام) بر تبليغات خود مى افزود، و از راه هاى مختلف براى بيدار ساختن آنها تلاش مى كرد، آنها بر خيره سرى و لجاجت خود مى افزودند، و غرور ناشى از ثروت و امكانات مادى و غفلت ناشى از غرق بودن در شهوات، گوش شنوا و چشم بينا را از آنها گرفته بود.

سرانجام، خداوند آنها را با عذاب دردناكى مجازات كرد، لذا در دنباله همين آيه، به صورت سربسته مى فرمايد: بنگريد «عذاب و انذارهاى من چگونه بود»؟ (فَكَيْفَ كانَ عَذابِي وَ نُذُرِ).

* * *

و در آيات بعد، به شرح اين اجمال پرداخته، مى افزايد: «ما تندباد وحشتناك و سردى را در يك روز شوم كه استمرار و ادامه داشت بر آنها فرستاديم» (إِنّا أَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً صَرْصَراً فِي يَوْمِ نَحْس مُسْتَمِرّ).

«صَرْصَر» از ماده «صر» (بر وزن شر) در اصل به معنى بستن و محكم كردن است، و تكرار آن در واژه «صرصر» براى تأكيد است، و از آنجا كه اين باد، هم شديد بوده است و هم سرد، هم پر سوزش و هم پر سر و صدا، اين واژه به آن اطلاق شده است.

«نَحس» در اصل به معنى سرخى شديدى است كه گاه در افق ظاهر مى شود، همچون، شعله آتش بى دودى كه عرب آن را «نحاس» مى گويد، سپس اين واژه به هر چيز شوم در مقابل «سعد» اطلاق شده است (دقت كنيد).

«مُسْتَمِر» صفتى است براى «يوم» يا «نحس»، در صورت اول مفهومش اين است كه: حوادث آن روز همچنان استمرار يافت، و چنان كه در آيه 7 در سوره «حاقه» آمده است: «هفت شب و هشت روز اين عذاب الهى به طور مداوم بر آنها مسلط بود، تا همگى را در هم كوبيد، و كسى را زنده نگذاشت».

و در صورت دوم، معنايش اين است كه: نحوست اين روز ادامه يافت تا همگى را هلاك كرد.

بعضى نيز «نحس» را به معنى «پر گرد و غبار» تفسير كرده اند، چرا كه اين تندباد به قدرى غبارآلود بود كه يكديگر را نمى ديدند، وقتى از دور نمايان گشت آنها تصور كردند ابر پر بارانى به سوى آنها مى آيد! اما به زودى فهميدند تندبادى است، مأمور عذاب و هلاك آنها، چنان كه در آيه 24 سوره «احقاف» آمده است: «فَلَمّا رَأَوْهُ عارِضاً مُسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ رِيحٌ فِيها عَذابٌ أَلِيمٌ».

اين دو تفسير با هم منافاتى ندارد، و ممكن است هر دو در معنى آيه جمع باشد.

* * *

بعد از آن، در توصيف اين تندباد، مى فرمايد: «مردم را همچون تنه هاى نخل ريشه كن شده، از جا بر مى كند و به هر سو پرتاب مى نمود» (تَنْزِعُ النّاسَ كَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْل مُنْقَعِر).

«مُنْقَعِر» از ماده «قعر» به معنى پائين ترين نقطه چيزى است، و لذا اين واژه در معنى ريشه كن ساختن به كار مى رود.

اين تعبير، يا به خاطر آن است كه قوم «عاد» اندامى قوى، و هيكل هائى درشت داشتند، و چنان كه بعضى از مفسران گفته اند براى حفظ خود از تندباد، گودالها و پناهگاه هاى زيرزمينى ساخته بودند، اما قدرت تندباد در آن روز به حدى بود كه، آنها را از پناهگاههايشان ريشه كن مى كرد، و به اين طرف و آن طرف مى افكند! حتى گفته اند: آنها را چنان با سر به زمين مى كوبيد كه سرهايشان از تن جدا مى شد!

تعبير به «اِعجاز» جمع «عجز» (بر وزن رجل) به معنى قسمت عقب يا پائين چيزى است، و تشبيه آنها به قسمت پائين نخل ها، به خاطر آن است كه، به گفته بعضى باد به قدرى شديد بود كه، نخست دست و سرهاى آنها را كند و با خود برد، و بعد بقيه بدنهايشان همچون نخل بى شاخ و برگ، از زمين كنده شده، به هر گوشه و كنار پرتاب مى گشت.

يا به خاطر چيزى است كه، در بالا اشاره كرديم كه، باد آنها را با سر به زمين مى كوبيد، گردنها مى شكست، و سرها جدا مى شد!

* * *

سپس، قرآن به عنوان هشدار مى گويد: «اكنون بنگريد عذاب و انذارهاى من چگونه بود»؟! (فَكَيْفَ كانَ عَذابِي وَ نُذُرِ).

ما با اقوام ديگر كه راه تكذيب، كبر، غرور، گناه، و عصيان را پوئيدند چنين رفتار كرديم، شما درباره خود چه مى انديشيد كه راه آنها را ادامه مى دهيد؟

* * *

باز در پايان اين ماجرا، مى افزايد: «ما قرآن را براى تذكر، سهل و آسان ساختيم، آيا كسى هست كه پند گيرد و متذكر شود»؟ آيا گوش شنوائى در برابر اين نداى الهى، و اين هشدارها و انذارها وجود دارد؟! (وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر).

قابل توجه اين كه، جمله «فَكَيْفَ كانَ عَذابِي وَ نُذُرِ» در مورد قوم «عاد» دو بار تكرار شده، يكى در آغاز بيان اين سرگذشت، و يكى هم در پايان آن، اين تفاوت شايد از اين جهت است كه، عذاب اين گروه از ديگران شديدتر و وحشتناكتر بود، هر چند عذابهاى الهى همه شديد مى باشد.

* * *

نكته:

▲«سعد» و «نحس» ايام

در ميان مردم معمول است، بعضى از روزها را «روز سعد و مبارك»، و بعضى را «روز شوم و نحس» مى شمرند، هر چند در تعيين آن اختلاف بسيار است ، سخن اينجا است كه، اين اعتقاد عمومى تا چه حد در اسلام پذيرفته شده؟ و يا از اسلام گرفته شده است؟

البته، اين از نظر عقل محال نيست كه، اجزاء زمان با يكديگر تفاوت داشته باشند، بعضى داراى ويژگيهاى نحوست، و بعضى ويژگيهاى ضد آن، هر چند از نظر استدلال عقلى راهى براى اثبات يا نفى چنين مطلبى در اختيار نداريم، همين اندازه مى گوئيم: ممكن است، ولى از نظر عقل ثابت نيست.

بنابراين، اگر دلائل شرعى از طريق وحى، كه افقهاى وسيعترى را روشن مى سازد، بر اين معنى در دست داشته باشيم، قبول آن نه تنها بى مانع، بلكه لازم است.

در آيات قرآن، تنها در دو مورد اشاره به «نحوست ايام» شده است: يكى در آيات مورد بحث، و ديگرى در آيه 16 سوره «فصّلت» كه درباره همين ماجراى قوم «عاد» سخن مى گويد، در آنجا مى خوانيم: فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً صَرْصَراً فِي أَيّام نَحِسات: «ما تندبادى سخت و سرد در روزهاى شومى بر آنها مسلط ساختيم».(1)

و در نقطه مقابل، تعبير «مبارك» نيز در بعضى از آيات قرآن ديده مى شود، چنان كه درباره «شب قدر» مى فرمايد: إِنّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَة مُبارَكَة: «ما قرآن را در شبى پربركت نازل كرديم».(2)

همان گونه كه گفتيم، «نحس» در اصل به معنى سرخى فوق العاده افق است كه آن را به صورت «نحاس» يعنى «شعله آتش خالى از دود» در مى آورد، سپس به همين مناسبت، در معنى «شوم» به كار رفته است.

به اين ترتيب، قرآن جز اشاره سربسته اى به اين مسأله ندارد، ولى در روايات اسلامى، به احاديث زيادى در زمينه «نحس و سعد ايام» برخورد مى كنيم كه، هر چند بسيارى از آنها روايات ضعيف است، و يا احياناً آميخته با بعضى روايات مجعول و خرافات مى باشد، ولى همه آنها چنين نيست، بلكه روايات معتبر و قابل قبولى در ميان آنها بدون شك وجود دارد، چنان كه مفسران نيز در تفسير آيات فوق بر اين معنى، صحه نهاده اند.

محدث بزرگ، مرحوم علامه «مجلسى» روايات فراوانى در «بحار الانوار» در اين زمينه آورده است.(3)

آنچه به طور فشرده و خلاصه در اينجا مى توان گفت، چند مطلب است:

الف ـ در روايات متعددى «سعد و نحس ايام» در ارتباط با حوادثى كه در آن واقع شده است، تفسير شده، فى المثل در روايتى از امير مؤمنان «على»(عليه السلام)مى خوانيم: شخصى از امام(عليه السلام) درخواست كرد تا درباره روز «چهارشنبه» و فال بدى كه به آن مى زنند و سنگينى آن، بيانى فرمايد كه منظور كدام چهارشنبه است؟

فرمود: آخِرُ أَرْبِعَاءَ فِى الشَّهْرِ وَ هُوَ الْمَحَاقُ وَ فِيهِ قَتَلَ قَابِيلُ هَابِيلَ أَخَاهُ... وَ يَوْمَ الْأَرْبَعَاءِ أَرْسَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الرِّيحَ عَلَى قَوْمِ عَاد: «منظور چهارشنبه آخر ماه است كه در محاق اتفاق افتد، و در همين روز «قابيل» برادرش «هابيل» را كشت... و خداوند در اين روز چهارشنبه تندباد را بر قوم «عاد» فرستاد».(4)

لذا بسيارى از مفسران به پيروى بسيارى از روايات، آخرين چهارشنبه هر ماه را روز نحس مى دانند، و از آن تعبير به «أَرْبَعاءُ لاتَدُور» مى كنند (يعنى چهارشنبه اى كه تكرار نمى شود).

در بعضى ديگر از روايات، مى خوانيم: روز اول ماه، روز سعد و مباركى است; چرا كه آدم در آن آفريده شد، همچنين روز 26; چرا كه خداوند دريا را براى موسى شكافت.(5)

يا اين كه: روز سوم ماه، روز نحسى است; چرا كه آدم و حوا در آن روز از بهشت رانده شدند، و لباس بهشتى از تن آنها كنده شد.(6)

يا اين كه: روز هفتم ماه، روز مباركى است; چرا كه نوح سوار بر كشتى شد (و از غرقاب نجات يافت).(7)

يا اين كه: در مورد «نوروز» در حديثى از «امام صادق»(عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود: «روز مباركى است كه كشتى نوح بر جودى قرار گرفت، و جبرئيل بر پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نازل شد، و روزى است كه على(عليه السلام) بر دوش پيامبر(صلى الله عليه وآله) رفت بتهاى كعبه را شكست، و داستان غدير خم مصادف با نوروز بود...».(8)

اين گونه تعبيرات، در روايات فراوان است كه، سعد و نحس ايام را با بعضى از حوادث مطلوب، يا نامطلوب پيوند مى دهد، مخصوصاً در مورد روز «عاشورا» كه «بنى اميه» به گمان پيروزى بر اهل بيت(عليهم السلام) آن را روز مسعودى مى شمردند، و در روايات شديداً از تبرك به آن روز نهى شده، و حتى دستور داده اند كه آن روز را روز ذخيره آذوقه سال و مانند آن نكنند، بلكه كسب و كار را در آن روز تعطيل كرده، و عملاً از برنامه بنى اميه فاصله بگيرند.

مجموع اين روايات سبب شده كه بعضى مسأله «سعد و نحس ايام» را چنين تفسير كنند كه: مقصود اسلام توجه دادن مسلمين به اين حوادث است، تا از نظر عمل، خود را بر حوادث تاريخى سازنده، تطبيق دهند، و از حوادث مخرب و روش بنيان گذاران آنها، فاصله گيرند.

اين تفسير، ممكن است در مورد قسمتى از اين روايات صادق باشد، ولى، در مورد همه آنها مسلماً صادق نيست; چرا كه از بعضى از آنها استفاده مى شود تأثير مرموزى در بعضى ايام احياناً وجود دارد، كه ما از آن آگاهى نداريم.

ب: اين نكته نيز قابل دقت است كه، بعضى در مسأله «سعد و نحس ايام» به اندازه اى راه افراط را پوئيده اند كه، به هر كارى مى خواهند دست بزنند قبلاً به سراغ سعد و نحس ايام مى روند، و عملاً از بسيارى فعاليتها باز مى مانند، و فرصتهاى طلائى را از دست مى دهند.

يا اين كه به جاى بررسى عوامل شكست و پيروزى خود و ديگران، و استفاده از اين تجربيات گرانبها در زندگى، گناه همه شكست ها را به گردن شومى ايام مى اندازند، همان گونه كه رمز پيروزى ها را در نيكى ايام جستجو مى كنند!

اين يك نوع فرار از حقيقت، و افراط در مسأله، و توضيح خرافى حوادث زندگى است كه، بايد از آن به شدت پرهيز كرد، و در اين مسائل نه گوش به شايعات ميان مردم داد، نه سخن منجمان، و نه گفته فال گيران، اگر چيزى در حديث معتبرى در اين زمينه ثابت شود، بايد پذيرفت، و گرنه بى اعتنا به گفته اين و آن، بايد خط زندگى را ادامه داد، و با تلاش و سعى و كوشش، به پيش محكم گام برداشت، و از توكل بر خدا يارى جست، و از لطف او استعانت خواست.

ج: مسأله توجه به «سعد و نحس ايام» علاوه بر اين كه، غالباً انسان را به يك سلسله حوادث تاريخى آموزنده رهنمون مى شود، عاملى است براى توسل و توجه به ساحت قدس الهى، و استمداد از ذات پاك پروردگار، و لذا در روايات متعددى مى خوانيم: «در روزهائى كه نام «نحس» بر آن گذارده شده، مى توانيد با دادن صدقه، و يا خواندن دعا، و استمداد از لطف خداوند، و قرائت بعضى از آيات قرآن، و توكل بر ذات پاك او، به دنبال كارها برويد، و پيروز و موفق باشيد».

از جمله در حديثى مى خوانيم: يكى از دوستان امام «حسن عسكرى»(عليه السلام)روز سه شنبه خدمتش رسيد، امام(عليه السلام) فرمود: ديروز تو را نديدم، عرض كرد: دوشنبه بود، و من در اين روز حركت را ناخوش داشتم! فرمود: مَنْ أَحَبَّ أَنْ يَقِيَهُ اللّهُ شَرَّ يَوْمِ الْإِثْنَيْنِ فَلْيَقْرَأْ فِي أَوَّلِ رَكْعَة مِنْ صَلَاةِ الْغَدَاةِ هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ ثُمَّ قَرَأَ أَبُوالْحَسَنِ(عليه السلام) فَوَقاهُمُ اللّهُ شَرَّ ذلِكَ الْيَوْمِ وَ لَقّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً: «كسى كه دوست دارد از شر روز دوشنبه در امان بماند، در اولين ركعت نماز صبح، سوره «هل اتى» بخواند، سپس امام(عليه السلام) اين آيه از سوره «هل اتى» را (كه تناسب با رفع شر دارد) تلاوت فرمود: فَوَقاهُمُ اللّهُ شَرَّ ذلِكَ الْيَوْم...: «خداوند نيكان را از شر روز رستاخيز نگاه مى دارد او به آنها خرمى و طراوت ظاهر و خوشحالى درون عطا مى كند».(9)

در حديث ديگر، مى خوانيم: يكى از ياران امام ششم(عليه السلام) از آن حضرت پرسيد: آيا در هيچ روزى از روزهاى مكروه چهارشنبه و غير آن، سفر كردن مناسب است؟ امام(عليه السلام) در پاسخ فرمود: «سفرت را با صدقه آغاز كن و «آية الكرسى» را به هنگامى كه مى خواهى حركت كنى، تلاوت كن» (و هر كجا مى خواهى برو).(10)

در حديث ديگرى نيز آمده است: يكى از ياران امام دهم «على بن محمد الهادى»(عليه السلام) مى گويد: خدمت حضرت(عليه السلام) رسيدم، در حالى كه در مسير راه انگشتم مجروح شده بود، سوارى از كنارم گذشت و به شانه من صدمه زد، و در وسط جمعيت گرفتار شدم، و لباسم را پاره كردند، گفتم: خدا مرا از شر تو اى روز حفظ كند، عجب روز شومى هستى! امام(عليه السلام) فرمود: با ما ارتباط دارى و چنين مى گوئى؟! و روز را كه گناهى ندارد، گناهكار مى شمرى؟ آن مرد نقل مى كند از شنيدن اين سخن، به هوش آمدم و به خطاى خود پى بردم، عرض كردم: اى مولاى من! استغفار مى كنم، و از خدا آمرزش مى طلبم، امام(عليه السلام) افزود: مَا ذَنْبُ الْأَيَّامِ حَتَّى صِرْتُمْ تَتَشَأَّمُونَ بِهَا إِذَا جُوزِيتُمْ بِأَعْمَالِكُمْ فِيهَا؟: «روزها چه گناهى دارد كه شما آنها را شوم مى شمريد، هنگامى كه كيفر اعمال شما در اين روزها دامانتان را مى گيرد»؟!

راوى مى گويد: «عرض كردم من براى هميشه از خدا استغفار مى كنم و اين توبه من است اى پسر رسول خدا»!

امام(عليه السلام) فرمود: مَا يَنْفَعُكُمْ وَ لَكِنَّ اللَّهَ يُعَاقِبُكُمْ بِذَمِّهَا عَلَى مَا لَاذَمَّ عَلَيْهَا فِيهِ أَ مَا عَلِمْتَ يا حَسَن أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْمُثِيبُ وَ الْمُعَاقِبُ وَ الْمُجَازِي بِالْأَعْمَالِ عاجِلاً وَ آجِلاً؟، قُلْتُ: بَلِى يا مَوْلاىَ، قالَ(عليه السلام) لاتَعُدْ وَ لاتَجْعَلْ لِلْأَيَّامِ صُنْعاً فِي حُكْمِ اللَّهِ!: «اين براى تو فايده اى ندارد، خداوند شما را مجازات مى كند، به مذمت كردن چيزى كه نكوهش ندارد، آيا تو نمى دانى كه خداوند ثواب و عقاب مى دهد، و جزاى اعمال را در اين سرا و سراى ديگر خواهد داد، سپس افزود: ديگر اين عمل را تكرار مكن و براى روزها در برابر حكم خداوند كار و تأثيرى قرار مده»!(11)

اين حديث پر معنى، اشاره به اين است كه، اگر روزها هم تأثيرى داشته باشد، به فرمان خدا است، هرگز نبايد براى آنها تأثير مستقلى قائل شد، و از لطف خداوند خود را بى نياز دانست، و آنگهى، نبايد حوادثى را كه غالباً جنبه كفاره اعمال نادرست انسان دارد، به تأثير ايام ارتباط داد، و خود را تبرئه كرد. و شايد اين بيان بهترين راه، براى جمع ميان اخبار مختلف در اين باب است (دقت كنيد).

* * *

23كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ

24فَقالُوا أَ بَشَراً مِنّا واحِداً نَتَّبِعُهُ إِنّا إِذاً لَفِى ضَلال وَ سُعُر

25أَ أُلْقِيَ الذِّكْرُ عَلَيْهِ مِنْ بَيْنِنا بَلْ هُوَ كَذّابٌ أَشِرٌ

26سَيَعْلَمُونَ غَداً مَنِ الْكَذّابُ الاَشِرُ

27إِنّا مُرْسِلُوا النّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَ اصْطَبِرْ

28وَ نَبِّئْهُمْ أَنَّ الْماءَ قِسْمَةٌ بَيْنَهُمْ كُلُّ شِرْب مُحْتَضَرٌ

29فَنادَوْا صاحِبَهُمْ فَتَعاطى فَعَقَرَ

30فَكَيْفَ كانَ عَذابِى وَ نُذُرِ

31إِنّا أَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ صَيْحَةً واحِدَةً فَكانُوا كَهَشِيمِ الْمُحْتَظِرِ

32وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر

ترجمه:

23 ـ طايفه ثمود انذارهاى الهى را تكذيب كردند.

24 ـ و گفتند: «آيا ما از بشرى از جنس خود پيروى كنيم؟! اگر چنين كنيم در گمراهى و جنون خواهيم بود.

25 ـ آيا از ميان ما تنها بر اين او وحى نازل شده؟! نه، او آدم بسيار دروغگوى هوسبازى است»!

26 ـ ولى فردا مى فهمند چه كسى دروغگوى هوسباز است!

27 ـ ما «ناقه» را براى آزمايش آنها مى فرستيم; در انتظار پايان كار آنان باش و صبر كن!

28 ـ و به آنها خبر ده كه آب (قريه) بايد در ميانشان تقسيم شود، و هر يك در نوبت خود بايد حاضر شوند!

29 ـ يكى از ياران خود را صدا زدند، او به سراغ اين كار آمد و (ناقه را) پى كرد!

30 ـ پس عذاب و انذارهاى من چگونه بود!

31 ـ ما فقط يك صيحه بر آنها فرستاديم و همگى به صورت گياه خشكى درآمدند كه صاحب چهارپايان جمع آورى مى كند!

32 ـ ما قرآن را براى يادآورى آسان ساختيم; آيا كسى هست كه متذكر شود؟!

1 ـ بايد توجه داشت كه «نحسات» در اين آيه صفت براى «ايام» است، يعنى ايام مزبور توصيف به نحوست شده، در حالى كه در آيات مورد بحث «فِي يَوْمِ نَحْس مُسْتَمِر»، «يوم» اضافه به «نحس» شده، و معنى وصفى ندارد منتها به قرينه آيه فوق بايد بگوئيم در اينجا از قبيل اضافه «موصوف» به «صفت» است (دقت كنيد).

2 ـ دخان، آيه 3.

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 59، «كتاب السماء و العالم»، صفحه 1 تا 91 و قسمتى بعد از آن.

4 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 182 (حديث 25).

5 ـ همان مدرك، صفحات 105 و 106.

6 ـ همان مدرك، صفحه 58.

7 ـ همان مدرك، صفحه 61.

8 ـ «بحار الانوار»، جلد 59، صفحه 92، جلد 1، باب (يوم النيروز و ...).

9 ـ «بحار الانوار»، جلد 59، صفحه 39، حديث 8.

10 ـ همان مدرك، صفحه 28، حديث 12.

11 ـ «تحف العقول»، صفحه 482 ـ «بحار الانوار»، جلد 59، صفحه 2، حديث 6 (با كمى تلخيص).

تفسير:

▲سرانجام دردناك قوم «ثمود»

سومين قومى كه شرح زندگى آنها به طور فشرده، به عنوان درس عبرتى در تعقيب بحثهاى گذشته در اين سوره مطرح شده است، قوم «ثمود» است كه در سرزمين «حجر» در شمال «حجاز»، زندگى داشتند، و پيامبرشان «صالح»(عليه السلام)نهايت كوشش را در هدايت آنها كرد، اما به جائى نرسيد.

نخست مى فرمايد: «طايفه ثمود نيز انذارهاى الهى را تكذيب كردند، و تهديدها را به هيچ گرفتند» (كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ).

گرچه، بعضى از مفسران «نُذُر» را در اينجا به معنى «پيامبران انذاركننده» گرفته اند، و تكذيب قوم «ثمود» را نسبت به «صالح»(عليه السلام) به عنوان تكذيب تمام پيامبران شمرده اند; چرا كه دعوت تمام انبياء هماهنگ بود، ولى ظاهر اين است كه «نُذُر» در اينجا جمع «انذار» به معنى بياناتى است كه توأم با بيم دادن است، كه طبعاً در كلام هر پيغمبرى وجود دارد.(1)

* * *

آنگاه به علت تكذيب آنها پرداخته، مى افزايد: «آنها گفتند: آيا ما از انسانى از جنس خود پيروى كنيم؟ اگر چنين كنيم در گمراهى و جنون خواهيم بود» (فَقالُوا أَ بَشَراً مِنّا واحِداً نَتَّبِعُهُ إِنّا إِذاً لَفِى ضَلال وَ سُعُر).

آرى، كبر، غرور، خودبينى، و خودخواهى، حجاب بزرگ آنها در برابر دعوت انبياء بود، آنها مى گفتند: «صالح»(عليه السلام) فردى مانند ما است، دليلى ندارد كه ما از او پيروى كنيم! او چه امتيازى بر ما دارد كه رهبر باشد، و ما پيرو و تابع او؟!

اين، همان اشكالى است كه امتهاى گمراه، غالباً به انبياء داشتند كه، آنها افرادى از جنس ما هستند و به همين دليل، نمى توانند پيامبر الهى باشند.

جمعى از مفسران از تعبير به «واحدا» چنين استفاده كرده اند كه: منظور دشمنانِ «صالح»(عليه السلام) اين بوده، كه او يك فرد عادى است، مال و ثروت هنگفت، و يا نژاد و نسب فوق العاده اى ندارد، بعضى، نيز آن را به اين معنى تفسير كرده اند كه: او يك نفر است، جمعيت و گروهى ندارد، در حالى كه يك رهبر بايد جمعيتى در اختيار داشته باشد، و با اين امتياز ديگران را به پيروى خود بخواند.

ولى تفسير سومى، نيز در اينجا وجود دارد كه: آنها روى واحد عددى تكيه نمى كردند، بلكه هدفشان واحد نوعى بود، مقصود اين بود كه او فردى از نوع و جنس ماست، و نوع بشر نمى تواند رسالت الهى را بر عهده گيرد، بلكه بايد پيامبر از جنس فرشتگان باشد، البته جمع ميان هر سه تفسير، ممكن است،

ولى به هر حال، ادعائى واهى و بى اساس بود.

«سُعُر» (بر وزن شتر) جمع «سعير» در اصل به معنى آتش برافروخته و پر هيجان است، و گاه به معنى «جنون» نيز آمده; چرا كه در حالت جنون، هيجان خاصى به انسان دست مى دهد، و لذا به «شتر ديوانه» «ناقة مسعورة» مى گويند.

اين احتمال نيز وجود دارد كه: قوم «ثمود» اين تعبير را از پيامبرشان «صالح»(عليه السلام) گرفته بودند، كه به آنها مى گفت: اگر شما دست از بت پرستى برنداريد، و از دعوت من پيروى نكنيد، در «ضلال و سعر» (در گمراهى و آتشهاى افروخته جهنم) خواهيد بود، آنها در پاسخ مى گويند: اگر ما از بشرى مثل خودمان پيروى كنيم، در «ضلال و سعر» خواهيم بود!

به هر حال، ذكر «سُعُر» به صورت «جمع»، در حقيقت براى تأكيد و دوام است، خواه به معنى جنون باشد، يا به معنى آتش برافروخته.

* * *

سپس، افزودند: به فرض كه وحى الهى بر انسانى نازل شود «آيا از ميان ما تنها بر اين مرد وحى نازل شده»؟! با اين كه افرادى سرشناس تر و معروف تر و ثروتمندتر از او پيدا مى شود (أَ أُلْقِيَ الذِّكْرُ عَلَيْهِ مِنْ بَيْنِنا).

در حقيقت گفته هاى قوم «ثمود» شباهت زيادى با گفته هاى «مشركان مكّه» داشت كه، گاهى ايراد مى كردند: ما لِهذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعامَ وَ يَمْشِي فِى الْأَسْواقِ لَوْلا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيراً: «چرا اين پيامبر غذا مى خورد و در بازارها راه مى رود؟ چرا فرشته اى نازل نشده كه همراه او انذار كند»؟.(2)

و گاه مى گفتند: لَوْلا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلى رَجُل مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيم: «چرا اين قرآن بر يكى از مردان بزرگ و ثروتمند مكّه و طائف نازل نشده است»؟!(3)حال كه بناست رسول الهى، بشر باشد، چرا بشرى تهيدست و بى كس و كار؟!

اين كوردلان كه گوئى در طول تاريخ، مطالب را يكنواخت بيخ گوش هم مى گفتند، گمان مى كردند اگر كسى ثروت، يا قوم و قبيله، و مقام، و منصب، و نسب معروفى دارد دليل بر شخصيت او است، در حالى كه ستمكارترين مردم غالباً در ميان اين گونه افراد بودند.

اين احتمال، در تفسير آيه نيز از سوى بعضى از مفسران پذيرفته شده است كه، آنها مى گفتند: آيا فقط وحى بر او نازل شده؟ چرا بر همه ما نازل نمى شود، مگر ما چه تفاوتى با هم داريم؟ همان گونه كه در آيه 52 سوره «مدثر» آمده است: بَلْ يُرِيدُ كُلُّ امْرِئ مِنْهُمْ أَنْ يُؤْتى صُحُفاً مُنَشَّرَةً: «بلكه هر يك از آنها انتظار دارد كتابهائى از آسمان بر او نازل شود»!

و در پايان آيه مى گويد: «آنها همين موضوع را دليل بر كذب پيامبرشان «صالح» گرفتند و گفتند: او آدم بسيار دروغگوى هوسباز و متكبر است»! (بَلْ هُوَ كَذّابٌ أَشِرٌ).

چرا كه مى خواهد بر ما حكومت كند، و همه چيز را در قبضه خود بگيرد، و بر طبق هوسهايش رفتار كند.

واژه «أَشِر» وصف است از ماده «اشر» (بر وزن قمر) كه به معنى «شدت خوشحالى توأم با هوسبازى» است.

* * *

ولى قرآن در پاسخ آنها مى گويد: «فردا مى فهمند چه كسى دروغگوى هوسباز است»؟ (سَيَعْلَمُونَ غَداً مَنِ الْكَذّابُ الاَشِرُ).

همان زمان كه عذاب الهى فرا رسد، و آنها را در هم كوبد، و تبديل به يك مشت خاك و خاكستر شوند، و سپس «مجازات بعد از مرگ» نيز دامانشان را بگيرد، مى فهمند اين گونه نسبتها شايسته چه كسى بوده است؟ و قبائى است براى قامت چه شخصى؟!

روشن است، منظور از «غَداً» (فردا) آينده نزديك است، و اين تعبيرِ جالبِ لطيفى است.

در اينجا ممكن است سؤالى مطرح شود، و آن اين كه، در حال نزول اين آيات، آنها مجازات خود را مسلماً ديده بودند، ديگر جاى اين ندارد كه گفته شود فردا مى فهمند دروغگوى هوسباز كيست؟

در پاسخ اين سؤال، دو جواب مى توان گفت: نخست اين كه: اين سخن در حقيقت به پيامبر خدا «صالح»(عليه السلام) گفته شده، و در آن روز و در آن شرائط، بيان گرديده، و مسلم است كه آن روز، هنوز عذاب نازل نشده بود.

ديگر اين كه: منظور از فردا، فرداى قيامت است كه، همه چيز به وضوح آشكار مى شود (ولى پاسخ اول مناسب تر و با آيات بعد سازگارتر است).

در اينجا سؤال ديگرى مطرح است، و آن اين كه: «مشركان قوم ثمود»، قبل از نزول عذاب نيز به واقعيت دعوت «صالح»(عليه السلام) پى برده، و معجزه انكارناپذيرش را مشاهده كرده بودند، پس چرا مى گويد: فردا مى فهمند؟

پاسخ اين سؤال، نيز با توجه به يك نكته روشن است، و آن اين كه: علم همواره مراتبى دارد، در بعضى از مراتب، ممكن است طرف مقابل انكار كند، اما گاه، به مرحله اى مى رسد كه ديگر جاى انكار نيست، و همه چيز به رأى العين ديده مى شود، و منظور از علم در اينجا، همين مرحله كامل آن است.

* * *

بعد از آن به داستان «ناقه» كه به عنوان معجزه و سند گوياى صدق دعوت «صالح»(عليه السلام) فرستاده شده بود، اشاره كرده، مى افزايد: «به صالح وحى كرديم كه ما ناقه را براى آزمايش و امتحان آنها مى فرستيم، در انتظار پايان كار آنها باش و شكيبائى پيشه كن»! (إِنّا مُرْسِلُوا النّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَ اصْطَبِرْ). «ناقه» همان شتر ماده اى كه به عنوان معجزه «صالح»(عليه السلام) فرستاده شد، مسلماً يك ناقه معمولى نبود، بلكه داراى ويژگيهاى خارق العاده اى بود، از جمله اين كه، طبق روايت مشهورى اين «ناقه» از دل صخره اى از كوه برآمد، تا معجزه گويائى در برابر منكران لجوج باشد.

«فِتْنَه» چنان كه قبلاً نيز گفته ايم، به معنى بردن طلا در بوته و آتش، براى روشن ساختن ميزان خلوص آن است، سپس به هر گونه آزمايش و امتحان اطلاق شده.

* * *

روشن است قوم «ثمود» در اينجا در برابر آزمايش بزرگى قرار گرفتند، لذا در آيه بعد، مى افزايد: «به صالح گفتيم به آنها خبر ده كه آب قريه بايد در ميان آنها تقسيم شود (يك روز از براى ناقه، و يك روز براى اهل قريه) و هر كدام از آنها در نوبت خود بايد حضور يابد و مزاحم ديگرى نشود (وَ نَبِّئْهُمْ أَنَّ الْماءَ قِسْمَةٌ بَيْنَهُمْ كُلُّ شِرْب مُحْتَضَرٌ).(4)

گرچه قرآن در اين زمينه توضيحى بيش از اين نداده است، ولى بسيارى از مفسران گفته اند: روزى كه نوبت «ناقه» او بود، تمام آب را مى نوشيد، ولى بعضى ديگر، گفته اند: وضع و هيئت آن، طورى بود كه، وقتى كنار آب مى آمد حيوانات ديگر فرار كرده نزديك نمى شدند، و لذا چاره اى جز اين نبود كه، يك روز آب را در اختيار «ناقه» قرار دهند، و روز ديگر در اختيار خودشان.

به هر حال، اين قوم در مضيقه آب قرار گرفتند، و تحمل نداشتند كه يك روز تمام آب در اختيار «ناقه» باشد، و يك روز در اختيار آنها، مخصوصاً طبق احتمالى كه بعضى از مفسران داده اند كه: آب در آبادى آنها خيلى كم بود (هر چند اين معنى با آيات 146 تا 148 سوره «شعراء» تناسب ندارد; چرا كه از آن استفاده مى شود اين قوم در سرزمينى پر از باغها و چشمه ها زندگى مى كردند).

* * *

به هر حال، اين قوم سركش، خودخواه و لجوج تصميم گرفتند «ناقه» را از پاى درآورند، در حالى كه «صالح»(عليه السلام) به آنها اخطار كرده بود: اگر آزارى به ناقه برسانند، در فاصله كوتاهى عذاب، دامانشان را خواهد گرفت، اما آنها بدون اعتنا به اين امر، «يكى از ياران خود را صدا زدند، و او به سراغ ناقه رفت و آن را پى كرد» (فَنادَوْا صاحِبَهُمْ فَتَعاطى فَعَقَرَ).

«صاحِب» در اينجا ممكن است اشاره به يكى از رؤساى قوم «ثمود» باشد، و يكى از اشرار معروف آنها،كه، در تاريخ به عنوان «قدارة بن سالف»(5) از او ياد شده است.

«تَعاطى» در اصل به معنى برگرفتن چيزى يا به سراغ مطلبى رفتن است، و نيز به انجام كارهاى مهم و خطرناك، يا انجام كارهاى پر زحمت، و يا كارى كه در مقابل آن عطا و مزدى قرار داده شده است گفته مى شود.

همه اين تفسيرها در آيه مورد بحث جمع است; چرا كه اقدام به كشتن «ناقه» جرأت و جسارت زيادى لازم داشت، و هم كارى پر زحمت بود، و قاعدتاً در برابر آن، اجر و مزدى هم قرار داده بودند.

«عَقَر» از ماده «عقر» (بر وزن ظلم) در اصل به معنى اساس و ريشه است، و هنگامى كه اين واژه در مورد شتر به كار رود، به معنى كشتن و نحر كردن، و يا پى كردن است.

قابل توجه اين كه، قرآن در اينجا كشتن «ناقه» را به يك فرد نسبت داده است، در حالى كه در سوره «و الشمس» به همه آنها نسبت مى دهد مى فرمايد: «فَعَقَرُوها» (قوم ثمود ناقه را كشتند) اين به خاطر آن است كه، آن يك نفر به نمايندگى و به رضايت همه قوم، اقدام به اين كار كرد، و مى دانيم كسى كه راضى به فعل ديگرى باشد، شريك در عمل او است.(6)

در بعضى روايات آمده كه: «قداره» قبلاً شراب نوشيد، و در حال مستى اقدام بر اين عمل زشت و جنايت بزرگ نمود.

در مورد طرز كشتن «ناقه» نيز اقوال گوناگونى است: بعضى گفته اند: با شمشير آن را پى كرد، و بعضى گفته اند: در كمين آن پشت صخره اى قرار گرفت، نخست آن را با تير زد، و بعد با شمشير به آن حمله كرد.

* * *

آيه بعد، به عنوان مقدمه اى براى ذكر عذاب وحشتناك اين قوم سركش مى گويد: «اكنون بنگريد، عذاب و انذارهاى من چگونه بود»؟! (فَكَيْفَ كانَ عَذابِى وَ نُذُرِ).

* * *

و سپس مى افزايد: «يك صيحه بر آنها فرستاديم، و به دنبال آن همگى به صورت گياه خشك شده كوبيده اى درآمدند كه صاحب چهارپايان براى حيوانات خود در آغل جمع آورى مى كند»! (إِنّا أَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ صَيْحَةً واحِدَةً فَكانُوا كَهَشِيمِ الْمُحْتَظِرِ).

«صَيْحَة» در اينجا به معنى صداى عظيمى است كه از آسمان برمى خيزد، و ممكن است اشاره به صاعقه وحشت زائى باشد كه بر فراز شهر آنها در گرفت، چنان كه در آيه 13 سوره «فصّلت» آمده است: فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُكُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عاد وَ ثَمُودَ: «اگر آنها سرپيچى كنند به آنها بگو شما را از صاعقه اى همچون صاعقه عاد و ثمود انذار مى كنم»!

«هَشِيم» از ماده «هشم» (بر وزن خشم) در اصل، به معنى شكستن اشياء سست است، مانند گياهان، لذا به گياهان خرد شده كه صاحبان گوسفندان براى آنها مى كوبند و آماده مى كنند، «هشيم» گفته مى شود، و گاه به گياهان خشكى تفسير شده كه زير دست و پاى حيوانات در آغل كوبيده مى شود.

«مُحْتَظِر» در اصل از ماده «حظر» (بر وزن مغز) به معنى «منع» است، و لذا آغلى را كه براى گوسفندان و حيوانات درست مى كنند، كه مانع خروج آنها يا حمله حيوانات وحشى گردد «حظيره» مى نامند، و «محتظر» (بر وزن محتسب) شخصى است كه صاحب چنين مكانى است.

تعبيرى كه در اين آيه درباره عذاب قوم «ثمود» آمده است، بسيار عجيب و پر معنى است; چرا كه خداوند براى نابودى اين قوم سركش، هرگز لشكريانى از آسمان و زمين نفرستاد، تنها با يك صيحه آسمانى، يك صاعقه گوشخراش، يك موج عظيم انفجار، كه همه چيز را در مسير خود در شعاع وسيعى در هم كوبيد و خرد كرد، كار آنها را ساخت!

قصرها و خانه هاى آباد آنها، همچون «حظيره» گوسفندان شد، و اجساد بى جان، و در هم شكسته آنها به صورت گياه خشك كوبيده اى كه زير دست و پاى گوسفندان مى ريزند، درآمد.

درك اين معنى براى گذشتگان مشكل بود، اما براى ما كه امروز از تأثير امواج ناشى از انفجار آگاه هستيم كه چگونه همه چيز را در مسير خود متلاشى و خرد مى كند، درك آن آسان است، البته صاعقه عذاب الهى با انفجارهاى بشرى قابل مقايسه نيست، و از اينجا روشن مى شود اين صاعقه عظيم، چه بلائى بر سر اين قوم خيره سر آورد!

* * *

و در آخرين آيه مورد بحث، و پايان اين سرگذشت دردناك و عبرت انگيز، بار ديگر مى فرمايد: «ما قرآن را براى تذكر و بيدارى انسانها آسان نموديم آيا پندگيرنده اى پيدا مى شود»؟! (وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر).

تعبيراتش زنده و روشن، داستانهايش گويا، و انذارها و تهديدهايش تكان دهنده و بيدارگر است.

* * *

33كَذَّبَتْ قَوْمُ لُوط بِالنُّذُرِ

34إِنّا أَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ حاصِباً إِلاّ آلَ لُوط نَجَّيْناهُمْ بِسَحَر

35نِعْمَةً مِنْ عِنْدِنا كَذلِكَ نَجْزِي مَنْ شَكَرَ

36وَ لَقَدْ أَنْذَرَهُمْ بَطْشَتَنا فَتَمارَوْا بِالنُّذُرِ

37وَ لَقَدْ راوَدُوهُ عَنْ ضَيْفِهِ فَطَمَسْنا أَعْيُنَهُمْ فَذُوقُوا عَذابِي وَ نُذُرِ

38وَ لَقَدْ صَبَّحَهُمْ بُكْرَةً عَذابٌ مُسْتَقِرٌّ

39فَذُوقُوا عَذابِي وَ نُذُرِ

40وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر

ترجمه:

33 ـ قوم لوط انذارها را تكذيب كردند.

34 ـ ما بر آنها تندبادى كه ريگها را به حركت درمى آورد فرستاديم (و همه را هلاك كرديم)، جز خاندان لوط را كه سحرگاهان نجاتشان داديم!

35 ـ اين نعمتى بود از ناحيه ما; اين گونه هر كسى را كه شكر كند پاداش مى دهيم!

36 ـ او آنها را از مجازات ما بيم داد، ولى آنها اصرار بر مجادله و القاى شك داشتند!

37 ـ آنها از لوط خواستند ميهمانانش را در اختيارشان بگذارد; ولى ما چشمانشان را نابينا كرديم (و گفتيم:) بچشيد عذاب و انذارهاى مرا!

38 ـ سرانجام صبحگاهان و در اول روز عذابى پايدار و ثابت به سراغشان آمد!

39 ـ (و گفتيم:) پس بچشيد عذاب و انذارهاى مرا!

40 ـ ما قرآن را براى يادآورى آسان ساختيم; آيا كسى هست كه متذكر شود؟!

1 ـ در تفسير آيه 41 و پاورقى آن از همين سوره توضيح بيشترى آمده است.

2 ـ فرقان، آيه 7.

3 ـ زخرف، آيه 31.

4 ـ «مُحْتَضَر» اسم مفعول از ماده «حضور» است، و «شِرْب» به معنى سهم و نوبت آب است، بنابراين جمله «كُلُّ شِرْب مُحْتَضَر» مفهومش اين است كه هر نوبتى، صاحبش نزد آن حاضر مى شود، و ديگرى حق حضور و مزاحمت را ندارد.

5 ـ «قداره» (بر وزن مناره) مردى بود زشت صورت و زشت سيرت و از شوم ترين افراد در تاريخ.

6 ـ شرح اين مطلب را تحت عنوان «پيوند مكتبى» در جلد 9، صفحه 158 (ذيل آيه 65 سوره «هود») بيان كرديم.

تفسير:

▲قوم «لوط» به سرنوشت شوم ترى مبتلا شدند

در اين آيات، اشارات كوتاه و تكان دهنده اى به داستان قوم «لوط»، و عذاب وحشتناك اين جمعيت ننگين و گمراه ديده مى شود، و اين چهارمين قسمت از سرگذشت اقوام پيشين در اين سوره است.

نخست مى گويد: «قوم لوط انذارهاى پى در پى پيامبرشان را تكذيب كردند» (كَذَّبَتْ قَوْمُ لُوط بِالنُّذُرِ).

«نُذُر» چنان كه قبلاً نيز اشاره كرديم، جمع «انذار» به معنى تهديد و بيم دادن است، و ذكر آن به صيغه جمع، ممكن است اشاره به انذارهاى پى در پى اين پيامبر بزرگ باشد كه اين قوم لجوج همه آنها را تكذيب كردند، و يا اشاره به انذار حضرت «لوط»(عليه السلام) و پيامبران پيش از او است، زيرا دعوتهاى انبياء همگى، يك حقيقت را تعقيب مى كند.

* * *

آنگاه در يك جمله كوتاه، به گوشه اى از عذاب آنها و نجات «خانواده حضرت لوط» اشاره كرده، مى گويد: «ما بر آنها تندبادى كه ريگها را به حركت در مى آورد فرستاديم» (إِنّا أَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ حاصِباً).

و همه را در زير اين باران ريگ مدفون ساختيم.

«جز خاندان لوط، كه ما آنها را سحرگاهان از آن سرزمين بلا رهائى بخشيديم» (إِلاّ آلَ لُوط نَجَّيْناهُمْ بِسَحَر).

«حاصِب»، به معنى تندبادى است كه «حصباء»، يعنى ريگ و سنگ را به حركت درمى آورد.

در آيات ديگر قرآن نيز، هنگامى كه عذاب قوم «لوط» را مى شمرد، علاوه بر زلزله اى كه شهرهاى آنها را زير و رو كرد، سخن از باران سنگ مى گويد، چنان كه در آيه 82 «هود» مى خوانيم: فَلَمّا جاءَ أَمْرُنا جَعَلْنا عالِيَها سافِلَها وَ أَمْطَرْنا عَلَيْها حِجارَةً مِنْ سِجِّيل مَنْضُود: «هنگامى كه فرمان ما فرا رسيد آن شهر و ديار را زير و رو كرديم، و بارانى از سنگ از گلهاى متحجر و متراكم بر آنها نازل نموديم».

آيا اين، دو نوع عذاب بود؟ يكى تندبادى كه سنگ و ريگ بيابان را با خود برداشت، و بر آنها كوبيد، و ديگر، بارانى از سنگهاى آسمانى؟ و يا هر دو به يك معنى باز مى گردد؟ چرا كه گاهى گردبادهاى عظيم در بيابانها، توده هائى از سنگ و ريگ را از زمين برداشته، با خود به آسمان مى برد، و هنگامى كه فشار گردباد، فرو نشست، يك مرتبه آنها را بر نقطه ديگرى فرو مى ريزد؟ بعيد نيست كه در اينجا نيز به فرمان خدا، گردبادى مأموريت يافت تا توده هاى عظيمى از سنگ و ريگ بيابان را به آسمان برد، و بعد از زلزله ويرانگر، بر شهرهاى قوم «لوط» فرو ريزد، و اجساد آلوده آنها را در زير آن دفن كند، و حتى ويرانه هاى شهرهاى آنها را از صفحه روى زمين محو نمايد، تا براى هميشه درس عبرتى براى ديگران باشد.(1)

ضمناً آيه فوق، مى گويد: نجات خاندان حضرت «لوط»(عليه السلام) به هنگام سحر بود، اين به خاطر آن بود كه، وعده عذاب اين قوم ستمگر نيز هنگام صبح بود، لذا در آخر شب، به فرمان خدا، اين خانواده با ايمان (جز همسرش كه راه خود را از راه لوط(عليه السلام) جدا كرده بود) از شهر بيرون رفتند و چيزى نگذشت كه زلزله، و سپس باران سنگ شروع شد، چنان كه در آيه 81 سوره «هود» آمده: فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ بِقِطْع مِنَ اللَّيْلِ وَ لايَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ إِلاَّ امْرَأَتَكَ إِنَّهُ مُصِيبُها ما أَصابَهُمْ إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَ لَيْسَ الصُّبْحُ بِقَرِيب: «در قسمتى از شب با خانواده ات حركت كن، و هيچ يك از شما پشت سرش را نگاه نكند، مگر همسرت كه او نيز به همان بلائى كه آنها گرفتار مى شوند، مبتلا خواهد شد، موعد آنها صبح است آيا صبح نزديك نيست»؟!

و از اينجا روشن مى شود، اين كه، بعضى از مفسران به پيروى از بعضى ارباب لغت، «سحر» را در اينجا به معنى «بين الطّلوعين» تفسير كرده اند، هيچ گونه مناسبتى با آيه فوق ندارد.(2)

* * *

در آيه بعد، براى تأكيد مى فرمايد: «نجات خاندان لوط نعمتى بود از ناحيه ما، آرى اين گونه كسى را كه شكرگزارى كند پاداش مى دهيم» (نِعْمَةً مِنْ عِنْدِنا كَذلِكَ نَجْزِي مَنْ شَكَرَ).(3)

* * *

و در آيه بعد، اين حقيقت را بازگو مى كند كه، «لوط»(عليه السلام) قبلاً اتمام حجت كرده «و آنها را از مجازات ما آگاه ساخته بود، ولى آنها در انذارهاى الهى ترديد كردند، و اصرار بر مجادله و القاء شك و شبهه داشتند» (وَ لَقَدْ أَنْذَرَهُمْ بَطْشَتَنا فَتَمارَوْا بِالنُّذُرِ).

«بَطْش» (بر وزن فرش) در اصل، به معنى گرفتن چيزى است با قدرت، و از آنجا كه هنگام مجازات، قبلاً مجرم را با قدرت مى گيرند، اين كلمه به معنى مجازات نيز آمده است.

«تَمارُوا» از ماده «تمارى» به معنى گفتگوى طرفينى براى ايجاد شك، و القاى شبهه و مجادله، در برابر حق است، در حقيقت آنها دست به دست هم دادند، و از طرق گوناگون براى ايجاد شك و شبهه در افكار عمومى وارد شدند، تا اثرات انذارهاى اين پيامبر بزرگ را خنثى كنند.

* * *

آنها به القاء شبهات عقيدتى در ميان مردم قناعت نكردند، بلكه در زشتكارى و وقاحت و بى شرمى كار را به جائى رسانيدند كه، وقتى فرشتگان مأمور عذاب به صورت جوانانى خوش منظر به عنوان ميهمان وارد خانه «لوط»(عليه السلام) شدند، اين قوم بى شرم به سراغ آنها آمدند، و چنان كه آيه بعد مى گويد: «از لوط خواستند كه ميهمانانش را در اختيار آنان بگذارد»! (وَ لَقَدْ راوَدُوهُ عَنْ ضَيْفِهِ).

«لوط»(عليه السلام) به قدرى از اين مسأله ناراحت شد كه حد نداشت، و مصراً از آنها خواهش كرد، دست از اين رسوائى و آبروريزى بردارند، و حتى طبق آيه 71 سوره «حجر» به آنها وعده داد دختران خود را (در صورت توبه از اين اعمال) به ازدواج آنها درآورد، و اين نهايت مظلوميت اين پيامبر بزرگ را در ميان اين گروه بى شرم و بى ايمان و فاقد همه چيز نشان مى دهد.

ولى چيزى نگذشت، كه اين گروه مهاجم، نخستين مجازات خود را دريافت داشتند، چنان كه خداوند، در دنباله همين آيه مى فرمايد: «ما چشمهاى آنها را نابينا و محو كرديم، و به آنها گفتيم: بچشيد عذاب من و انذارهاى مرا» (فَطَمَسْنا أَعْيُنَهُمْ فَذُوقُوا عَذابِي وَ نُذُرِ).

آرى، اينجا بود كه دست قدرت خداوند از آستين عدالت بيرون آمد، و به گفته بعضى، به «جبرئيل» فرمان داد كه گوشه اى از شهپرش را بر چشم آنان بكوبد، فوراً همگى نابينا شدند، و حتى گفته مى شود: جاى چشم آنها به كلى صاف و همانند صورتشان شد!

گر چه، در آيه سخنى از اين معنى به ميان نيامده است كه، چه افرادى به سراغ فرشتگان آمدند، ولى مسلماً تمام قوم «لوط» نبودند، بلكه اوباشانى كه در وقاحت از ديگران پيشى گرفته بودند، در اين كار پيشقدم شدند، و سرنوشت آنها درس عبرتى براى افرادى ديگر شد; چرا كه با همان حال زار به ميان جمع برگشتند، اما دلى آماده در آن ميان نبود كه از اين عذاب مقدماتى عبرتى گيرد.

مى گويند: اين كه خداوند مجازات آنها را تا هنگام طلوع صبح، تأخير انداخت، براى اين بود كه، اين حادثه در روز قبل صورت گرفت، و به آنها مجال داد كه يك شب ديگر را درباره سرنوشت خود بينديشند، و نمونه اى از عذاب الهى را در وجود اين نابينايان بدبخت ببينند، شايد بيدار شوند و توبه كنند، ولى افسوس، كه حتى طبق روايتى، خود اين نابينايان نيز عبرت نگرفتند، و هنگامى كه دست به ديوارها گرفته، و به خانه خود برگشتند، سوگند ياد كردند كه فردا صبح يك نفر از خاندان «لوط»(عليه السلام) را زنده نخواهيم گذاشت.(4)

* * *

عاقبت، عذاب نهائى فرا رسيد، و با زلزله اى ويرانگر كه با نخستين شعاع صبحگاهى، آن سرزمين را تكان داد، شهرهايشان زير و رو شد، بدنها، قطعه قطعه، و متلاشى، و زير آوارها فرو رفت، باران شديدى از سنگ بر آنها فرو ريخت، و آثار ويرانه هاى آنها را نيز محو كرد!

چنان كه آيه بعد، به صورت سربسته و فشرده به اين معنى اشاره كرده، مى گويد: «سرانجام صبحگاهان در اول روز، عذابى پايدار و ثابت به سراغ آنها آمد» (وَ لَقَدْ صَبَّحَهُمْ بُكْرَةً عَذابٌ مُسْتَقِرٌّ).

آرى، در لحظاتى كوتاه، همه چيز پايان گرفت، و اثرى از آنها باقى نماند.

تعبير به «بُكْرَةً» (آغاز روز) به خاطر اين است كه «صَبَّحَهُم» معنى گسترده اى دارد كه تمام صبح را در بر مى گيرد، در حالى كه منظور، آغاز صبح است.

آيا اين ماجرا در آغاز طلوع فجر بوده؟ يا آغاز طلوع آفتاب؟ دقيقاً معلوم نيست، ولى شايد تعبير «بُكْرَةً»، بيشتر مناسب آغاز طلوع آفتاب باشد.

واژه «مُسْتَقِر» به معنى ثابت و پابرجاست، و در اينجا ممكن است اشاره به اين باشد كه، اين عذاب به قدرى كوبنده، قوى و نيرومند بود كه، هيچ چيز قدرت مقابله با آن را نداشت.

اين معنى نيز گفته شده است كه: چون اين عذاب دنيوى با عذاب برزخى آنها اتصال پيدا كرد، از آن تعبير به «مُسْتَقِر» شده است.

* * *

سپس مى افزايد: بار ديگر به آنها گفته شد: «اكنون بچشيد عذاب من و انذارهاى مرا» (فَذُوقُوا عَذابِي وَ نُذُرِ).

تا ديگر در انذارهاى پيامبران شك و ترديد نكنيد.

گرچه اين جمله دو بار در اين ماجرا ذكر شده، ولى پيداست جمله اول، اشاره به همان «عذاب مقدماتى»، يعنى نابينا شدن گروهى است كه به خانه «لوط»(عليه السلام) هجوم آوردند، و بار دوم، اشاره به «عذاب نهائى»، يعنى زلزله ويرانگر و باران سنگ مى باشد.

* * *

و بالاخره در آخرين آيه مورد بحث، براى چهارمين بار در اين سوره اين جمله پر معنى و بيدارگر را تكرار مى كند: «ما قرآن را براى پند گرفتن و يادآورى آسان كرديم، آيا كسى هست كه پند گيرد و متذكر شود» (وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر).

قوم «لوط» پند نگرفتند، نه از انذارها، و نه از عذاب مقدماتى و هشداردهنده، آيا ديگران كه آلوده همان گناهانند، از شنيدن اين آيات قرآن به خود مى آيند، پشيمان مى شوند و توبه مى كنند؟!

* * *

41وَ لَقَدْ جاءَ آلَ فِرْعَوْنَ النُّذُرُ

42كَذَّبُوا بِآياتِنا كُلِّها فَأَخَذْناهُمْ أَخْذَ عَزِيز مُقْتَدِر

43أَ كُفّارُكُمْ خَيْرٌ مِنْ أُولئِكُمْ أَمْ لَكُمْ بَراءَةٌ فِى الزُّبُرِ

44أَمْ يَقُولُونَ نَحْنُ جَمِيعٌ مُنْتَصِرٌ

45سَيُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ يُوَلُّونَ الدُّبُرَ

46بَلِ السّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ وَ السّاعَةُ أَدْهى وَ أَمَرُّ

ترجمه:

41 ـ و (همچنين) انذارها و هشدارها (يكى پس از ديگرى) به سراغ آل فرعون آمد.

42 ـ اما آنها همه آيات ما را تكذيب كردند، و ما آنها را گرفتيم و مجازات كرديم، گرفتن شخصى قدرتمند و توانا!

43 ـ آيا كفار شما بهتر از آنانند يا براى شما امان نامه اى در كتب آسمانى نازل شده است؟!

44 ـ يا مى گويند: «ما جماعتى متحد و نيرومند و پيروزيم»؟!

45 ـ (ولى بدانند) به زودى جمعشان شكست مى خورد و پا به فرار مى گذارند!

46 ـ (علاوه بر اين) رستاخيز موعد آنهاست، و مجازات قيامت هولناك تر و تلخ تر است!

1 ـ در اين زمينه بحثهاى ديگرى در جلد 9، صفحه 190 به بعد (ذيل آيه 82 سوره «هود») داشته ايم.

2 ـ «راغب» در «مفردات» مى گويد: السَحَرُ إِخْتِلاطُ ظُلام آخِرِ اللَّيْلِ بَضِياءِ النَّهارِ: «سحر به معنى اختلاط تاريكى آخر شب با روشنائى روز است».

3 ـ «نِعْمَةً» «مفعول به» براى فعل مقدرى است از جنس خودش، و يا «مفعول له» براى فعل «نَجَّيْنا» است كه در آيه قبل آمده.

4 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 185.

تفسير:

▲آيا شما از اقوام گذشته برتريد؟!

پنجمين و آخرين قومى كه در اين سلسله به آنها اشاره مى شود، قوم «فرعون» است، ولى از آنجا كه سرگذشت اين قوم به طور مشروح در سوره هاى مختلف قرآن آمده، در اينجا تنها اشاره كوتاه و فشرده اى به داستان عبرت انگيز آنها شده است.

مى فرمايد: «انذارهاى ما (يكى پس از ديگرى) به سراغ آل فرعون آمد» (وَ لَقَدْ جاءَ آلَ فِرْعَوْنَ النُّذُرُ).

منظور از «آل فرعون» تنها خاندان و بستگان او نيست، بلكه پيروان او را به طور عموم شامل مى شود; زيرا «آل» گرچه غالباً در مورد «اهل بيت» و «خانواده» به كار مى رود، ولى احياناً در معنى وسيعى كه گفتيم نيز استعمال مى شود، و قرائن مقام نشان مى دهد كه، در اينجا منظور همين معنى وسيع است.

«نُذُر» (بر وزن كتب) جمع «نذير»(1) به معنى بيم دهنده است، خواه انسانى باشد يا حادثه اى از حوادث كه به انسانها هشدار مى دهد، و آنها را از عاقبت كارشان برحذر مى دارد، در صورت اول ممكن است آيه فوق اشاره به «موسى»(عليه السلام) و «هارون»(عليه السلام) باشد، و در صورت دوم اشاره به معجزات نه گانه «موسى»(عليه السلام)، ولى آيه بعد نشان مى دهد كه معنى دوم در اينجا مناسب است.(2)

* * *

آيه بعد، از واكنش «آل فرعون» در برابر اين دو پيامبر بزرگ الهى، و انذارهاى آنها پرده برداشته، مى گويد: «آنها تمام آيات ما را تكذيب كردند» (كَذَّبُوا بِآياتِنا كُلِّها).

آرى، اين مغروران خودخواه، و اين جباران خودكامه و بيدادگر، همه آيات الهى را بدون استثنا انكار كردند، همه را دروغ، يا سحر، يا حوادث اتفاقى شمردند!

«آيات»، مفهوم وسيعى دارد كه هم دلائل عقلى را شامل مى شود، هم معجزات، و هم دلائل نقلى را، اما به قرينه آيه 101 سوره «اسراء»: وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسى تِسْعَ آيات بَيِّنات: «ما به موسى نه معجزه روشن داديم» معلوم مى شود كه در اينجا اشاره به همان معجزات نه گانه است.(3)

انسان، اگر حقيقت جو باشد، ديدن يكى از اين معجزات با اخطار قبلى، و سپس، بر طرف شدن بلا به وسيله دعاى پيامبر خدا، براى او كافى است، ولى هنگامى كه انسان به اصطلاح بر سر دنده لج قرار مى گيرد، اگر تمام آسمان و زمين آيت خدا شود مؤثر نيست، تنها عذاب الهى بايد فرا رسد و مغزهائى را كه پر از باد غرور است در هم بكوبد.

چنان كه در ذيل همين آيه مورد بحث، مى خوانيم: «ما آنها را گرفتيم و مجازات كرديم، گرفتن كسى كه هرگز مغلوب نمى شود و مقتدر و تواناست» (فَأَخَذْناهُمْ أَخْذَ عَزِيز مُقْتَدِر).

«أَخَذ» در اصل، به معنى گرفتن است، ولى از آنجا كه مجرم را براى مجازات كردن قبلاً دستگير مى كنند، اين كلمه، به عنوان كنايه از مجازات به كار مى رود.

تعبيرى كه در ذيل اين داستان آمده است، در سرگذشتهاى ديگر نظير ندارد، اين به خاطر آن است كه فرعونيان بيش از همه، به قدرت و عزت خود مى باليدند ، و همه جا سخن از نيروى حكومت آنها بود، اما خداوند مى گويد: ما آنها را گرفتيم، گرفتن عزيز مقتدر، تا معلوم شود اين قدرت و عزت پوشالى در مقابل عزت و قدرت خدا هيچ و پوچ است، و عجب اين كه، همان رود عظيم «نيل» كه سرچشمه تمام ثروت، قدرت، آبادى و تمدن آنها بود، مأمور نابودى آنها شد، و شگفت آورتر اين كه، موجودات كوچكى همچون ملخ، قورباغه، قمل (يك نوع حشره) بر آنها مسلط گشت، و آنان را به ستوه آورد و بيچاره كرد.

* * *

بعد از بيان داستان اقوام پيشين و عذاب و كيفر امتهاى سركش و مجرم، در آيه بعد، «مشركان مكّه» را مخاطب ساخته مى گويد: «آيا كفار شما از كافران پيشين بهترند و يا براى شما امان نامه اى در كتب آسمانى نازل شده است» (أَكُفّارُكُمْ خَيْرٌ مِنْ أُولئِكُمْ أَمْ لَكُمْ بَراءَةٌ فِى الزُّبُرِ).(4)

ميان شما و قوم فرعون و قوم نوح و لوط و ثمود، چه تفاوتى است؟ اگر آنها به خاطر كفر، طغيان، ظلم، و گناه گرفتار طوفانها، زلزله ها و صاعقه ها شدند، چه دليلى دارد كه شما به چنين سرنوشتى مبتلا نشويد؟!

آيا شما از آنها بهتريد؟ يا طغيان، عناد و كفر شما از آنها كمتر است؟

پس، چگونه خود را از عذاب الهى مصون مى شمريد؟ مگر اين كه، امان نامه اى در كتب آسمانى براى شما آمده باشد، و مسلماً چنين ادعائى دروغ است، و هيچ گونه دليلى بر آن نداريد.

* * *

«يا اين كه مى گويند: ما جمعيت متحد و نيرومندى هستيم و از مخالفانمان انتقام مى گيريم، و بر آنها پيروز مى شويم» (أَمْ يَقُولُونَ نَحْنُ جَمِيعٌ مُنْتَصِرٌ)(5)

«جَمْع» به معنى «مجموع» است، و منظور در اينجا جماعتى است كه هدف و قدرت عمل دارند، و تعبير به «مُنْتَصِر» نيز تأكيدى بر اين معنى است، زيرا از ماده «انتصار» و به معنى انتقام گرفتن و پيروز شدن است.

قابل توجه اين كه، آيه قبل، به صورت «خطاب» بود، اما آيه مورد بحث، و آيات آينده، از كفار، به صورت «غائب» سخن مى گويد، و اين يك نوع تحقير است، يعنى شايسته نيستند، بيش از اين مخاطب به خطاب الهى شوند.

به هر حال، اگر آنها ادعاى چنين قدرتى كنند، آن نيز ادعاى بى اساسى است; چرا كه «آل فرعون» و قوم «عاد و ثمود» و امثال آنان كه از اينها قويتر بودند، در برابر عذاب الهى همچون پر كاه در برابر يك طوفان عظيم، كمترين مقاومتى از خود نشان ندادند، چه رسد به اين گروه اندك و فاقد همه چيز!

* * *

سپس، به عنوان يك پيشگوئى قاطع براى رد سخنان آنها، مى افزايد: آنها بدانند «جمعشان به زودى شكست مى خورد و فرار مى كنند» (سَيُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ يُوَلُّونَ الدُّبُرَ).(6)

جالب اين كه، «سَيُهْزَم» از ماده «هزم» (بر وزن جزم) در اصل به معنى فشار دادن جسم خشك است به حدى كه متلاشى شود، و به همين مناسبت در متلاشى شدن لشكر و در هم شكستن آن، به كار رفته است.

اين تعبير، ممكن است اشاره اى به اين نكته باشد كه، اگر چه آنها ظاهراً متحد و منسجمند، ولى چون موجوداتى خشك و فاقد انعطافند، در برابر يك فشار قوى، درهم مى شكنند، بر عكس مؤمنان كه صلابتى توأم با انعطاف دارند كه، اگر تندباد حوادث كمر آنها را خم كند، به زودى قامت راست كرده، و باز هم در برابر حادثه مى ايستند.

«دُبُر» به معنى پشت در مقابل «قُبُل» به معنى پيش رو است، و ذكر اين كلمه در اينجا براى بيان پشت كردن به ميدان جنگ، به طور كامل است.

اين پيشگوئى در ميدان «بدر»، و ساير جنگهاى اسلامى، جامه عمل به خود پوشيد، و سرانجام، جمعيت قدرتمند كفار متلاشى شدند و فرار كردند.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، مى افزايد: تنها شكست و ناكامى در دنيا بهره آنها نيست، بلكه «رستاخيز موعد آنها است و مجازاتهاى قيامت هولناكتر و تلخ تر است» (بَلِ السّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ وَ السّاعَةُ أَدْهى وَ أَمَرُّ).

و به اين ترتيب، آنها بايد هم در انتظار شكست تلخى در اين دنيا باشند، و هم شكست تلخ تر و وحشت انگيزتر در آخرت.

«أَدْهى» از ماده «دهو» و «دهاء» به معنى مصيبت و حادثه بزرگ است كه راه خلاص و علاج و درمان ندارد، و گاه به معنى شدت هوشيارى نيز آمده است، اما در آيه مورد بحث به معنى اول مى باشد.

آرى، آنها در قيامت گرفتار چنان سرنوشتى مى شوند كه راه فرارى براى آن نيست.

* * *

1 ـ بايد توجه داشت كه «نذر» هم جمع «نذير» است و هم معنى مصدرى يا اسم مصدرى دارد، و از آنجا كه مصدر نيز به معنى وصفى اطلاق مى شود، هر دو مى تواند به يك مفهوم بازگردد.

2 ـ با توجه به آيه 39، صفحه 75 احتمال دارد «نُذُر» به معنى مجازاتها نيز باشد.

3 ـ «معجزات نه گانه موسى» با توجه به آيات مختلف قرآن، عبارت است از: 1 ـ تبديل شدن «عصا به مار عظيم» (طه 20)، 2 ـ «يد بيضاء» و در خشيدن دست موسى همچون يك منبع نور (طه 22)، 3 ـ «طوفانهاى كوبنده» (اعراف 133)، 4 و 5 و 6 و 7 ـ «ملخ» كه بر زراعتها مسلط شد، و «قمل» (يك نوع آفت نباتى) و «ضفادع» (قورباغه هائى كه از رود نيل برخاستند و در مدت كوتاهى سطح زندگى آنها را پوشاندند) و «دم» رود نيل رنگ خون گرفت (اعراف 133)، 8 و 9 ـ «خشكسالى» و كمبود انواع ميوه ها (اعراف 130) كه شرح هر كدام در ذيل آيات مربوط داده شده است.

4 ـ ضمير در «كفّاركم» ظاهراً به «مشركان عرب» برمى گردد، به قرينه جمله «أَمْ لَكُمْ بَراءَةٌ فِى الزُّبُرِ».

5 ـ با اين كه «نحن» ضمير جمع است، خبر آن «جميع» به صورت مفرد آمده و اين به خاطر آن است كه «جميع» هر چند لفظاً مفرد است، ولى از نظر معنى جمع مى باشد.

6 ـ با اين كه مناسب است «يولون الادبار» گفته شود به جاى آن «يُوَلُّونَ الدُّبُر» گفته شده، زيرا اين كلمه معنى جنس دارد كه در حكم جمع است.

نكته:

▲يك پيشگوئى صريح و اعجازآميز

بدون شك، آن زمان كه اين آيات در «مكّه» نازل شد، مسلمانان در اقليت شديد، و دشمن در اوج قدرت بود، و هرگز پيش بينى پيروزى سريع مسلمانان بر آنها قابل باور نبود، ولى مدت كوتاهى گذشت كه مسلمانان هجرت نمودند و آنقدر قدرت پيدا كردند كه، در نخستين برخورد مسلحانه خود با دشمن در ميدان «بدر»، ضربه بسيار سهمگينى بر آنان وارد ساختند، آنچنان كه هرگز انتظارش را نداشتند، و چند سالى از ماجراى «بدر» بيشتر نگذشت كه، نه فقط «كفار مكّه»، بلكه تمام «جزيره عربستان» در مقابل آنها تسليم شدند!

آيا اين خبر غيبى از آينده، آن هم با اين قاطعيت و صراحت، معجزه نيست؟

مى دانيم يكى از جنبه هاى اعجاز قرآن، مشتمل بودن بر خبرهاى غيبى است، كه يك نمونه اش آيه مورد بحث مى باشد.

* * *

47إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي ضَلال وَ سُعُر

48يَوْمَ يُسْحَبُونَ فِى النّارِ عَلى وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ

49إِنّا كُلَّ شَىْء خَلَقْناهُ بِقَدَر

50وَ ما أَمْرُنا إِلاّ واحِدَةٌ كَلَمْح بِالْبَصَرِ

51وَ لَقَدْ أَهْلَكْنا أَشْياعَكُمْ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر

52وَ كُلُّ شَىْء فَعَلُوهُ فِى الزُّبُرِ

53وَ كُلُّ صَغِير وَ كَبِير مُسْتَطَرٌ

54إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنّات وَ نَهَر

55فِي مَقْعَدِ صِدْق عِنْدَ مَلِيك مُقْتَدِر

ترجمه:

47 ـ مجرمان در گمراهى و شعله هاى آتشند.

48 ـ در آن روز كه در آتش دوزخ به صورتشان كشيده مى شوند (و به آنها گفته مى شود:) بچشيد آتش دوزخ را!

49 ـ البته ما هر چيزى را به اندازه آفريديم!

50 ـ و فرمان ما يك امر بيش نيست، همچون يك چشم بر هم زدن!

51 ـ ما كسانى را كه در گذشته شبيه شما بودند هلاك كرديم; آيا كسى هست كه پند گيرد؟!

52 ـ و هر كارى را انجام دادند در نامه هاى اعمالشان ثبت است.

53 ـ و هر كار كوچك و بزرگى نوشته شده است.

54 ـ يقيناً پرهيزگاران در باغها و نهرهاى بهشتى جاى دارند.

55 ـ در جايگاه صدق نزد خداوند مالك مقتدر!

تفسير:

▲در جايگاه صدق نزد خداوند مقتدر!

اين آيات در حقيقت ادامه بحث آيات قبل، پيرامون كيفيت حال مشركان و مجرمان در قيامت است، آخرين آيه از آيات گذشته، اين حقيقت را بيان كرد كه روز قيامت، ميعاد آنهاست و آن، روزِ مصيبت بار و تلخى است، تلخ تر از مصائب و شكستهاى دنيا.

در نخستين آيه مورد بحث، به بيان علت اين امر پرداخته، مى گويد: «مجرمان در گمراهى و شعله هاى آتش دوزخند» (إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي ضَلال وَ سُعُر).(1)

* * *

«در آن روز كه در آتش دوزخ به صورت كشيده مى شوند، و به آنها گفته مى شود: بچشيد و لمس كنيد آتش دوزخ را» دوزخى كه پيوسته آن را انكار مى كرديد و دروغ و افسانه مى پنداشتيد (يَوْمَ يُسْحَبُونَ فِى النّارِ عَلى وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ).

«سَقَر» (بر وزن سفر) در اصل به معنى تغيير رنگ بدن و متأذى شدن از تابش آفتاب و مانند آن است، و از آنجا كه جهنم اين دگرگونى و آزار را به نحو شديد دارد، يكى از نامهاى آن «سقر» است، و مراد از «مَسّ»، همان تماس گرفتن و لمس كردن است، بنابراين، به دوزخيان گفته مى شود: بچشيد! حرارت سوزانى را كه از لمس آتش دوزخ حاصل مى شود، بچشيد، و نگوئيد اينها دروغ، خرافه و اسطوره است.

بعضى معتقدند: «سَقَر» نام تمام دوزخ نيست، بلكه بخش خاصى از دوزخ است كه سوزندگى فوق العاده عجيبى دارد، چنان كه در روايتى از «امام صادق»(عليه السلام) نقل شده: «دره اى است به نام «سقر» كه جايگاه متكبران است، و هر گاه نفس بكشد دوزخ را مى سوزاند»!.(2)

* * *

و از آنجا كه ممكن است خيال شود: اين عذابها با آن معاصى، هماهنگ نيست، در آيه بعد، مى افزايد: «ما هر چيزى را به اندازه آفريديم» (إِنّا كُلَّ شَىْء خَلَقْناهُ بِقَدَر).

آرى، هم عذابهاى دردناك آنها در اين دنيا روى حساب است، و هم مجازاتهاى شديد آنها در آخرت، نه تنها مجازاتها، كه هر چيزى را خدا آفريده روى حساب و نظام حساب شده اى است، زمين و آسمان، موجودات زنده و بى جان، اعضاى پيكر انسان، و وسائل و اسباب حيات زندگى، هر كدام روى حساب و اندازه لازم است، و چيزى در اين عالم بى حساب و كتاب نيست; چرا كه آفريده آفريدگار حكيمى است.

* * *

پس از آن مى فرمايد: نه تنها اعمال ما از روى حكمت است، بلكه توأم با نهايت قدرت و قاطعيت نيز مى باشد; «زيرا فرمان ما يك امر بيش نيست و چنان با سرعت انجام مى گيرد همچون يك چشم بر هم زدن»! (وَ ما أَمْرُنا إِلاّ واحِدَةٌ كَلَمْح بِالْبَصَرِ).

آرى، هر چيز را اراده كنيم مى گوئيم: «كُنْ» (موجود باش) آن نيز بلافاصله موجود مى شود، (حتى كلمه «كُنْ» هم به اصطلاح، از باب ضيق بيان است، و الا اراده و مشيت خداوند همان، و تحقق مراد او همان).

بنابراين، آن روز كه فرمانِ برپا شدن قيامت را صادر مى كنيم، با يك چشم بر هم زدن، همه چيز در مسير رستاخيز قرار مى گيرد، و حيات نوين در كالبدها دميده مى شود.

همچنين آن روز كه اراده كنيم: مجرمان را به وسيله صاعقه ها و صيحه هاى آسمانى، يا زمين لرزه ها، طوفانها و تندبادها مجازات كنيم، و يا اراده عذاب آنها داشته باشيم، يك فرمان بيشتر لازم نيست، بلافاصله همه اينها حاصل مى شود.

اينها، همه هشدارى است براى گناهكاران، تا بدانند خداوند در عين حكيم بودن قاطع است، و در عين قاطعيت، حكيم، و از مخالفت فرمانش بر حذر باشند.

* * *

آيه بعد، بار ديگر مجرمان و كفار را مخاطب ساخته و توجه آنها را به سرنوشت اقوام پيشين معطوف مى دارد، و مى گويد: «ما افرادى را در گذشته كه شبيه شما بودند هلاك و نابود كرديم، آيا كسى هست كه متذكر شود، و پند گيرد» (وَ لَقَدْ أَهْلَكْنا أَشْياعَكُمْ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر).

«أَشْياع» جمع «شيعه» به معنى كسانى است كه از سوى فردى به هر طرف مى روند، امور مربوط به او را نشر و شياع مى دهند، و او را تقويت مى كنند، و اگر شيعه به معنى پيرو، استعمال مى شود نيز، از همين جهت است.

مسلماً اقوام پيشين، پيرو مشركان «مكّه» و مانند آنها نبودند، بلكه قضيه بر عكس بود، اما از آنجا كه طرفداران يك نفر «شبيه» او هستند اين واژه در معنى «شبيه و مانند» نيز به كار مى رود.

اين را نيز نبايد ناديده گرفت كه، اين گروه از «كفار مكّه» از برنامه هاى پيشينيان نيرو مى گرفتند، و از خط مكتب آنها استفاده مى كردند، و به همين جهت، بر اقوام پيشين «اشياع» (شيعه ها) اطلاق شده است.

به هر حال، اين آيه، بار ديگر اين حقيقت را تأكيد مى كند كه، وقتى اعمال و رفتار و اعتقادات شما با آنها يكى است، دليلى ندارد كه شما سرنوشتى جز سرنوشت آنها داشته باشيد، بيدار شويد و پند گيريد!

* * *

آنگاه به اين اصل اساسى اشاره مى كند كه، با مرگ اقوام پيشين، اعمال آنها نابود نشده، بلكه «هر كارى را انجام دادند در نامه هاى اعمالشان ثبت است» (وَ كُلُّ شَىْء فَعَلُوهُ فِى الزُّبُرِ).

همين گونه اعمال شما نيز ثبت و ضبط مى شود، و براى «يوم الحساب» محفوظ است.

«زُبُر» جمع «زبور» به معنى «كتاب» است، و در اينجا اشاره به نامه اعمال آدميان مى باشد، بعضى، نيز احتمال داده اند: منظور از آن «لوح محفوظ» باشد، ولى اين معنى با صيغه جمع سازگار نيست.

* * *

سپس براى تأكيد بيشتر مى افزايد: «و هر كار صغير و كبيرى بدون استثناء نوشته مى شود» (وَ كُلُّ صَغِير وَ كَبِير مُسْتَطَرٌ). بنابراين، حساب اعمال در آن روز، يك حساب جامع و كامل است، چنان كه وقتى نامه اعمال مجرمان به دست آنها داده مى شود فرياد برمى آورند: «اى واى بر ما! اين چه كتابى است كه هيچ عمل كوچك و بزرگى نيست مگر آن را شماره كرده»! (وَ يَقُولُونَ يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا الْكِتابِ لايُغادِرُ صَغِيرَةً وَ لاكَبِيرَةً إِلاّ أَحْصاها).(3)

«مُسْتَطَر» از ماده «سطر» در اصل به معنى «صف» مى باشد، خواه انسانهائى كه در يك صف ايستاده اند، يا درختانى كه در يك صف قرار دارند، يا كلماتى كه بر صفحه كاغذ، در يك صف رديف شده اند، و از آنجا كه بيشتر در معنى اخير به كار مى رود، معمولاً اين معنى از آن به ذهن مى رسد.

و به هر حال، اين هشدار ديگرى است به اين افراد گنهكار، غافل، و بى خبر.

* * *

و از آنجا كه سنت قرآن مجيد بر اين است كه، صالحان و طالحان و نيكان و بدان را در مقايسه با يكديگر معرفى مى كند; چرا كه در مقايسه، تفاوتها چشمگيرتر و آشكارتر است، در اينجا نيز بعد از ذكر سرنوشت كافران مجرم، اشاره كوتاهى به سرنوشت مسرت بخش و روح پرور پرهيزكاران كرده، مى فرمايد: «پرهيزكاران در ميان باغها و نهرهاى بهشتى و فضاى گسترده، و فيض وسيع خداوند جاى دارند» (إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنّات وَ نَهَر).

«نَهَر» (بر وزن قمر) و همچنين «نَهْر» (بر وزن قهر) هر دو به معنى مجراى آب فراوان است و به همين مناسبت گاهى به فضاى گسترده، يا فيض عظيم و نور گسترده «نهر» (بر وزن قمر) گفته شده است.

اين واژه در آيه مورد بحث، (قطع نظر از حديث آينده) ممكن است به همان معنى اصلى يعنى نهر آب بوده باشد، و مفرد بودن آن مشكلى ايجاد نمى كند; چرا كه معنى جنس و جمع دارد، بنابراين، هماهنگ «جنات» جمع «جنت» است.

و نيز ممكن است اشاره به وسعت فيض الهى، نور و روشنائى گسترده بهشت و فضاى وسيع آن باشد، و يا به هر دو معنى، اما در حديثى كه در «درّ المنثور» از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل شده، مى خوانيم: النَّهْرُ الْفَضاءُ وَ السَّعةُ لَيْسَ بِنَهْرً جار: «نهر به معنى فضا و گستردگى است نه به معنى نهر جارى».(4)

* * *

آخرين آيه مورد بحث كه آخرين آيه سوره «قمر» است، توضيح بيشترى براى جايگاه متقين داده، چنين مى گويد: «آنها در جايگاه صدق و حق و راستى نزد خداوند مالك قادر قرار دارند» (فِي مَقْعَدِ صِدْق عِنْدَ مَلِيك مُقْتَدِر).

چه توصيف جالبى در اين آيه از جايگاه پرهيزگاران شده است؟ دو ويژگى دارد كه همه امتيازات در آن جمع است: نخست اين كه، آنجا «جايگاه صدق» است و هيچگونه باطل و بيهودگى در آن راه ندارد، سراسر حق است و تمام وعده هاى خداوند درباره بهشت در آنجا عينيت پيدا مى كند، و صدق آنها آشكار مى شود.

ديگر اين كه: در جوار و قرب خدا است، همان چيزى كه از كلمه «عند» (نزد) استفاده مى شود كه، اشاره به نهايت قرب و نزديكى معنوى است، نه جسمانى، آن هم نسبت به خداوندى كه هم مالك است و هم قادر، هر گونه نعمت و موهبتى در قبضه قدرت، و در فرمان حكومت و مالكيت او است، و به همين دليل در پذيرائى اين ميهمانان گرامى فروگذار نخواهد كرد، و تنها خودش مى داند چه مواهبى براى آنها آماده ساخته است.

قابل توجه اين كه: در اين دو آيه كه سخن از مواهب و پاداشهاى بهشتيان است، نخست از مواهب مادى آنها، كه باغهاى وسيع و نهرهاى جارى است سخن مى گويد، سپس از پاداش بزرگ معنوى آنها، كه حضور در پيشگاه قرب مليك مقتدر است، تا انسان را مرحله به مرحله آماده كند، و روح او را به پرواز درآورد و در شور و نشاط فرو برد، به خصوص كه تعبيراتى همچون «مليك» و «مقتدر» و نيز «مقعد صدق»، همگى دلالت بر دوام و بقاى اين حضور و قرب معنوى دارد.

* * *

1 ـ «سُعُر» چنان كه ذيل آيه 24 همين سوره اشاره كرده ايم دو معنى دارد: نخست جمع «سعير» به معنى آتش برافروخته، و ديگر به معنى جنون و هيجان زدگى و برافروختگى توأم با از دست دادن اعتدال فكرى، و در آيه مورد بحث، ممكن است به معنى اول باشد، و يا به معنى دوم، در اين صورت مفهوم آيه چنين است: آنها مى گفتند: ما اگر از انسانى همانند خود پيروى كنيم گمراه و ديوانه ايم، قرآن مى گويد: روز قيامت مى فهمند كه با انكار و تكذيب انبياء در گمراهى و جنون بوده اند!

2 ـ تفسير «صافى»، ذيل آيات مورد بحث.

3 ـ كهف، آيه 49.

4 ـ تفسير «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 139.

نكته ها:

▲1 ـ همه چيز جهان روى حساب است

جمله «إِنّا كُلَّ شَىْء خَلَقْناهُ بِقَدَر» در عين فشردگى، از حقيقت مهمى در عالم خلقت پرده برمى دارد، حقيقتى كه بر سراسر جهان هستى حاكم است، و آن اندازه گيرى دقيق در همه كائنات جهان است.

هر قدر علم و دانش بشرى پيشرفت مى كند، به اين اندازه گيرى دقيق، آشناتر مى شود، اين اندازه گيرى دقيق، نه تنها در موجودات ذره بينى، كه در كرات عظيم آسمانى نيز حاكم است.

فى المثل مى شنويم فضانوردان با محاسبات دقيق علمى، كه به وسيله صدها نفر كارشناس متخصص، به وسيله مغزهاى الكترونيكى انجام مى گيرد، موفق مى شوند، درست در همان منطقه اى از كره ماه كه مى خواستند بنشينند، با اين كه، ظرف چند روزى كه سفينه فضائى فاصله زمين و ماه را مى پيمايد، همه چيز دگرگون مى شود ، ماه هم به دور خود مى گردد و هم به دور زمين، و جاى آن به كلى عوض مى شود، و حتى در لحظه پرتاب سفينه نيز، زمين هم به دور خود و هم به دور آفتاب با سرعت فوق العاده اى در حركت است، ولى از آنجا كه تمام اين حركات گوناگون حساب و اندازه دقيقى دارد، كه مطلقاً از آن تخلف نمى كند، فضانوردان موفق مى شوند كه، با محاسبات پيچيده، درست در منطقه مورد نظر فرود آيند!

ستاره شناسان مى توانند از دهها سال قبل، خسوف و كسوفهاى جزئى و كلى را كه در نقاط مختلف زمين روى مى دهد، دقيقاً پيش بينى كنند، اينها همه نشانه دقت در اندازه گيريهاى جهان بزرگ است.

در موجودات كوچك، در مورچگان ريز با آن اندامهاى پيچيده و متنوع و رگها و اعصاب، ظرافت اين اندازه گيرى خيره كننده است، و هنگامى كه به موجودات كوچكتر، يعنى جانداران ذره بينى، ميكربها، ويروسها و آميبها مى رسيم، ظرافت اين اندازه گيرى اوج مى گيرد، و در آنجا حتى يك هزارم ميليمتر و كوچكتر از آن تحت حساب است، و از آن فراتر، هنگامى كه به داخل اتم وارد مى شويم تمام اين مقياسهاى اندازه گيرى را بايد دور بريزيم، و اندازه ها به قدرى كوچك مى شود كه، به فكر هيچ انسانى نمى گنجد.

اين اندازه گيرى، تنها در مساله كميتها نيست، كيفيتهاى تركيبى از اين اندازه گيرى نيز دقيقاً برخوردار است، نظامى كه بر روح و روحيات انسان و اميال و غرائز او حاكم است، نيز اندازه گيرى دقيقى در مسير خواسته هاى فردى و اجتماعى انسان دارد كه، اگر كمترين دگرگونى در آن رخ دهد نظام زندگى فردى و اجتماعى او بر هم مى ريزد.

در عالم طبيعت، موجوداتى هستند كه آفت يكديگرند، و هر كدام ترمزى در برابر ديگرى محسوب مى شود.

پرندگان شكارى از گوشت پرندگان كوچك تغذيه مى كنند، و از اين كه آنها از حد بگذرند، و تمام محصولات را آسيب برسانند جلوگيرى مى نمايند، و لذا عمر طولانى دارند.

ولى همين پرندگان شكارى، بسيار كم تخم مى گذارند، و كم جوجه مى آورند، و تنها در شرايط خاصى زندگى مى كنند، اگر بنا بود با اين عمر طولانى، جوجه هاى فراوان بياورند، فاتحه تمام پرندگان كوچك خوانده مى شد.

اين مسأله، دامنه بسيار گسترده اى در جهان حيوانات و گياهان دارد كه، مطالعه آن انسان را به عمق «إِنّا كُلَّ شَىْء خَلَقْناهُ بِقَدَر» آشناتر مى سازد.

* * *

▲2 ـ تقدير الهى و آزادى اراده انسان

ممكن است از آيه مورد بحث و شبيه آن، اين توهم، يا سوء استفاده پيش آيد كه، اگر همه چيز را خداوند روى اندازه و حسابى آفريده است، پس اعمال و افعال ما نيز مخلوق او است، و بنابراين، از خود اختيارى نداريم.

ولى، چنان كه قبلاً نيز گفته ايم، گرچه اعمال ما به تقدير و مشيت الهى است و هرگز خارج از محدوده قدرت و اراده او نيست، ولى او مقدر ساخته كه ما در اعمال خود مختار باشيم، و لذا براى ما تكليف و مسئوليت قائل شده كه، اگر اختيار نداشتيم، تكليف و مسئوليت نامفهوم و بى معنى بود، بنابراين، اگر ما در اعمال خود فاقد اراده و مجبور باشيم، اين بر خلاف تقدير الهى است.

اما در مقابل افراط «جبريون»، گروهى به تفريط و تندروى در جهت مقابل افتاده اند كه آنها را «قدريون» و «مفوضه» مى نامند، آنها صريحاً مى گويند: اعمال ما به دست ما است، و خدا را مطلقاً به اعمال ما كارى نيست، و به اين ترتيب قلمرو حكومت الهى را محدود ساخته و خود را مستقل پنداشته، و راه شرك را مى پويند.

حقيقت اين است كه، جمع ميان اين دو اصل (توحيد افعال و عدل) نياز به دقت و ظرافت خاصى دارد، اگر «توحيد» را به اين معنى تفسير كنيم كه: خالق همه چيز حتى اعمال ما خداست، به طورى كه ما هيچ اختيارى نداريم، «عدل» خدا را انكار كرده ايم; چرا كه گنهكاران را مجبور بر معاصى ساخته و سپس آنها را مجازات مى كند.

و اگر «عدل» را به اين معنى تفسير كنيم كه: خدا هيچ دخالتى در اعمال ما ندارد، او را از حكومتش خارج ساخته ايم، و در دره «شرك» سقوط كرده ايم.

«امر بين الامرين» كه ايمان خالص و صراط مستقيم و خط ميانه است، اين است كه: معتقد باشيم ما مختاريم ولى مختار بودنمان نيز به اراده خدا است و هر لحظه بخواهد، مى تواند از ما سلب اختيار نمايد، و اين همان مكتب اهل بيت(عليهم السلام) است.

قابل توجه اين كه، در ذيل آيات مورد بحث، روايات متعددى در مذمت از اين دو گروه در كتب تفسير اهل سنت و شيعه وارد شده است:

از جمله در حديثى مى خوانيم كه پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: صِنْفَانِ مِنْ أُمَّتِي لَيْسَ لَهُمْ فِى الإِسْلَامِ نَصِيبٌ: الْمُرْجِئَةُ وَ الْقَدَرِيَّةُ، أُنْزِلَتْ فِيْهِمْ آيَةٌ فِي كِتابِ اللّهِ، إِنَّ الْمُجْرِمِيْنَ فِي ضَلال وَ سُعُر...: «دو گروه از امتم هستند كه سهمى در اسلام ندارند! جبرى ها، و قدرى ها و درباره اينها آيه إِنَّ الْمُجْرِمِيْنَ فِي ضَلال وَ سُعُر...: «گنهكاران در گمراهى و جنون و شعله هاى آتش اند...» نازل شده».(1)

«مرجئه» از ماده «ارجاء» به معنى تأخير انداختن است و اين اصطلاحى است كه در مورد «جبريون» به كار مى رود; چرا كه آنها اوامر الهى را ناديده گرفته، و رو به سوى معصيت مى آورند، به گمان اين كه مجبورند، يا اين كه معتقدند مرتكبين گناهان كبيره، سرنوشتشان روشن نيست و آن را به قيامت مى اندازند.(2)

و در حديثى از «امام باقر»(عليه السلام) مى خوانيم: نُزِلَتْ هذِهِ فِى الْقَدْرِيَةِ: ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ إِنّا كُلَّ شَىْء خَلَقْناهُ بِقَدَر: «اين آيات درباره «قدريه» نازل شده، در قيامت به آنها گفته مى شود: آتش دوزخ را بچشيد، ما هر چيزى را روى حساب و اندازه آفريديم»(3) (اشاره به اين كه، منظور از اندازه و حساب اين است كه، براى هر گناهى، مجازات دقيقى معين ساخته ايم، و اين يكى ديگر از تفسيرهاى آيه است، و يا اين كه، شما كه منكر تقدير الهى بوديد و خود را قادر بر هر چيز مى پنداشتيد و خدا را از قلمرو اعمال خود بيرون مى ديديد، اكنون قدرت خدا را ببينيد، و بچشيد عذاب انحراف خود را).

* * *

1 ـ در تفسير «روح المعانى» اين حديث را از بخارى، ترمذى، ابن ماجه، ابن عدى، و ابن مردويه از «ابن عباس» نقل كرده است، جلد 27، صفحه 81 ـ نظير همين حديث را «قرطبى» در تفسيرش آورده است (جلد 9، صفحه 6318).

2 ـ «مجمع البحرين»، ماده «رجا».

3 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 186.

▲3 ـ فرمان خداوند فقط يك كلمه است!

مى دانيم در ميان «علت تامه» و «معلول» هيچ گونه فاصله زمانى وجود ندارد، و لذا در اصطلاح فلاسفه، تقدم علت را بر معلول «تقدم رتبى» مى دانند، و در مورد اراده خداوند نسبت به امر ايجاد و خلقت كه، روشنترين مصداق علت تامه يا مصداق منحصر به فرد علت تامه است، اين معنى روشنتر مى باشد.

و لذا اگر آيه: وَ ما أَمْرُنا إِلاّ واحِدَةٌ: (امر ما يك كلمه بيش نيست) را به كلمه «كُن» تفسير كرده اند، از تنگى بيان است، و الا كلمه «كُن» نيز تركيبى است از «كاف» و «نون» و نياز به زمان دارد، و حتى «فاء» در «فَيَكُون» كه معمولاً بيانگر نوعى زمان است، از جهت تنگى بيان مى باشد، و حتى تشبيه «كَلَمْحِ الْبَصَر»(1)(يك چشم بر هم زدن) لذا در آيه 77 سوره «نحل» هنگامى كه از امر الهى درباره رستاخيز سخن مى گويد و آن را تشبيه به «لمح بصر» مى كند مى افزايد: أَوْ هُوَ أَقْرَبُ: «از يك چشم بر هم زدن نيز نزديكتر است»!

به هر حال، در اينجا سخن از زمان، به خاطر تعبيرات روزمره ما است، و به خاطر آن است كه قرآن به زبان ما با ما سخن مى گويد، و گرنه خداوند و اوامرش ما فوق زمان است، ضمناً تعبير به «واحدة»، ممكن است اشاره به اين معنى باشد كه، يك فرمان كافى است و نياز به تكرار ندارد، و يا اشاره به اين كه، فرمان او درباره كوچك و بزرگ، صغير و كبير و حتى آفرينش مجموع آسمانهاى گسترده، با يك ذره خاك فرق نمى كند.

اصلاً كوچك و بزرگ و مشكل و آسان در مقياس فكر محدود و قدرت ناچيز ماست، و آنجا كه سخن از قدرت بى انتها مطرح است، اين مفاهيم به كلى از ميان مى رود و همه يك رنگ و يك شكل مى شوند (دقت كنيد).

در اينجا «يك سؤال» پيش مى آيد كه: معنى جمله فوق: (با امر او همه چيز آناً وجود پيدا مى كند) با مشاهده تدريجى بودن حوادث جهان سازگار نيست.

ولى، «پاسخ» اين سؤال، با توجه به يك نكته روشن مى شود، و آن اين كه: فرمان او همه جا يك كلمه است كه از يك چشم بر هم زدن نيز سريعتر مى باشد ولى محتواى فرمان متفاوت است، اگر به جنين فرمان داده كه، در نه ماه دوران خود را تكميل كند، يك لحظه كم و زياد نخواهد شد، و فوريت آن به اين است كه درست در رأس اين مدت تكميل گردد، و اگر فرمان به كره زمين داده، كه در 24 ساعت يك بار به دور خود بچرخد، فرمانش تخلف ناپذير است، و به تعبير ديگر، براى تأثير فرمان او هيچ زمانى لازم نيست، اين محتواى فرمان است كه با توجه به سنت تدريجى بودن عالم ماده و خاصيت و طبيعت حركت، زمان به خود مى پذيرد.

* * *

1 ـ «لمح» (بر وزن مسح) در اصل به معنى درخشيدن برق است، سپس به معنى نگاه سريع آمده است.

▲4 ـ آغاز و پايان سوره «قمر»

قابل توجه اين كه، سوره «قمر» با وحشت و اضطراب و هشدار به نزديك شدن قيامت آغاز شده، و با آرامش مطلقى كه براى مؤمنان راستين در جايگاه صدق، در نزد مليك مقتدر بيان فرموده، پايان مى گيرد، و چنين است راه و رسم تربيت كه، از اضطراب و وحشت شروع مى شود، و به آرامش كامل منتهى مى گردد، افكار پريشان را جمع مى كند، هوسهاى سركش را رام مى نمايد، خوف و اضطراب درونى را از عوامل فنا، نابودى و ضلال برطرف مى سازد، و در جوار ابديت پروردگار، و در پيشگاه رحمت و قرب او، غرق آرامش، سكينه و اطمينان مى كند.

و به راستى توجه به اين كه خداوند مالك بى منازع و حاكم بى مانع در سرتاسر عالم هستى است، و توجه به اين كه او مقتدر است و قدرتش در همه چيز نافذ است، به انسان آرامش بى نظيرى مى بخشد.

بعضى از مفسران نقل كرده اند: اين دو نام مقدس (مليك و مقتدر) تأثير عميقى در اجابت دعا دارد، به طورى كه يكى از روات نقل مى كند: من وارد مسجد شدم در حالى كه گمان مى كردم صبح شده، ولى معلوم شد مقدار زيادى از شب باقى مانده، و احدى در مسجد غير از من نبود، ناگهان حركتى از پشت سرم شنيدم، ترسيدم، اما ديدم ناشناسى صدا مى زند: اى كسى كه قلبت مملو از ترس است وحشت نكن و بگو: «أَللّهُمَّ إِنَّكَ مَلِيْكٌ مُقْتَدِرٌ، ما تَشاءُ مِنْ أَمْر يَكُونُ» سپس هر چه مى خواهى بخواه، او مى گويد من اين دعاى كوتاه را خواندم و چيزى از خدا نخواستم مگر اين كه انجام شد.(1)

* * *

خداوندا! تو مليك و مقتدرى، ما را چنان توفيقى مرحمت فرما كه در سايه ايمان و عمل و تقوا در جايگاه صدق، در جوار قرب و رحمتت قرار گيريم!

پروردگارا! ما ايمان داريم روز رستاخيز، روزى است وحشتناك و براى گناهكاران تلخ و ناگوار، در آن روز تنها اميد ما به لطف و كرم تو است!

بار الها! به ما روحى بيدار و عقلى هشيار مرحمت كن، تا از سرنوشت پيشينيان درس عبرت گيريم، و راهى را كه به هلاك آنها انجاميد نپيمائيم!

آمِيْنَ يا رَبَّ العالَمِيْنَ

پايان سوره قمر

1 ـ «روح المعانى»، جلد 27، صفحه 83.

▲سوره الرحمن

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 78 آيه است

▲محتواى سوره الرحمن

اين سوره به طور كلى، بيانگر نعمتهاى مختلف «معنوى» و «مادى» خداوند است كه بر بندگان خود ارزانى داشته، و آنها را غرق در آن ساخته است، به طورى كه مى توان نام اين سوره را سوره «رحمت» يا سوره «نعمت» گذارد، و به همين دليل با نام مبارك «الرحمن» كه «رحمت واسعه الهى» را بازگو مى كند، آغاز شده، و با اجلال و اكرام خداوند، پايان گرفته، و 31 بار جمله «فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ» ـ كه به وسيله آن از بندگانش اقرار بر نعمتهاى خود مى گيرد ـ در آن ذكر شده است.

بنابراين، از يك نظر مجموع سوره، يك بخشِ به هم پيوسته، پيرامون نعمتهاى خداوند منّان است، و اما از نظر ديگر، مى توان محتواى آن را به پنج بخش تقسيم كرد:

«بخش اول» كه مقدمه و آغاز سوره است، از نعمتهاى بزرگ خلقت، تعليم و تربيت، حساب و ميزان، وسائل رفاهى انسان، و غذاهاى روحى و جسمى او سخن مى گويد.

«بخش دوم» توضيحى است بر مسأله چگونگى آفرينش انس و جن.

«بخش سوم» بيانگر نشانه ها و آيات خداوند در زمين و آسمان است.

در «بخش چهارم» از نعمتهاى دنيوى فراتر رفته، سخن از نعمتهاى جهان ديگر است كه با دقت و ظرافت خاصى ريزه كارى هاى نعمتهاى بهشتى، اعم از باغها، چشمه ها، ميوه ها، همسران زيبا و باوفا، و انواع لباسها، توضيح داده شده است.

و بالاخره در «بخش پنجم» اين سوره، اشاره كوتاهى به سرنوشت مجرمان و قسمتى از مجازاتهاى دردناك آنها آمده است، ولى از آنجا كه اساس سوره بر بيان رحمت الهى است، در اين قسمت توضيح زيادى داده نشده، به عكس نعمتهاى بهشتى، كه به طور مشروح و گسترده آمده است، آنچنان كه دلهاى مؤمنان را غرق سرور و اميد كرده، غبار غم را از دل برمى دارد، و نهال شوق را در خاطر مى نشاند.

تكرار آيه ««فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ»، آن هم در مقطعهاى كوتاه، آهنگ جالب و زيبائى به سوره داده، و چون با محتواى زيبايش آميخته مى شود، جاذبه خيره كننده اى پيدا مى كند، لذا جاى تعجب نيست كه در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل شده: لِكُلِّ شَىْء عَرُوسٌ وَ عَرُوسُ الْقُرْآنِ سُورَةُ الرَّحْمَنِ جَلَّ ذِكْرُهُ: «براى هر چيزى، عروسى است، و عروس قرآن سوره الرحمن است».(1)

قابل توجه اين كه: واژه «عروس» گرچه در زبان فارسى، به خصوص زن اطلاق مى شود، ولى در فرهنگ عرب، به مرد و زن هر دو مادام كه در مراسم عروسى هستند اطلاق مى گردد.(2)

و از آنجا كه مرد و زن، در چنين مراسمى، در بهترين و زيباترين حالات و كامل ترين احترامات قرار دارند، اين واژه به موجودات بسيار زيبا و گرامى اطلاق مى شود.

علت انتخاب نام «الرحمن» براى اين سوره، و نيز تناسبش، ناگفته پيداست.

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، آغاز سوره «الرحمن»، اين حديث در «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 140 نيز آمده است. «مستدرك»، جلد 4، صفحه 351.

2 ـ «لسان العرب» و «مجمع البيان» و «صحاح اللغة» و ...

▲فضيلت تلاوت سوره الرحمن

از آنجا كه اين سوره، حسّ شكرگزارى را در انسانها به عاليترين وجهى برمى انگيزد، و بيان نعمتهاى مادى و معنوى دنيا و آخرت، شوق طاعت و بندگى را در دل او افزايش مى دهد، فضيلتهاى فراوانى براى تلاوت آن در روايات آمده است، البته تلاوتى كه در اعماق روح انسان نفوذ كند و مبدأ حركت گردد، نه مجرد لقلقه زبان.

از جمله در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الرَّحْمَنِ رَحِمَ اللَّهُ ضَعْفَهُ وَ أَدَّى شُكْرَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ: «هر كس سوره الرحمن را بخواند خداوند به ناتوانى او (در اداى شكر نعمتها) رحم مى كند، و حق شكر نعمتهائى را كه به او ارزانى داشته، خودش اداء مى كند».(1)

در حديث ديگرى در «ثواب الاعمال» از «امام صادق»(عليه السلام) مى خوانيم: «تلاوت سوره الرحمن، و قيام به آن را هرگز رها نكنيد; چرا كه اين سوره در قلوب منافقان هرگز استقرار نمى يابد، و خداوند آن را در قيامت به صورت انسانى قرار مى دهد كه زيباترين چهره، و خوشبوترين رائحه را دارد، سپس در جائى قرار مى گيرد كه از همگان به خداوند متعال نزديكتر است! خداوند از اين سوره مى پرسد: چه كسى در زندگى دنيا به محتواى تو قيام داشت و تلاوت تو را ادامه مى داد؟

در پاسخ مى گويد: خداوندا! فلان و فلان، در اين حال صورتهاى آنها سپيد مى شود، خدا به آنها مى فرمايد: اكنون هر كه را مى خواهيد شفاعت كنيد، آنها تا آنجا كه آرزو دارند شفاعت مى كنند، و براى هيچ كس شفاعت نمى كنند مگر اين كه به آنها گفته مى شود: وارد بهشت شويد و هر كجا مى خواهيد ساكن گرديد»!.(2)

و در حديث ديگرى از آن حضرت آمده است: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الرَّحْمَنِ فَقَالَ عِنْدَ كُلِّ «فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ» لابِشَىْء مِنْ آلائِكَ رَبِّ أُكَذِّبُ، فَإِنْ قَرَأَهَا لَيْلاً ثُمَّ مَاتَ مَاتَ شَهِيداً، وَ إِنْ قَرَأَهَا نَهَاراً فَمَاتَ مَاتَ شَهِيداً: «هر كس سوره الرحمن را بخواند و هنگامى كه به آيه «فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ» مى رسد بگويد: لابِشَىْء مِنْ آلائِكَ رَبِّ أُكَذِّبُ: «خداوندا هيچ يك از نعمتهاى تو را انكار نمى كنم» اگر اين تلاوت در شب باشد و بميرد شهيد خواهد بود، و اگر در روز باشد و در همان روز بميرد نيز شهيد خواهد بود»!.(3)

* * *

1اَلرَّحْمنُ

2عَلَّمَ الْقُرْآنَ

3خَلَقَ الْإِنْسانَ

4عَلَّمَهُ الْبَيانَ

5الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبان

6وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ يَسْجُدانِ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ خداوند رحمن.

2 ـ قرآن را تعليم فرمود.

3 ـ انسان را آفريد.

4 ـ و به او «بيان» را آموخت.

5 ـ خورشيد و ماه با حساب منظمى مى گردند.

6 ـ و گياه و درخت براى او سجده مى كنند!

1 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 187.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 92، صفحه 306، احاديث 1 و 2.

3 ـ همان مدرك.

تفسير:

▲سرآغاز نعمتهاى الهى

از آنجا كه اين سوره ـ همان گونه كه گفتيم ـ بيانگر انواع نعمتها و مواهب بزرگ الهى است، با نام مقدس «رحمان» كه رمزى از رحمت واسعه او است آغاز مى شود; چرا كه اگر صفت «رحمانيت» او نبود، اين چنين خوان نعمت را براى دوست و دشمن نمى گستراند.

لذا مى فرمايد: «خداوند رحمان» (اَلرَّحْمنُ).(1)

* * *

«قرآن را تعليم فرمود» (عَلَّمَ الْقُرْآنَ).

و به اين ترتيب، نخستين و مهمترين نعمت را، همان «تعليم قرآن» بيان مى كند، چه تعبير جالب و پرمحتوائى؟ چرا كه اگر درست بينديشيم اين قرآن مجيد، سرچشمه همه مواهب، و وسيله وصول به هر نعمت، و بهره گيرى از تمام نعمتهاى معنوى و مادى است، و جالب اين كه، بيان نعمت «تعليم قرآن» را حتى قبل از مسأله «خلقت» انسان و «تعليم بيان» ذكر كرده، در حالى كه از نظر ترتيب طبيعى بايد نخست اشاره به مسأله آفرينش انسان، و بعد نعمت تعليم بيان، و سپس نعمت تعليم قرآن شود، اما عظمت قرآن ايجاب كرده كه بر خلاف اين ترتيب طبيعى، نخست از آن سخن گويد.

اين آيه، در ضمن پاسخى است به مشركان عرب كه، وقتى پيامبر(صلى الله عليه وآله) نام «رحمان» را بيان كرد، و آنها را دعوت به سجده براى خداوند رحمان نمود، آنها به عنوان بهانه جوئى گفتند: وَ مَا الرَّحْمنُ: «رحمن چيست»؟.(2)

قرآن مى گويد: خداوند رحمن كسى است كه قرآن را تعليم فرموده، انسان را آفريده، و تعليم بيان به او كرده است.

به هر حال، نام «رحمان» بعد از نام «اللّه»، گسترده ترين مفهوم را در ميان نامهاى پروردگار دارد; زيرا مى دانيم خداوند داراى دو رحمت است: «رحمت عام» و «رحمت خاص»، نام «رحمان» اشاره به «رحمت عام» او است كه همگان را شامل مى شود، و نام «رحيم» اشاره به «رحمت خاص» او كه مخصوص اهل ايمان و طاعت است، و شايد به همين دليل، نام «رحمان» بر غير خدا هرگز اطلاق نمى شود (مگر اين كه با كلمه «عبد» همراه باشد) ولى وصف «رحيم» به ديگران نيز گفته مى شود; چرا كه هيچ كس داراى رحمت عام جز او نيست، اما رحمت خاص، هر چند به صورت ضعيف، در ميان انسانها و موجودات ديگر نيز وجود دارد.

در حديثى از «امام صادق»(عليه السلام) مى خوانيم: الرَّحْمنُ إِسْمٌ خاصٌّ بِصِفَة عامَّةوَ الرَّحِيْمُ إِسْمٌ عامٌ بِصِفَة خاصَّة: «رحمن اسم خاص است اما صفت عام دارد» (يعنى نامى است مخصوص خدا كه رحمتش همگان را شامل مى شود) ولى «رحيم اسمى است عام به صفت خاص» (يعنى توصيفى است كه براى خدا و خلق هر دو به كار مى رود همان گونه كه قرآن مجيد پيغمبر اسلام را به عنوان رئوف رحيم معرفى كرده است.(3) اما مفهوم آن، رحمت ويژه و معينى است).(4)

در اين كه: خداوند قرآن را به چه كسى تعليم كرده؟ مفسران تفسيرهاى گوناگونى ذكر كرده اند: گاه گفته اند: به جبرئيل و فرشتگان، و گاه، به شخص پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و گاه، به همه انسانها و حتى جنّ.

و از آنجا كه اين سوره، بيانگر رحمتهاى الهى به «جنّ و انس» است و لذا 31 بار بعد از ذكر بحثهائى از اين نعمتها از آنها سؤال مى كند «كدام يك از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟ مناسب همان تفسير آخر است كه، خدا اين قرآن را به وسيله پيامبر بزرگش محمّد(صلى الله عليه وآله)، به جن و انس تعليم فرمود.(5)

* * *

بعد از ذكر نعمت بى مثال قرآن، به مهمترين نعمت، در سلسله بعد پرداخته، مى فرمايد: «انسان را آفريد» (خَلَقَ الْإِنْسانَ).

مسلماً منظور از انسان در اينجا، نوع انسان است نه حضرت «آدم»(عليه السلام); چرا كه در چند آيه بعد، درباره او جداگانه سخن مى گويد، و نه شخص پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) هر چند حضرت برترين و والاترين مصداق آن است.

گستردگى نعمت بيان، كه بعد از آن مى آيد نيز، شاهد ديگرى بر عموميت معنى انسان است، بنابراين، تفسيرهاى ديگر جز آنچه گفته شد، صحيح به نظر نمى رسد.

و به راستى، آفرينش انسان، اين مجموعه شگرف عالم هستى، اين خلاصه موجودات، اين «عالم صغير» كه «عالم كبير» در آن درج است، نعمتى است بى نظير و بى مانند; چرا كه هر يك از ابعاد وجود او، خود نعمت بزرگى است.

گرچه آغاز وجودش يك نطفه بى ارزش، و يا صحيح تر يك موجود ذره بينى، كه در آن نطفه بى ارزش شناور است، بيش نيست، ولى در سايه ربوبيت پروردگار آنچنان مراحل تكامل را طى مى كند، كه به مقام شريف ترين موجود عالم خلقت ارتقاء مى يابد.

ذكر نام انسان، بعد از قرآن، نيز قابل دقت است; چرا كه قرآن مجموعه اسرار هستى به صورت تدوين است، و انسان خلاصه اين اسرار به صورت تكوين، و هر كدام نسخه اى است از اين عالم بزرگ و پهناور!

* * *

آيه بعد، به يكى از مهمترين نعمتها، بعد از نعمت آفرينش انسان، اشاره كرده مى افزايد: «خداوند بيان را به او تعليم كرد» (عَلَّمَهُ الْبَيانَ).

«بيان» از نظر لغت مفهوم گسترده اى دارد، و به هر چيزى گفته مى شود كه مبين و آشكار كننده چيزى باشد، بنابراين، نه فقط نطق و سخن را شامل مى شود كه حتى كتابت و خط و انواع استدلالات عقلى و منطقى، كه مبين مسائل مختلف و پيچيده است، همه در مفهوم «بيان» جمع است، هر چند شاخص مجموعه، همان «سخن گفتن» است.

گرچه ما به خاطر عادت به سخن گفتن، آن را مسأله ساده اى فكر مى كنيم، ولى در حقيقت سخن گفتن از پيچيده ترين و ظريف ترين اعمال انسان است، بلكه مى توان گفت: هيچ كارى به اين ظرافت و پيچيدگى نيست!

زيرا از يكسو، دستگاههاى صوتى براى ايجاد اصوات مختلف با يكديگر همكارى مى كنند، ريه هوا را در خود جمع مى كند، و آن را تدريجاً از حنجره بيرون مى فرستد، تارهاى صوتى به صدا در مى آيند، و صداهاى كاملاً متفاوت، كه بعضى نشانه رضا، و ديگرى خشم، و بعضى استمداد، و ديگرى تكلّم، و يكى محبت و ديگرى عداوت ايجاد مى كنند، سپس اين صداها با كمك زبان و لبها و دندانها و فضاى دهان، حروف الفبا را با سرعت و ظرافت خاصى به وجود مى آورند، و به تعبير ديگر، آن صداى ممتد و يكنواخت كه از حنجره بيرون مى آيد، به اشكال و اندازه هاى مختلف بريده مى شود، و حروف از آن تشكيل مى گردد.

از سوى ديگر، مسأله وضع لغات پيش مى آيد كه انسان بر اثر پيشرفت فكرى، لغات گوناگون براى انواع نيازهاى مادى و معنويش، وضع مى كند، و عجب اين كه، هيچ گونه محدوديتى براى انسان در وضع لغات نيست، و تعداد زبانهاى موجود در دنيا به قدرى زياد است كه دقيقاً نمى توان آنها را احصا كرد، و حتى با گذشت زمان، لغات و زبانهاى جديدى تدريجاً تشكيل مى شود.

بعضى، تعداد زبانهاى موجود در دنيا را سه هزار زبان! مى دانند، و بعضى اين عدد را بالاتر از اين ذكر كرده اند(6) ولى به نظر مى رسد هدف، شمارش اصول السنه بوده، و گرنه اگر زبانهاى محلى را در نظر بگيريم عدد از اين هم فراتر خواهد بود، تا آنجا كه گاه ديده شده دو روستاى مجاور با دو زبان مختلف محلى، صحبت مى كنند.

از سوى سوم، مسأله تنظيم جمله بنديها و استدلالات، يا بيان احساسات از طريق عقل و فكر پيش مى آيد كه روح بيان و نطق است، و به همين دليل، سخن گفتن مخصوص انسانهاست.

درست است كه بسيارى از حيوانات براى تفهيم نيازهايشان اصوات مختلفى ايجاد مى كنند، ولى تعداد اين اصوات بسيار محدود و گنگ و مبهم است، در حالى كه «بيان» به صورت گسترده و نامحدود در اختيار انسانها قرار دارد; چرا كه خداوند قدرت فكرى لازم را براى سخن گفتن به آنها بخشيده است.

از اينها كه بگذريم، اگر نقش «بيان» را در تكامل و پيشرفت زندگى انسانها، و پيدايش و ترقى تمدنها در نظر بگيريم، يقين خواهيم كرد كه اگر اين نعمت بزرگ نبود، انسان هرگز نمى توانست تجربيات و علوم خود را به سادگى از نسلى به نسل ديگر، منتقل سازد، و باعث پيشرفت علم و دانش و تمدن و دين و اخلاق گردد، و اگر يك روز اين نعمت بزرگ از انسانها گرفته شود، جامعه انسانى به سرعت راه قهقرا را پيش خواهد گرفت، و هرگاه بيان را به معنى وسيع آن كه شامل خط و كتابت و حتى انواع هنرها مى شود تفسير كنيم، نقش فوق العاده مهم آن در زندگى انسانها روشنتر مى گردد.

اينجاست كه مى فهميم چرا بعد از نعمت خلقت انسان، سخن از تعليم «بيان» در اين سوره «رحمن»، كه مجموعه اى است از مواهب پروردگار به ميان آمده.

* * *

سپس، به سراغ چهارمين نعمت بزرگ از مواهب خداوند رحمن رفته، مى گويد: «خورشيد و ماه بر طبق حساب منظمى جريان دارند» (الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبان).(7)

اصل وجود «خورشيد»، از بزرگترين نعمتها براى انسان است; چرا كه بدون نور و حرارت حاصل از آن، زندگى در منظومه شمسى غير ممكن است، و سابقا نيز گفته ايم: هر جنبش و حركتى كه در كره خاكى ما صورت مى گيرد سرچشمه اصلى آن نور و حرارت خورشيد است، نمو و رشد گياهان و تمام مواد غذائى، بارش بارانها، وزش بادها، همه به بركت اين موهبت الهى است.

«ماه» نيز به سهم خود نقش مهمى را در حيات انسان ايفا مى كند، علاوه بر اين كه چراغ شبهاى تاريك او است، جاذبه آن كه سرچشمه جزر و مد در اقيانوسهاست، عاملى است براى بقاء حيات در درياها، و مشروب ساختن بسيارى از سواحل كه رودخانه ها در مجاورت آن به دريا مى ريزند.

و افزون بر همه اينها، نظام ثابت در اين دو حركت (يا به تعبير ديگر حركت ماه به دور زمين و حركت زمين به دور خورشيد) كه سبب پيدايش منظم شب و روز، سال و ماه و فصول مختلف است، سبب نظم زندگى انسانها، و برنامه ريزى براى امور تجارى، صنعتى، و كشاورزى است، كه اگر اين سير منظم نبود، زندگى بشر هرگز، نظام نمى يافت.

نه تنها حركت اين كرات آسمانى نظام بسيار دقيقى دارد، بلكه مقدار جرم و جاذبه آنها، و فاصله اى كه از زمين، و از يكديگرى دارند، همه روى حساب و «حسبان» است، و به طور قطع، هر كدام از اين امور به هم بخورد اختلالات عظيمى در منظومه شمسى، و به دنبال آن در نظام زندگى بشر، رخ مى دهد.

و عجب اين كه، به هنگامى كه اجزاى اين منظومه، از كره خورشيد جدا گرديد، بسيار پريشان و نامنظم به نظر مى رسيد، ولى سرانجام در شكل كنونى تثبيت شد، يكى از دانشمندان علوم طبيعى در اين زمينه چنين مى گويد:

«منظومه شمسى ما از مخلوط (ظاهراً) در هم بر هم مواد و مصالحى كه با حرارت 12 هزار درجه از خورشيد جدا شده، و با سرعتى غير قابل تصور در فضاى بى پايان پراكنده گشته، به وجود آمده است.

اما در همين آشفتگى ظاهرى و انقلاب جوى، چنان نظم و ترتيب دقيق و منظمى ايجاد شده كه امروز حتى دقايق و لحظات حوادث آينده آن را مى توانيم پيش بينى كنيم، و نتيجه اين نظام و ترتيب، آن است كه اوضاع فلكى ما هزار ميليون سال است كه به همين حال باقيمانده».(8)

اين نكته نيز قابل توجه است كه، خورشيد هر چند در وسط منظومه شمسى ظاهراً بدون حركت ثابت مانده است، ولى نبايد فراموش كرد كه آن هم به اتفاق تمام سيارات و اقمارش در دل كهكشانى، كه به آن تعلق دارد، به سوى نقطه معينى (ستاره معروف «وگا») در حركت، و اين حركت نيز نظم و سرعت معينى دارد.

* * *

در پنجمين موهبت بزرگ، از آسمان به زمين نظر مى افكند، و مى فرمايد: «و گياه و درخت براى او سجده مى كنند» (وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ يَسْجُدانِ).

«نَجْم» گاه، به معنى ستاره مى آيد، و گاه، به معنى گياه بدون ساقه، و در اينجا به قرينه «شَجَر» (درخت)، منظور معنى دوم يعنى گياه بدون ساقه است.(9)

اصولاً اين واژه، در اصل به معنى طلوع است، و اگر به اين گياه «نجم» مى گويند، به خاطر آن است كه، از زمين سر بر مى آورد، و اگر به ستاره، «نجم» گفته مى شود نيز به خاطر طلوع آن است.

مى دانيم، تمام مواد غذائى انسانها، در اصل از گياهان گرفته مى شود، با اين تفاوت كه قسمتى را انسان مستقيماً مصرف مى كند، و قسمت ديگرى صرف تغذيه حيواناتى مى شود كه جزء مواد غذائى انسانها است، اين معنى حتى در مورد حيوانات دريائى نيز صادق است; زيرا آنها نيز از گياهان بسيار كوچكى تغذيه مى كنند كه ميليونها ميليون از آن در هر گوشه و كنار دريا، در پرتو نور آفتاب مى رويد، و در لابلاى امواج در حركت است.

به اين ترتيب «نجم» انواع گياهان كوچك و خزنده (مانند بوته كدو، خيار و امثال آنها) و «شجر» انواع گياهان ساقه دار مانند غلات و درختان ميوه و غير آن را شامل مى شود.

و تعبير «يَسْجُدان» (اين دو سجده مى كنند) اشاره به تسليم بى قيد و شرط آنها در برابر قوانين آفرينش، و در مسير منافع انسانهاست، مسيرى كه خدا براى آنها تعيين كرده، و آن را بى كم و كاست مى پيمايند.

در ضمن، اشاره به اسرار توحيدى آنها نيز هست; چرا كه در هر برگ و هر دانه گياهى، آيات عجيبى از عظمت و علم پروردگار وجود دارد، و «هر ورقى دفترى است معرفت كردگار»!.(10)

البته، اين احتمال نيز داده شده كه، منظور از «نجم» در آيه فوق، ستارگان آسمان باشد، ولى آنچه در بالا گفتيم با قرائن موجود در آيه متناسبتر و سازگارتر است.

* * *

1 ـ «الرحمن» مبتداست، و «عَلَّمَ الْقُرْآن» خبر آن، و «خَلَقَ الاِنْسان» خبر بعد از خبر است، درتركيب اين جمله احتمالات ديگرى نيز داده شده كه چون قابل ملاحظه نبود از ذكر آن خوددارى شد.

2 ـ فرقان، آيه 60.

3 ـ توبه، آيه 128.

4 ـ «مصباح كفعمى»، صفحه 317.

5 ـ در اين كه مفعول اول «عَلَّم» حذف شده يا مفعول دوم، در ميان مفسران گفتگو است، ولى مناسب آن است كه مفعول اول حذف شده باشد و در تقدير چنين است: «عَلَّمَ الاِنْسَ وَ الْجِنَّ الْقُرْآنَ» و اين كه: بعضى احتمال داده اند «عَلَّم» يك مفعول بيشتر نگرفته و به معنى قرار دادن علامت است، بسيار بعيد به نظر مى رسد.

6 ـ «دائرة المعارف فريد وجدى»، جلد 8، صفحه 364، ماده «لغت».

7 ـ «حُسْبان» (بر وزن غفران) مصدر است، و به معنى حساب و نظم و ترتيب مى باشد، و آيه محذوفى دارد و در تقدير چنين است: «وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ تَجْرِيانِ بِحُسْبان».

8 ـ «راز آفرينش انسان»، صفحه 28.

9 ـ «راغب» در «مفردات» مى گويد: «النجم ما لاساق له من النبات».

10 ـ درباره معنى «سجود موجودات مختلف عالم هستى» مشروحاً در جلد 14، صفحه 48 به بعد (ذيل آيه 18 سوره «حج») بحث كرده ايم، همچنين در جلد 12، صفحه 133 به بعد (ذيل آيه 44 سوره «اسراء») بحثهاى مفصلى داشته ايم.

نكته:

▲نظرى به چند روايت

در منابع اسلامى، ذيل آيات فوق، رواياتى نقل شده كه از قبيل تفسير كلى به مصداق روشن است، و هر كدام قسمتى از آيات را تبيين مى كند از جمله:

در حديثى از «امام صادق»(عليه السلام) مى خوانيم كه در تفسير «عَلَّمَهُ الْبَيان» فرمود: البَيانُ الاِسْمُ الاَعْظَمُ الَّذِي بِهِ عُلِمَ كُلُّ شَىْء: «بيان همان اسم اعظم است كه به وسيله آن همه چيز دانسته مى شود».(1)

درباره اسم اعظم و تفسير آن بحثى در جلد 7، صفحه 30 (ذيل آيه 180 سوره «اعراف») داشتيم.

در حديث ديگرى از «امام على بن موسى الرضا»(عليهما السلام) آمده است: منظور از «الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآن» اين است كه، خداوند قرآن را به پيامبر(صلى الله عليه وآله) تعليم فرمود، و منظور از «خَلَقَ الاِنْسان» آفرينش امير مؤمنان «على»(عليه السلام) و «عَلَّمَهُ الْبَيان» بيان تمام امورى است كه مردم به آن نيازمندند.

روشن است، روايات فوق، عموميت مفاهيم اين آيات را محدود نمى كند، هر چند ما را به مصاديق روشن آن رهنمون مى گردد.

* * *

7وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِيزانَ

8أَلاّ تَطْغَوْا فِى الْمِيزانِ

9وَ أَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لاتُخْسِرُوا الْمِيزانَ

10وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ

11فِيها فاكِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَكْمامِ

12وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّيْحانُ

13فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

ترجمه:

7 ـ و آسمان را برافراشت، و ميزان و قانون (در آن) گذاشت.

8 ـ تا در ميزان طغيان نكنيد (و از مسير عدالت منحرف نشويد).

9 ـ و وزن را بر اساس عدل بر پا داريد و ميزان را كم نگذاريد!

10 ـ زمين را براى خلايق آفريد.

11 ـ كه در آن ميوه ها و نخلهاى پر شكوفه است.

12 ـ و دانه هائى كه همراه با ساقه و برگى است كه به صورت كاه درمى آيد، و گياهان خوشبو!

13 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد (شما اى گروه انس و جن)؟!

1 ـ تفسير «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 197.

تفسير:

▲آسمان را برافراشت و براى هر چيز ميزانى قرار داد

اين آيات همچنين ادامه بيان نعمتهائى است كه در آيات پيشين آمده بود، و چنان كه گفتيم، در آن آيات به پنج نعمت بزرگ، كه از مهمترين مواهب الهى است اشاره شده، بنابراين، در نخستين آيه مورد بحث، به ششمين نعمت، كه نعمت آفرينش آسمان است پرداخته، مى فرمايد: «خداوند آسمان را برافراشت» (وَ السَّماءَ رَفَعَها).

«آسمان» در اين آيه، خواه به معنى «جهت بالا» باشد، يا «كواكب آسمانى» و يا «جوّ زمين» (يعنى قشر عظيم هوائى كه گرداگرد اين كره را فرا گرفته، و همچون سپرى از زمين در مقابل اشعه زيانبار كيهانى و سنگهاى آسمانى حفظ مى كند، و نيز گرماى آفتاب و رطوبت برخاسته از دريا را براى تشكيل ابرها و نزول باران در خود نگاه مى دارد) هر كدام باشد، موهبتى است بزرگ و نعمتى است بى نظير; چرا كه بدون آن زندگى كردن براى انسان محال است و يا ناقص.

آرى، نور و روشنائى كه مايه گرما، هدايت، حيات و حركت است از سوى آسمان مى آيد، باران از طريق آسمان مى بارد، و نزول وحى نيز از آسمان است. (در اين صورت آسمان مفهوم اعم از مادى و معنوى دارد).

از همه اينها گذشته، اين آسمان برافراشته با تمام مفاهيمش، آيت عظيمى از آيات خدا است، و در طريق معرفتش به انسانها بهترين كمك را مى كند، و هنگامى كه «اولو الالباب» در آن مى انديشند، بى اختيار مى گويند: رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً: «پروردگارا اين دستگاه با عظمت را بيهوده نيافريده اى».(1)

آنگاه به سراغ نعمت هفتم مى رود، و مى فرمايد: «خداوند ميزان را قرار داد» (وَ وَضَعَ الْمِيزانَ).

«مِيزان»، به معنى هر گونه وسيله سنجش است، سنجش حق از باطل، سنجش عدالت از ظلم و ستم، سنجش ارزشها و سنجش حقوق انسانها در مراحل و مسيرهاى مختلف اجتماعى.

«ميزان»، هر قانون تكوينى و دستور تشريعى را شامل مى شود; چرا كه همه وسيله سنجش اند.

درست است كه «ميزان» در لغت به معنى ترازو و وسيله وزن كردن سنگينى اجسام است، اما مسلماً ميزانى كه در اين آيه، بعد از ذكر آفرينش آسمان به آن اشاره شده، مفهوم گسترده اى دارد كه هر وسيله سنجش و همه قوانين تكوين و تشريع را فرا مى گيرد، نه فقط وسيله سنجش وزن اجناس.

اصولاً برافراشته بودن آسمان و نظم دقيقى كه بر مليونها كره آسمانى حاكم است، بدون ميزان و قوانين حساب شده اى، امكان پذير نيست.

و اين كه مى بينيم، در بعضى از عبارات «ميزان» به معنى «قرآن» يا به معنى «عدل» يا به معنى «شريعت» يا «ترازو» تفسير شده است، در حقيقت هر كدام اشاره به مصداقى از اين مفهوم كل و گسترده است.

* * *

در آيه بعد، نتيجه گيرى جالبى از اين موضوع كرده، مى افزايد: «هدف از قرار دادن ميزان در عالم هستى اين است كه: شما هم ميزان را رعايت كنيد و در آن طغيان ننمائيد» (أَلاّ تَطْغَوْا فِى الْمِيزانِ).

شما نيز بخشى از اين عالم عظيم هستيد، و هرگز نمى توانيد به صورت يك وصله ناهمرنگ در اين جهان بزرگ زندگى كنيد، عالم، نظام و ميزانى دارد، شما هم بايد نظام و ميزان داشته باشيد.

اگر ميزان و قانون از عالم بزرگ برچيده شود، راه فنا و نابودى پيش مى گيرد، و اگر زندگى شما هم فاقد نظم و ميزان باشد، رو به فنا خواهيد رفت.

چه تعبير جالبى، كه از كل عالم هستى به انسان منتقل مى شود، و قوانين حاكم بر آن عالم كبير را با قوانين حاكم بر زندگى انسان عالم صغير، هماهنگ مى شمرد، و اين است حقيقت توحيد كه، اصول حاكم همه جا يكى است.

* * *

بار ديگر روى مسأله عدالت و وزن تكيه كرده مى گويد: «شما وزن را بر اساس عدالت برپا داريد و در ميزان كم و كسر نگذاريد» (وَ أَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لاتُخْسِرُوا الْمِيزانَ).

قابل توجه اين كه، در اين آيات، سه بار «ميزان» ذكر شده است، با اين كه ممكن بود در مرحله دوم و سوم از ضمير استفاده شود، اين نشان مى دهد كه «ميزان» در اين سه آيه، به سه معنى متفاوت است كه استفاده از ضمير جوابگوى آن نيست، و تناسب آيات نيز چنين ايجاب مى كند; چرا كه در مرحله اول سخن از ميزان و معيار و قوانينى است كه خداوند در سراسر عالم هستى قرار داده است.

و در مرحله دوم، سخن از عدم طغيان انسانها در تمام موازين زندگى فردى و اجتماعى است كه طبعاً دايره محدودترى دارد.

و در مرحله سوم، روى مسأله وزن به معنى خاص آن تكيه كرده، و دستور مى دهد كه در سنجش و وزن اشياء، به هنگام معامله، چيزى كم و كسر نگذارند، و اين مرحله، محدودتر است.

به اين ترتيب، انسجام جالبى در آيات به صورت سلسله مراتب در مسأله ميزان و سنجش به كار رفته است، كه از دايره هاى بزرگ به دوائر كوچكتر منتقل مى شود.(2)

اهميت ميزان، به هر معنى در زندگى و حيات انسان، چنان است كه، هرگاه همين مصداق محدود و كوچكش يعنى «ترازو» را يك روز از زندگى حذف كنيم، براى مبادله اشياء، گرفتار چه دردسرها و هرج و مرجها، دعوا و نزاعها خواهيم شد.

به همين نسبت، هرگاه مفاهيم گسترده تر آن حذف شود، نابسامانى افزونتر و بى حساب است.

از آنچه گفتيم، روشن مى شود: اين كه در بعضى از روايات «ميزان» به وجود «امام»(عليه السلام) تفسير شده، به خاطر آن است كه وجود مبارك امام معصوم، وسيله اى است براى سنجش حق از باطل، و معيارى است براى تشخيص حقايق، و عامل مؤثرى است براى هدايت،(3) همچنين تفسير ميزان به «قرآن مجيد» نيز ناظر به همين معنى است.

و به هر حال، با توجه به اين كه همه اين آيات، در مقام ذكر نعمتهاى الهى است، روشن مى شود كه وجود «ميزان» چه در كل جهان هستى و چه در جامعه انسانيت و روابط اجتماعى، و چه در كار، كسب و تجارت، همه از نعمتهاى گرانبهاى خداوند است.

* * *

سپس از آسمان به زمين مى آيد و مى فرمايد: «خداوند زمين را براى زندگى انسانها آفريد» (وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ).

«أنام» را بعضى، به معنى «انسانها» و بعضى، به معنى «انس و جنّ» و گاه آن را به معنى «هر موجود ذى روح» تفسير كرده اند.

البته، جمعى از ارباب لغت و مفسران، آن را به مطلق «خلق» نيز تفسير كرده اند، ولى، قرائن موجود و خطابهاى سوره كه متوجه انس و جن است نشان مى دهد كه، منظور از آن در اينجا همان انس و جن است.

آرى، اين كره خاكى كه در اينجا به عنوان يك موهبت مهم الهى ذكر شده، و در آيات ديگر از آن به عنوان «مهاد» (گهواره) ياد كرده، قرارگاه مطمئن و آرام و آماده اى است كه براى غالب ما اهميتش در حالت عادى درك نمى شود، اما هنگامى كه يك زمين لرزه كوچك، همه چيز را به هم مى ريزد، و يا يك آتشفشان، شهرى را زير مواد مذاب و دود آتش دفن مى كند، به اين حقيقت پى مى بريم كه اين زمين آرام، چه نعمت و بركتى است، مخصوصاً اگر به آنچه دانشمندان درباره سرعت حركت زمين به دور خود، و به دور آفتاب، گفته اند بينديشيم، اهميت اين آرامش در عين حركت سريع و سرسام آورش، ـ نه يك حركت، بلكه انواع مختلف حركت ـ روشنتر مى شود.(4)

تعبير به «وضع» در مورد «زمين»، در برابر «رفع» در مورد «آسمان»، علاوه بر لطف خاصى كه در اين مقابله است، اشاره پر معنائى به تسليم بودن زمين و منابع آن در مقابل انسان است، همان گونه كه در آيه 15 سوره «ملك» مى خوانيم: هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فِي مَناكِبِها وَ كُلُوا مِنْ رِزْقِهِ: «او كسى است كه زمين را «رام» و «مسخّر» شما قرار دارد، در جاده ها و طرق مختلف آن حركت كنيد، و از رزق الهى كه در آن آفريده شده است استفاده نمائيد».

و به اين ترتيب، هشتمين نعمت بزرگ را در اين سلسله، مشخص مى سازد.

* * *

در آيه بعد به سراغ نهمين و دهمين نعمت كه بخشى از مواد غذائى انسان را تشكيل مى دهد رفته، مى گويد: «در زمين ميوه ها و نخلهاى پر شكوفه است» (فِيها فاكِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَكْمامِ).

«فاكهة» به معنى هر گونه ميوه است (چنان كه راغب در مفردات گفته) و اين كه بعضى، آن را به معنى همه ميوه ها، به استثناى خرما و رطب تفسير كرده اند دليلى ندارد، جز اين كه «نخل» به صورت جداگانه در آيه ذكر شده است، در حالى كه ممكن است اين تكرار به خاطر اهميتى باشد كه در نخل و خرما است، (در ذيل آيه 11 سوره «نحل» و آيه 25 سوره «مريم» بحث مشروحى درباره فوائد خرما از نظر غذائى و مواد مختلف حياتبخش آن داشته ايم).(5)

«أَكمام» جمع «كم» (بر وزن جنّ) به غلافى مى گويند كه ميوه را مى پوشاند و «كُم» (بر وزن قم) به معنى آستين است كه دست را مى پوشاند، و «كُمَّه» (بر وزن قبه) به معنى شب كلاهى است كه سر را مى پوشاند.(6)

انتخاب اين توصيف در مورد ميوه درخت نخل كه در آغاز در غلافى پنهان است، و سپس، غلاف مى شكافد و خوشه نخل به طرز جالبى بيرون مى ريزد ، ممكن است به خاطر زيبائى خيره كننده آن باشد، و يا به خاطر منافعى كه در همان غلاف نهفته است و داراى عصاره و اسانس مخصوصى است كه هم جنبه غذائى دارد و هم داروئى، و از همه گذشته، اين غلاف همچون رحم مادر، فرزندان نخل را تا مدتى در خود پرورش مى دهد، و از آفات حفظ مى كند، و هنگامى كه توانستند راه خود را در برابر هوا و نور آفتاب ادامه دهند، غلاف جدا مى شود و كنار مى رود.

افزون بر اينها وضع خاص ميوه اين درخت كه نخست در غلاف است و بعد به صورت خوشه اى بيرون مى آيد، چيدن آن را سهل و آسان مى سازد، و اگر بنا بود درخت نخل با آن طول قامت، ميوه هاى پراكنده فى المثل همچون درخت سيب داشت چيدنش بسيار مشكل بود.

* * *

و سرانجام از يازدهمين و دوازدهمين مواهبش بدين گونه سخن مى گويد: «و در زمين دانه هائى است همراه با ساقه و برگهائى كه به صورت كاه درمى آيد و همچنين گياهان خوشبو و معطر» (وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّيْحانُ).

دانه هاى غذائى خوراك انسان، و برگهاى تر و خشكش، خوراك حيواناتى است كه در خدمت انسان، و از شير و گوشت و پوست و پشم آنها بهره مى گيرد، و به اين ترتيب چيزى از آن بى فايده و دور ريختنى نيست.

و از سوى ديگر، گياهان خوشبو و گلها را نيز در زمين آفريده كه مشام جسم و جان را معطر مى كند، و روح را آرامش و نشاط مى بخشد، و به اين وسيله، نعمتهايش را بر انسان تمام كرده است.

«حَبّ» به هر گونه دانه مى گويند و «عَصْف» (بر وزن اسب) به معنى برگها و اجزائى است كه از گياهان جدا مى شوند، و گاه به وسيله بادها به هر سو پراكنده مى گردند، و به «كاه» نيز گفته شده است.

براى «ريحان» معانى زيادى گفته اند، از جمله: گياهان خوشبو، و هر گونه روزى، و در اينجا مناسب همان معنى اول است.

* * *

پس از ذكر اين نعمتهاى گوناگون مادى و معنوى، در آخرين آيه مورد بحث، جن و انس را مخاطب ساخته، مى گويد: «پس كداميك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

نعمتهائى كه يكى از ديگرى گرانبهاتر و پرارزشتر است، نعمتهائى كه سراسر زندگى شما را در برگرفته، و هر يك نشانه روشنى از قدرت، لطف و مهر پروردگار است، چگونه ممكن است اينها را تكذيب كرد؟!

اين استفهام، استفهام تقريرى است كه در مقام اقرار گرفتن مى آورند، و لذا در روايتى كه در آغاز سوره خوانديم، به ما دستور داده شده است: بعد از ذكر اين جمله، عرضه داريم: «پروردگارا! ما هيچ يك از نعمتهاى تو را تكذيب نمى كنيم» (لا بِشَىء مِنْ آلائِكَ رَبِّ أُكَذِّبُ).

گرچه در آيات گذشته، تنها سخن از انسانها به ميان آمده است، و مطلقاً سخنى از طايفه جنّ در ميان نبود، ولى آيات بعد نشان مى دهد كه مخاطب در ضمير «تثنيه» (كُما) اين دو گروهند.

به هر حال، خداوند با اين جمله، انس و جن را در برابر اين واقعيت قرار مى دهد كه، پيرامون اين مسائل بينديشند، و بعد، بى آنكه نياز به تعليم ديگرى باشد از عقل خود اين سؤال را بكنند كه «آيا هيچ يك از اين نعمتهاى الهى قابل انكار است»، و اگر نيست، چرا ولى نعمت خود را نشناسند؟ چرا شكر منعم را وسيله شناخت او قرار ندهند؟ و چرا در آستان مقدسش سر تعظيم فرود نياورند؟!

تعبير به «أَىّ» اشاره به اين است كه، هر يك از اين نعمتها، دليل بر مقام ربوبيت پروردگار و لطف و احسان او است، تا چه رسد به مجموع آنها.

* * *

1 ـ آل عمران، آيه 191.

2 ـ «فخر رازى» در تفسيرش مى گويد: «ميزان» در آيه اول، اسم آلت است (به معنى وسيله سنجش) و در آيه دوم، معنى مصدرى دارد (يعنى وزن كردن) و در آيه سوم، معنى مفعولى دارد (به معنى جنس موزون).

3 ـ اين حديث در تفسير «على بن ابراهيم» از «امام على بن موسى ال رضا»(عليه السلام)روايت شده است، و حديث مفصل است ما تنها مضمون گوشه اى از آن را نقل كرديم (تفسير على بن ابراهيم، جلد 2، صفحه 343).

4 ـ سرعت حركت زمين را به دور خورشيد (حركت انتقالى) حدود 35 كيلومتر در ثانيه! ذكر كرده اند، و سرعت سير آن به گرد خود در حدود 1600 كيلومتر در ساعت (در مناطق استوائى) است.

5 ـ به جلد 13 تفسير نمونه، صفحه 46 به بعد، و همچنين به جلد 11، صفحه 172 به بعد مراجعه نمائيد.

6 ـ در اين زمينه در جلد بيستم صفحه 315 به بعد شرحى آورده ايم (ذيل آيه 47 سوره «فصّلت»).

نكته ها:

▲شناخت نعمتها نردبان معرفت اللّه است

كمى دقت در نعمتهاى دوازدهگانه فوق (نعمت قرآن، خلقت انسان، تعليم بيان، حساب منظم زمان، آفرينش گياهان و انواع اشجار، آفرينش آسمان، حاكميت قوانين، آفرينش زمين با ويژگيهايش، خلقت ميوه ها، خلقت نخل، آفرينش حبوبات، و خلقت گلها و گياهان معطر) با جزئيات و ريزه كاريها و اسرارى كه در هر يك نهفته است، كافى است كه حس شكرگزارى را در انسان برانگيزد، و او را به دنبال عرفان و شناخت مبدأ اين نعمتها بفرستد.

و به همين دليل، خداوند متعال از بندگانش بعد از ذكر اين نعمتها نسبت به يك يك آنها اقرار مى گيرد، و اين جمله را در آيات آينده نيز بعد از ذكر نعمتهاى ديگر، تكرار مى كند كه مجموعاً 31 بار مى شود.

اين تكرار، نه تنها منافاتى با فصاحت ندارد، بلكه خود يكى از فنون فصاحت است، اين درست به آن مى ماند كه: پدرى فرزند فراموش كارش را مخاطب ساخته مى گويد: آيا فراموش كردى كودكى خرد و ناتوان بودى؟ چه خون جگرها براى پرورش تو خوردم؟!

آيا فراموش كردى، بيمار شدى و بهترين طبيبان را براى تو حاضر ساخته؟ و براى دارو و درمانت چه زحمتها كه نكشيدم؟!

آيا فراموش كردى، هنگامى كه به مرحله جوانى رسيدى و نياز به همسر داشتى، پاكترين همسران را براى تو انتخاب كردم؟

آيا فراموش كردى، آن زمان كه نياز به خانه و زندگى و وسائل داشتى، همه چيز را براى تو فراهم ساختم؟

پس اين سركشى، طغيان، بى مهرى و بىوفائى از چيست؟!

خداوند منّان نيز، نعمتهاى گوناگونش را به اين بشر فراموشكار يادآور مى شود، و به دنبال هر بخش از اين نعمتها، از او سؤال مى كند: «كدام يك از اينها را مى توانى انكار كنى»؟!

پس، اين نافرمانى و طغيان از چيست؟ در حالى كه اطاعت من نيز رمز تكامل و پيشرفت خود شما است، و از آن چيزى عائد پروردگارتان نمى شود.

* * *

▲2 ـ مسأله نظم و حساب در زندگى

در بدن ما بيش از بيست نوع فلز و شبه فلز به كار رفته كه هر كدام با كيفيت خاص و كميت معينى است، و هرگاه كمترين تغييرى در ميزان و معيار آنها رخ دهد، سلامت ما به خطر مى افتد، فى المثل، در فصل گرما كه انسان زياد عرق مى كند، گاه گرفتار گرمازدگى مى شود، و بى آنكه بيمارى ديگرى داشته باشد ممكن است تا سرحد مرگ پيش رود، در حالى كه علت آن مسأله بسيار ساده اى است، و آن كم شدن آب بدن و نمك خون مى باشد، و درمان آن چيزى جز نوشيدن آب و خوردن نمك اضافى نيست!

اين يك نمونه ساده از نظم و حساب در ساختمان تن ماست، گاه، اندازه گيرى ها در ساختمان موجودهاى ظريفتر همچون سلولها، و از آن ظريفتر اتمها، به قدرى دقيق و ظريف است كه يك هزارم، و گاه يك ميليونيم ميلى متر، يا ميلى گرم، سرنوشت ساز است، تا آنجا كه دانشمندان ناچارند براى اين محاسبه هاى دقيق، از مغزهاى الكترونيكى استفاده كنند.

اين در نظام تكوين است، در جريانهاى اجتماعى نيز انحراف از قانون عدالت، بسيار مى شود كه ملتى را در كام نيستى فرو مى برد.

قرآن مجيد، در چهارده قرن قبل، با تعبيراتى كه در آيات فوق خوانديم پرده از روى اين حقيقت برداشته، و با جمله «وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِيزانَ * أَلاّ تَطْغَوْا فِى الْمِيزانِ» همه گفتنى ها را گفته است، و طغيان و سرپيچى از قوانين تشريعى را، هم سنگ طغيان و سرپيچى از قوانين تكوينى، كه حاكم بر آسمانهاست شمرده.

چه تصوير جالبى قرآن در اين آيات، از جهان هستى، و از عالم انسانيت ارائه مى دهد! نه تنها اين جهان، كه جهان آخرت نيز «يوم الحساب» است، و روز «نصب موازين»، بلكه در آنجا حساب و ميزان به درجات دقيقتر از اينجا است، و به همين دليل در روايات اسلامى به ما دستور داده شده است كه: «حساب خودمان را برسيم پيش از آنكه به حسابمان برسند، و خويشتن را در ميزان سنجش بگذاريم پيش از آنكه ما را وزن كنند» (حَاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا وَ زِنُوهَا قَبْلَ أَنْ تُوزَنُوا).(1)

* * *

14خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصال كَالْرفَخّارِ

15وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِج مِنْ نار

16فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

17رَبُّ الْمَشْرِقَيْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَيْنِ

18فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

ترجمه:

14 ـ انسان را از گل خشكيده اى همچون سفال آفريد.

15 ـ و جن را از شعله هاى مختلط و متحرك آتش خلق كرد!

16 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

17 ـ و پروردگار دو مشرق و دو مغرب است!

18 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

1 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 16، صفحه 99.

تفسير:

▲آفرينش «انسان» از خاكى همچون «سفال»!

خداوند بعد از ذكر نعمتهاى گذشته، از جمله آفرينش انسان به صورت سربسته، در آيات مورد بحث، نخست به شرحى پيرامون «آفرينش انس و جنّ» مى پردازد، شرحى كه هم نشانه قدرت عظيم او است و هم درسهاى عبرتى براى همگان در بردارد.

مى فرمايد: «او انسان را از گل خشكيده اى كه همچون سفال بود آفريد» (خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصال كَالْفَخّارِ).

«صَلْصال» در اصل به معنى «رفت و آمد صدا در اجسام خشك» است، سپس به خاكهاى خشكيده كه وقتى اشاره به آن مى كنند صدا مى كند «صلصال» گفته شده است، باقيمانده آب در ظرف را نيز «صَلْصَله» مى نامند; چرا كه به هنگام حركت به اين طرف و آن طرف، صدا مى كند.

بعضى نيز گفته اند: «صلصال» به معنى «گِلِ بدبو» (لجن) است، ولى معنى اول مشهورتر و معروفتر است.

«فَخّار» از ماده «فخر» گرفته شده و به معنى كسى است كه بسيار فخر مى كند، و از آنجا كه اين گونه اشخاص آدمهائى تو خالى و پر سر و صدا هستند، اين كلمه به كوزه (و هر گونه «سفال») به خاطر سر و صداى زيادى كه دارد اطلاق شده!.(1)

از آيات مختلف قرآن و تعبيرات گوناگونى كه درباره مبدأ آفرينش انسان آمده، به خوبى استفاده مى شود كه، انسان در آغاز «خاك» بوده،(2) بعد با آب آميخته شده، و به صورت «گل» در آمده،(3) و سپس به صورت «گِلِ بدبو» (لجن) درآمد،(4) و پس از آن حالت «چسبندگى» پيدا كرد(5) و بعداً به صورت «خشكيده» همچون كوزه و سفال شد، و حالت «صَلْصال كَالْفَخّار» به خود گرفت (آيه مورد بحث).

اين مراحل، از نظر بعد زمانى چه اندازه طول كشيد؟ و انسان در هر مرحله اى چقدر توقف كرد؟ و اين حالتهاى انتقالى تحت چه عواملى به وجود آمد؟ اينها مسائلى است كه از علم و دانش ما مخفى است، و تنها خدا مى داند و بس، آنچه مسلم است اين كه، تعبيرات مزبور، بيانگر يك واقعيت است كه با مسائل تربيتى انسان پيوند مهمى دارد، و آن اين كه، ماده اوليه انسان بسيار بى ارزش و بى مقدار، و از حقيرترين مواد روى زمين بوده، اما خداوند بزرگ از چنين ماده بى ارزشى، چنان مخلوق پر ارزشى ساخت كه گل سرسبد جهان آفرينش شد.

و در ضمن، اشاره اى است به اين معنى كه، ارزش واقعى انسان را همان «روح الهى» و نفخه ربانى كه در آيات ديگر قرآن (مانند آيه 25 سوره «حجر») آمده تشكيل مى دهد، تا با شناخت اين حقيقت، راه تكامل خود را به خوبى دريابد، و بداند از كدامين مسير، بايد برود، تا ارزش واقعى خويشتن را در عالم هستى باز يابد.

* * *

سپس، به آفرينش «جنّ» پرداخته، مى گويد: «و جنّ را از شعله هاى مختلط و متحرك آتش آفريد» (وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِج مِنْ نار).

«مارِج» در اصل از «مرج» (بر وزن مرض) به معنى اختلاط و آميزش است، و در اينجا منظور اختلاط شعله هاى مختلف آتش مى باشد; زيرا هنگامى كه آتش شعلهور مى شود گاه به رنگ سرخ، گاه به رنگ زرد، گاه به رنگ آبى، گاه به رنگ سفيد در مى آيد.

بعضى گفته اند: معنى «تحرك» نيز در آن هست (از «أَمْرَجْتُ الدّابَّةَ» يعنى «حيوان را در چراگاه رها كردم»; زيرا يكى از معانى «مرج» همان مرتع است).

باز در اينجا دقيقاً براى ما روشن نيست كه آفرينش «جنّ» از اين آتشهاى رنگارنگ چگونه بوده است؟ همان گونه كه خصوصيات ديگر آن نيز از طريق «مخبر و گوينده صادق» يعنى قرآن مجيد و «وحى آسمانى» براى ما ثابت شده است، محدود بودن معلومات ما در برابر مجهولات، هرگز به ما اجازه نمى دهد كه اين حقايق را انكار، يا ناديده بگيريم، بعد از آن كه از طريق وحى اثبات گردد، هر چند علم را به آن راهى نيابد.

(به خواست خدا شرح بيشتر درباره آفرينش جنّ و خصوصيات اين مخلوق در تفسير سوره جن خواهد آمد).

به هر حال، بيشترين موجوداتى كه ما با آن سر و كار داريم، آب و خاك و باد و آتش است، خواه آنها را چون قدما، بسيط و عنصر بدانيم، و يا همچون دانشمندان امروز، مركب از اجزاى گوناگون، ولى در هر صورت مبدأ آفرينش «انسان» آب و خاك بوده، در حالى كه مبدأ آفرينش «جنّ» باد و آتش است، و اين دوگانگى مبدأ آفرينش، سرچشمه تفاوتهاى زيادى ميان اين دو است.

* * *

باز به دنبال نعمتهائى كه در آغاز آفرينش انسان بوده، اين جمله را تكرار مى كند: «پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد» (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

در آيه بعد، به بيان يكى ديگر از نعمتهاى الهى پرداخته، مى گويد: «او پروردگار دو مشرق و پروردگار دو مغرب است» (رَبُّ الْمَشْرِقَيْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَيْنِ).

درست است كه خورشيد در هر روزى از ايام سال، از نقطه اى طلوع و در نقطه اى غروب مى كند، و به اين ترتيب، به تعداد روزهاى سال، مشرق و مغرب دارد، ولى با توجه به حداكثر «ميل شمالى» خورشيد، و «ميل جنوبى» آن، در حقيقت دو مشرق و دو مغرب دارد، و بقيه در ميان اين دو مى باشد.(6)

اين نظام كه مبدأ پيدايش فصول چهارگانه سال با بركات فراوانى است، در حقيقت تأكيد و تكميلى است براى آنچه در آيات قبل آمده، آنجا كه سخن از حساب سير خورشيد و ماه در ميان است، و همچنين سخن از وجود ميزان در آفرينش آسمانها، و در مجموع، هم بيانگر نظام دقيق آفرينش و حركت زمين و ماه و خورشيد مى باشد، و هم اشاره اى است به نعمتها و بركاتى كه از اين رهگذر عائد انسان مى شود.

بعضى دو مشرق و دو مغرب را در اينجا به طلوع و غروب «خورشيد» و طلوع و غروب «ماه» تفسير كرده اند و آن را مناسب با آيه گذشته «َو الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبان» مى دانند، ولى، معنى اول مناسب تر به نظر مى رسد، به خصوص اين كه، در بعضى از روايات اسلامى به آن اشاره شده است.

از جمله، در حديثى از امير مؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم كه در تفسير اين آيه فرمود: إِنَّ مَشْرِقَ الشِّتاءِ عَلى حِدَّة، وَ مَشْرِقَ الصَّيْفِ عَلى حِدَّة، أَما تَعْرِفُ ذلِكَ مِنْ قُرْبِ الشَّمْسِ وَ بُعْدِها؟: «مشرق (آغاز) زمستان جداگانه است، و مشرق (آغاز) تابستان جداگانه است، آيا نمى بينى كه خورشيد در اين دو فصل نزديك و دور مى شود (اشاره به بالا آمدن خورشيد در آسمان در فصل تابستان و پائين رفتن در فصل زمستان است)».(7)

از آنچه گفتيم اين نكته به خوبى روشن شد كه، چرا در بعض آيات قرآن آمده است: فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ: «سوگند به پروردگار مشرقها و مغربها».(8)

زيرا در آنجا اشاره به تمام مشرقها و مغربهاى خورشيد در عرض سال است، در حالى كه در آيه مورد بحث، تنها به نهايت قوس صعودى و نزولى آن اشاره مى كند.

* * *

به هر حال، بعد از ذكر اين نعمت، باز جن و انس را مخاطب ساخته مى گويد: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

19مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيانِ

20بَيْنَهُما بَرْزَخٌ لايَبْغِيانِ

21فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

22يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ

23فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

24وَ لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِى الْبَحْرِ كَالْأَعْلامِ

25فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

ترجمه:

19 ـ دو درياى مختلف را در كنار هم قرار داد، در حالى كه با هم تماس دارند.

20 ـ در ميان آن دو برزخى است كه يكى بر ديگرى غلبه نمى كند (و به هم نمى آميزند)!

21 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

22 ـ از آن دو، لؤلؤ و مرجان خارج مى شود.

23 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

24 ـ و براى او است كشتيهاى ساخته شده كه در دريا به حركت درمى آيند و همچون كوهى هستند!

25 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

1 ـ «مفردات راغب».

2 ـ حج، آيه 5.

3 ـ انعام، آيه 2.

4 ـ حجر، آيه 28.

5 ـ صافات، آيه 11.

6 ـ توضيح اين كه: از آنجا كه محور زمين نسبت به سطح مدار آن مايل است و زاويه اى در حدود 23 درجه تشكيل مى دهد و با همين حال به گرد خورشيد مى گردد، طلوع و غروب آفتاب دائماً متغير به نظر مى رسد و از 23 درجه ميل اعظم شمالى (در آغاز تابستان) تا 23 درجه ميل اعظم جنوبى (در آغاز زمستان) در تغيير است كه مدار اول را مدار «رأس السرطان» و مدار دوم را مدار «رأس الجدى» گويند، و اين است دو مشرق و دو مغرب آفتاب و بقيه مدارات در درون اين دو مدار قرار دارد.

7 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 190.

8 ـ معارج، آيه 40.

تفسير:

▲درياها با ذخائر گرانبهايشان

در ادامه شرح نعمتهاى پروردگار، سخن از «درياها» به ميان مى آورد، اما نه همه درياها، بلكه كيفيت خاصى در پاره اى از درياها كه، هم پديده اى است عجيب و نشانه اى است از قدرت بى پايان حق، و هم وسيله اى است براى پديد آمدن بعضى از متاعهاى مورد استفاده انسانها.

مى فرمايد: «دو درياى مختلف را در كنار هم قرار داد، در حالى كه با هم تماس دارند» (مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيانِ).

* * *

«اما در ميان آن دو، برزخى است كه مانع از طغيان و غلبه يكى بر ديگرى مى باشد» (بَيْنَهُما بَرْزَخٌ لايَبْغِيانِ).

ماده «مرج» (بر وزن فلج) به معنى مخلوط كردن و يا فرستادن و رها نمودن است، و در اينجا به قرينه جمله «بَيْنَهُما بَرْزَخٌ لايَبْغِيانِ» به معنى فرستادن و در كنار هم قرار دادن مى باشد.

منظور از اين دو دريا، به گواهى آيه 53 سوره «فرقان»، دو درياى آب «شيرين» و «شور» است، آنجا كه مى فرمايد: وَ هُوَ الَّذِي مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ جَعَلَ بَيْنَهُما بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً: «او كسى است كه دو دريا را در كنار هم قرار داد، يكى گوارا و شيرين، و ديگرى شور و تلخ، و در ميان آنها برزخى قرار داد تا با هم مخلوط نشوند».

اما در اين كه اين دو درياى شيرين و شور، كجاست كه بر يكديگر غلبه نمى كنند؟ و اين برزخى كه ميان آن دو قرار دارد چيست؟ در ميان مفسران گفتگو بسيار است، و بعضى از آنها تعبيراتى دارند كه نشان مى دهد وضع درياهاى زمين در آن زمان براى آنها كاملاً مشخص نبوده است، از جمله اين كه، گفته اند: منظور از اين دو دريا «درياى فارس» و «درياى روم» است، در حالى كه مى دانيم اين هر دو دريا، آب شور دارد و برزخى در ميان آن دو نيست.

يا اين كه گفته اند: منظور «درياى آسمان» است، و «درياى زمين» كه اولى «شيرين» و دومى «شور» است، در حالى كه مى دانيم دريائى در آسمان وجود ندارد، جز ابرها و بخاراتى كه از اقيانوسهاى زمين برمى خيزد.

يا اين كه گفته اند: منظور از درياى شيرين «آبهاى زيرزمينى» است، كه با آبهاى درياها مخلوط نمى شود، و برزخ ميان اين دو، ديوارهاى مخازن آنها است. در حالى كه مى دانيم در زيرزمين چيزى به صورت دريا كمتر يافت مى شود، بلكه ذرات آب در لابلاى ذرات خاك و شن مرطوب، مخفى و پنهان است، هنگامى كه در نقطه اى چاه مى كنند اين رطوبتها تدريجاً جمع شده و آب ظاهر مى گردد، به علاوه لؤلؤ و مرجان كه در آيات بعد به آن اشاره شده، از آبهاى زيرزمينى به دست نمى آيد.

پس منظور از اين دو دريا چيست؟

سابقاً در تفسير سوره «فرقان» به اين واقعيت اشاره كرديم كه، رودخانه هاى عظيم آب شيرين، هنگامى كه به درياها و اقيانوسها مى ريزند، معمولاً دريائى از آب شيرين در كنار ساحل تشكيل مى دهند و آب شور را به عقب مى رانند، و عجب اين كه تا مدت زيادى اين دو آب شيرين و شور به خاطر تفاوت درجه غلظت به هم آميخته نمى شوند.

در مسافرت با هواپيما، در مناطقى كه اين رودخانه ها به دريا مى ريزند، منظره درياهاى آب شيرين و شور كه در كنار هم قرار دارند و از هم جدا هستند به خوبى از بالا نمايان است، و هنگامى كه كناره اين آبها به يكديگر مخلوط شوند، آبهاى شيرين تازه جاى آنها را مى گيرند، به طورى كه اين دو درياى جدا از هم، دائماً جلب توجه مى كند.

جالب اين كه، به هنگام «مدّ» دريا، كه سطح اقيانوس بالا مى آيد، آبهاى شيرين به عقب رانده مى شود، بى آنكه با آب شور مخلوط گردد (مگر در مواقع خشكسالى و كم آبى) و قسمت زيادى از خشكى را مى پوشانند، لذا ساحل نشينان در اين مناطق با مهار كردن اين آبهاى شيرين، نهرهاى زيادى در منطقه ساحلى به وجود مى آورند كه، به وسيله آن زمينهاى فراوانى مشروب مى شود.

اين نهرها كه از بركت «جزر و مدّ» ساحلى و تأثير آن در آب اين نهرها به وجود مى آيد، در شبانه روز دو بار از آب شيرين پر و خالى مى شود، و وسيله بسيار مؤثرى براى آبيارى مناطق وسيعى هستند.

درباره اين دو دريا، تفسير جالب ديگرى از ناحيه بعضى گفته شده كه: منظور از آن احتمالاً جريان «گلف استريم» است كه شرح آن را به خواست خدا در نكات، ذيل همين آيات بيان خواهيم كرد.

* * *

بار ديگر بندگان را مخاطب ساخته و در برابر اين نعمتها از آنها سؤال كرده، مى فرمايد: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

سپس در ادامه همين سخن، مى افزايد: «از آن دو دريا لؤلؤ و مرجان خارج مى شود»! (يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ).

* * *

«كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

«لؤلؤ» و «مرجان» دو وسيله جالب زينتى است و در طب و معالجه بيماريها نيز مورد استفاده قرار مى گيرد، ضمناً مال التجاره و كالاى خوبى است كه از آن عوائد زيادى به دست مى آيد، و روى همين جهات، به عنوان دو نعمت در آيات فوق به آن اشاره شده است.

اما «لؤلؤ» كه در فارسى آن را «مرواريد» گويند، دانه شفاف و قيمتى است كه در درون «صدف» در اعماق درياها پرورش مى يابد، و هر قدر درشت تر باشد، گرانبهاتر است، و در طب موارد استعمال گسترده اى دارد، اطباى پيشين داروهائى از آن براى تقويت قلب و اعصاب، و برطرف كردن انواع خفقان، و حالت ترس و وحشت، و تقويت كبد، و رفع بدبوئى دهان، و سنگهاى كليه و مثانه و يرقان، تهيه مى كردند، حتى در بيماريهاى چشم نيز از آن استفاده مى نمودند.(1)

«مرجان»، بعضى آن را به معنى «لؤلؤهاى كوچك» تفسير كرده اند، ولى حقيقت چيز ديگر است، «مرجان» موجود زنده اى است، شبيه شاخه كوچك درخت، كه در اعماق درياها مى رويد، و تا مدتها دانشمندان آن را نوعى «گياه» مى پنداشتند، ولى بعداً روشن شد كه نوعى حيوان است، هر چند به صخره هاى كف دريا مى چسبد، و گاه، منطقه وسيعى را مى پوشاند و تدريجاً افزوده مى شود، و جزائرى تشكيل مى دهد كه به «جزائر مرجانى» معروف است.

«مرجان»، معمولاً در آبهاى ساكن نشو و نما مى كند، و صيادان آن را از سواحل «درياى احمر» و «مديترانه» و بعضى نقاط ديگر، صيد مى كنند.

بهترين نوع مرجان زينتى، «مرجان سرخ رنگ» است و هر قدر سرخ تر باشد، قيمتى تر است، و تشبيهات شعرا در اشعارشان نيز بر همين اساس است، و بدترين نوع مرجان «مرجان سفيد» است كه به طور فراوان يافت مى شود، و در ميان اين دو، «مرجان سياه» قرار دارد.

«مرجان» نيز، علاوه بر جنبه زينت، استعمال طبى دارد، و خواص زيادى براى آن ذكر كرده اند، از جمله، از آن داروهائى مى سازند كه براى تقويت قلب، دفع سم افعى، تقويت اعصاب، معالجه اسهال، و خونريزى هاى رحم، بهره گيرى مى كنند، و گفته اند: براى بيمارى صرع نيز مفيد است.(2)

ذكر اين نكته نيز لازم است كه، بعضى از مفسران تصريح كرده اند: لؤلؤ و مرجان، تنها در آب شور، پرورش مى يابند، و لذا در تفسير آيه «يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ» (از آن دو لؤلؤ و مرجان بيرون مى آيد) به زحمت افتاده اند، و گفته اند: منظور يكى از آن دو است.(3)

ولى، ما هيچ دليلى بر اين معنى نداريم، بلكه بعضى تصريح كرده اند: لؤلؤ و مرجان در آبهاى شيرين و شور هر دو يافت مى شود.

* * *

باز، در ادامه همين بخش از نعمتها، به مسأله كشتيها كه در حقيقت بزرگترين و مهمترين وسيله حمل و نقل بشر در گذشته و حال بوده است، اشاره كرده، مى فرمايد: «براى خدا است كشتيهاى ساخته شده اى كه در دل دريا به حركت در مى آيند كه همچون كوهى هستند»! (وَ لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِى الْبَحْرِ كَالْأَعْلامِ).

«جَوار» جمع «جاريه» توصيفى است براى «سفن» به معنى «كشتى ها» كه به خاطر اختصار در تقدير است، زيرا آنچه بيشتر مورد توجه است، همين جريان و حركت كشتيهاست، به همين جهت، روى همين وصف تكيه شده است (دقت كنيد).

و اين كه، «كنيز» را «جاريه» مى گويند، به خاطر حركت و كوشش او در انجام خدمات است، و نيز اگر به دختر جوان «جاريه» گفته مى شود به خاطر جريان نشاط جوانى در وجود او است.

«مُنشَآت» جمع «منشأ» اسم مفعول از «انشاء» به معنى «ايجاد» است و جالب اين كه، در عين تعبير به «منشآت» كه حكايت از مصنوع بودن كشتى به وسيله انسان مى كند، مى فرمايد «وَ لَهُ» (از براى خدا است...) اشاره به اين كه، مخترعان و سازندگان كشتى از خواص خداداد، در مصالح مختلفى كه در كشتى ها به كار مى رود استفاده مى كنند، همچنين از خاصيت سيّال بودن آب درياها، و نيروى وزش بادها، بهره مى گيرند، و خدا است كه در آن مواد، و در دريا و باد اين خواص و آثار را آفريده.

و لذا، در جاى ديگر قرآن تعبير به «تسخير» شده: وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِىَ فِى الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ: «خداوند كشتى را مسخر فرمان شما كرد كه به فرمانش در دريا به حركت درآيد».(4)

بعضى، «منشأ» را از ماده «انشاء» به معنى «مرتفع ساختن» تفسير كرده اند، و آن را اشاره، به كشتيهاى بادبانى مى دانند كه، از برافراشتن بادبانها و قرار دادن آنها در مسير بادها به عنوان نيروى محرك كشتيها استفاده مى كردند.

«اعلام» جمع «علم» (بر وزن قلم) به معنى «كوه» است، هر چند در اصل به معنى علامت و اثرى است كه از چيزى خبر مى دهد، و چون كوهها از دور نمايان هستند، از آنها تعبير به «علم» شده است، همان گونه كه پرچم را نيز «علم» مى گويند.

به اين ترتيب، قرآن روى كشتيهاى بزرگ، كه بر صفحه اقيانوسها و درياها حركت مى كنند، تكيه كرده است، و بر خلاف آنچه بعضى تصور مى كنند، كشتيهاى بزرگ، مخصوص عصر موتور و بخار نيست، در داستان جنگهاى «يونانيان» و كشورهاى ديگر مى خوانيم كه: از كشتيهاى بسيار بزرگ نيروبر، استفاده مى كردند.

* * *

و بار ديگر اين سؤال پر معنى را تكرار كرده مى فرمايد: «كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟ (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

1 ـ «تحفه حكيم مؤمن» و «دائرة المعارف دهخدا» و منابع ديگر.

2 ـ «دائرة المعارف فريد وجدى» و كتب ديگر.

3 ـ مانند آيه 31 سوره «زخرف».

4 ـ ابراهيم، آيه 32.

نكته ها:

▲1 ـ دريا، كانون نعمتهاى الهى

همان گونه كه ديديم، در اين بخش از آيات، به موضوع «دريا و اهميت آن» در زندگى بشر اشاره شده است، مى دانيم، درياها تقريباً سه چهارم سطح كره زمين را فرا گرفته اند، و منبع عظيمى براى مواد غذائى، داروئى، زينت آلات، و طريق مهمى براى حمل و نقل انسانها و كالاها است، و از همه مهمتر، نزول بارانها، تعديل هوا، و حتى بخشى از وزش بادها از بركات درياها است.

اگر سطح درياها، كمتر يا بيشتر از آنچه اكنون هست، بود، كره زمين به خشكى مى گرائيد، و يا آنچنان مرطوب مى شد كه جاى زندگى نبود!

لذا، قرآن بارها و به تعبيرات مختلف، انسانها را به اين نعمت بزرگ توجه داده و آنها را به انديشه وا مى دارد، گاه، مى گويد: «خداوند دريا را براى شما

تسخير كرد» (سَخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ).(1)

و گاه، مى گويد: «كشتى ها را براى شما تسخير كرد» (سَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ).(2)

و گاه، مى گويد: «آنچه در روى زمين است مسخر شما ساخت» (سَخَّرَ لَكُمْ ما فِى الاَرْضِ).(3)

از همه اينها گذشته، دريا، «ديار عجائب» است، كوچكترين گياهان ذره بينى، و بلندترين درختان عالم، در درياها مى رويند، همچنين كوچكترين حيوانات و عظيم ترين حيوانات غول پيكر، در درياها زندگى مى كنند!

زندگى در اعماق درياها، در آنجا كه نه نورى وجود دارد و نه غذائى، به قدرى شگفت انگيز است كه، انسان از مطالعه آن سير نمى شود، و عجب اين كه، حيوانات در آنجا از خودشان نور پخش مى كنند، مواد غذائى آنها در سطح آب ساخته مى شود و ته نشين مى شود، و اندام آنها چنان محكم و مقاوم و توأم با فشار داخلى ساخته شده كه، در مقابل آن فشار عظيم آب، كه اگر انسان به حال عادى در آنجا قرار گيرد، استخوانهايش تبديل به آرد مى شود، مقاومت مى كند!

* * *

1 ـ جاثيه، آيه 12.

2 ـ ابراهيم، آيه 32.

3 ـ حج، آيه 65.

▲2 ـ «گلف استريم»، و رودهاى عظيم دريائى!

اگر تعجب نكنيد، در سراسر اقيانوسهاى جهان، رودهاى عظيمى در حركت است كه، يكى از نيرومندترين آنها «گلف استريم» نام دارد.

اين رود عظيم، از «سواحل آمريكاى مركزى» حركت مى كند، سراسر «اقيانوس اطلس» را مى پيمايد و به «سواحل اروپاى شمالى» مى رسد. اين آبها كه از مناطق نزديك به «خط استوا» حركت مى كنند، گرم هستند، و حتى رنگ آنها گاه با رنگ آبهاى مجاور متفاوت است، و عجب اين كه، عرض همين رود عظيم دريائى (گلف استريم) در حدود 150 كيلومتر، و عمق آن چند صد متر مى باشد! سرعت آن در بعضى از مناطق به قدرى است كه در يك روز 160 كيلومتر راه را طى مى كند.

تفاوت درجه حرارت اين آبها با آبهاى مجاور، در حدود 10 تا 15 درجه است، و لذا حاشيه غربى آن را «ديوار سرد» مى نامند.

«گلف استريم» بادهاى گرمى به وجود مى آورد، و مقدار قابل توجهى از حرارت خود را به طرف كشورهاى شمالى قاره اروپا مى برد، و هواى آن كشورها را بسيار مطبوع مى كند، و شايد اگر اين جريان نبود، زندگى در آن كشورها بسيار سخت و طاقت فرسا بود.

باز تكرار مى كنيم، «گلف استريم»، يكى از اين رودهاست، و در آبهاى پنج قاره جهان، نظير اين جريان دريائى فراوان است.

و عامل اصلى آن، تفاوت حرارت «منطقه استوائى» زمين و «مناطق قطبى» است كه، اين حركت را در آب درياها به وجود مى آورد.

اين موضوع را با يك تجربه ساده مى توان دريافت: اگر ظرف بزرگ آبى داشته باشيم، در يك طرف آن قطعه يخى قرار دهيم، و در طرف ديگر قطعه آهن داغى، و روى سطح آب كمى كاه بريزيم، مى بينيم جريانى در سطح اين آب پيدا مى شود و آبها آهسته از آن منطقه گرم به سوى منطقه سرد حركت مى كنند، عين اين ماجرا در كل درياهاى جهان روى مى دهد، و سرچشمه پيدايش اين رودهاى دريائى است.

عجب اين كه، اين رودهاى عظيم دريائى با آبهاى اطراف خود كمتر آميخته مى شوند، و هزاران كيلومتر راه را به همان صورت مى پيمايند، و مصداق «مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيانِ * بَيْنَهُما بَرْزَخٌ لايَبْغِيانِ» را به وجود مى آورند!

و از آن جالبتر اين كه، در محل برخورد اين آبهاى گرم با آبهاى سرد مجاور، پديده اى رخ مى دهد كه براى انسان بسيار پر سود است; زيرا در محل تقاطع اين آبهاى گرم و سرد، يك نوع حالت بى حسى يا مرگ دسته جمعى براى حيوانات ذره بينى كه در ميان آب معلق هستند، به وجود مى آيد، و از اين راه مواد غذائى فراوان و بى حساب جمع مى شود كه، سبب جلب دسته هاى بزرگ ماهيان مى گردد، و به اين ترتيب، اين منطقه، يكى از بهترين مناطق صيد ماهى در كره زمين است.(1)

و لذا يكى از تفسيرها براى آيات فوق همين است و منافاتى با ساير تفسيرها ندارد، و جمع ميان همگى ممكن است.

* * *

1 ـ «دائرة المعارف فرهنگ نامه»، جلد 12، صفحه 1228 و نشريه «بند رو دريا»، شماره 4، صفحه 100 و منابع ديگر.

▲3 ـ تفسيرى از بطون آيات

در حديثى از «امام صادق»(عليه السلام) نقل شده كه در تفسير آيه «مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيانِ...» فرمود: عَلِىُّ وَ فاطِمَةُ(عليهما السلام) بَحْرانِ عَمِيْقانِ، لايَبْغِي أَحَدُهُما عَلى صاحِبِهِ، يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ، قالَ: الحَسَنُ وَ الْحَسَيْنُ(عليهما السلام): «على و فاطمه دو درياى عميقند كه هيچ يك بر ديگرى تجاوز نمى كند، و از اين دو دريا، لؤلؤ و مرجان يعنى حسن و حسين خارج شده اند».(1)

در تفسير «درّ المنثور» همين معنى از بعضى از صحابه پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شده است.(2)

مرحوم «طبرسى» نيز در «مجمع البيان» آن را با مختصر تفاوتى نقل كرده است.

مى دانيم قرآن مجيد داراى بطونى است و يك آيه ممكن است چندين معنى، و يا دهها معنى داشته باشد، و آنچه در اين حديث آمده است، از بطون قرآن مى باشد كه منافاتى با معنى ظاهر آن ندارد.

* * *

26كُلُّ مَنْ عَلَيْها فان

27وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ ذُوالْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ

28فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

29يَسْئَلُهُ مَنْ فِى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ كُلَّ يَوْم هُوَ فِى شَأْن

30فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

ترجمه:

26 ـ همه كسانى كه روى آن =]زمين[ هستند فانى مى شوند.

27 ـ و تنها ذات ذوالجلال و گرامى پروردگارت باقى مى ماند!

28 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

29 ـ تمام كسانى كه در آسمانها و زمين هستند از او تقاضا مى كنند، و او هر روز در شأن و كارى است!

30 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

1 ـ تفسير «قمى»، جلد 2، صفحه 344.

2 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 142.

تفسير:

▲ما همه «فانى»، و «بقا»، بس تو راست!

باز در ادامه شرح نعمتهاى الهى در اين آيات مى افزايد: «تمام كسانى كه بر روى زمين زندگى مى كنند، فانى مى شوند» (كُلُّ مَنْ عَلَيْها فان).

اما چگونه «مسأله فنا» مى تواند در زمره نعمتهاى الهى قرار گيرد؟ ممكن است از اين نظر باشد كه، اين «فنا» به معنى فناى مطلق نيست، بلكه دريچه اى است به «عالم بقا» و دالان و گذرگاهى است كه، شرط وصول به سراى جاويدان عبور از آن است.

دنيا با تمام نعمتهايش زندانى است براى مؤمن، و خروج از اين دنيا، آزاد شدن از اين زندان تنگ و تاريك است.

و يا از اين نظر كه، ذكر نعمتهاى فراوان گذشته، ممكن است مايه غفلت و غرق شدن گروهى در زندگى دنيا و انواع خوردنيها و نوشيدنيها و لؤلؤ و مرجان و مركبهاى راهوارش گردد، لذا يادآورى مى كند: اين دنيا جاى بقا نيست، مبادا دلبستگى به اينها پيدا كنيد، و از آنها در مسير پروردگار بهره نگيريد كه، اين تذكر خود نعمتى است بزرگ.

ضمير در «عَلَيها» به «زمين» باز مى گردد كه در آيات قبل اشاره اى به آن بود، به علاوه از قرائن نيز روشن است.

منظور از «مَنْ عَلَيْها» (كسانى كه بر زمين هستند) «انس و جنّ» مى باشند، هر چند بعضى از مفسران احتمال داده اند كه، حيوانات و جنبندگان و موجودات زنده ديگر را نيز، شامل مى شود، ولى ظاهر تعبير «مَن» كه معمولاً براى صاحبان عقل مى آيد، همان معنى اول است.

درست است كه مسأله «فنا» منحصر به انس و جن نيست، و نه حتى منحصر به موجودات زمينى، بلكه طبق تصريح قرآن، تمام اهل آسمانها و همه موجودات فانى مى شوند، «كُلُّ شَىْء هالِكٌ إِلاّ وَجْهَهُ»(1) ولى، از آنجا كه سخن از ساكنان زمين در ميان بوده، در اين آيه، تنها آنها را مطرح كرده است.

* * *

در آيه بعد مى افزايد: «تنها ذات ذو الجلال و گرامى پروردگار تو باقى مى ماند» (وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ ذُوالْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ).

«وَجْه» از نظر لغت، به معنى صورت است كه، به هنگام مقابله با كسى با آن مواجه و روبرو مى شويم، ولى هنگامى كه در مورد خداوند به كار مى رود، منظور ذات پاك او است.

بعضى نيز «وَجْهُ رَبِّك» را در اينجا به معنى صفات پروردگار دانسته اند كه از طريق آن، بركات و نعمتها بر انسانها نازل مى شود، همچون علم و قدرت و رحمت و مغفرت.

اين احتمال نيز داده شده: منظور اعمالى است كه به خاطر خدا انجام داده مى شود، بنابراين، همه فانى مى شوند، تنها چيزى كه باقى مى ماند اعمالى است كه از روى خلوص نيت و براى رضاى او انجام گرفته است.

ولى معنى اول از همه مناسب تر به نظر مى رسد.

اما «ذُوالْجَلالِ وَ الْإِكْرام» كه توصيفى است براى «وَجْه»، اشاره به صفات جمال و جلال خدا است، زيرا «ذوالجلال» از صفاتى خبر مى دهد كه، خداوند «اجل» و برتر از آن است (صفات سلبيه) و «اكرام» به صفاتى اشاره مى كند كه حسن و ارزش چيزى را ظاهر مى سازد، و آن «صفات ثبوتيه» خداوند مانند علم و قدرت و حيات او است.

بنابراين، معنى آيه روى هم رفته چنين مى شود: تنها ذات پاك خداوندى كه متصف به «صفات ثبوتيه» و منزه از «صفات سلبيه» است در اين عالم باقى و برقرار مى ماند.

بعضى از مفسران نيز «صاحب اكرام» بودن خداوند را اشاره به الطاف و نعمتهائى مى دانند كه، با آن اولياى خود را اكرام و گرامى مى دارد، جمع ميان معانى در آيه فوق نيز ممكن است.

در حديثى مى خوانيم: مردى در حضور پيامبر(صلى الله عليه وآله) مشغول نماز بود سپس چنين دعا كرد: اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِأَنَّ لَكَ الْحَمْدَ، لا إِلَهَ إِلاّ أَنْتَ الْمَنَّانُ، بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ، ذُوالْجَلالِ وَ الإِكْرَامِ يا حَىُّ يا قَيُّومُ».

پيامبر(صلى الله عليه وآله) به اصحاب و يارانش فرمود: مى دانيد خدا را با چه نامى خواند؟ عرض كردند: خدا و رسولش آگاهتر است، فرمود: وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَقَد دَعَا اللّهَ بِاسْمِهِ الاَعْظَمِ الَّذِي إِذا دُعِىَ بِهِ أَجابَ، وَ إِذا سُئِلَ بِهِ أَعْطى: «قسم به آن كس كه جانم به دست او است، خدا را به اسم اعظمش خواند كه هرگاه كسى خدا را به آن بخواند، اجابت مى كند، و هرگاه به وسيله آن از او تقاضا كند، عطا مى فرمايد».(2)

* * *

بار ديگر خلايق را مخاطب ساخته مى فرمايد: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

محتواى آيه بعد، در واقع نتيجه اى است از آيات قبل; زيرا مى فرمايد: «تمام كسانى كه در آسمانها و زمين هستند، همواره نيازهاى خود را از او مى خواهند، و از او سؤال مى كنند» (يَسْئَلُهُ مَنْ فِى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

چرا چنين نباشد؟ در حالى كه همه، فانى اند و او باقى است، نه تنها در پايان جهان، همه كائنات، جز ذات پاك پروردگار راه فنا مى پويند كه، الآن نيز همه در برابر او فانى هستند، و بقائشان بسته به بقاء او و مشيت او است، و اگر لحظه اى نظر لطفش را از كائنات برگيرد فرو ريزند قالبها!

با اين حال، مگر كسى جز او هست كه اهل آسمانها و زمين از وى تقاضا كنند؟!

تعبير به «يَسْئَلُهُ» به صورت «فعل مضارع»، دليل بر اين است كه، اين سؤال و تقاضا دائمى است، و همگى به زبان حال از آن مبدأ فياض، دائماً فيض مى طلبند، هستى مى خواهند، و حوائج خود را تمنا مى كنند، و اين اقتضاى ذات موجود ممكن است كه نه تنها در «حدوث»، بلكه در «بقاء» نيز وابسته و متكى به واجب الوجودند.

سپس مى افزايد: «هر روز خداوند در شأن و كارى است» (كُلَّ يَوْم هُوَ فِى شَأْن).

آرى، خلقت او دائم و مستمر است، و پاسخگوئى او به نيازهاى سائلان و نيازمندان نيز چنين است، و هر روز طرح تازه اى ابداع مى كند.

يك روز اقوامى را قدرت مى دهد، روز ديگرى آنها را بر خاك سياه مى نشاند، يك روز سلامت و جوانى مى بخشد، روز ديگر ضعف و ناتوانى مى دهد، يك روز غم و اندوه را از دل مى زدايد، روز ديگر مايه اندوهى مى آفريند، خلاصه هر روز، طبق حكمت و نظام احسن، پديده تازه و خلق و حادثه جديدى دارد.

توجه به اين حقيقت، از يكسو، نياز مستمر ما را به ذات پاك او روشن مى كند، و از سوى ديگر، پرده هاى يأس و نوميدى را از دل كنار مى زند.

و از سوى سوم، غرور و غفلت را در هم مى شكند.

آرى، او هر روز در شأن و كارى است.

گرچه مفسران، هر كدام گوشه اى از اين معنى گسترده را به عنوان تفسير آيه ذكر كرده اند:

بعضى، تنها آمرزش گناهان، و بر طرف ساختن اندوهها، و تعالى و سقوط اقوام را.

بعضى، تنها مسأله آفرينش، رزق، حيات، مرگ، عزت، و ذلت را.

و بعضى ديگر، تنها مسأله آفرينش و مرگ انسانها را عنوان نموده، و گفته اند: خداوند در هر روز، سه لشكر دارد: لشكرى از اصلاب پدران به ارحام مادران منتقل مى شوند، و لشكرى از رحم مادران به عالم دنيا گام مى نهند، و لشكرى از اين دنيا روانه قبر مى شوند.

ولى، همان گونه كه گفتيم، آيه مفهوم گسترده اى دارد كه هرگونه آفرينش تازه و خلقت جديد و دگرگونى و تحول را در اين جهان در بر مى گيرد.

در روايتى از امير مؤمنان «على»(عليه السلام) مى خوانيم: كه در يكى از خطبه هايش فرمود: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لايَمُوتُ وَ لاتَنْقَضِي عَجَائِبُهُ لِأَنَّهُ كُلَّ يَوْم فِي شَأْن مِنْ إِحْدَاثِ بَدِيع لَمْ يَكُنِ : «حمد و ستايش مخصوص خداوندى است كه هرگز نمى ميرد، و شگفتيهاى خلقتش پايان نمى گيرد; چرا كه هر روز در شأن و كارى است، و موضوع تازه اى مى آفريند كه هرگز نبوده».(3)

و در حديث ديگرى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: در تفسير اين آيه فرمود: مِنْ شَأْنِهِ أَنْ يَغْفِرَ ذَنْباً، وَ يُفَرَّجَ كَرَباً وَ يَرْفَعَ قَوْماً، وَ يَضَعَ آخَرِينَ: «از كارهاى او اين است كه گناهى را مى بخشد، ناراحتى و رنجى را برطرف مى سازد، گروهى را بالا مى برد، و گروه ديگرى را پائين مى آورد».(4)

اين نكته نيز، لازم به يادآورى است كه، «يوم» در اينجا به معنى روز در مقابل شب نيست، بلكه هم دورانهاى طولانى را شامل مى شود، و هم ساعات و لحظات را، و مفهومش اين است كه: خداوند متعال هر زمان در شأن و كارى است.

بعضى نيز، شأن نزولى براى آيه ذكر كرده اند كه، اين آيه ردّ بر گفتار يهود است كه معتقد بودند: خداوند روز «شنبه» همه كارها را تعطيل مى كند! و هيچ حكم و فرمانى نمى دهد!!(5) قرآن مى گويد: برنامه آفرينش و تدبير او، لحظه اى تعطيل بردار نيست.

* * *

و باز به دنبال اين نعمت مستمر، و پاسخگوئى به نيازهاى همه مخلوقات و اهل آسمانها و زمين، تكرار مى كند: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

1 ـ قصص، آيه 88.

2 ـ تفسير «روح المعانى»، جلد 27، صفحه 95.

3 ـ «اصول كافى»، جلد 1، صفحه 141 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 193.

4 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث ـ اين حديث در «روح المعانى» از «صحيح بخارى» نيز نقل شده است.

5 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 202.

نكته ها:

▲1 ـ حقيقت «فنا» چيست؟

اين كه در آيات فوق خوانديم همه كس، جز خدا فانى مى شود، به معنى نابودى مطلق نيست، به اين معنى كه حتى روح انسان نيز نابود مى شود، و يا خاكهاى حاصل از جسم او معدوم مى گردد; چرا كه آيات قرآن تصريح به وجود «برزخ» تا روز رستاخيز مى كند،(1) و از سوى ديگر، بارها مى گويد كه: مردگان در قيامت از قبرها برمى خيزند.(2)

و استخوانهاى پوسيده و «عظم رميم» به فرمان خدا، لباس حيات در تن مى پوشند.(3)

و اينها همه، گواه براى اين است كه فنا در اين آيه و آيات مشابه به معنى به هم ريختن نظام جسم و جان، و قطع پيوندها، و بر هم خوردن نظم عالم خلقت

و جانشين شدن عالم ديگرى به جاى آن است.

* * *

1 ـ مؤمنون، آيه 100.

2 ـ يس، آيه 51.

3 ـ يس، آيه 79.

▲2 ـ هر روز پديده تازه اى مى آفريند

گفتيم آيه «كُلَّ يَوْم هُوَ فِى شَأْن»، هم اميدآفرين است، هم غرورشكن، و هم نشانه دوام خلقت و استمرار آفرينش، به همين دليل، گاهى پيشوايان اسلام براى اميد بخشيدن به افراد، مخصوصاً روى اين آيه تكيه مى كردند، چنان كه در داستان تبعيدِ دردناك «ابوذر» به «ربذه» مى خوانيم: «على»(عليه السلام) با جمله هاى بسيار گيرا و پر معنى به هنگام بدرقه او به او دلدارى داد، سپس «امام حسن»(عليه السلام) فرزند رشيد امير مؤمنان(عليه السلام) او را به عنوان «عمو» خطاب كرد و جمله هاى ديگرى افزود، بعد از او سالار شهيدان «امام حسين»(عليه السلام) زبان به سخن گشود و فرمود:

يا عَمّاهُ! إِنَّ اللّهَ تَعالى قادِرٌ أَنْ يُغَيِّرَ ما قَدْتَرى، اللّهُ كُلَّ يَوْم هُوَ فِي شَأْن، وَ قَدْ مَنَعَكَ الْقَوْمُ دُنْياهُمْ وَ مَنَعْتَهُمْ دِينَكَ... فَاسْأَلِ اللّهَ الصَّبْرَ وَ النَّصْرَ...: «اى عمو! خداوند متعال قادر است اين شرائط را دگرگون سازد، و او هر روز در شأن و كار تازه اى است، آنها تو را مزاحم دنياى خود ديدند و تو را بازداشتند، و تو آنها را مزاحم دين خود ديدى و از آن بازداشتى... از خدا شكيبائى و پيروزى بطلب».(1)

و نيز مى خوانيم هنگامى كه «امام حسين»(عليه السلام) به سوى «كربلا» مى آمد وقتى به منزلگاه «صفاح» رسيد، «فرزدق شاعر» حضرت را ملاقات كرد، امام(عليه السلام)فرمود: بَيِّنْ لِي خَبَرَ النّاسِ خَلْفَكَ: «بگو ببينم مردم پشت سرت چگونه بودند» (اشاره به مردم عراق است) عرض كرد: الخَبِيْرَ سَأَلْتَ، قُلُوبُ النّاسِ مَعَكَ، وَ سُيُوفُهُمْ مَعَ بَنِى أُمَيَّهِ! وَ الْقَضاءُ يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ اللّهُ يَفْعَلُ ما يَشاءُ: «از شخص آگاهى سؤال كردى، بدان دلهاى مردم با تو است، اما شمشيرهايشان با بنى اميه است! اما فرمان الهى از آسمان نازل مى شود، و خداوند هر چه را صلاح بداند، و اراده كند، انجام مى دهد».

«امام حسين»(عليه السلام) فرمود: صَدَقْتَ لِلّهِ الاَمْرُ يَفْعَلُ ما يَشاءُ، وَ كُلَّ يَوْم رَبُّنا فِي شَأْن: «راست گفتى، خدا هر چه را اراده كند انجام مى دهد، و پروردگار ما هر روز در شأن و كارى است».(2)

اينها همه نشان مى دهد، اين آيه، آيه اى است اميدبخش براى مؤمنان.

جالب اين كه، مى گويند: يكى از امراء، از وزير خود از تفسير اين آيه سؤال كرد، اما او اظهار بى اطلاعى نمود و تا فرداى آن روز مهلت خواست.

هنگامى كه محزون و غمناك به منزل آمد، غلام سياه (با معرفتى) داشت سؤال كرد: چه خبر است؟ ماجرا را گفت، غلام اظهار داشت به سراغ امير برو، اگر مايل باشد، من تفسير آيه را براى او بازگو مى كنم، امير او را خواست و از وى سؤال كرد، در پاسخ گفت:

اى امير! شَأْنُهُ أَنْ يُولِجَ اللَّيْلَ فِى النَّهارِ، وَ يُولِجَ النَّهارَ فِى اللَّيْلِ، وَ يُخْرِجَ الحَىَّ مِنَ المَيِّتِ، وَ يُخْرِجَ المَيِّتَ مِنَ الحَىِّ، وَ يُشْفِىَ سَقِيْماً وَ يُسْقِمَ سَلِيْماً، وَ يَبْتَلِي مُعافاً، وَ يُعافِىَ مُبْتَلىً، وَ يُعِزَّ ذَلِيلاً، وَ يذِلَّ عَزِيزاً، وَ يُفْقِرَ غَنِيّاً وَ يُغْنِىَ فَقِيْراً: «شأن خداوند اين است كه شب و روز را يكى بعد از ديگرى مى آورد، و مى برد، از دل مرده زنده خارج مى كند، و از زنده مرده، بيمارى را شفا مى دهد، و سالمى را بيمار مى كند، تندرستى را مبتلا مى سازد، و مبتلائى را عافيت مى بخشد، ذليلى را عزت مى دهد، و عزيزى را ذليل مى كند، ثروتمندى را فقير مى سازد و فقيرى را غنى مى كند»!

امير گفت: فَرَّجْتَ عَنِّي فَرَجَ اللّهُ عَنْكَ: «مشكلى را براى من گشودى، خداوند مشكلت را بگشايد» و بعد او را اكرام كرد و انعام داد.(3)

* * *

1 ـ «الغدير»، جلد 8، صفحه 301.

2 ـ «كامل ابن اثير»، جلد 4، صفحه 40.

3 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 9، صفحه 6337.

▲3 ـ حركت جوهرى

بعضى از طرفداران «حركت جوهرى» به آياتى از قرآن استدلال كرده و يا لااقل آن را اشاره اى بر مقصود خود مى دانند، از جمله همين آيه «كُلَّ يَوْم هُوَ فِى شَأْن» است.

توضيح اين كه: قدماى فلاسفه معتقد بودند، حركت تنها در چهار مقوله عرضيه امكان پذير است (مقوله هاى «اين»، «كم»، «كيف» و «وضع») و به تعبير ساده تر، ممكن است يك جسم از نظر مكان تغيير محل دهد، و يا نمو كرده بر كميتش افزوده شود، و يا فى المثل رنگ و بو و طعم آن (همچون يك سيب بر درخت) تغيير يابد، و يا در جاى خود و به دور خويش بگردد (مانند حركت وضعى زمين)، ولى معتقد بودند هرگز در جوهر و ذات جسم حركت امكان پذير نيست; چرا كه در هر حركتى بايد ذات متحرك ثابت باشد، و عوارض آن دگرگون شود، و گرنه، حركت، مفهومى نخواهد داشت.

ولى فلاسفه متأخرين اين نظريه را رد كردند و معتقد به حركت جوهرى شده، گفتند: اساس حركت در ذات و جوهر است كه، آثار آن در عوارض ظاهر مى شود.

نخستين كسى كه اين نظر را به صورت مشروح و مستدل عرضه كرد «ملاصدراى شيرازى» بود، او گفت: تمام ذرات كائنات و جهان ماده يكپارچه حركت است، و يا به تعبير ديگر، ماده اجسام، وجودى است سيّال، كه دائماً ذاتش دگرگون مى شود، و هر لحظه وجود تازه اى است كه با وجود قبل فرق دارد، اما چون اين دگرگونيها با هم اتصال دارد يك شىء محسوب مى شود، بنابراين، ما هر لحظه وجود تازه اى هستيم، اما اين وجودات متصل و مستمر است، و صورت واحدى دارد، يا به تعبير ديگر: ماده داراى چهار بُعد است: طول، عرض، عمق و بعد ديگرى كه نامش را «زمان» مى گذاريم، و اين زمان چيزى جز مقدار حركت در جوهر نيست (دقت كنيد).

اشتباه نشود، حركت جوهرى ارتباطى با مسأله حركت درون اتمها ندارد; چرا كه حركت اتمها حركتى است در مكان و اين حركتى است در عوارض.

حركت جوهرى، مفهوم بسيار عميقترى دارد كه، ذات و هويت جسم را شامل مى شود، و عجب اين كه، در اينجا متحرك عين حركت مى شود، و اشياء دالانى مى شوند براى خودشان! (دقت كنيد).

آنها براى اثبات اين مقصد، دلائل متعددى دارند كه، اينجا جاى شرح آن نيست، ولى بد نيست، به نتيجه اين عقيده فلسفى اشاره كنيم، نتيجه اش اين است كه: ما مسأله خداشناسى را از هر زمان روشنتر درك كنيم; چرا كه خلقت و آفرينش تنها در آغاز دنيا نبوده، بلكه هر ساعت و هر لحظه اى آغازى است، و دائماً خداوند دست در كار خلقت و آفرينش جديدى است، و دائماً ما وابسته او، و مستفيض از فيض ذات او هستيم، «وَ كُلَّ يَوْم هُوَ فِى شَأْن» را نيز به اين معنى تفسير كرده اند، البته مانعى ندارد كه آن هم جزئى از مفهوم گسترده آيه باشد.

* * *

31سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلانِ

32فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

33يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لاتَنْفُذُونَ إِلاّ بِسُلْطان

34فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

35يُرْسَلُ عَلَيْكُما شُواظٌ مِنْ نار وَ نُحاسٌ فَلاتَنْتَصِرانِ

36فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

ترجمه:

31 ـ به زودى به حساب شما مى پردازيم اى دو گروه انس و جنّ!

32 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

33 ـ اى گروه جن و انس! اگر مى توانيد از مرزهاى آسمانها و زمين بگذريد، پس بگذريد، ولى هرگز نمى توانيد، مگر با نيروئى (فوق العاده).

34 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

35 ـ شعله هائى از آتش بى دود، و دودهائى متراكم بر شما فرستاده مى شود; و نمى توانيد از كسى يارى بطلبيد!

36 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

تفسير:

▲اگر مى توانيد از مرزهاى آسمانها بگذريد!

نعمتهائى كه تاكنون در آيات اين سوره مطرح شده، مربوط به اين جهان بوده است، ولى در آيات مورد بحث، از محاسبه قيامت و بعضى ديگر از خصوصيات معاد سخن مى گويد كه، در عين تهديد بودن براى مجرمان، وسيله تربيت و آگاهى و بيدارى و هم وسيله تشويق و دلگرمى مؤمنان است، و به همين جهت نعمت محسوب مى شود، لذا بعد از ذكر هر كدام، همان سؤال را كه درباره نعمتها است تكرار مى كند.

نخست مى فرمايد: «به زودى به حساب شما مى پردازيم اى دو گروه انس و جن»! (سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلانِ).(1)-(2)

آرى، در آن روز خداوندِ عالمِ قادر، دقيقاً همه اعمال و گفتار و نيات انس و جن را مورد بررسى و حساب دقيق قرار داده، و كيفر و پاداش مناسب را براى آنها تعيين مى كند.

با اين كه خداوند هرگاه به چيزى بپردازد، از چيز ديگرى غافل نمى شود، و در آن واحد احاطه علمى به همه كائنات دارد و هرگز چيزى او را از چيز ديگر مشغول نمى سازد «لايَشْغَلُهُ شَأْنٌ عَنْ شَأْن» ولى با اين حال، تعبير به «سَنَفْرُغ» جالب است; چرا كه اين تعبير معمولاً در موردى گفته مى شود كه، شخصى تمام كارهاى خود را رها مى كند، تا با حواس جمع، به كارى بپردازد، و اين تنها در مورد مخلوقاتى است كه به حكم محدوديت، هرگاه توجه به چيزى كنند از چيز ديگر باز مى مانند.

ولى، اين تعبير در مورد خداوند چيزى جز تأكيد هر چه بيشتر بر مسأله رسيدگى به حساب، نخواهد بود، به گونه اى كه هيچ مثقال ذره اى از قلم نخواهد افتاد، و چه عجيب است كه خداوند بزرگ، حساب بندگان كوچك خود را بر عهده گيرد، و چه هولناك و وحشتناك است يك چنين محاسبه؟!

«ثَقَلان» از ماده «ثِقْل» (بر وزن كبر) به معنى بار سنگين است، و به معنى «وزن» نيز آمده است، اما «ثَقَل» (بر وزن خبر) معمولاً به متاع و بار مسافر گفته مى شود، و اطلاق آن بر گروه جن و انس به خاطر سنگينى معنوى آنهاست; چرا كه خداوند به آنها از نظر عقل، شعور، علم و آگاهى، وزن و ارزش خاصى داده است، هر چند از نظر جسمى نيز در مجموع سنگينى قابل ملاحظه اى دارند، و لذا در آيه 2 سوره «زلزال» مى خوانيم: «وَ أَخْرَجَتِ الأَرْضُ أَثْقالَها»، كه يكى از معانى آن، خروج انسانها از قبرها به هنگام رستاخيز است، ولى به هر حال، اين تعبير آيه مورد بحث، بيشتر توجه به جنبه معنوى دارد، به خصوص اين كه در مورد گروه جن، به نظر مى رسد از نظر جسمى وزن چندانى نداشته باشند.

اين نكته نيز قابل تذكر است كه، ذكر خصوص اين دو گروه به خاطر آن است كه، عمده كسانى كه مكلف به تكاليف الهى هستند همينها مى باشند.

* * *

و بعد از ذكر اين معنى، باز اين سؤال را تكرار مى فرمايد: «كدامين يك از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

در تعقيب آيه گذشته كه از مسأله حساب دقيق الهى سخن مى گفت، باز جن و انس را مخاطب ساخته مى گويد: «اى جمعيت جن و انس! هرگاه به راستى مى خواهيد از مجازات و كيفر الهى بركنار مانيد اگر مى توانيد از مرزهاى آسمانها و زمين بگذريد، و از حيطه قدرت او خارج شويد، ولى هرگز قادر بر اين كار نيستيد، مگر با نيروئى الهى، و چنين نيروى الهى نيز در اختيار شما نيست» (يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لاتَنْفُذُونَ إِلاّ بِسُلْطان).

به اين ترتيب، شما هرگز ياراى فرار از دادگاه عدل خدا و پيامدهاى آن را نداريد، هر جا برويد ملك خدا است، و هر كجا باشيد محل حكومت او است، آرى، اين موجود ضعيف و ناتوان كجا مى تواند از عرصه قدرت خداوند بگريزد؟ همان گونه كه امير مؤمنان على(عليه السلام) در دعاى روح پرور «كميل» عرضه مى دارد: «وَ لايُمْكِنُ الْفِرارُ مِنْ حُكُومَتِكَ».

«مَعْشَر» در اصل از «عشر» به معنى «عدد ده» گرفته شده است، و چون عدد ده يك عدد كامل است واژه «معشر»، به جمعيت كاملى گفته مى شود كه از اصناف و طوائف مختلف، تشكيل گردد.

«أَقْطار» جمع «قطر» به معنى اطراف چيزى است.

«تَنْفُذُوا» از ماده «نفوذ» در اصل به معنى پاره كردن و عبور كردن از چيزى است، و تعبير به «مِنْ أَقْطار»، اشاره به اين است كه، جوانب آسمانها را بشكافيد و از آن بگذريد، و به خارج آنها سفر كنيد.

ضمناً مقدم داشتن «جنّ» در اينجا ممكن است به خاطر اين باشد كه، آنها آمادگى بيشترى براى سير آسمانها دارند.

در اين كه آيه فوق، مربوط به قيامت است، يا دنيا، و يا هر دو؟ در ميان مفسران گفتگو است، و چون آيات قبل و بعد از آن، ناظر به رويدادهاى سراى ديگر است، به نظر مى رسد كه، اين آيه نيز مربوط به فرار از چنگال عدالت الهى در قيامت باشد.

ولى بعضى، با توجه به جمله «لاتَنْفُذُونَ إِلاّ بِسُلْطان» (نمى توانيد بگذريد مگر با قدرت و نيرو) آن را اشاره به مسافرتهاى فضائى بشر دانسته اند كه، قرآن شرط آن را داشتن سلطه علمى و صنعتى بر اين كار دانسته است.

اين احتمال نيز داده شده كه، هم ناظر به رستاخيز باشد، و هم ناظر به دنيا، يعنى نه در اينجا قادريد بدون قدرت در اقطار آسمان نفوذ كنيد، و نه در آنجا، منتها، در اينجا وسيله محدودى در اختيار شما قرار دارد، اما در آنجا هيچ وسيله اى نيست.

بعضى نيز تفسير چهارمى، براى آن گفته اند كه، منظور: نفوذ فكرى و علمى در اقطار آسمانها است كه، با قدرت استدلال براى بشر، امكان پذير است.

ولى، تفسير اول از همه مناسب تر به نظر مى رسد، و مؤيد آن، بعضى از اخبارى است كه در منابع اسلامى در اين زمينه، نقل شده، از جمله در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «روز قيامت، خداوند بندگان را در محل واحدى جمع مى كند و به فرشتگان آسمان پائين وحى مى فرستد: فرود آئيد، آنها كه دو برابر جمعيت روى زمين از جن و انس هستند فرود مى آيند، سپس اهل آسمان دوم، كه آنها نيز دو برابر همه مى باشند فرود مى آيند، و به همين ترتيب فرشتگان هفت آسمان فرود مى آيند و همچون هفت حجابى گرداگرد انس و جن را احاطه مى كنند، اينجاست كه منادى صدا مى زند: اى جمعيت جن و انس اگر مى توانيد از اقطار آسمانها و زمين بگذريد، اما هرگز نمى توانيد، جز با قدرت الهى، و در اينجا مى بينند اطراف آنها را هفت گروه عظيم از فرشتگان فرا گرفته اند (و راهى براى فرار از چنگال عدالت نيست)»،(3) جمع ميان تفاسير نيز امكان پذير است.

* * *

باز در اينجا دو گروه را مخاطب ساخته، مى گويد: «كدامين يك از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

درست است كه تهديد فوق، به ظاهر در مسير مجازات و كيفر است، ولى از آنجا كه ذكر آن هشدارى است به همه انسانها، و عاملى است براى اصلاح و تربيت، طبعاً لطف و نعمتى محسوب مى شود. و اصولاً وجود حساب در هر دستگاه، نعمت بزرگى است; چرا كه به خاطر آن سرهاى همه به حساب خواهد بود!

* * *

آيه بعد، براى تأكيد آنچه در آيه قبل، دائر بر عدم قدرت انس و جن بر فرار از چنگال عدالت آمده، مى افزايد: «شعله هائى از آتش بى دود، و دودهائى متراكم بر شما مى فرستد (و آنچنان شما را از هر سو احاطه مى كنند كه راهى براى فرار نيست) و در اين هنگام نمى توانيد از كسى يارى بطلبيد» (يُرْسَلُ عَلَيْكُما شُواظٌ مِنْ نار وَ نُحاسٌ فَلاتَنْتَصِرانِ).

از يكسو، فرشتگان شما را احاطه كرده اند، و از سوى ديگر شعله هاى گرم و سوزان آتش، و دودهاى تيره و تار و خفقان آور، اطراف محشر را فرا مى گيرد، و راهى براى گريز نيست.

«شُواظ» ـ به گفته «راغب» در «مفردات» و «ابن منظور» در «لسان العرب» و بسيارى از مفسران ـ به معنى شعله هاى بى دود آتش است، و بعضى آن را به معنى زبانه هاى آتش كه از خود آتش به ظاهر بريده مى شود و سبز رنگ است، تفسير كرده اند، و در هر حال، اين تعبير اشاره به شدت حرارت آن است.

و «نُحاس» به معنى دود (و يا شعله هاى قرمز رنگ و دودآلود آتش) است كه به رنگ مس، در مى آيد، بعضى نيز آن را به معنى «مس مذاب» تفسير كرده اند كه، ظاهراً هيچ تناسبى با آيه مورد بحث ندارد; زيرا سخن از موجودى در ميان است كه انسان را در قيامت احاطه كند و از فرار از دادگاه عدل الهى بازدارد.

و چه عجيب است دادگاه قيامت! كه انسان از هر سو در احاطه كامل مأموران الهى و آتش سوزان و دود كشنده، قرار گرفته، و راهى جز حضور در آن دادگاه، و تسليم در برابر حكم آن محكمه، ندارد.

* * *

باز مى فرمايد: «كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

تعبير به نعمت در اينجا نيز به خاطر همان لطفى است كه در آيه قبل به آن اشاره شد.

* * *

37فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ فَكانَتْ وَرْدَةً كَالدِّهانِ

38فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

39فَيَوْمَئِذ لايُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لاجَانٌّ

40فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

41يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِيماهُمْ فَيُؤْخَذُ بِالنَّواصِي وَ الْأَقْدامِ

42فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

43هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِي يُكَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ

44يَطُوفُونَ بَيْنَها وَ بَيْنَ حَمِيم آن

45فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

ترجمه:

37 ـ در آن هنگام كه آسمان شكافته شود و همچون روغن مذاب گلگون گردد!

38 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

39 ـ در آن روز هيچ كس از انس و جن از گناهش سؤال نمى شود (و همه چيز روشن است)!

40 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

41 ـ مجرمان از چهره هايشان شناخته مى شوند; و آنگاه آنها را از موهاى پيش سر، و پاهايشان مى گيرند (و به دوزخ مى افكنند)!

42 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

43 ـ اين همان دوزخى است كه مجرمان آن را انكار مى كردند.

44 ـ امروز در ميان آن و آب سوزان در رفت و آمدند!

45 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

1 ـ بايد توجه داشت در رسم الخط قديمى قرآن مجيد در چند مورد «أَيُّها» به صورت «أَيَّه» نوشته شده است كه آيه مورد بحث و دو آيه ديگر (نور، 31 ـ زخرف، 49) مى باشد، در حالى كه در موارد ديگر رسم الخط «أَيُّها» با الف كشيده آخر ثبت شده است، و به نظر مى رسد كه اين بر اساس ضابطه اى در رسم الخط قديم بوده است.

2 ـ با اين كه «الثَّقَلان» تثنيه است، ضمير در «لكم» به صورت «جمع» آمده، به خاطر اين كه اشاره به دو گروه است.

3 ـ تفسير «صافى»، صفحه 517 ـ تفسير «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 205.

تفسير:

▲گنهكاران از سيمايشان شناخته مى شوند!

در تعقيب آيات گذشته كه بعضى از حوادث رستاخيز را بازگو مى كرد، اين آيات، همچنان ادامه همان بحث و ذكر خصوصيات ديگرى از صحنه قيامت، و چگونگى حساب، و مجازات، و كيفر است.

نخست مى فرمايد: «هنگامى كه آسمان شكافته شود، و همانند روغن مذاب گلگون گردد، حوادث هولناكى واقع مى شود كه هيچ كس را ياراى تحمل آن نيست» (فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ فَكانَتْ وَرْدَةً كَالدِّهانِ).(1)

از مجموع آيات «قيامت» به خوبى استفاده مى شود كه، در آن روز نظام كنونى جهان به كلى در هم مى ريزد، و حوادث بسيار هول انگيز در سرتاسر عالم رخ مى دهد، كواكب، سيارات، زمين و آسمان دگرگون مى شوند، و مسائلى كه تصور آن امروز براى ما مشكل است، واقع مى گردد، و از جمله چيزى است كه در آيه فوق آمده است كه، كرات آسمانى از هم مى شكافد و به رنگ سرخ و به صورت مذاب همچون روغن در مى آيد.

«وَرْدَة» و «وَرد» به معنى «گل» است و از آنجا كه گلها غالباً سرخ رنگند معنى سرخ را در اينجا تداعى مى كند.

اين واژه به معنى اسبهاى سرخ رنگ نيز آمده، و از آنجا كه اين گونه اسبها در فصول سال تغيير رنگ مى دهند، در فصل بهار كمى زرد رنگ و در فصل زمستان سرخ رنگ، و در شدت سرما تيره رنگ مى شوند، دگرگونيهائى كه صحنه آسمان در قيامت پيدا مى كند، به آن تشبيه شده است كه، گاه همچون شعله آتش سرخ و سوزان، و گاه زرد رنگ، و گاه سياه دودآلود و تيره و تار مى شود.

«دِهان» (بر وزن كتاب) به معنى روغن مذاب، و گاه به معنى دُردى است كه در روغن ته نشين مى كند، و غالباً رنگهاى مختلفى دارد. اين تشبيه ممكن است از اين نظر باشد كه، رنگ آسمان به صورت روغن مذاب گلگون در مى آيد، و يا اشاره به ذوب شدن كرات آسمانى، و يا رنگهاى مختلف آن بوده باشد، بعضى «دهان» را به معنى «چرم سرخ رنگ» نيز تفسير كرده اند ، و در هر صورت، اين تشبيهات تنها مى تواند شبحى از آن صحنه هولناك را مجسم سازد; چرا كه در واقع شباهتى به هيچ حادثه اى از حوادث اين دنيا ندارد، و صحنه هائى است كه تا كسى نبيند، نمى داند.

* * *

و از آنجا كه اعلام وقوع اين حوادث هولناك در صحنه قيامت، و يا قبل از آن هشدارى است به همه مجرمان و مؤمنان، و لطفى است از الطاف الهى، بعد از آن همان جمله سابق را تكرار فرموده، مى گويد: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

در آيه بعد، از حوادث تكوينى قيامت، به وضع انسان گنهكار در آن روز، پرداخته، مى افزايد: «در آن روز هيچ كس از انس و جن از گناهش پرسش نمى شود» (فَيَوْمَئِذ لايُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لاجَانٌّ).

چرا سؤال نمى كنند؟ براى اين كه همه چيز در آن روز آشكار است، «يوم البروز» است، و در چهره انسانها همه چيز خوانده مى شود.

ممكن است تصور شود، اين آيه با آياتى كه تصريح و تأكيد بر مسأله سؤال از بندگان در قيامت مى كند، تضاد دارد، مانند آيه 24 «صافات»: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ: «آنها را متوقف سازيد كه بايد از آنها سؤال شود» و آيات 92 ـ 93 سوره «حجر»: فَوَ رَبِّكَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ عَمّا كانُوا يَعْمَلُونَ: «به پروردگارت سوگند كه از همه آنها سؤال مى كنيم از كارهائى كه انجام مى دادند».

ولى، با توجه به يك نكته، اين مشكل حل مى شود و آن اين كه: قيامت يك روز بسيار طولانى است، و انسان از مواقف و گذرگاهاى متعددى بايد بگذرد، و در هر صحنه و موقفى بايد مدتى بايستد، طبق بعضى از روايات، اين مواقف پنجاه موقف است، در بعضى از اين مواقف مطلقاً سؤالى نمى شود، بلكه «رنگ رخساره خبر مى دهد از سرّ درون»، چنان كه در آيات بعد، خواهد آمد.

و در بعضى از مواقف، مهر بر دهان انسان گذارده مى شود و اعضاى بدن به شهادت برمى خيزند.(2)

در بعضى، از انسانها دقيقاً پرسش مى شود.(3)

و در بعضى ديگر، انسانها به جدال و دفاع و مخاصمه برمى خيزند،(4)خلاصه هر صحنه اى شرايطى دارد و هر صحنه، از صحنه ديگر خوفناكتر است.

* * *

و باز در تعقيب آن، همگان را مخاطب ساخته مى گويد: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

آرى، در آن روز سؤال نمى شود، بلكه «مجرمان با قيافه هايشان شناخته مى شوند» (يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِيماهُمْ).(5)

گروهى داراى چهره هاى بشاش، نورانى و درخشانند كه بيانگر ايمان و عمل صالح آنهاست، و گروهى ديگر، صورتهائى سياه، تاريك، زشت و عبوس دارند كه نشانه كفر و گناه آنهاست، چنان كه در آيات 38 تا 41 سوره «عبس» مى خوانيم: وُجُوهٌ يَوْمَئِذ مُسْفِرَةٌ * ضاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ * وَ وُجُوهٌ يَوْمَئِذ عَلَيْها غَبَرَةٌ * تَرْهَقُها قَتَرَةٌ: «در آن روز، چهره هائى درخشان و نورانيند * خنندان و مسرورند * و چهره هائى تاريك * كه سياهى مخصوصى آن را پوشانيده».

سپس مى افزايد: «آنگاه آنها را با موهاى پيش سر، و پاهايشان مى گيرند، و به دوزخ مى افكنند»! (فَيُؤْخَذُ بِالنَّواصِي وَ الْأَقْدامِ).

«نَواصى» جمع «ناصيه» چنان كه «راغب» در «مفردات» مى گويد: در اصل به معنى موهاى پيش سر و «أَخَذَ بِهِ ناصِيَهُ» به معنى گرفتن موى پيش سر است، و گاه كنايه از غلبه كامل بر چيزى مى آيد.

«أَقْدام» جمع «قدم» به معنى پاها است.

گرفتن مجرمان با موى پيش سر، و پاها، ممكن است به معنى حقيقى آن باشد كه، مأموران عذاب اين دو را مى گيرند و آنها را از زمين برداشته، با نهايت ذلت به دوزخ مى افكنند، و يا كنايه از نهايت ضعف و ناتوانى آنها در چنگال مأموران عذاب الهى است كه، اين گروه را با خوارى تمام به دوزخ مى برند، و چه صحنه دردناك و وحشتناكى است آن صحنه؟

* * *

باز از آنجا كه يادآورى اين مسائل در زمينه معاد، هشدار و لطفى است به همگان، مى افزايد: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

در آيه بعد، مى فرمايد: «اين همان دوزخى است كه مجرمان پيوسته آن را انكار مى كنند» (هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِي يُكَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ).

در اين كه مخاطبين، حاضران در محشرند و اين سخن در قيامت به آنها گفته مى شود؟ و يا مخاطب شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى باشد، و در دنيا به او گفته شده است؟ مفسران تفسيرهاى مختلفى دارند، ولى قرائنى در آيه وجود دارد كه، معنى دوم را تقويت مى كند; زيرا تعبير به فعل مضارع (يُكَذِّبُ) و استفاده از جمله غائب با عنوان «مُجْرِمُون»، بيانگر اين است كه، خداوند به پيامبرش(صلى الله عليه وآله)مى گويد: اين اوصاف دوزخى است كه همواره مجرمان در اين دنيا آن را انكار مى كنند، و يا اين كه، مخاطب همه انس و جن هستند كه به آنها هشدار مى دهد: جهنمى كه مجرمان آن را انكار مى كنند داراى چنين اوصافى است كه مى شنويد، بايد به هوش باشيد، عاقبت كارتان به آنجا نرسد.

* * *

باز در توصيف جهنم و عذابهاى دردناك آن مى افزايد: «مجرمان در ميان دوزخ و آب سوزان در رفت و آمدند» (يَطُوفُونَ بَيْنَها وَ بَيْنَ حَمِيم آن).

«آن» و «آنى» در اينجا به معنى آبى است كه در نهايت حرارت و سوزندگى باشد ، و در اصل از ماده «اِنا» (بر وزن رضا) به معنى «وقت» گرفته شده; زيرا آب سوزان به «وقت و مرحله نهائى» خود رسيده است.

به اين ترتيب، آنها از يكسو، در ميان شعله هاى سوزان جهنم مى سوزند، و تشنه مى شوند، و تمناى آب مى كنند، و از سوى ديگر، آب جوشان به آنها مى دهند، (يا بر آنها مى ريزند) و اين مجازاتى است دردناك.

از بعضى از آيات قرآن استفاده مى شود كه، چشمه سوزان «حميم» در كنار جهنم است، كه نخست دوزخيان را در آن مى برند، و سپس در آتش دوزخ مى افكنند: «يُسْحَبُونَ * فِى الْحَمِيمِ ثُمَّ فِى النّارِ يُسْجَرُونَ».(6)

تعبير به «يَطُوفُونَ بَيْنَها وَ بَيْنَ حَمِيم آن» در آيه مورد بحث نيز، متناسب با همين معنى است.

* * *

باز به دنبال اين هشدار و اخطار شديد بيداركننده، كه لطفى است از ناحيه خداوند، مى فرمايد: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

46وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ

47فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

48ذَواتا أَفْنان

49فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

50فِيهِما عَيْنانِ تَجْرِيانِ

51فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

52فِيهِما مِنْ كُلِّ فاكِهَة زَوْجانِ

53فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

54مُتَّكِئِينَ عَلى فُرُش بَطائِنُها مِنْ إِسْتَبْرَق وَ جَنَى الْجَنَّتَيْنِ دان

55فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

ترجمه:

46 ـ و براى كسى كه از مقام پروردگارش بترسد، دو باغ بهشتى است!

47 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

48 ـ كه داراى درختان پر طراوت است!

49 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

50 ـ در آنها دو چشمه جارى است!

51 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

52 ـ در آن دو، از هر ميوه اى دو نوع وجود دارد (هر يك از ديگرى بهتر)!

53 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

54 ـ اين در حالى است كه آنها بر فرشهائى تكيه كرده اند با آسترهائى از ديبا و ابريشم، و ميوه هاى رسيده آن دو باغ بهشتى در دسترس است!

55 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

1 ـ در اين كه «إِذا» در اين جمله شرطيه است يا فجائيه و يا ظرفيه؟ احتمالات متعددى داده شده، ولى بهتر همان سوم است و جزاى شرط محذوف مى باشد و ممكن است در تقدير چنين باشد: «فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ فَكانَتْ وَرْدَةً كَالدِّهانِ كانَ أَهْوالٌ لايُطِيْقُهَا الْبَيانُ».

2 ـ يس، آيه 65.

3 ـ مانند آيه مورد بحث و دو آيه اى كه در بالا اشاره كرديم.

4 ـ نحل، آيه 111.

5 ـ «سيما» در اصل به معنى «علامت و نشانه» است، و هر گونه علامت و نشانه اى را كه در صورت و يا ساير نقاط بدنِ آنها باشد شامل مى شود، ولى از آنجا كه علائم خوشحالى و بدحالى بيشتر در صورت نمايان مى گردد، به هنگام ذكر اين لفظ غالباً صورت تداعى مى شود.

6 ـ مؤمن، آيات 71 و 72.

تفسير:

▲دو بهشت در انتظار خائفان

در اين آيات، دوزخيان را به حال خود رها كرده، به سراغ بهشتيان مى رود، و از نعمتهاى دلپذير، بى نظير و شوق انگيز بهشت، قسمتهائى را بر مى شمرد، تا در مقايسه با كيفرهاى شديد و دردناك دوزخيان، اهميت هر كدام روشنتر گردد.

مى فرمايد: «براى كسى كه از مقام پروردگارش بترسد دو باغ بهشت است» (وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ).

«خوف از مقام پروردگار» يا به معنى خوف از مواقف قيامت و حضور در پيشگاه او براى حساب است، و يا به معنى خوف از مقام علمى خدا و مراقبت دائمى او نسبت به همه انسانها است.(1)

تفسير دوم، مناسب چيزى است كه در آيه 33 سوره «رعد» آمده كه مى فرمايد: أَفَمَنْ هُوِ قائِمٌ عَلى كُلِّ نَفْسِ بِما كَسَبَتْ: «آيا كسى كه بالاى سر همه ايستاده حافظ و مراقب اعمال همگان است، همچون كسى است كه اين صفت را ندارد»؟

و متناسب با حديثى است كه از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود: مَنْ عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ يَرَاهُ، وَ يَسْمَعُ مَا يَقُولُ، وَ يَعْلَمُ مَا يَعْمَلُهُ مِنْ خَيْر أَوْ شَرّ، فَيَحْجُزُهُ ذَلِكَ عَنِ الْقَبِيحِ مِنَ الأَعْمَالِ، فَذَلِكَ الَّذِي خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ، وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى: «كسى كه مى داند خدا او را مى بيند، و آنچه مى گويد مى شنود، و آنچه را از خير و شر انجام مى دهد مى داند، و اين توجه او را از اعمال قبيح باز مى دارد، اين كسى است كه از مقام پروردگارش خائف است، و خود را از هواى نفس بازداشته».(2)

در اينجا تفسير سومى است كه: منظور ترس از خدا است، نه به خاطر آتش دوزخ و طمع در نعيم بهشت، بلكه تنها به خاطر «مقام پروردگار و جلال او» خائف است.

و نيز تفسير چهارمى، وجود دارد كه: منظور از «مقام پروردگار»، مقام عدالت او است; چرا كه ذات مقدس او مايه خوف نيست، بلكه، خوف از عدالت او است، و خوف از عدالت نيز، بازگشت به خوف از اعمال خود انسان مى كند; زيرا كسى كه پاك است از محاسبه اش چه باك است؟ مجرمان هنگامى كه از كنار محكمه و دادگاه و زندان مى گذرند ترسانند، اما براى پاكان فرق نمى كند كه، آنجا دادگاه است يا هر مكان ديگر.

البته خوف از پروردگار، سرچشمه هاى مختلفى دارد: گاه، همان اعمال ناپاك و افكار آلوده است، و گاه، مقربان به خاطر قرب به ذات پاكش، كمترين ترك اولى و غفلت، مايه وحشت آنها است، و گاه، بدون همه اينها هنگامى كه تصور آن ذات نامحدود و عظمت بى انتها را مى كنند، در مقابل او احساس حقارت كرده و حالت خوف به آنها دست مى دهد، اين خوفى است كه از نهايت معرفت پروردگار حاصل مى شود و مخصوص عارفان و مخلصان درگاه او است.

اين تفسيرهاى چهارگانه، با هم تضادى ندارند و ممكن است در مفهوم آيه جمع باشد.

و اما «جَنَّتان» (دو باغ بهشت) ممكن است «بهشت اول» بهشت مادى و جسمانى باشد و «بهشت دوم» بهشت معنوى و روحانى، چنان كه در آيه 15 سوره «آل عمران» آمده است: «لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ».

در اين آيه، علاوه بر بهشت جسمانى كه نهرها از زير درختانش مى گذرد، و همسران پاك در آن هستند، از بهشت معنوى كه، خشنودى خدا است، سخن مى گويد.

يا اين كه، «بهشت اول»، به عنوان پاداش اعمال به آنها داده مى شود، و «بهشت دوم» به عنوان تفضل، چنان كه در آيه 38 «نور» آمده است: لِيَجْزِيَهُمُ اللّهُ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ: «هدف اين است كه خداوند پاداش بهترين اعمال آنها را بدهد و از فضلش بر آن بيفزايد».

يا اين كه، يك بهشت براى اطاعت، و ديگرى براى ترك معصيت است.

و يا يكى براى ايمان و عقيده، و ديگرى براى اعمال صالح و مانند آن.

يا اين كه، چون مخاطب جن و انس هستند، هر يك از اين دو بهشت، به گروهى از آنها تعلق دارد.

البته هيچ يك از اين تفسيرها دليل خاصى ندارد و در عين حال، همه آنها ممكن است در آيه جمع باشد، آنچه مسلم است، خداوند باغهاى متعددى از بهشت در اختيار بندگان صالح مى گذارد كه، در آن رفت و آمد دارند، دوزخيان «در ميان آتش و آب سوزان در طوافند»، و اينها در «باغهاى بهشت».

* * *

باز به دنبال اين نعمت بزرگ، همگان را مخاطب ساخته مى گويد: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

سپس، در توصيف اين دو بهشت مى افزايد: «آنها داراى انواع نعمتها و درختان پر شاخه با طراوتند» (ذَواتا أَفْنان).

«ذَواتا» تثنيه «ذات» به معنى «صاحب» و دارنده است.(3)

«أَفْنان» جمع «فنن» (بر وزن قلم) در اصل، به معنى شاخه هاى تازه و پر برگ است، و گاه به معنى «نوع» نيز به كار مى رود، و در آيه مورد بحث، در هر يك از اين دو معنى ممكن است استعمال شده باشد، در صورت اول: اشاره به شاخه هاى با طراوت درختان بهشتى است، بر عكس درختان دنيا كه داراى شاخه هاى پير و جوان و خشكيده هستند.

و در صورت دوم: اشاره به تنوع نعمتهاى بهشت و انواع مواهب آن است، استعمال در هر دو معنى نيز بى مانع است.

اين احتمال نيز وجود دارد كه، درختان بهشتى به گونه اى هستند كه در يك درخت، شاخه هاى مختلفى است و بر هر شاخه نوعى از ميوه ها.

* * *

و به دنبال اين نعمت، باز همان سؤال تكرار مى شود كه: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

از آنجا كه يك باغ سرسبز و خرم و پر طراوت، علاوه بر درختان، بايد چشمه هاى آب جارى داشته باشد، در آيه بعد مى افزايد: «در آن دو بهشت، دو چشمه به طور مداوم جريان دارد» (فِيهِما عَيْنانِ تَجْرِيانِ).

* * *

باز در برابر اين نعمت، همان سؤال مطرح مى شود: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

گرچه در آيه فوق، سخنى از چگونگى اين دو چشمه به ميان نيامده، تنها تعبيرى از آن به عنوان «نكره» ديده مى شود كه، در اين گونه موارد دليل بر عظمت و اهميت است، ولى بعضى از مفسران، اين دو چشمه را به چشمه هاى «سَلْسَبيل» و «تَسْنِيم» كه به ترتيب در آيه هاى 18 «دهر»، و 27 «مطففين» آمده، تفسير كرده اند، و گاه گفته شده: يكى از اين دو چشمه، چشمه «شراب طهور» و چشمه دوم، چشمه «عسل مصفى» است كه، هر دو در آيه 15 سوره «محمّد» آمده است.

و اگر ما «جَنَّتان» را در آيات گذشته، به معنى «بهشت معنوى و مادى» تفسير كنيم، طبعاً اين دو چشمه نيز، يكى معنوى (همچون چشمه معرفت) و ديگرى چشمه مادى (همچون چشمه هاى آب زلال يا شير و عسل و شراب طهور است)، ولى دليل خاصى براى هيچ يك از اين تفاسير در دست نيست.

* * *

در آيه بعد كه نوبت به ميوه هاى اين دو باغ بهشتى مى رسد، مى فرمايد: «در آنها از هر ميوه اى دو نوع وجود دارد» (فِيهِما مِنْ كُلِّ فاكِهَة زَوْجانِ).

نوعى كه در دنيا نمونه آن را ديده ايد، و نوعى كه هرگز شبيه و نظير آن را در اين جهان نديده ايد.

بعضى از مفسران نيز آن را به دو نوع «تابستانى و زمستانى» و يا «خشك و تر» و يا «كوچك و بزرگ» تفسير كرده اند، ولى هيچ يك از اينها دليل روشنى ندارد، اين اندازه مسلم است كه، ميوه هاى بهشتى كاملاً متنوع و گوناگون مى باشد، و هر كدام از ديگرى بهتر و جالبتر است.

* * *

باز مى افزايد: «كدام يك از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

در آيات پيشين، سه قسمت از ويژگيهاى اين دو باغ بهشتى مطرح شد، اكنون به سراغ ويژگى چهارم مى رويم كه، مى فرمايد: «اين در حالى است كه بهشتيان بر فرشهائى نشسته، و تكيه كرده اند كه آستر آنها از پارچه هاى ابريشمين است» (مُتَّكِئِينَ عَلى فُرُش بَطائِنُها مِنْ إِسْتَبْرَق).(4)

معمولاً انسان، وقتى تكيه مى كند كه، در محيطى آرام و در نهايت امنيت باشد، اين تعبير نشانه آرامش كامل روح بهشتيان است.

«فُرُش» (بر وزن شتر) جمع «فراش» به معنى فرشهائى است كه گسترده مى شود.

«بَطائِن» جمع «بطانه» به معنى آستر است، و «اِسْتَبْرَق» به معنى حرير ضخيم است.

جالب توجه اين كه: در اينجا گرانقيمت ترين پارچه اى كه در دنيا تصور مى شود، آستر اين فرشها ذكر شده، اشاره به اين كه، قسمت روئين آن چيزى است كه از لطافت و زيبائى و جذابيت در وصف نمى گنجد; چرا كه معمولاً در دنيا آستر را به خاطر اين كه ظاهر نمى شود، از جنس كم اهميتى تهيه مى كنند، و به اين ترتيب، كم اهميت ترين جنسهاى آن جهان، پرارزشترين جنس اين جهان است، اكنون بايد فكر كرد كه متاع پر ارزش آن چگونه است؟

قدر مسلم اين است كه، مواهب الهى در سراى ديگر، چيزى نيست كه در الفاظ ما بگنجد، و يا حتى قدرت تصور آن را داشته باشيم، تنها شبحى از دور، در لابلاى اين گونه آيات پرمعنى، براى ما تجلى مى كند.

اين نكته نيز قابل توجه است كه، در آيات ديگر قرآن مى خوانيم كه: بهشتيان بر «أَرائِك» (تختهاى سايبان دار)، و «سَرِير» (تختهاى بدون سايبان)، تكيه مى كنند، اما در اينجا مى گويد: تكيه بر فرشها دارند، ممكن است اينها همه به خاطر تنوع در لذات بهشتى باشد كه، گاهى بر آن و گاهى بر اين تكيه مى زنند، و نيز ممكن است اين فرشهاى گرانبها را بر آن تختها بگسترانند، و يا اشاره به مسائل مهمترى است كه، درك آن براى ما ساكنان دنيا ممكن نيست.

و بالاخره در پنجمين نعمت، به چگونگى نعمتهاى اين باغ بهشتى اشاره كرده مى گويد: «ميوه هاى رسيده اين دو بهشت در دسترس است» (وَ جَنَى الْجَنَّتَيْنِ دان).

آرى، زحمتى كه معمولاً در چيدن ميوه هاى دنيا وجود دارد در آنجا به هيچ وجه نيست.

«جَنى» (بر وزن بقا) به معنى ميوه اى است كه، موقع چيدن آن فرا رسيده، و «دان» در اصل «دانى» و به معنى نزديك است.

* * *

و باز همگان را در اينجا مخاطب ساخته مى گويد: «كدام يك از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

56فِيهِنَّ قاصِراتُ الطَّرْفِ لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ

57فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

58كَأَنَّهُنَّ الْياقُوتُ وَ الْمَرْجانُ

59فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

60هَلْ جَزاءُ الإِحْسانِ إِلاَّ الإِحْسانُ

61فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

ترجمه:

56 ـ در آن باغهاى بهشتى زنانى هستند كه جز به همسران خود عشق نمىورزند; و هيچ انس و جن پيش از اينها با آنان تماس نگرفته است.

57 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

58 ـ آنها همچون ياقوت و مرجانند!

59 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

60 ـ آيا جزاى نيكى جز نيكى است؟!

61 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

1 ـ در صورت اول «مقام» اسم مكان است و در صورت دوم مصدر ميمى.

2 ـ «اصول كافى»، جلد 2، صفحه 70 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 197 ـ از ذيل حديث چنين بر مى آيد كه، امام اين سخن را در تفسير آيه «وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى» ـ «سوره نازعات»، آيه 40 ـ فرموده، هر چند محتواى هر دو آيه يكى است.

3 ـ به عقيده بعضى، اصل «ذات» كه مفرد مؤنث است «ذوات» بوده كه «واو» به عنوان تخفيف حذف شده، و به شكل «ذات» در آمده، و از آنجا كه تثنيه كلمات را به صورت اصلى برمى گرداند در اينجا «ذواتان» شده و به هنگام اضافه، «نون» آن حذف گرديده است، در «مجمع البحرين»آمده كه: «اصل «ذو»، «ذوا» (بر وزن عصا) بوده» و بنابراين، تعجب نيست كه مؤنث آن «ذوات» باشد.

4 ـ «مُتَّكِئِيْن» حال است براى بهشتيان كه در آيات قبل به عنوان «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ» ذكر شده است.

تفسير:

▲همسران زيباى بهشتى

در آيات گذشته، پنج قسمت از مواهب و ويژگيهاى اين دو باغ بهشتى عنوان شده بود، در اينجا به سراغ ششمين نعمت مى رود، و آن همسران پاك بهشتى است، مى فرمايد: «در اين قصرهاى بهشتى زنانى هستند كه جز به همسران خود چشم ندوخته، و جز به آنها عشق نمىورزند» (فِيهِنَّ قاصِراتُ الطَّرْفِ).(1)

و هيچ انس و جن قبلاً با آنها تماس نگرفته است (لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لاجَانٌّ).(2)

بنابراين، آنها دوشيزه اند، و دست نخورده، و پاك از هر نظر.

از «ابوذر» نقل شده است كه: «همسر بهشتى به شوهرش مى گويد: سوگند به عزت پروردگارم كه در بهشت چيزى را بهتر از تو نمى يابم، سپاس مخصوص خداوندى است كه مرا همسر تو، و تو را همسر من قرار داد».(3)

«طَرْف» (بر وزن حرف) به معنى پلك چشمها است، و از آنجا كه به هنگام نگاه كردن، پلكها به حركت در مى آيد، كنايه از نگاه كردن است، بنابراين، تعبير به «قاصِراتُ الطَّرْفِ»، اشاره به زنانى است كه نگاهى كوتاه دارند، يعنى فقط به همسرانشان عشق مىورزند، و اين يكى از بزرگترين امتيازات همسر است كه، جز به همسرش نينديشد و به غير او علاقه نداشته باشد.

* * *

باز در تعقيب اين نعمت بهشتى تكرار مى كند: «كدام يك از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

سپس به توصيف بيشترى از اين همسران بهشتى پرداخته، مى گويد: «آنها همچون ياقوت و مرجانند»! (كَأَنَّهُنَّ الْياقُوتُ وَ الْمَرْجانُ).

به سرخى و صفا و درخشندگى «ياقوت»، و به سفيدى و زيبائى شاخه «مرجان»، هنگامى كه اين دو رنگ (يعنى سفيد و سرخ شفاف) به هم آميزند، زيباترين رنگ را به آنها مى دهند.

«ياقوت» سنگى است معدنى و معمولاً سرخ رنگ، و «مرجان» حيوانى است دريائى شبيه شاخه هاى درخت كه، گاه به رنگ سفيد و گاه قرمز يا رنگهاى ديگر است، و در اينجا ظاهرا منظور نوع سفيد آن است.(4)

* * *

بار ديگر به دنبال اين نعمت بهشتى مى فرمايد: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

و در پايان اين بحث مى گويد: «آيا جزاى نيكى جز نيكى خواهد بود» (هَلْ جَزاءُ الإِحْسانِ إِلاَّ الإِحْسانُ).(5)

آيا آنها كه در دنيا كار نيك كرده اند، جز پاداش نيك الهى، انتظارى درباره آنها مى رود؟

گرچه در روايات اسلامى يا تفسير مفسران، «احسان» در اين آيه، تنها به معنى «توحيد» يا به معنى «توحيد و معرفت» يا به معنى «اسلام» تفسير شده، ولى، پيداست، اينها هر كدام مصداق روشنى از اين مفهوم گسترده است كه، هر گونه نيكى را در عقيده، گفتار و عمل شامل مى شود.

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: آيَةٌ فِي كِتَابِ اللَّهِ مُسَجَّلَةٌ، قُلْتُ وَ مَا هِىَ؟ قَالَ قَولُ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ: «هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ» جَرَتْ فِى الْكَافِرِ وَ الْمُؤْمِنِ، وَ الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ، وَ مَنْ صُنِعَ إِلَيْهِ مَعْرُوفٌ فَعَلَيْهِ أَنْ يُكَافِئَ بِهِ وَ لَيْسَ الْمُكافاةُ أَنْ تَصْنَعَ كَمَا صَنَعَ حَتّى تُرْبِي، فَإِنْ صَنَعْتَ كَما صَنَعَ كانَ لَهُ الْفَضْلُ بَالإِبْتِداءِ!: «آيه اى در قرآن است كه عموميت و شمول كامل دارد.

راوى مى گويد: عرض كردم: كدام آيه است؟ فرمود: اين سخن خداوند متعال كه : هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ: كه درباره كافر و مؤمن نيكوكار و بدكار، جارى مى شود (كه پاسخ نيكى را بايد به نيكى داد) و هر كس به او نيكى شود، بايد جبران كند، و راه جبران اين نيست كه به اندازه او نيكى كنى، بلكه بايد بيش از آن باشد; زيرا اگر همانند آن باشد، نيكى او برتر است; چرا كه او آغازگر بوده»!.(6)

بنابراين، پاداش الهى در قيامت نيز، بيش از عمل انسان در دنيا خواهد بود، طبق همان استدلالى كه امام(عليه السلام) در حديث فوق فرموده است.

«راغب» در «مفردات» مى گويد: «احسان» چيزى برتر از «عدالت» است; زيرا «عدالت» اين است كه، انسان آنچه بر عهده او است بدهد، و آنچه متعلق به او است بگيرد، ولى «احسان» اين است كه، بيش از آنچه وظيفه او است انجام دهد، و كمتر از آنچه حق او است بگيرد.

* * *

باز در اينجا از بندگان اقرار مى گيرد كه: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

چرا كه اين قانون، يعنى «جزاى احسان به احسان»، خود نعمتى است بزرگ از ناحيه خداوند بزرگ، و نشان مى دهد كه پاداش او در برابر اعمال بندگان نيز، در خور كرم او است، نه درخور اعمال آنها، تازه اگر آنها عملى دارند، و اطاعتى مى كنند، آن هم به توفيق و لطف خدا است و بركاتش نيز به خودشان مى رسد.

* * *

1 ـ ضمير جمع در «فِيهِنَّ» ممكن است به «قصور بهشتى» بازگردد، و يا به «باغهاى مختلف آن دو بهشت» و يا به «نعمتها و مواهب آن».

2 ـ «لَمْ يَطْمِثْهُنَّ» از ماده «طمث» در اصل به معنى خون عادت ماهيانه است، و به معنى زوال بكارت آمده، و در اينجا اشاره به اين است كه زنان بكر بهشتى هرگز همسرانى نداشته اند.

3 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 208.

4 ـ درباره مرجان در اوائل همين سوره، ذيل آيه 22 شرح بيشترى داده ايم.

5 ـ «هَل» در اين آيه براى استفهام انكارى است، و در حقيقت اين آيه دليلى است براى آيات پيشين كه سخن از نعمتهاى ششگانه بهشتيان مى گفت.

6 ـ تفسير «عيّاشى» (طبق نقل «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 199 و تفسير «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 208).

نكته:

▲نيكى، پاداش نيكى است

آنچه در آيه فوق خوانديم: «هَلْ جَزاءُ الإِحْسانِ إِلاَّ الإِحْسانُ»، يك قانون عمومى در منطق قرآن است كه، خدا و خلق و همه بندگان را شامل مى شود.

عموميت اين قانون به همه مسلمانان تعليم مى دهد كه، هر نيكى را از هر كسى كه باشد جبران كنند، و به گفته «امام صادق»(عليه السلام): جبران، آن نيست كه همانندش را انجام دهند، بلكه بايد برتر باشد، و گرنه، آنكه ابتدا به احسان كرده است برترى خواهد داشت!

در مورد اعمال ما در پيشگاه خداوند، مسأله شكل ديگرى به خود مى گيرد; چرا كه طرف، خداوند كريمى است كه امواج رحمتش سرتاسر عالم هستى را فرا گرفته، و اكرام و انعامش شايسته ذات او است، نه هموزن اعمال بندگان، بنابراين، جاى تعجب نيست كه، در تاريخ امم كراراً مى خوانيم، افرادى با انجام كار كوچكى از روى اخلاص، مشمول عنايات بزرگى شده اند، از جمله اين كه: بعضى از مفسران نقل كرده اند: «يكى از مسلمانان، پيرزن كافرى را ديد كه دانه هائى براى پرندگان در وقت زمستان، مى پاشيد، به او گفت: از امثال تو اين عمل پذيرفته نمى شود، او در پاسخ گفت: من اين كار را مى كنم، خواه پذيرفته شود يا نشود، اين ماجرا گذشت، بعد از مدتى او را در «حرم كعبه» ديد، گفت: «اى مرد، خداوند به بركت يك مشت دانه براى پرندگان، نعمت اسلام را به من ارزانى داشت».(1)

* * *

62وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ

63فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

64مُدْهامَّتانِ

65فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

66فِيهِما عَيْنانِ نَضّاخَتانِ

67فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

68فِيهِما فاكِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمّانٌ

69فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

ترجمه:

62 ـ و پائين تر از آنها، دو باغ بهشتى ديگر است!

63 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

64 ـ هر دو خرّم و سرسبزند!

65 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

66 ـ در آنها دو چشمه جوشنده است!

67 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

68 ـ در آنها ميوه هاى فراوان و درخت خرما و انار است!

69 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

1 ـ «روح البيان»، جلد 9، صفحه 310.

تفسير:

▲دو بهشت ديگر با اوصاف شگفت آورش!

در ادامه بحث گذشته كه، پيرامون «دو بهشت خائفان» با ويژگيهاى و الا سخن مى گفت، در اين آيات از «دو بهشت» سخن مى گويد كه، در مرحله پائين ترى و طبعاً براى افرادى است كه، در سطح پائين ترى از ايمان و خوف از پروردگار قرار دارند، و به تعبير ديگر، هدف، بيان وجود سلسله مراتب به تناسب ايمان و عمل صالح است.

نخست مى فرمايد: «و پائين تر از آنها دو بهشت ديگر است» (وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ).

براى اين جمله، دو تفسير ذكر كرده اند: نخست، همان كه در بالا گفتيم، تفسير ديگر اين كه: تعبير «مِنْ دُونِهِما» يعنى غير از آن دو بهشت، دو بهشت ديگر براى همان مؤمنان است كه، به عنوان تنوع در ميان اين باغهاى بهشتى در گردشند; چرا كه طبع آدمى تنوع طلب است و از آن لذت مى برد.

ولى، با توجه به لحن اين آيات، و همچنين رواياتى كه در تفسير آن وارد شده، تفسير اول مناسب تر به نظر مى رسد.

در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم كه در تفسير اين آيه فرمود: جَنَّتانِ مِنْ فِضَّة آنِيَتُهُما وَ ما فِيْهِما وَ جَنَّتانِ مِنْ ذَهَب آنِيَتُهُما وَ ما فِيْهِما: «دو بهشت كه بناى آنها و هر چه در آنها است از نقره است، و دو بهشت است كه بناى آنها و هر چه در آنها است از طلا است» (تعبير به طلا و نقره ممكن است اشاره به تفاوت ارزش مواهب آنها باشد).(1)

در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه در تفسير همين آيه فرمود: لاتَقُولَنَّ الْجَنَّةُ واحِدَةٌ، إِنَّ اللّهَ يَقُولُ: «وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ» وَ لاتَقُولَنَّ: دَرَجَةٌ واحِدَةٌ إِنَّ اللّهَ يَقُولُ: «دَرَجاتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضِ» إِنَّما تَفاضَلَ الْقَوْمُ بِالاَعْمالِ: «نگو بهشت يكى است; چرا كه خداوند مى گويد: «غير از آن دو بهشت، دو بهشت ديگر است»، و نگو، درجه واحدى است; چرا كه خداوند مى فرمايد: «درجاتى است كه بعضى بالاتر از بعض ديگر است» و اين تفاوت به خاطر اعمال مى باشد».(2)

روى همين اصل، در حديثى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده است: جَنَّتانِ مِنْ ذَهَب لِلْمُقَرَّبِيْنَ، وَ جَنَّتانِ مِنْ وَرَق لِأَصْحابِ الْيَمِيْنِ: «دو بهشت از طلا است براى مقربان، و دو بهشت از نقره براى اصحاب اليمين».(3)

* * *

سپس، مى افزايد: «كدام يك از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد» (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

بعد، به پنج ويژگى اين دو بهشت ـ كه بعضى با آنچه درباره دو بهشت سابق گفته شد، شباهت دارد و بعضى متفاوت است ـ، پرداخته، مى گويد: «هر دو كاملاً خرّم و سرسبزند» (مُدْهامَّتانِ).

«مُدْهامَّتانِ» از ماده «اِدْهِيْمام» و از ريشه «دُهْمَه» (بر وزن تهمه) در اصل، به معنى «سياهى» و «تاريكى شب» است، سپس به سبز پر رنگ نيز اطلاق شده است، و از آنجا كه چنين رنگى، نشانه نهايت شادابى و طراوت گياهان و درختان است، اين تعبير بيانگر نهايت خرمى آن دو بهشت است.

باز در اينجا اضافه مى كند: «كدام يك از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟ (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

در آيه بعد، به توصيف ديگرى پرداخته، مى گويد: «در آنها دو چشمه در حال فوران است» (فِيهِما عَيْنانِ نَضّاخَتانِ).

«نَضّاخَتان» از ماده «نضخ» به معنى «فوران آب» مى باشد.

* * *

دگر بار از جن و انس به صورت يك استفهام انكارى مى پرسد: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

آيه بعد، درباره ميوه هاى اين دو بهشت، چنين مى گويد: «در آنها ميوه هاى فراوان، و درخت خرما و انار است» (فِيهِما فاكِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمّانٌ).

بدون شك، «فاكِهَة» مفهوم گسترده اى دارد، و همه انواع ميوه را شامل مى شود، ولى اهميت «خرما» و «انار» سبب شده كه، بالخصوص از آن دو نام برده شود، و اين كه، بعضى از مفسران پنداشته اند: اين دو ميوه در مفهوم «فاكهة» داخل نيست، اشتباه است; زيرا علماى لغت آن را انكار كرده اند، و اصولاً عطف «خاص» بر «عام» در مواردى كه امتيازى موجود باشد، كاملاً معمول است، چنان كه در آيه 98 سوره «بقره» مى خوانيم: مَنْ كانَ عَدُوّاً لِلّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكالَ فَإِنَّ اللّهَ عَدُوٌّ لِلْكافِرِينَ: «كسى كه دشمن خدا و ملائكه و فرستادگان او و جبرئيل و ميكائيل باشد (كافر است و) خداوند دشمن كافران مى باشد».

در اينجا «جبرئيل» و «ميكائيل» كه دو نفر از فرشتگان بزرگ خدا هستند، بعد از ذكر «ملائكه» به طور عام، مورد توجه قرار گرفته اند.

* * *

باز همان سؤال را تكرار كرده، مى فرمايد: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟ (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

1 ـ «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث.

2 ـ همان مدرك.

3 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 146 ـ چنان كه گفتيم، تعبير به طلا و نقره ممكن است، اشاره به تفاوت مرتبه اين دو بهشت باشد.

نكته:

▲ارزش ميوه ها

قابل توجه اين كه، در آيات فوق، از ميان غذاهاى بهشتى مخصوصاً روى ميوه ها تكيه شده، و از ميان تمام ميوه ها، به خصوص «خرما» و «انار» را نام مى برد، و عجب اين كه، به جاى «خرما»، «درخت نخل» گفته شده، ولى در مورد «انار» نام خود ميوه آمده است، و لابد هر كدام نكته اى دارد.

اما ذكر خصوص ميوه ها، از ميان غذاهاى بهشتى، به خاطر اهميتى است كه ميوه ها در تغذيه دارند، تا آنجا كه انسان را موجودى «ميوه خوار» ناميده اند، و نقش ميوه ها در طراوت و شادابى و نشاط انسان، نه تنها از نظر علمى، بلكه از نظر تجربه عمومى مردم نيز آشكار است.

و اما ذكر «درخت نخل» به جاى ميوه آن، ممكن است از اين نظر باشد كه، «درخت نخل» علاوه بر ميوه اش از جهات مختلف مورد استفاده است، در حالى كه «درخت انار» چنين نيست، از برگهاى نخل انواع وسائل زندگى، از فرش گرفته تا كلاه و لباس و وسيله حمل و نقل و تخت خواب مى بافند، و از الياف آن استفاده هاى مختلف مى كنند، بعضى از قسمتهاى آن خواص داروئى دارد و حتى از تنه آن به عنوان ستون براى بعضى عمارتها يا پل براى عبور از نهرها استفاده مى كنند.

و اما انتخاب اين دو ميوه، از ميان ميوه هاى بهشتى، به خاطر تنوع اين دو مى باشد: يكى غالباً در مناطق گرم مى رويد، و ديگرى، در مناطق سرد، يكى ماده قندى دارد، و ديگرى ماده اسيدى، يكى از نظر طبيعت گرم است و ديگرى از نظر طبيعت سرد، يكى غذا است و ديگرى برطرف كننده تشنگى.

درباره مواد حياتى موجود در خرما، و انواع ويتامينهاى آن كه امروز كشف شده و بالغ بر 13 ماده حياتى و 5 نوع ويتامين است و همچنين ساير خواص آن، ذيل آيه 25 سوره «مريم» تحت عنوان يك غذاى نيروبخش، سخن گفته ايم.(1)

و اما در مورد «انار» كه در بعضى از روايات اسلامى به عنوان بهترين ميوه ها (سَيِّدُ الْفاكِهَة) معرفى شده،(2) دانشمندان غذاشناس مطالب بسيارى گفته اند، از جمله روى «قدرت پاك كنندگى خون» و وجود مقدار قابل ملاحظه اى «ويتامين ث» در آن، تكيه كرده اند.

فوائد فراوان ديگرى براى انار (شيرين و ترش) در كتب آمده است، از جمله تقويت معده، دفع تبهاى صفرائى، يرقان، جرب (بيمارى خارش)، تقويت ديد چشم، رفع جراحات مزمن، تقويت لثه و دفع اسهال است.

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: أَطْعِمُوا صِبْيَانَكُمُ الرُّمَّانَ فَإِنَّهُ أَسْرَعُ لِشَبَابِهِمْ: «به كودكان خود انار دهيد كه موجب رشد سريع آنها است».(3)

و در حديث ديگرى آمده است: فَإِنَّهُ أَسْرَعُ لِأَلْسِنَتِهِمْ: «زودتر به سخن مى آيند».(4)

* * *

و در حديث سومى از امام باقر و امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه: مَا عَلَى وَجْهِ الأَرْضِ ثَمَرَةٌ كَانَتْ أَحَبَّ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ(عليه السلام) مِنَ الرُّمَّانِ: «هيچ ميوه اى در روى زمين نزد رسول خدا محبوبتر از انار نبود».(5)

* * *

70فِيهِنَّ خَيْراتٌ حِسانٌ

71فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

72حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِى الْخِيامِ

73فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

74لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ

75فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

76مُتَّكِئِينَ عَلى رَفْرَف خُضْر وَ عَبْقَرِىّ حِسان

77فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ

78تَبارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِى الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ

ترجمه:

70 ـ و در آن باغهاى بهشتى زنانى نيكو خلق و زيبايند!

71 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

72 ـ حوريانى كه در خيمه هاى بهشتى مستورند!

73 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

74 ـ هيچ انس و جن پيش از ايشان با آنها تماس نگرفته!

75 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

76 ـ در حالى كه بهشتيان بر تختهائى تكيه زده اند كه با بهترين و زيباترين پارچه هاى سبز رنگ پوشانده شده است.

77 ـ پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟!

78 ـ پر بركت است نام پروردگار صاحب جلال و بزرگوار تو !

1 ـ تفسير «نمونه»، جلد 13، صفحه 46.

2 ـ اين تعبير در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام(عليه السلام) نقل شده است («بحار الانوار»، جلد 66، صفحه 163، حديث 43).

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 66، صفحه 164، حديث 47.

4 ـ همان مدرك، صفحه 165، حديث 50.

5 ـ «كافى»، جلد 6، صفحه 352، حديث 3 (باب الرمان)

تفسير:

▲باز هم همسران بهشتى

در ادامه شرح نعمتهاى دو بهشتى كه در آيات سابق آمده است، در اين آيات نيز، به قسمتهاى ديگر از اين مواهب اشاره شده است.

نخست مى فرمايد: «در اين دو بهشت نيز زنانى هستند نيكو خلق و زيبا» (فِيهِنَّ خَيْراتٌ حِسانٌ).(1)

زنانى كه جمع ميان «حسن سيرت» و «حسن صورت» كرده اند; چرا كه «خَيْر» غالباً در مورد صفات نيك و جمال معنوى به كار مى رود و «حسن» غالباً در زيبائى و جمال ظاهر.

رواياتى كه در تفسير اين آيه وارد شده، صفات نيك بسيارى براى همسران بهشتى شمرده شده كه، مى تواند اشاره اى به صفات عالى زنان دنيا نيز باشد، و الگوئى براى همه زنان محسوب شود، از جمله، خوش زبان بودن، نظافت و پاكى، آزار نرسانيدن، نظرى به بيگانگان نداشتن و مانند آن.

خلاصه اين كه، تمام صفات كمال و جمالى كه در يك همسر مطلوب است، در آنها جمع است، و آنچه خوبان همه دارند آنها تنها دارند، و به همين دليل، قرآن در يك تعبير كوتاه و پر معنى از آنها به عنوان «خَيْراتٌ حِسان» تعبير كرده است.(2)

* * *

و به دنبال ذكر اين نعمت باز مى افزايد: «كدام يك از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟ (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

و در ادامه توصيف اين زنان بهشتى اضافه مى كند: «آنها حوريانى هستند كه در خيمه هاى بهشتى مستورند» (حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِى الْخِيامِ).

«حُور» جمع «حوراء» و «احور» به كسى مى گويند كه، سياهى چشمش كاملاً مشكى و سفيدى آن كاملاً شفاف باشد، و گاه به زنان سفيد چهره نيز اطلاق شده است.

تعبير به «مَقْصُورات» اشاره به اين است كه، آنها تنها تعلق به همسرانشان دارند و از ديگران مستور و پنهانند.

«خِيام» جمع «خيمه» است، ولى به طورى كه در روايات اسلامى آمده، خيمه هاى بهشتى، از نظر گستردگى، وسعت و زيبائى، شباهتى به خيمه هاى اين جهان ندارند.

اين نكته نيز قابل توجه است كه، «خيمه»، طبق آنچه علماى لغت و بعضى از مفسران گفته اند: تنها به معنى خيمه هاى پارچه اى كه در ميان ما معروف است نمى باشد، بلكه به خانه هاى چوبى و يا حتى هر خانه مدورى، كلمه «خيمه» اطلاق مى شود، و گاه گفته شده: «خيمه» عبارت است از: هر خانه اى كه از سنگ و مانند آن ساخته نشده است.(3)

* * *

و بار ديگر همان سؤال پر معنى را تكرار كرده مى گويد: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟ (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

آيه بعد، توصيف ديگرى است درباره حوريان بهشتى، مى فرمايد: «هرگز پيش از اين جن و انس ديگرى با آنها تماس نگرفته، و دوشيزه اند» (لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ).(4)

البته، چنان كه از آيات ديگر قرآن استفاده مى شود، زنان و مردانى كه در اين دنيا همسر يكديگرند، هرگاه هر دو با ايمان و بهشتى باشند، در آنجا به هم ملحق مى شوند، و با هم در بهترين شرائط و حالات زندگى مى كنند.(5)

و حتى از روايات استفاده مى شود، مقام اين زنان برتر از حوريان بهشت; به خاطر عبادات و اعمال صالحى كه در اين جهان انجام داده اند است.(6)

* * *

پس از آن مى فرمايد: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟ (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

* * *

در آخرين توصيفى كه در اين آيات از نعمتهاى بهشتى كرده، مى گويد: «ساكنان اين دو بهشت، در حالى هستند كه تكيه بر تختهائى زده اند كه با بهترين و زيباترين پارچه هاى سبز رنگ پوشانده شده است» (مُتَّكِئِينَ عَلى رَفْرَف خُضْر وَ عَبْقَرِىّ حِسان).

«رَفْرَف» در اصل به معنى «برگهاى گسترده درختان» است، و سپس به پارچه هاى زيباى رنگارنگ كه، بى شباهت به منظره باغها نيست، اطلاق شده.(7)

«عَبْقَرِى» در اصل به معنى «هر موجود بى نظير يا كم نظير» است، و لذا به دانشمندانى كه وجود آنها در ميان مردم نادر است «عباقرة» مى گويند، بسيارى معتقدند: كلمه «عبقر» در آغاز اسمى بوده كه، عرب براى «شهر پريان» انتخاب كرده بود، و از آنجا كه اين شهر، موضوع ناشناخته و نادرى بوده، هر موضوع بى نظير را به آن نسبت داده، «عبقرى» مى گويند، بعضى نيز گفته اند: «عبقر» شهرى بود كه بهترين پارچه هاى ابريشمين را در آن مى بافتند.(8)

ولى فعلاً، ريشه اصلى متروك شده، و «عبقرى» به صورت يك كلمه مستقل به معنى «نادر الوجود» يا «عزيز الوجود» به كار مى رود، و با اين كه مفرد است، گاهى معنى جمعى نيز مى دهد (مانند آيه مورد بحث).

و «حسان» جمع «حسن» (بر وزن چمن) به معنى «خوب و زيبا» است.

به هر حال، اين تعبيرات همه، حاكى از اين است كه، بهشت همه چيزش ممتاز است، ميوه ها، غذاها، قصرها، فرشها و خلاصه هر چيزش در نوع خود بى نظير و بى مانند است، بلكه بايد گفت: اين تعبيرات نيز هرگز نمى تواند آن مفاهيم بزرگ و بى مانند را در خود جاى دهد، و تنها شبحى از آن را در ذهن ما ترسيم مى كند.

* * *

سپس براى آخرين بار (و سى و يكمين مرتبه) اين سؤال را از انس و جن و از تمام افراد مى كند: «كدامين نعمت از نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَىِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ).

نعمتهاى معنوى؟ يا نعمتهاى مادى؟ نعمتهاى اين جهان؟ يا نعمتهاى بهشتى؟ نعمتهائى كه سر تا پاى وجود شما را فرا گرفته و دائماً غرق در آنيد، و گاه بر اثر غرور و غفلت همه آنها را به دست فراموشى مى سپريد، و از بخشنده اين همه نعمتها و كسى كه در انتظار نعمتهايش در آينده هستيد، غافل مى شويد؟ كدام يك را منكر هستيد؟

* * *

و در آخرين آيه اين سوره مى فرمايد: «پر بركت و زوال ناپذير است نام پروردگارت كه صاحب جلال و اكرام است» (تَبارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِى الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ).

«تَبارَك» از ريشه «برك» (بر وزن درك) به معنى «سينه شتر» است، و از آنجا كه شتران هنگامى كه در جائى مى خوابند و ثابت مى مانند، سينه خود را به زمين مى چسبانند، اين واژه به معنى ثابت ماندن، پايدار و با دوام بودن به كار رفته است، و نيز از آنجا كه سرمايه بادوام و زوال ناپذير، فوائد زياد دارد، به موجود پرفايده، «مبارك» گفته مى شود، و شايسته ترين كسى كه اين عنوان براى او سزاوار است ذات پاك خداوند است كه، سرچشمه همه خيرات و بركات مى باشد.

اين تعبير، به خاطر آن است كه، در اين سوره انواع نعمتهاى الهى، در زمين و آسمان، در خلقت بشر، و در دنيا و آخرت آمده است، و از آنجا كه اينها همه از وجود پر بركت پروردگار، افاضه مى شود، مناسب ترين تعبير همان است كه در اين آيه آمده است.

زيرا منظور از «اسم» در اينجا اوصاف پروردگار است، مخصوصاً صفت «رحمانيت» كه منشأ همه اين بركات است، و به تعبير ديگر، افعال خداوند از صفات او سرچشمه مى گيرد، اگر عالم هستى را با نظام آفريد و در همه چيز ميزان قرار داد، «حكمت» او ايجاب مى كرد، و اگر قانون عدالت را در همه چيز حكمفرما فرمود، «علم و عدل» او ايجاب مى كند، و اگر مجرمان را در انواع مجازاتهائى كه در اين سوره اشاره شد گرفتار مى سازد، «منتقم» بودنش اقتضا مى نمايد، و اگر مؤمنان صالح را مشمول انواع مواهب معنوى و مادى در اين جهان و جهان ديگر قرار مى دهد، «فضل و رحمت» واسعه او ايجاب مى كند، بنابراين «اسم» او اشاره به «صفات» او است، و «صفات» او هم «عين ذات پاك» او است.

تعبير به «ذى الجلال و الاكرام» اشاره اى است به تمام صفات جمال و جلال او، (ذى الجلال اشاره به صفات سلبيه، و ذى الاكرام اشاره به صفات ثبوتيه است).

جالب اين كه، اين سوره با نام خداوند، «رحمان» آغاز شد، و با نام پروردگار، «ذو الجلال و الاكرام» پايان مى گيرد، و هر دو هماهنگ با مجموعه محتواى سوره است.

* * *

نكته ها:

1 ـ در آيه 27 اين سوره، بعد از ذكر نعمتهاى مختلف معنوى و مادى دنيا مى فرمايد: «وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ ذُوالْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ» و در پايان سوره بعد از ذكر انواع نعمتهاى بهشتى مى فرمايد: «تَبارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِى الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ» اين دو تعبير بيانگر اين واقعيت است كه، همه خطوط به ذات پاك او منتهى مى شود، و هر چه هست از ناحيه او است، دنيا از ناحيه او است، و عقبى نيز از ناحيه او است، و جلال و اكرام او همه چيز را فرا گرفته.

* * *

2 ـ در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: شخصى در محضرش دعا مى كرد و مى گفت: يا ذَا الْجَلالِ وَ الإِكْرامِ: «اى خداوندى كه صاحب جلال و اكرامى» پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: قَدِ اسْتُجِيبَ لَكَ فَسَلْ: «اكنون كه خدا را به اين نام خواندى دعايت مستجاب شد هر چه مى خواهى بخواه»!.(9)

و در حديث ديگرى آمده است: پيامبر(صلى الله عليه وآله) مردى را مشاهده كرد كه ايستاده و مشغول نماز بود، بعد از ركوع و سجود و تشهد دعا كرد و در دعايش چنين گفت: «اللّهُمَّ إِنِّي أَسْئَلُكَ بَأَنَ لَكَ الْحَمْدَ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ وَحْدَكَ لاشَرِيْكَ لَكَ الْمَنّانُ بَدِيْعُ السَّمواتِ وَ الاَرْضِ، يا ذَا الْجَلالِ وَ الإِكْرامِ، يا حَىُّ يا قَيُّومُ ، إِنِّي أَسْئَلُكَ...» پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: لَقَدْ دَعَا اللّهَ بِاسْمِهِ الْعَظِيْمِ الَّذِي إِذا دُعِىَ بِهِ أَجابَ، وَ إِذا سُئِلَ بِهِ أَعْطى: «اين مرد خدا را به نام عظيمى خواند كه هر گاه به آن دعا شود اجابت مى كند، و اگر به وسيله آن سؤال كنند، عطا مى فرمايد».(10)

* * *

3 ـ در حديثى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم كه در تفسير آيه «تَبارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِى الْجَلالِ وَ الإِكْرامِ» فرمود: نَحْنُ جَلالُ اللّهِ وَ كَرامَتُهُ الَّتِي أَكْرَمَ اللّهُ الْعِبادَ بِطاعَتِنا: «ما جلال خداوند و كرامت او هستيم كه، بندگان را به اطاعت ما گرامى داشته است».(11)

روشن است اهل بيت پيامبر(صلى الله عليه وآله) جز به سوى خدا دعوت نمى كنند، و جز به اطاعت او نمى خوانند، و هاديان راه و كشتيهاى نجات در اين درياى متلاطم زندگى دنيا هستند، و بنابراين، يكى از مصداقهاى جلال و اكرام الهى محسوب مى شوند; چه اين كه، خداوند به وسيله اوليائش، مردم را مشمول نعمت هدايت مى سازد.

* * *

4 ـ بعضى نقل كرده اند: نخستين بخش از قرآن مجيد كه در «مكّه» بر قريش آشكار خوانده شد، آيات آغاز همين سوره «الرحمن» بود، «عبداللّه بن مسعود» مى گويد: ياران رسول خدا(صلى الله عليه وآله) جمع شدند و گفتند: تاكنون «قريش» از قرآن هيچ نشنيده اند، در ميان ما كيست كه قرآن را آشكارا بر آنها بخواند؟ من گفتم: آن كس منم! گفتند: ما مى ترسيم تو را آزار دهند، بهتر اين است: كسى اين كار را بر عهده گيرد كه قبيله نيرومندى داشته باشد، تا از او دفاع كنند.

گفتم: مرا به حال خود بگذاريد، خداوند مدافع من است.

روز ديگر «ابن مسعود» در وسط روز، در كنار «مقام ابراهيم» قرار گرفت و در حالى كه «قريش» در مجلس خود نشسته بودند، برخاست و با صداى بلند شروع كرد: «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيْمِ الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ...» و همچنان ادامه داد، قريش خاموش شدند و گوش فرا دادند سپس گفتند: «اين مرد بى سر و پا چه مى گويد»؟! بعضى گفتند: او قسمتى از سخنانى را كه محمّد(صلى الله عليه وآله) آورده است تلاوت مى كند، برخاستند و محكم بر صورت او كوبيدند، ولى او همچنان به تلاوت سوره تا آنجا كه خدا مى خواست ادامه داد.

سپس به سوى اصحاب پيامبر(صلى الله عليه وآله) برگشت در حالى كه آثار زخم بر صورتش نمايان بود، گفتند: ما از همين بر تو مى ترسيديم!

«ابن مسعود» گفت: هرگز اين دشمنان خدا در نظر من اين اندازه كوچك نبودند، اگر مى خواهيد فردا هم ادامه مى دهم، ابداً ترس ندارم، گفتند: نه، همين مقدار كافى است، آنچه را كه آنها نمى خواستند بر آنها خواندى.(12)

به همين دليل «ابن مسعود» را نخستين كسى مى شمرند كه، قرآن را در «مكّه» آشكارا براى مشركان خواند.(13)

* * *

خداوندا! تو ذو الجلال و الاكرامى، به جلال و اكرامت سوگند كه ما را از نعمتها و مواهب بهشتى محروم مگردان!

پروردگارا! دايره رحمتت بسيار گسترده است، هر چند ما عملى كه شايسته آن باشد انجام نداده ايم، آنچه لايق مقام رحمانيت تو است با ما رفتار كن!

بار الها! ما هيچ يك از نعمتهاى تو را تكذيب نمى كنيم، و خود را همواره غرق احسان تو مى دانيم، آنها را بر ما مستدام دار!

آمِيْنَ يا رَبَّ العالَمِيْنَ

پايان سوره الرحمن

8 / جمادى الاول / 1406

29 / 10 / 1364

1 ـ ضمير «فِيهِنَّ» كه جمع مؤنث است ممكن است به مجموع چهار بهشت بازگردد كه در آيات گذشته آمده بود، و نيز ممكن است به دو بهشتى كه اخيراً به آن اشاره شد بازگردد به اعتبار باغهاى متعدد و قصرهاى گوناگونى كه دارد، و اين تفسير مناسبتر است; چرا كه حساب آنها را از هم جدا كرده است.

2 ـ «خيرات» بعضى گفته اند جمع «خيّره» (بر وزن سيّده) است كه به خاطر تخفيف آن را «خيرات» گفته اند، و بعضى آن را جمع «خَيْره» (بر وزن حيره) دانسته اند، و در هر حال معنى وصفى دارد نه معنى «افعل التفضيل»; چرا كه «افعل التفضيل»، جمع بسته نمى شود.

3 ـ «لسان العرب»، «مجمع البحرين»، و «المنجد».

4 ـ درباره معنى «طمث»، ذيل آيه 56 همين سوره توضيح كافى داده ايم.

5 ـ (رعد، 23 ـ مؤمن، 8).

6 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 151.

7 ـ بعضى از مفسران در اينجا فرش معروف «نگارستان انوشيروان» را به صورت مثالى ذكر كرده اند، همان فرش فوق العاده گرانقيمتى كه منظره يك باغ را منعكس مى كرد.

8 ـ تفسير «ابوالفتوح رازى»، ذيل آيات مورد بحث.

9 و 10 ـ تفسير «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 153.

11 ـ تفسير «برهان»، جلد 4، صفحه 272.

12 ـ «سيره ابن هشام»، جلد 1، صفحه 336.

13 ـ «اسد الغابة»، جلد 3، صفحه 257.

▲سوره واقعه

اين سوره، در «مكّه» نازل شده و داراى 96 آيه است

▲محتواى سوره واقعه

در «تاريخ القرآن» از «ابن نديم» نقل شده: سوره «واقعه» چهل و چهارمين سوره اى است كه بر پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نازل شد،(1) قبل از آن سوره «طه»، و بعد از آن «شعراء» بوده است.

اين سوره، همان گونه كه از لحن آن پيدا است، و مفسران نيز تصريح كرده اند، در «مكّه» نازل شده است، هر چند بعضى گفته اند آيات 81 و 82 در «مدينه» نازل گرديده، ولى، دليلى براى اين گفته در دست نيست، و نشانه اى در آيات مزبور بر اين ادعا وجود ندارد.

سوره «واقعه» چنان كه از نامش پيدا است، از قيامت و ويژگيهاى آن سخن مى گويد، و اين معنى در تمام آيات 96 گانه سوره، مسأله اصلى است، اما از يك نظر مى توان محتواى سوره را در هشت بخش خلاصه كرد:

1 ـ آغاز ظهور قيامت و حوادث سخت و وحشتناك مقارن آن.

2 ـ گروه بندى انسانها در آن روز، و تقسيمشان به «اصحاب اليمين» و «اصحاب الشمال» و «مقرّبين».

3 ـ بحث مشروحى از «مقامات مقربين» و انواع پاداشهاى آنها در بهشت.

4 ـ بحث مشروحى درباره گروه دوم، يعنى «اصحاب اليمين» و انواع مواهب الهى بر آنها.

5 ـ بحث قابل ملاحظه اى درباره «اصحاب الشمال» و مجازاتهاى دردناك آنها در دوزخ.

6 ـ ذكر دلائل مختلفى پيرامون مسأله معاد از طريق بيان قدرت خداوند، و خلقت انسان از نطفه ناچيز، و تجلّى حيات در گياهان، و نزول باران، و فروغ آتش، كه در ضمن نشانه هائى از توحيد نيز محسوب مى شود.

7 ـ ترسيمى از حالت احتضار و انتقال از اين جهان به جهان ديگر كه، آن خود نيز از مقدمات رستاخيز است.

8 ـ نظر اجمالى ديگرى روى پاداش و كيفر مؤمنان و كافران، و سرانجام سوره را با نام پروردگار عظيم پايان مى دهد.

* * *

1 ـ «تاريخ القرآن» «ابو عبداللّه زنجانى»، صفحه 59.

▲فضيلت تلاوت اين سوره

در فضيلت تلاوت اين سوره، روايات زيادى در منابع اسلامى ذكر شده است، از جمله در حديثى از رسول خدا(عليه السلام) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْواقِعَةِ كُتِبَ لَيْسَ مِنَ الْغافِلِيْنَ: «كسى كه سوره واقعه را بخواند، نوشته مى شود كه اين فرد از غافلان نيست».(1)

چرا كه آيات سوره، آنقدر تكان دهنده و بيداركننده است كه، جائى براى غفلت انسان باقى نمى گذارد.

به همين دليل در حديث ديگرى از پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى خوانيم: وقتى از آن حضرت سؤال كردند: چرا با اين سرعت آثار پيرى در چهره مبارك شما ظاهر شده است؟ در پاسخ فرمود: شَيَّبَتْنِي هُودُ، وَ الْواقِعَةُ، وَ الْمُرْسَلاتُ، وَ عَمَّ يَتَسائَلُونَ: «سوره هاى هود، و واقعه، و مرسلات و عمّ مرا پير كرد»!(2)(;چرا كه در اين سوره ها اخبار تكان دهنده اى از قيامت و رستاخيز و حوادث هولناك و مجازات مجرمان آمده، همچنين داستانهاى تكان دهنده اى از سرگذشت اقوام پيشين و بلاهائى كه بر آنها نازل شد و نيز دستور به استقامت و پايدارى).

در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: مَنْ قَرَأَ فِي كُلِّ لَيلَةِ جُمْعَة الْواقِعَةَ أَحَبَّهُ اللّهُ، وَ أَحَبَّهُ إِلَى النّاسِ أَجْمَعِيْنَ، وَ لَمْ يَرَ فِى الدُّنْيا بُؤْساً أَبَداً، وَ لافَقْراً وَ لافاقَةً وَ لاآفَةً مِنْ آفاتِ الدُّنْيا، وَ كانَ مِنْ رُفَقاءِ أَمِيْرِ الْمُؤْمِنِينَ(عليه السلام): هر كس سوره واقعه را در هر شب جمعه بخواند، خداوند او را دوست دارد، و نزد همه مردم محبوبش مى كند، هرگز در دنيا ناراحتى نمى بيند، فقر و فاقه و آفتى از آفات دنيا دامنگيرش نمى شود، و از دوستان امير مؤمنان على(عليه السلام) خواهد بود».(3)

در حديث ديگرى آمده است: «عثمان بن عفان» به عنوان عيادت وارد بر «عبد الله بن مسعود» شد، ـ در همان بيمارى كه با آن از دنيا رفت ـ

پرسيد: از چه ناراحتى؟

گفت: از «گناهانم».

گفت: چه ميل دارى؟

گفت: رحمت پروردگارم!

گفت: اگر موافق باشى طبيب براى تو بياوريم؟

گفت: طبيب بيمارم كرده.

گفت: اگر مايل باشى، دستور دهم عطاى تو را از بيت المال بياورند.

گفت: آن روز كه نيازمند بودم به من ندادى و امروز كه بى نيازم به من مى دهى؟!

گفت: مانعى ندارد براى دخترانت باشد.

گفت: آنها هم نيازى ندارند; چرا كه من سفارش كردم سوره «واقعه» را بخوانند، من از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) شنيدم مى فرمود: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْواقِعَةِ كُلَّ لَيْلة لَمْ تُصِبْهُ فاقَةٌ أَبَداً: «هر كس سوره واقعه را هر شب بخواند، هرگز فقير نخواهد شد».(4)

و به همين دليل، در روايت ديگرى سوره «واقعه» سوره «غنى» ناميده شده است.

روشن است، تنها نمى توان با لقلقه زبان، اين همه بركات را در اختيار گرفت، بلكه بايد به دنبال تلاوت، فكر و انديشه، و به دنبال آن، حركت و عمل باشد.

* * *

1إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ

2لَيْسَ لِوَقْعَتِها كاذِبَةٌ

3خافِضَةٌ رافِعَةٌ

4إِذا رُجَّتِ الأَرْضُ رَجّاً

5وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسّاً

6فَكانَتْ هَباءً مُنْبَثّاً

7وَ كُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً

8فَأَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ

9وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ

10وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ

11أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ

12فِي جَنّاتِ النَّعِيمِ

13ثُلَّةٌ مِنَ الأَوَّلِينَ

14وَ قَلِيلٌ مِنَ الآخِرِينَ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

1 ـ هنگامى كه واقعه عظيم (قيامت) واقع شود.

2 ـ هيچ كس نمى تواند آن را انكار كند!

3 ـ (اين واقعه) گروهى را پائين مى آورد و گروهى را بالا مى برد!

4 ـ در آن هنگام كه زمين به شدت به لرزه در مى آيد.

5 ـ و كوهها در هم كوبيده مى شود.

6 ـ و به صورت غبار پراكنده در مى آيد.

7 ـ و شما سه گروه خواهيد بود!

8 ـ (نخست) سعادتمندان و خجستگان (هستند); چه سعادتمندان و خجستگانى!

9 ـ گروه ديگر شقاوتمندان و شومانند، چه شقاوتمندان و شومانى!

10 ـ و (سومين گروه) پيشگامان پيشگامند!

11 ـ آنها مقرّبانند!

12 ـ در باغهاى پر نعمت بهشت (جاى دارند)!

13 ـ گروه زيادى (از آنها) از امتهاى نخستين اند.

14 ـ و اندكى از امت آخرين!

1 ـ تفسير «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 212 و تفسير «برهان»، جلد 4، صفحه 273.

2 ـ «خصال صدوق»، جلد 1، صفحه 199، حديث 10 (باب الاربعه).

3 ـ «ثواب الاعمال»، صفحه 117 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 203.

4 ـ «مجمع البيان»، جلد 9، صفحه 212.

تفسير:

▲واقعه عظيم!

مسائل مربوط به قيامت، در قرآن مجيد معمولاً با ذكر حوادث عظيم و انقلابى و كوبنده در آغاز آن توأم است، و اين در بسيارى از سوره هاى قرآن كه بحث از قيامت مى كند، كاملاً به چشم مى خورد، در اين سوره كه بر محور معاد دور مى زند نيز، همين معنى كاملاً در نخستين آياتش، مشهود است.

در آغاز مى فرمايد: «هنگامى كه واقعه عظيم قيامت بر پا شود» (إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ).(1)

* * *

«هيچ كس نمى تواند آن را انكار كند» (لَيْسَ لِوَقْعَتِها كاذِبَةٌ).

چرا كه حوادث پيش از آن به قدرى عظيم و شديد است كه، آثار آن در تمام ذرات جهان آشكار مى شود.

«واقِعَة» به صورت سربسته، اشاره به مسأله رستاخيز است، و از آنجا كه وقوعش حتمى است، از آن تعبير به «واقعه» شده، و حتى بعضى آن را يكى از نامهاى قيامت شمرده اند.

واژه «كاذِبَة» را در اينجا بعضى به معنى مصدرى گرفته اند، اشاره به اين كه: وقوع قيامت آنچنان ظاهر و آشكار خواهد بود كه هيچ گونه جاى تكذيب و گفتگو ندارد، بعضى نيز آن را به معنى ظاهريش كه اسم فاعل است تفسيركرده اند، و گفته اند: در برابر وقوع رستاخيز، تكذيب كننده اى وجود نخواهد داشت.(2)

* * *

به هر حال، رستاخيز نه تنها با دگرگونى كائنات توأم است، بلكه انسانها هم دگرگون مى شوند، همان گونه كه در آيه بعد مى فرمايد: «گروهى را پائين مى آورد و گروهى را بالا مى برد»! (خافِضَةٌ رافِعَةٌ).(3)

مستكبران گردنكش، و ظالمان صدرنشين، سقوط مى كنند، و مستضعفان مؤمن و صالح، بر اوج قله افتخار قرار مى گيرند، عزيزان بى دليل، ذليل مى شوند، و محرومان بى جهت، عزيز مى گردند، گروهى در قعر جهنم، سقوط مى كنند، و گروه ديگرى در اعلا عليّين بهشت، جاى مى گيرند، و اين است خاصيت يك انقلاب بزرگ و گسترده الهى!

و لذا در روايتى از امام على بن الحسين(عليهما السلام) مى خوانيم: كه در تفسير اين آيه فرمود: «خافِضَةٌ»: خَفَضَتْ وَ اللّهِ بِأَعْداءِ اللّهِ فِى النّارِ، «رافِعَةٌ»: رَفَعَتْ وَ اللّهِ أَوْلِياءَ اللّهِ إِلَى الْجَنَّةِ: «رستاخيز «خافضه» است; چرا كه به خدا سوگند دشمنان خدا را در آتش ساقط مى كند، و «رافعه» است; چرا كه به خدا سوگند اولياء الله را به بهشت بالا مى برد»!.(4)

* * *

آنگاه، به توصيف بيشترى در اين زمينه پرداخته مى گويد: «اين در هنگامى است كه زمين به شدت به لرزه درآيد» (إِذا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجّاً).

* * *

اين زلزله به قدرى عظيم و شديد است كه، «كوهها در هم كوبيده و خرد مى شود» (وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسّاً).

* * *

«و به صورت غبار پراكنده اى در مى آيد» (فَكانَتْ هَباءً مُنْبَثّاً).

«رُجَّت» از ماده «رج» (بر وزن حج) به معنى «حركت دادن شديد» است و «رَجْرَجَة» به «اضطراب» گفته مى شود.

«بُسَّت» از ماده «بس» (بر وزن حج) در اصل به معنى «نرم كردن آرد به وسيله آب» است.

«هَباء» به معنى «غبار» است و «مُنْبَث» به معنى «پراكنده»، بعضى گفته اند: «هَباء» آن غبارهاى بسيار كوچكى است كه در فضا معلق است و در حال عادى ديده نمى شود، مگر زمانى كه نور آفتاب از روزنه اى به درون محل تاريكى بتابد.

اكنون، بايد انديشيد: آن زلزله و انفجار تا چه حد سنگين است كه، مى تواند كوههاى عظيم را كه در صلابت و استحكام ضرب المثل اند، آنچنان متلاشى كند كه، تبديل به غبار پراكنده كند، و فريادى كه از اين انفجار عظيم برمى خيزد از آن هم وحشتناكتر است.

به هر حال، در آيات قرآن درباره وضع كوهها در آستانه قيامت تعبيرات گوناگونى ديده مى شود كه، در حقيقت مراحل مختلف انفجار عظيم كوهها را نشان مى دهد.

گاه، مى گويد: «كوهها به حركت در مى آيند» (وَ تَسِيْرُ الْجِبالُ سَيْراً).(5)

و گاه، مى گويد: «كوهها از جا كنده مى شوند» (وَ إِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ).(6)

و گاه، مى فرمايد: «برداشته مى شوند و در هم كوبيده مى شوند» (فَدُكَّتا دَكَّةً واحِدَةً).(7)

و زمانى مى گويد: «به تلى از شن متراكم تبديل خواهند شد» (وَ كانَتِ الْجِبالُ كَثِيباً مَهِيْلاً).(8)

و گاه، مى فرمايد: «به صورت غبار پراكنده اى در مى آيند»! (آيه مورد بحث).

و سرانجام مى گويد: «همچون پشم زده شده اى در فضا پخش مى شوند» (كه تنها رنگى از آن ديده مى شود) (وَ تَكُونُ الْجِبالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ).(9) البته، هيچ كس جز خدا دقيقاً نمى داند مسير اين حوادث چگونه است؟ و شايد با الفاظ و در قالب سخنان ما قابل توصيف نباشد، ولى اين اشارات پرمعنى، همگى حاكى از عظمت اين انفجار بزرگ است.

* * *

بعد از بيان وقوع اين واقعه عظيم، و رستاخيز بزرگ، به چگونگى حال مردم در آن روز پرداخته، و قبل از هر چيز آنها را به سه گروه تقسيم كرده، مى گويد: «و شما در آن روز سه دسته خواهيد بود» (وَ كُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً).

مى دانيم «زوج» هميشه به جنس مذكر و مؤنث گفته نمى شود، بلكه به امورى كه قرين هم هستند نيز زوج اطلاق مى شود، و از آنجا كه اصنافى از مردم در قيامت و حشر و نشر، قرين يكديگرند، به آنها ازواج اطلاق شده است.

* * *

در مورد دسته اول مى فرمايد: «نخست اصحاب ميمنه هستند، چه اصحاب ميمنه اى»؟! (فَأَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ).(10)

منظور از «أَصْحابُ الْمَيْمَنَة» كسانى هستند كه نامه اعمالشان را به دست راستشان مى دهند، و اين امر در قيامت رمزى و نشانه اى براى مؤمنان نيكوكار و اهل نجات است، چنان كه بارها در آيات قرآن به آن اشاره شده.

يا اين كه «مَيْمَنَة» از ماده «يمن» به معنى «سعادت و خوشبختى» گرفته شده، و به اين ترتيب گروه اول، گروه سعادتمندان و خوشبختانند.

و با توجه به اين كه، در آيه بعد، گروه دوم را به عنوان «أَصْحابُ الْمَشْئَمَة» (از ماده «شوم» معرفى مى كند، مناسب همين تفسير اخير است).(11)

تعبير به «ما أَصْحابُ الْمَيْمَنَة» (چه گروه خوشبختى؟)، براى بيان اين حقيقت است كه، حد و نهايتى براى خوشبختى و سعادت آنها متصور نيست، و اين بالاترين توصيفى است كه در اين گونه موارد امكان دارد، مثل اين است كه مى گوئيم: «فلان كس انسان است، چه انسانى»؟!

* * *

پس از آن به ذكر گروه دوم، پرداخته، مى افزايد: «گروه ديگرى اصحاب شوم هستند چه اصحاب شومى»؟! (وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ).

گروهى بدبخت، تيره روز، بيچاره و بينوا، كه نامه هاى اعمالشان را به دست چپشان مى دهند، كه خود نشانه و رمزى است براى تيره بختى و جرم و جنايت آنها.

تعبير به «ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَة» نيز در اينجا نهايت بدبختى و شقاوت آنها را منعكس مى سازد.

* * *

سرانجام گروه سوم را چنين توصيف مى كند: «و پيشگامانِ پيشگام» (وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ).(12)

* * *

«آنها مقربانند»! (أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ). «سابِقُون» كسانى هستند كه نه تنها در ايمان پيشگامند، كه در اعمال خير و صفات و اخلاق انسانى نيز پيشقدم اند، آنها «اسوه» و «قدوه» مردمند، امام و پيشواى خلقند، و به همين دليل مقربان درگاه خداوندِ بزرگند.

بنابراين، اگر بعضى از مفسران پيشگام بودن آنها را تنها به سبقت در «طاعة الله» (اطاعت خدا) يا نمازهاى پنجگانه، يا جهاد، يا هجرت، يا توبه، و امثال آن تفسير كرده اند، هر كدام گوشه اى از اين مفهوم وسيع را مورد توجه قرار داده اند، و گرنه اين كلمه، اينها، و غير اينها از خيرات و بركات را، شامل مى شود، و نيز اگر در روايات اسلامى گاه «سابقون» به چهار نفر «هابيل»، «مؤمن آل فرعون» و «حبيب نجار» كه هر كدام در امّت خود پيشگام بودند، و همچنين «امير مؤمنان على بن ابى طالب»(عليه السلام) كه نخستين مسلمان از مردان بود تفسير شده، در حقيقت بيان مصداقهاى روشن آن است، و به معنى محدود ساختن مفهوم آيه نيست.(13)

در حديث ديگرى آمده است: رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود: أَ تَدْرُونَ مَنِ السّابِقُونَ إِلى ظِلِّ اللّهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ؟: «آيا مى دانيد چه كسانى پيشگامان به سوى سايه لطف پروردگار در قيامتند»؟!

اصحاب عرض كردند: خدا و رسولش آگاهتر است، فرمود: الَّذِينَ إِذْ أُعْطُوا الْحَقَّ قَبِلُوهُ، وَ إِذا سَأَلُوهُ بَذَلُوهُ، وَ حَكَمُوا لِلنّاسِ كَحُكْمِهِمْ لِأَنْفُسِهِمْ: «آنها كسانى هستند كه وقتى حق به آنها داده شود، پذيرا مى گردند، و هنگامى كه از حق سؤال شوند، آن را در اختيار مى گذارند، و درباره مردم، آنگونه حكم مى كنند كه درباره خودشان»!.(14)

در بعضى از روايات نيز به پيامبران مرسل و غير مرسل تفسير شده است.(15) در حديثى نيز مى خوانيم: «ابن عباس» مى گويد: از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) درباره اين آيه سؤال كردم، فرمود: جبرئيل به من چنين گفته است: ذلِكَ عَلِىٌّ(عليه السلام) وَ شِيْعَتُهُ هُمُ السّابِقُونَ إِلَى الْجَنَّةِ، المُقَرَّبُونَ مِنَ اللّهِ بِكَرامَتِهِ لَهُمْ: «آنها على(عليه السلام) و پيروان او هستند كه، پيشگامان به سوى بهشت و مقربان درگاه خدايند، به خاطر احترامى كه خدا براى آنها قائل شده است».(16)

ولى، اينها نيز در حقيقت بيان مصداقهاى روشنى از مفهوم گسترده فوق است، مفهومى كه همه پيشگامان را در هر امت و ملتى شامل مى شود.

* * *

سپس در يك جمله كوتاه، مقام والاى مقربان را روشن ساخته، مى گويد: «مقربان در باغهاى پر نعمت بهشتند» (فِي جَنّاتِ النَّعِيمِ).(17)

تعبير به «جَنّاتِ النَّعِيمِ» انواع نعمتهاى مادى و معنوى بهشت را شامل مى شود.

ضمناً، اين تعبير مى تواند اشاره به اين باشد كه، باغهاى بهشت تنها كانون نعمت است، بر خلاف باغهاى دنيا كه گاه وسيله زندگى و زحمت است، همان گونه كه حال مقربان در آخرت با حالشان در دنيا متفاوت است; زيرا مقام والايشان در اين دنيا، توأم با مسئوليتهائى است، در حالى كه در سراى ديگر تنها مايه نعمت است.

بديهى است منظور از «قرب» در اينجا «قرب مقامى» است نه «قرب مكانى»; چرا كه خداوند مكان ندارد و از ما به ما نزديكتر است.

* * *

آيه بعد، به چگونگى تقسيم نفرات آنها در امم گذشته و اين امت، اشاره كرده، مى گويد: «گروه كثيرى از امتهاى نخستين اند» (ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ).

* * *

«و گروه اندكى از امت آخرين» (وَ قَلِيلٌ مِنَ الْآخِرِينَ).

«ثُلّة» چنان كه «راغب» در «مفردات» مى گويد: در اصل به معنى «قطعه مجتمع از پشم» است، سپس به معنى جماعت و گروه به كار رفته است.

بعضى نيز آن را از «ثَلَّ عَرْشُهُ» (تختش فرو ريخت و حكومتش قطع شد) گرفته و آن را به معنى «قَطَعَهُ» مى دانند، و در اينجا به قرينه مقابله با «وَ قَلِيلٌ مِنَ الْآخِرِينَ» به معنى قطعه عظيم است.

طبق اين دو آيه، گروه زيادى از مقربان از امتهاى پيشينند، و تنها كمى از آنها از امت محمّد(صلى الله عليه وآله) مى باشند.

ممكن است در اينجا اين سؤال پيش بيايد كه، چگونه اين مسأله با اهميت فوق العاده امت اسلامى سازگار است؟ با اين كه خدا آنها را بهترين امت خطاب كرده و فرموده: «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّة...».(18)

پاسخ اين سؤال با توجه به دو نكته روشن مى شود: نخست اين كه، منظور از مقربان همان سابقون و پيشگامان در ايمانند، مسلم است كه در امت اسلامى پيشگامان در پذيرش اسلام در صدر اول، گروه اندكى بودند كه نخستين آنها از مردان «على»(عليه السلام) و از زنان «خديجه» بود، در حالى كه كثرت پيامبران پيشين و تعداد امتهاى آنها و وجود پيشگامان در هر امت، سبب مى شود كه آنها از نظر تعداد فزونى يابند.

ديگر اين كه، كثرت عددى دليل بر كثرت كيفى نيست، و به تعبير ديگر ممكن است تعداد سابقون اين امت كمتر باشند، ولى از نظر مقام بسيار برتر، همان گونه كه در ميان خود پيامبران نيز تفاوت است: تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْض: «ما بعضى از رسولان را بر بعض ديگرى برترى داديم».(19)

ذكر اين نكته نيز لازم به نظر مى رسد كه، ممكن است بعضى از مؤمنان در زمره پيشگامان در ايمان نباشند، اما داراى صفات و ويژگيهاى ديگرى باشند كه، آنها را همرديف سابقون قرار مى دهد، و از نظر پاداش و اجر همرديف آنها هستند، لذا در بعضى از روايات از امام باقر(عليه السلام) چنين نقل شده: نَحْنُ السّابِقُونَ السّابِقُونَ وَ نَحْنُ الآخِرُونَ: «ما پيشگامان پيشگام، و ما آخرون هستيم».(20)

و در روايتى از امام صادق(عليه السلام) آمده است كه، به جمعى از پيروان خود خطاب كرد فرمود: أَنْتُمُ السّابِقُونَ الاَوَّلُونَ، وَ السّابِقوُنَ الآخِرُونَ، وَ السّابِقُونَ فِى الدُّنْيا إِلى وِلايَتِنا، وَ فِى الآخِرَةِ إِلَى الْجَنَّةِ: «شما سابقون نخستين و سابقون آخرين هستيد، در دنيا پيشگام در ولايت ما بوديد و در آخرت پيشگام در بهشتيد».(21)

اين نكته نيز لازم به يادآورى است كه، بعضى تعبير به «اولين» و «آخرين» را به «اولين امت اسلام» و «آخرين امت اسلام» تفسير كرده اند، طبق اين تفسير همه مقربان از امت اسلامند.

اما اين تفسير، نه با ظاهر آيات سازگار است، و نه با رواياتى كه در ذيل اين آيات وارد شده كه، افرادى از امم پيشين را بالخصوص به عنوان «سابقون اولين» معرفى كرده است.

* * *

15عَلى سُرُر مَوْضُونَة

16مُتَّكِئِينَ عَلَيْها مُتَقابِلِينَ

17يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ

18بِأَكْواب وَ أَبارِيقَ وَ كَأْس مِنْ مَعِين

19لايُصَدَّعُونَ عَنْها وَ لايُنْزِفُونَ

20وَ فاكِهَة مِمّا يَتَخَيَّرُونَ

21وَ لَحْمِ طَيْر مِمّا يَشْتَهُونَ

22وَ حُورٌ عِينٌ

23كَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَكْنُونِ

24جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ

25لايَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لاتَأْثِيماً

26إِلاّ قِيلاً سَلاماً سَلاماً

ترجمه:

15 ـ آنها =]مقرّبان[ بر تختهائى كه صف كشيده و به هم پيوسته است قرار دارند.

16 ـ در حالى كه بر آن تكيه زده و روبروى يكديگرند!

17 ـ نوجوانانى جاودان پيوسته گرداگرد آنان مى گردند.

18 ـ با قدحها و كوزه ها و جامهائى از نهرهاى جارى بهشتى!

19 ـ اما شرابى كه از آن درد سر نمى گيرند و نه مست مى شوند!

20 ـ و ميوه هائى از هر نوع كه انتخاب كنند!

21 ـ و گوشت پرنده از هر نوع كه مايل باشند.

22 ـ و همسرانى از حور العين دارند.

23 ـ همچون مرواريد در صدف پنهان!

24 ـ اينها پاداشى است در برابر اعمالى كه انجام مى دادند!

25 ـ در آن (باغهاى بهشتى) نه لغو و بيهوده اى مى شنوند نه سخنان گناه آلود.

26 ـ تنها چيزى كه مى شنوند «سلام» است «سلام».

1 ـ «إِذا» منصوب به «ظرفيت» است، و ناصب آن «ليس» است كه در آيه دوم آمده، مثل اين كه مى گوئيم: «يَوْمَ الْجُمْعَةِ لَيْسَ لِي شُغْلٌ»، اين احتمال نيز داده شده كه، ناصب آن «أُذْكُر» مقدر بوده باشد، و يا جمله «كان كذا و كذا» («كشاف»، ذيل آيه مورد بحث) ولى احتمال اول از همه مناسبتر است.

2 ـ مؤنث بودن «كاذِبة» به خاطر آن است كه در تقدير «نفس كاذبة» يا «قضية كاذبة» است (ضمناً «لام» در «لوقعتها» را بعضى براى «تقوية» دانسته اند، ولى ظاهر اين است كه «لام» براى «تعديه» است).

3 ـ «خافِضَةٌ رافِعَةٌ» خبر مبتداى محذوفى است و در اصل «هِىَ خافِضَةٌ رافِعَةٌ» بوده است.

4 ـ «خصال»، جلد 1، صفحه 64 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 204.

5 ـ طور، آيه 10.

6 ـ مرسلات، آيه 10.

7 ـ حاقه، آيه 14.

8 ـ مزمل، آيه 14.

9 ـ قارعه، آيه 5.

10 ـ در تركيب اين جمله احتمالات متعددى داده اند كه از همه مناسبتر اين است كه گفته شود: «أَصْحابُ الْمَيْمَنَة» مبتدا است و «ما» استفهاميه مبتداى دوم، و «أَصْحابُ الْمَيْمَنَة» خبر آن است، و مجموعاً خبر مبتداى اول مى باشد و «فاء» در آغاز جمله به عنوان تفريع و تفسير است.

11 ـ هر چند در آيات بعد به جاى «أَصْحابُ الْمَشْئَمَة»، «أَصْحابُ الشِّمال» آمده است.

12 ـ در تركيب اين آيه و آيه بعد، احتمالات فراوانى داده شده: نخست اين كه: «السابقون» اول مبتدا است، و دومى توصيف يا تأكيد آن است، و «اولئك المقربون» مبتدا و خبر مى باشد كه مجموعاً خبر است براى «السابقون»، بعضى نيز احتمال داده اند كه: «السابقون السابقون» مبتدا و خبر است، و شبيه شعر معروف «ابوالنجم» است كه مى گويد: «أَنَا أَبُوالنَّجْمِ، وَ شِعْرِي شِعْرِي»، كه در واقع يك نوع توصيف عالى است، اين احتمال نيز داده شده كه «السابقون» اول به معنى «سابقون در ايمان» و «السابقون» دوم به معنى «سابقون به سوى بهشت» بوده باشد كه باز هم مبتدا و خبر خواهد بود.

13 ـ اين معنى در حديثى از امام باقر(عليه السلام) نقل شده است (مجمع البيان، جلد 9، صفحه 215).

14 ـ تفسير «مراغى»، جلد 27، صفحه 134.

15 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 206.

16 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 209.

17 ـ «فِي جَنّاتِ النَّعِيمِ» (جار و مجرور) ممكن است متعلق به «مقرّبون» باشد، و يا متعلق به محذوفى كه «حال» است براى ضمير در «مقرّبون» و در تقدير چنين است: «كائنين فى جنّات النعيم» و يا خبر بعد از خبر.

18 ـ آل عمران، آيه 110.

19 ـ بقره، آيه 253.

20 ـ تفسير «صافى»، ذيل آيات مورد بحث.

21 ـ تفسير «صافى»، ذيل آيات مورد بحث.

تفسير:

▲نعمتهاى بهشتى كه در انتظار مقربان است

اين آيات، انواع نعمتهاى بهشتى را كه نصيب گروه سوم يعنى مقربان مى شود، بازگو مى كند، نعمتهائى كه هر يك از ديگرى دل انگيزتر و روح پرورتر است، نعمتهائى كه مى توان آنها را در هفت بخش خلاصه كرد:

نخست مى فرمايد: «آنها بر تختهائى كه صف كشيده و به هم پيوسته است قرار دارند» (عَلى سُرُر مَوْضُونَة).

* * *

«در حالى كه بر آن تكيه زده، و روبروى يكديگر قرار گرفته» (مجلسى پر از انس و سرور دارند) (مُتَّكِئِينَ عَلَيْها مُتَقابِلِينَ).

«سُرُر» جمع «سرير» از ماده «سرور» به معنى «تختهائى است كه صاحبان نعمت در مجالس انس و سرور بر آن مى نشينند».(1)

«مَوضُون» از ماده «وضن» (بر وزن وزن!) در اصل به معنى «بافتن زره» است، سپس به هر منسوجى كه تار و پود آن محكم است، اطلاق شده، و در اينجا منظور تختهائى است كه، كاملاً در كنار هم قرار گرفته و به هم پيوسته است، يا خود اين تختها داراى بافت مخصوصى است از لؤلؤ و ياقوت و مانند آن، چنان كه جمعى از مفسران گفته اند.

و در هر حال، ساختمان اين تختها، و طرز قرار گرفتن آنها، و مجلس انسى كه بر آنها تشكيل مى شود و سرور و شادمانى در آن موج مى زند، با هيچ بيانى قابل توصيف نيست.

در قرآن مجيد كراراً از تختهاى بهشتى و مجالس دسته جمعى بهشتيان توصيفهاى جالبى شده كه، نشان مى دهد يكى از مهمترين لذات آنها همين جلسات انس و انجمنهاى دوستانه است، اما موضوع سخن آنها و نقل محفلشان چيست؟ كسى به درستى نمى داند، آيا از اسرار آفرينش سخن مى گويند، و شگفتيهاى خلقت خداوند؟ يا از اصول معرفت و اسماء و صفات حسناى او؟ و يا حوادثى كه در اين جهان رخ داده؟ يا از مصائب جانكاهى كه از آن راحت و آسوده شدند؟ و يا امور ديگرى كه ما در شرائط زندگى اين دنيا قادر بر درك آن نيستيم؟ كسى نمى داند.

* * *

بعد از آن از دومين موهبت آنها سخن گفته، مى فرمايد: «نوجوانانى كه همواره در شكوه و طراوت جوانى به سر مى برند گرداگرد آنها مى گردند، و در خدمت آنها هستند» (يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ).

تعبير به «يَطُوف» از ماده «طواف» اشاره به خدمت مداوم آنها است، و تعبير به «مُخَلَّدُون» با اين كه همه اهل بهشت «مخلد» و جاودانى هستند، اشاره به جاودانگى، نشاط جوانى، و طراوت و زيبائى آنها است.

در اين كه اين نوجوانان كيانند؟ تفسيرهاى گوناگونى براى آن ذكر كرده اند:

بعضى گفته اند: آنها فرزندان مردم دنيا هستند كه، پيش از بلوغ چشم از دنيا بسته، و چون كار نيك و بدى نداشته اند به لطف پروردگار چنين منصبى را يافته اند، البته آنها از اين كار خود بيشترين لذت را مى برند كه در خدمت مقربان درگاه خدايند. اين معنى در حديثى از على(عليه السلام) نقل شده است.

ولى در تفسير ديگرى، مى خوانيم: اينها اطفال مشركينند كه، به خاطر بى گناهى، داراى چنين مرتبه اى شده اند; چرا كه اطفال مؤمنان به پدران و مادران خود ملحق مى شوند.

و در تفسير سومى، مى خوانيم: آنها خدمتكارانى هستند بهشتى، كه خداوند مخصوصاً آنان را براى اين هدف آفريده است.

* * *

«اين نوجوانان زيبا با قدحها، و كوزه ها، و جامهاى پر از شراب طهور، كه از نهرهاى جارى بهشتى، برداشته شده در اطراف آنها مى گردند و آنان را سيراب مى كنند» (بِأَكْواب وَ أَبارِيقَ وَ كَأْس مِنْ مَعِين).(2)

* * *

اما نه شرابى كه عقل و هوش را ببرد و مستى آورد، بلكه هنگامى كه بهشتيان آن را مى نوشند «نه درد سر مى گيرند و نه مست مى شوند» (لايُصَدَّعُونَ عَنْها وَ لايُنْزِفُونَ).(3) تنها يك حالت نشئه روحانىِ توصيف ناپذير، به آنها دست مى دهد كه، تمام وجودشان را در لذتى بى نظير فرو مى برد!

* * *

سپس به چهارمين و پنجمين قسمت از نعمتهاى مادى مقربان در بهشت اشاره كرده، مى گويد: «نوجوانان بهشتى هر نوع ميوه اى كه آنها مايل باشند به آنها تقديم مى كنند» (وَ فاكِهَة مِمّا يَتَخَيَّرُونَ).(4)

* * *

«و گوشت پرندگان از هر نوع كه بخواهند» (وَ لَحْمِ طَيْر مِمّا يَشْتَهُونَ).

مقدم داشتن ميوه بر گوشت، به خاطر آن است كه، از نظر تغذيه بهتر و عاليتر است، به علاوه ميوه قبل از غذا لطف ديگرى دارد.

البته از بعضى ديگر از آيات قرآن استفاده مى شود كه، شاخه هاى درختان بهشتى كاملاً در دسترس بهشتيان است، به طورى كه به آسانى مى توانند از هر گونه ميوه اى شخصاً تناول كنند، اين معنى درباره غذاهاى ديگر بهشتى نيز مسلماً صادق است، ولى شك نيست كه، وقتى خدمتكارانى آنچنان، غذاهائى اين چنين را براى آنها بياورند، لطف و صفاى ديگرى دارد، و به تعبير ديگر، اين يك نوع احترام و اكرام بيشتر نسبت به بهشتيان، و رونق و صفاى افزونتر براى مجالس انس آنها است، حتى در مجالس معمول دنيا نيز بسيار مى شود كه، با وجود قرار داشتن ميوه و غذا در دسترس ميهمانان، ميزبان شخصاً به آنها تعارف مى كند، و اين نوعى احترام و محبت محسوب مى شود.

و البته در ميان انواع گوشتها، گوشت پرندگان برترى دارد، لذا روى آن تكيه شده است.

اين نكته نيز قابل ذكر است كه، در مورد ميوه، تعبير به «يَتَخَيَّرُون» (انتخاب مى كنند) و در مورد گوشت تعبير به «يَشْتَهُون» (اشتها دارند)، شده است، بعضى از مفسران خواسته اند، ميان اين دو تعبير، تفاوتى قائل شوند، ولى بيشتر به نظر مى رسد كه هر دو ناظر به يك معنى است با دو عبارت متفاوت، منظور اين است: بهشتيان هر نوع غذائى را بپسندند از سوى خدمتكاران بهشتى در اختيارشان گذاشته مى شود.

* * *

سپس به ششمين نعمت كه همسران پاك و زيبا است اشاره كرده، مى گويد: «و همسرانى از حور العين دارند» (وَ حُورٌ عِينٌ).(5)

«همچون مرواريد در صدف پنهان»! (كَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَكْنُونِ).

«حور» چنان كه قبلاً نيز گفته ايم جمع «حوراء» و «احور»، به كسى مى گويند كه، سياهى چشمش كاملاً مشكى و سفيديش كاملاً شفاف است.

و «عين» جمع «عيناء» و «اعين» به معنى «درشت چشم» است، و از آنجا كه بيشترين زيبائى انسان در چشمان او است، روى اين مسأله مخصوصاً تكيه شده است.

بعضى نيز گفته اند: «حور» از ماده «حيرت» گرفته شده، يعنى آنچنان زيبا هستند كه، چشمها از ديدن آنها حيران مى شود.(6)

«مكنون» به معنى «پوشيده» است، و در اينجا منظور پوشيده بودن در صدف است; زيرا مرواريد به هنگامى كه در صدف قرار دارد، و هيچ دستى به آن نرسيده از هميشه شفافتر و زيباتر است، به علاوه ممكن است اشاره به اين معنى باشد كه، آنها از چشم ديگران كاملاً مستورند، نه دستى به آنها رسيده، و نه چشمى بر آنها افتاده است!

* * *

بعد از ذكر اين شش موهبت جسمانى، مى افزايد: «اينها همه پاداشى است در برابر اعمال صالحى كه انجام مى دادند» (جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ).

تا تصور نشود اين نعمتهاى بى شمار بهشتى بى حساب به كسى داده مى شود، و يا ادعاى ايمان و عمل صالح براى نيل به آنها كافى است، نه، عمل مستمر و خالص لازم است تا اين الطاف نصيب انسان شود (توجه داشته باشيد كه «يعملون» معنى استمرار را دارد).

* * *

هفتمين و آخرين نعمت آنها كه جنبه معنوى دارد اين است كه: «آنها در باغهاى بهشت نه لغو و بيهوده اى مى شنوند، نه سخنان گناه آلود» (لايَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لاتَأْثِيماً).

نه در آنجا دروغ و تهمت و افترا وجود دارد، و نه استهزاء و غيبت، نه كلمات نيش دار، نه تعبيرات گوشخراش، و نه سخنان لغو و بيهوده و بى اساس، هر چه هست در آنجا لطف، صفا، زيبائى، متانت، ادب و پاكى است، و چه عالى است محيطى كه سخنان آلوده در آن نباشد، و اگر درست فكر كنيم بيشترين ناراحتى ما در زندگى اين دنيا نيز از همين سخنان لغو و بيهوده، و گناه آلود، و زخم زبانها، و جراحات اللسان است!

* * *

و در پايان مى افزايد: «تنها چيزى كه در آنجا مى شنوند سلام است سلام» (إِلاّ قِيلاً سَلاماً سَلاماً).(7)

آيا اين سلام از ناحيه خداوند است؟ يا از ناحيه فرشتگان؟ يا خود بهشتيان نسبت به يكديگر؟ و يا همه اينها؟

از همه مناسب تر تفسير اخير است، چنان كه در آيات ديگر قرآن، به سلام خداوند و فرشتگان و بهشتيان بر يكديگر اشاره شده است.(8)

آرى، آنها جز سلام چيزى نمى شنوند، سلام و درود خداوند و ملائكه مقربين او، و سلام و درود خودشان به يكديگر، در آن جلسات پر شور و پر صفا كه لبريز از دوستى و محبت است.

محيط آنها آكنده از سلام و سلامت است، و همين معنى بر تمام وجود آنها حكومت مى كند، هر چه مى گويند بر همين محور دور مى زند و نتيجه تمام گفتگوها و بحثهاى آنها به سلام و صلح و صفا منتهى مى شود، اصولاً بهشت، «دار السلام» و خانه سلامت و امن و امان است، چنان كه در آيه 127 «انعام» مى خوانيم: «لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ».(9)

* * *

27وَ أَصْحابُ الْيَمِينِ ما أَصْحابُ الْيَمِينِ

28فِي سِدْر مَخْضُود

29وَ طَلْح مَنْضُود

30وَ ظِلّ مَمْدُود

31وَ ماء مَسْكُوب

32وَ فاكِهَة كَثِيرَة

33لامَقْطُوعَة وَ لامَمْنُوعَة

34وَ فُرُش مَرْفُوعَة

35إِنّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً

36فَجَعَلْناهُنَّ أَبْكاراً

37عُرُباً أَتْراباً

38لأَصْحابِ الْيَمِينِ

39ثُلَّةٌ مِنَ الأَوَّلِينَ

40وَ ثُلَّةٌ مِنَ الآخِرِينَ

ترجمه:

27 ـ و اصحاب يمين و خجستگان، چه اصحاب يمين و خجستگانى!

28 ـ آنها در سايه درختان «سدر» بى خار قرار دارند.

29 ـ و در سايه درخت «طلح» پر برگ =]درختى خوشرنگ و خوشبو[.

30 ـ و سايه كشيده و گسترده.

31 ـ و در كنار آبشارها.

32 ـ و ميوه هاى فراوان.

33 ـ كه هرگز قطع و ممنوع نمى شود.

34 ـ و همسرانى بلندمرتبه!

35 ـ ما آنها را آفرينش نوينى بخشيديم.

36 ـ و همه را دوشيزه قرار داديم.

37 ـ زنانى كه تنها به همسرشان عشق مىورزند و هم سن و سالند!

38 ـ اينها همه براى اصحاب يمين است.

39 ـ كه گروهى از امتهاى نخستين اند.

40 ـ و گروهى از امتهاى آخرين.

1 ـ «مفردات راغب»، ماده «سرّ».

2 ـ «أكواب» جمع «كوب» به معنى «قدح» يا ظرفى است كه دسته دار نباشد، «اباريق» جمع «ابريق» در اصل، از ريشه فارسى «آبريز» گرفته شده و به معنى ظروفى است كه داراى دسته و لوله براى ريزش مايعات است، و «كأس» به جام لبريز گفته مى شود و «معين» از ماده «معن» (بر وزن صحن) به معنى جارى است.

3 ـ «يصدعون» از ماده «صداع» (بر وزن حباب) به معنى سردرد است، اين واژه در اصل از «صدع» به معنى شكافتن است و از آنجا كه انسان وقتى به سردرد شديد دچار مى شود گوئى مى خواهد از 2

شدت درد، سر او بشكافد اين كلمه در اين معنى به كار رفته است، و «يُنْزِفون» از ريشه «نزف» (بر وزن حذف) به معنى كشيدن تمام آب چاه به طور تدريجى است، و در مورد مستى و از دست دادن عقل نيز به كار مى رود.

4 ـ «فاكهة» و «لحم» هر دو معطوف است بر «اكواب»، و به اين ترتيب از چيزهائى است كه به وسيله «ولدان مخلدون» به «مقربان» اهداء مى شود.

5 ـ گر چه بعضى تصور كرده اند «حور عين» عطف به «ولدان مخلدون» است و بنابراين آنها نيز گرداگرد بهشتيان در گردشند، ولى با توجه به عدم تناسب اين معنى مخصوصاً با جلسات دسته جمعى بهشتيان، ظاهر اين است، مبتدا براى خبر محذوفى مى باشد و در تقدير چنين است: وَ لَهُمْ حُورٌ عِينٌ: «براى آنها حور العين است».

6 ـ «ابوالفتوح رازى»، جلد 11، ذيل آيات مورد بحث.

7 ـ «سلاماً» مفعول به، براى «قيلاً» مى باشد كه مصدر است مانند «قول» يعنى گفتار آنها در آنجا سلام است. اين احتمال نيز داده شده است كه «سلاماً» صفت براى «قيلاً» بوده باشد، و يا مفعول به (يا مفعول مطلق) براى فعل محذوفى، و در تقدير «يسلمون سلاماً» مى باشد، ولى معنى اول از همه بهتر است، و «سلاماً» دومى تأكيد مى باشد.

8 ـ يس، آيه 58 ـ رعد، آيه 24 ـ يونس، آيه 10.

9 ـ توجه داشته باشيد كه استثناء در آيه «إِلاّ قِيلاً سَلاماً سَلاماً» منقطع است و مفيد تأكيد مى باشد.

تفسير:

▲مواهب و نعمتهاى «اصحاب اليمين»

بعد از بيان مواهب معنوى و مادى مقربان، نوبت به «اصحاب اليمين» مى رسد، همان جمعيت سعادتمندى كه نامه اعمالشان به علامت پيروزى در امتحانات الهى، به دست راستشان داده مى شود، و در اينجا به شش نعمت از نعم خداوند اشاره مى كند كه، با مقايسه به نعمتهاى مقربان كه در هفت بخش آمده بود، يك مرحله پائينتر است.

نخست براى بيان بلندى مقام آنها مى فرمايد: «اصحاب يمين، چه اصحاب يمينى»؟! (وَ أَصْحابُ الْيَمِينِ ما أَصْحابُ الْيَمِينِ).(1)

و اين برترين توصيفى است كه از آنها شده; زيرا اين تعبير در مواردى به كار مى رود كه اوصاف كسى در بيان نگنجد، و به هر حال، اين تعبير بيانگر مقام والاى اصحاب اليمين است.

* * *

آيه بعد، به نخستين موهبت اين گروه اشاره كرده، مى گويد: «آنها در سايه درخت سدر بى خار قرار خواهند گرفت» (فِي سِدْر مَخْضُود).(2)

در حقيقت اين رساترين توصيفى است كه براى درختان بهشتى در قالب الفاظ دنيوى ما امكان پذير است; زيرا «سدر» به گفته بعضى از ارباب لغت: درختى است تناور كه بلنديش گاهى تا چهل متر مى رسد، و مى گويند: تا دو هزارسال عمر مى كند (و سايه بسيار سنگين و لطيفى دارد)، تنها عيب اين درخت اين است كه، خاردار است، ولى با توصيف به «مخضود» از ماده «خضد» (بر وزن مجد) به معنى بريدن و گرفتن خار، اين مشكل نيز در درختان سدر بهشتى حل شده.

در حديثى آمده است: «هر گاه بعضى از لغات قرآن براى ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله)مشكل مى شد، مى گفتند: خداوند به بركت اعراب باديه نشين، و سؤالات آنها ما را بهره مند مى كند، از جمله: روزى عربى باديه نشين خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) آمده عرض كرد: اى رسول خدا! خداوند متعال در قرآن، از يك درخت آزاردهنده نام برده است، و من فكر نمى كردم در بهشت چنين درختى باشد! فرمود: كدام درخت؟ عرض كرد: درخت سدر; زيرا داراى خار است، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: مگر خداوند نمى فرمايد: «فِى سِدْر مَخْضُود» مفهومش اين است: خارهاى آن را قطع كرده است، و به جاى هر خار، ميوه اى قرار داده، و هر ميوه اى هفتاد و دو رنگ ماده غذائى دارد كه، هيچ يك شباهتى به ديگرى ندارد»!.(3)

* * *

دومين موهبت اين است: «آنها در سايه درختان «طلح متراكم» به سر مى برند» (وَ طَلْح مَنْضُود).

«طلح» درختى است سبز و خوشرنگ و خوشبو، جمعى گفته اند: همان درخت موز است كه، برگهاى بسيار پهن و سبز و زيبا، و ميوه اى شيرين و گوارا دارد، و «منضود» از ماده «نضد» به معنى «متراكم» است.

ممكن است اين تعبير، اشاره به تراكم برگها يا تراكم ميوه ها، و يا هر دو باشد، حتى بعضى گفته اند: اين درختان، چنان پر ميوه است كه، ساقه و شاخه ها غرق ميوه و پوشيده از آن مى باشد.

بعضى از مفسران گفته اند: با توجه به اين كه درخت سدر برگهائى بسيار كوچك، و درخت موز برگهائى بسيار پهن، بزرگ و گسترده دارند، ذكر اين دو درخت، اشاره لطيفى به تمام درختان بهشتى است كه در ميان اين دو قرار دارد.(4)

* * *

سومين نعمت بهشتى را، چنين بيان مى كند: «و سايه كشيده و گسترده» (وَ ظِلّ مَمْدُود).

بعضى اين سايه گسترده را به حالتى شبيه «بين الطلوعين» تفسير كرده اند كه، سايه همه جا را فرا گرفته است و در حديثى در «روضه كافى» اين معنى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل شده است.(5) غرض اين است: حرارت آفتاب هرگز بهشتيان را متألم و ناراحت نمى كند، و دائماً در سايه هاى مطبوع، و گسترده، و روح افزا به سر مى برند.

* * *

و چهارمين نعمت، به آبهاى بهشتى اشاره كرده مى فرمايد: «بهشتيان در كنار آبهائى آبشار مانند (كه منظره فوق العاده زيبا و دل انگيزى دارد) به سر مى برند» (وَ ماء مَسْكُوب).

«مَسْكُوب» از ماده «سكب» (بر وزن كبك) در اصل به معنى «ريزش» است، و از آنجا كه ريزش آب از بالا به پائين، به صورت آبشار، بهترين مناظر را ايجاد مى كند ، زمزمه هاى آن گوش جان را نوازش مى دهد، و منظره آن چشم را فروغ مى بخشد ، اين امر يكى از مواهب بهشتيان قرار داده شده است.

* * *

و البته، آن درختها و آن همه آب جارى دائم، انواع ميوه ها را نيز همراه دارد، و لذا در پنجمين نعمت، مى افزايد: «و ميوه هاى فراوانى» (وَ فاكِهَة كَثِيرَة).

* * *

«كه نه قطع مى شود و نه هيچگاه ممنوع مى گردد» (لامَقْطُوعَة وَ لامَمْنُوعَة).

آرى، همچون ميوه هاى اين جهان نيست كه، محدود به فصول معينى باشد، و تنها چند هفته يا چند ماه در سال بر درخت ظاهر شود، و نيز همچون ميوه هاى اين جهان نيست كه، گاه خارها مانع چيدن آن است و گاه بلندى خطرناك درخت مانند نخل، و يا مانعى در وجود خود انسان، از تناول آن وجود داشته باشد، و نه ميزبان اصلى بهشت كه خداوند منان است و مأموران او، بخل و منعى دارند، بنابراين، هيچ مانعى در كار نيست، بلكه «مقتضى كاملاً موجود و مانع در هر شكل و هر صورت مفقود است».

* * *

آنگاه به نعمت ديگرى اشاره كرده، مى افزايد: «آنها داراى همسران گرانقدرى هستند» (وَ فُرُش مَرْفُوعَة).

«فُرُش» جمع «فراش» در اصل به معنى هر گونه فرش يا بسترى است كه مى گسترانند، و به همين تناسب گاه به عنوان كنايه از همسر به كار مى رود (خواه مرد باشد يا زن).

لذا در حديث معروفى از پيغمبر گرامى(صلى الله عليه وآله) آمده است: الوَلَدُ لِلْفَراشِ وَ لِلْعاهِرِ الحَجَرُ: «فرزندى كه از زن شوهردار متولد مى شود متعلق به همان خانواده است و اگر مرد فاسق و زناكارى در اين ميان بوده، بهره اش تنها سنگ است»(6) (و احتمال انعقاد فرزند از نطفه او پذيرفته نيست).

بعضى نيز «فُرُش» را به معنى حقيقى (نه به معنى كنائى) تفسير كرده اند، و آن را اشاره به فرشها و بسترهاى بسيار گرانبها و پر ارزش بهشت دانسته اند، ولى در اين صورت، ارتباط آيات بعد كه حكايت از حوريان و همسران بهشتى مى كند، از آن قطع مى شود.

* * *

پس از آن به اوصاف ديگرى از همسران بهشتى پرداخته، مى گويد: «ما آنها را آفرينش نوينى بخشيده ايم» (إِنّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً).

اين جمله ممكن است اشاره به همسران مؤمنان در اين دنيا باشد كه، خداوند آفرينش تازه اى در قيامت به آنها مى دهد، و همگى در نهايت جوانى و طراوت و جمال و كمال ظاهر و باطن وارد بهشت مى شوند كه، طبيعت بهشت، طبيعت تكامل و خروج از هر گونه نقص و عيب است. و اگر منظور حوريان باشد، خداوند آنها را آفرينش نوينى بخشيده، به گونه اى كه هرگز گرد و غبار پيرى و ناتوانى بر آنها نمى نشيند.

ممكن است كه تعبير به «انشأ»، اشاره به هر دو نيز بوده باشد.

* * *

سپس مى افزايد: «ما آنها را همگى بكر قرار داديم» (فَجَعَلْناهُنَّ أَبْكاراً).

و شايد اين وصف هميشه براى آنها باقى باشد، چنان كه بسيارى از مفسران به آن تصريح كرده اند و در روايات نيز به آن اشاره شده، يعنى با آميزش، وضع آنها دگرگون نمى شود.(7)

* * *

و در توصيف آنها باز مى فرمايد: «آنان نسبت به همسرانشان، عشق مىورزند و خوش سخن و فصيحند» (عُرُباً).

«عُرُب» جمع «عَروبة» (بر وزن ضرورة) به معنى زنى است كه وضع حالش حكايت از محبتش نسبت به همسر، و مقام عفت و پاكيش مى كند; زيرا «إِعراب» (بر وزن اظهار) به همان معنى آشكار ساختن است، اين واژه به معنى فصيح و خوش سخن بودن، نيز مى آيد، و ممكن است هر دو معنى در آيه جمع باشد.

وصف ديگرشان اين كه: «آنها هم سن و سال با همسرانشان هستند و همگى در خوبى و جمال ظاهر و باطن، همانندند، و يك از يك بهتر» (أَتْراباً).

«أَتراب» جمع «ترب» (بر وزن ذهن) به معنى «مثل و همانند» است و بعضى گفته اند: اين معنى از «ترائب» كه به معنى دنده هاى قفسه سينه است گرفته شده، زيرا با يكديگر شباهت دارند.

اين شباهت و برابرى ممكن است در سن و سال نسبت به همسرانشان باشد، تا به اصطلاح، احساسات يكديگر را كاملاً درك كنند، و زندگى با هم براى آنها لذتبخش تر باشد، هر چند گاهى با تفاوت سن و سال نيز چنين است ولى در غالب چنين نيست، و يا همانند در خوبى و زيبائى و حسن ظاهر و باطن، درست شبيه تعبير معروف كه مى گويند: «آنها همه خوبند و يك از يك بهتر».

* * *

و مى افزايد: «همه اين نعمتها، براى اصحاب اليمين است» (لأَصْحابِ الْيَمِينِ).

و اين، تأكيدى است مجدد بر اختصاص اين مواهب (ششگانه) به آنها.

اين احتمال نيز داده شده است كه: اين جمله تكميلى است براى جمله «إِنّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً» يعنى ما آنها را آفرينش نوينى براى اصحاب اليمين داديم.(8)

* * *

و در پايان اين مقال مى فرمايد: «گروهى از آنان از امتهاى نخستينند» (ثُلَّةٌ مِنَ الأَوَّلِينَ).

* * *

«و گروهى از اقوام آخرين اند» (وَ ثُلَّةٌ مِنَ الآخِرِينَ).

«ثُلَّة» در اصل به معنى «قطعه مجتمع از پشم» است، سپس به هر جمعيت انبوه درهم فشرده گفته شده است، و به اين ترتيب، گروه عظيمى از «اصحاب اليمين» از امتهاى گذشته هستند و گروه عظيمى از امت اسلام; چرا كه در ميان اين امت صالحان و مؤمنان، بسيارند، هر چند پيشگامان آنها در قبول ايمان نسبت به پيشگامان امم سابق با توجه به كثرت آن امتها و پيامبرانشان، كمترند.

بعضى گفته اند: اين دو گروه هر دو از امت اسلامند، گروهى از اولين آنها و گروهى از آخرين آنها، ولى تفسير اول صحيح تر است.

* * *

41وَ أَصْحابُ الشِّمالِ ما أَصْحابُ الشِّمالِ

42فِي سَمُوم وَ حَمِيم

43وَ ظِلّ مِنْ يَحْمُوم

44لابارِد وَ لاكَرِيم

45إِنَّهُمْ كانُوا قَبْلَ ذلِكَ مُتْرَفِينَ

46وَ كانُوا يُصِرُّونَ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظِيمِ

47وَ كانُوا يَقُولُونَ أَ إِذا مِتْنا وَ كُنّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنّا لَمَبْعُوثُونَ

48أَ وَ آباؤُنَا الأَوَّلُونَ

49قُلْ إِنَّ الأَوَّلِينَ وَ الآخِرِينَ

50لَمَجْمُوعُونَ إِلى مِيقاتِ يَوْم مَعْلُوم

ترجمه:

41 ـ و اصحاب شمال، چه اصحاب شمالى؟!

42 ـ آنها در ميان بادهاى كشنده و آب سوزان قرار دارند.

43 ـ و در سايه دودهاى متراكم و آتش زا!

44 ـ سايه اى كه نه خنك است و نه آرام بخش!

45 ـ آنها پيش از اين (در عالم دنيا) مست و مغرور نعمت بودند.

46 ـ و بر گناهان بزرگ اصرار مىورزيدند.

47 ـ و مى گفتند: «هنگامى كه ما مرديم و خاك و استخوان شديم، آيا برانگيخته

خواهيم شد؟!

48 ـ يا نياكان نخستين ما (برانگيخته مى شوند)»؟!

49 ـ بگو: «اولين و آخرين.

50 ـ همگى در موعد روز معينى گردآورى مى شوند».

1 ـ تركيب اين جمله ذيل آيه 8 همين سوره گذشت.

2 ـ جار و مجرور متعلق به عامل مقدرى است و مجموعاً خبر مبتداى محذوفى است و در تقدير چنين است: «هُمْ فِى سِدْر مَخْضُود».

3 ـ «روح المعانى»، جلد 27، صفحه 120 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 156.

4 ـ «فخر رازى» در تفسير «كبير»، ذيل آيات مورد بحث، جلد 29، صفحه 162.

5 ـ «روضه كافى» و «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 216.

6 ـ «كافى»، جلد 5، صفحه 491، حديث 3.

7 ـ «روح المعانى»، جلد 27، صفحه 123 ـ ضمناً بايد توجه داشت كه اين حالت، با «فاء» تفريع، عطف بر آيه قبل شده است.

8 ـ در صورت اول، عبارت «لأصحاب اليمين» خبر مبتداى محذوفى است و در تقدير چنين است: «هذه كلها لاصحاب اليمين» و در صورت دوم جار و مجرور متعلق به «أنشأناهن» مى باشد، ولى تفسير اول مناسبتر است.

تفسير:

▲كيفرهاى دردناك «اصحاب شمال»

در تعقيب مواهب عظيم گروه مقربان و گروه «اصحاب اليمين» به سراغ گروه سوم و عذابهاى دردناك و وحشتناك آن مى رود تا در يك مقايسه، وضع حال سه گروه روشن گردد.

مى فرمايد: «و اصحاب شمال، چه اصحاب شمالى» (وَ أَصْحابُ الشِّمالِ ما أَصْحابُ الشِّمالِ).

همانها كه نامه اعمالشان به دست چپشان داده مى شود كه، رمزى است براى آن كه گنهكار و آلوده، و ستمگرند و اهل دوزخ، و همان گونه كه در توصيف مقربان و اصحاب اليمين گفتيم، اين تعبير براى بيان نهايت خوبى يا بدى حال كسى است، فى المثل مى گوئيم: «سعادتى به ما رو كرد، چه سعادتى؟ يا مصيبتى رو كرد، چه مصيبتى»؟!

* * *

پس از آن به سه قسمت از كيفرهاى آنها اشاره كرده مى گويد: «آنها در ميان بادهاى كشنده و آب سوزان قرار دارند» (فِي سَمُوم وَ حَمِيم).

* * *

«و در سايه دودى شديد و آتش زا» (وَ ظِلّ مِنْ يَحْمُوم).

باد سوزان كشنده از يكسو، و آب جوشان مرگبار از سوى ديگر، و سايه دود داغ و خفه كننده از سوى سوم، آنها را چنان گرفتار مى سازد كه، تاب و توان را از آنان مى گيرد، و اگر هيچ مصيبت ديگرى جز اين سه مصيبت را نداشته باشند، براى كيفر آنها كافى است.

«سَمُوم» از ماده «سم» به معنى باد سوزانى است كه در «مسام» (سوراخهاى ريز بدن انسان) داخل مى شود و او را هلاك مى كند (اصولاً «سم» را به اين جهت «سم» مى گويند كه، در تمام ذرات بدن نفوذ مى كند).

«حَمِيم» به معنى «شىء داغ»، و در اينجا به معنى آب سوزان است كه، در آيات ديگر قرآن نيز به آن اشاره شده است، مانند آيه 19 «حج»: يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِيْمُ: «بر سر آنها آب سوزان ريخته مى شود».

«يحموم» نيز از همين ماده است و در اينجا به تناسب «ظل» (سايه) به «دود غليظ و سياه و داغ» تفسير شده است.

* * *

آنگاه براى تأكيد مى افزايد: «سايه اى كه نه برودت دارد، و نه هيچ فايده» (لابارِد وَ لاكَرِيم).

سايبان، گاه، انسان را از آفتاب حفظ مى كند، و گاه، از باد و باران، و يا منافع ديگرى در بردارد، ولى اين سايبان هيچ يك از اين فوائد را ندارد.

تعبير به «كَرِيم» از ماده «كرامت» به معنى «مفيد فايده» است، و لذا در ميان عرب معمول است، وقتى مى خواهند شخص يا چيزى را غير مفيد معرفى كنند مى گويند: «لاكَرامَةَ فِيْهِ»، مسلم است سايه اى كه از دود سياه و خفه كننده است، جز شر و زيان چيزى از آن انتظار نمى رود، «لاكَرامَةَ فِيْهِ».

گرچه كيفرهاى دوزخيان انواع و اقسام مختلف و وحشتناكى دارد، ولى ذكر همين سه قسمت كافى است كه انسان بقيه را از آن حدس بزند.

* * *

در آيات بعد، دلائل گرفتارى «اصحاب شمال» را به اين سرنوشت شوم و وحشتناك در سه جمله خلاصه مى كند:

نخست اين كه: «آنها پيش از اين در عالم دنيا، مست و مغرور نعمت بودند» (إِنَّهُمْ كانُوا قَبْلَ ذلِكَ مُتْرَفِينَ).

«مُتْرَف» به طورى كه در «لسان العرب» آمده، از ماده «ترف» (بر وزن سبب) به معنى «تنعم» است، و «مُتْرَف» به كسى مى گويند كه فزونى نعمت او را غافل، مغرور، مست كرده، و به طغيان واداشته است.(1)

درست است كه همه «اصحاب الشمال» در زمره «مترفين» نيستند، ولى هدف قرآن، سردمداران آنها است.

همان گونه كه امروز هم مى بينيم، فساد جامعه هاى بشرى، از گروه متنعمين مست و مغرور است، كه عامل گمراهى ديگران نيز مى باشند، سرنخ تمام جنگها و خونريزيها و انواع جنايات، و مراكز شهوات، و گرايشهاى انحرافى، به دست اين گروه است، و به همين جهت، قرآن قبل از هر چيز، انگشت روى آنها مى گذارد.

اين احتمال نيز وجود دارد، چون نعمت، معنى گسترده اى دارد و منحصر به اموال نيست، بلكه جوانى، سلامت و عمر نيز از نعمتهاى خدا است، اگر باعث غرور و غفلت گردد سرچشمه اصلى گناهان است، و «اصحاب شمال» هر يك، داراى نوعى از اين نعمتها هستند.

* * *

بعد از آن به دومين گناه، آنها اشاره كرده، مى افزايد: «آنها بر گناهان بزرگ اصرار داشتند» (وَ كانُوا يُصِرُّونَ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظِيمِ).

«حِنْث» در اصل به معنى «هر گونه گناه» است، ولى در بسيارى از مواقع اين واژه به معنى «پيمان شكنى و مخالفت سوگند» آمده، به خاطر اين كه از مصداقهاى روشن گناه است.

بنابراين، ويژگى «اصحاب شمال» تنها انجام گناه نيست، بلكه اصرار بر گناهان عظيم است; چرا كه گناه ممكن است احياناً از «اصحاب يمين» نيز سر بزند، ولى آنها هرگز بر آن اصرار نمىورزند، هنگامى كه متذكر مى شوند، فوراً توبه مى كنند.

جمعى، «حنث عظيم» را در اينجا به معنى «شرك» تفسير كرده اند; چرا كه گناهى از آن عظيمتر وجود ندارد، همان گونه كه قرآن مى گويد: إِنَّ اللّهَ لايَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ: «خداوند هيچ گاه شرك را نمى بخشد، و كمتر از آن را براى هر كس بخواهد مى بخشد».(2)

بعضى نيز آن را به «دروغ» كه از اعظم گناهان، و كليد معاصى ديگر است تفسير كرده اند، مخصوصاً هنگامى كه توأم با تكذيب انبياء و قيامت، باشد.

ولى، ظاهر اين است كه، همه اينها مصداقهائى براى «حنث عظيم» محسوب مى شود.

* * *

و سومين عمل خلاف آنها اين بود كه «مى گفتند: آيا هنگامى كه مرديم و خاك و استخوان شديم، بار ديگر برانگيخته خواهيم شد»؟ (وَ كانُوا يَقُولُونَ أَ إِذا مِتْنا وَ كُنّا تُراباً وَ عِظاماً أ إِنّا لَمَبْعُوثُونَ).

بنابراين، انكار قيامت كه خود سرچشمه بسيارى از گناهان است، يكى ديگر از اوصاف «اصحاب الشمال» مى باشد، و تعبير به «كانُوا يَقُولُون» نشان مى دهد كه در انكار قيامت نيز اصرار مىورزيدند و پافشارى داشتند.

در اينجا دو مطلب قابل توجه است:

نخست اين كه: هنگامى كه سخن از «اصحاب اليمين» و «مقربين» در ميان بود، شرح اعمال و كارهائى كه سبب آن پاداشها مى شد را نداد، (جز اشاره كوتاهى كه در مورد مقربان بود) اما هنگامى كه نوبت به «اصحاب الشمال» رسيد، در اين باره شرح كافى داد تا هم اتمام حجتى باشد، و هم بيان اين حقيقت كه آن مجازاتهاى دردناك با اصل عدالت كاملاً سازگار است.

ديگر اين كه: سه گناهى را كه آيات سه گانه فوق به آن اشاره شده، در حقيقت مى تواند اشاره به نفى اصول سه گانه دين از ناحيه «اصحاب شمال» باشد، در آخرين آيه «تكذيب رستاخيز» بود، و در آيه دوم «انكار توحيد»، و در آيه نخست كه سخن از «مترفين» مى گفت، اشاره اى به «تكذيب انبياء»; زيرا همان گونه كه در آيه 23 «زخرف» مى خوانيم: وَ كَذلِكَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ فِى قَرْيَة مِنْ نَبِىّ إِلاّ قالَ مُتْرَفُوها إِنّا وَجَدنا آبائَنا عَلى أُمَّة وَ إنّا عَلى آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ: «اين گونه ما در هيچ شهر و آبادى پيامبرى قبل از تو نفرستاديم مگر اين كه مترفين آنها گفتند: ما نياكان خود را بر آئينى يافتيم و به آثار آنها پايبنديم».

تعبير به «تُراباً وَ عِظاما» ممكن است اشاره به اين باشد كه، گوشتهاى ما تبديل به خاك و استخوانهاى ما برهنه مى شود، با اين حال، آفرينش جديد چگونه ممكن است؟ و چون فاصله خاك از حيات نوين، بيشتر است در آغاز ذكر شده است.

و عجب اين كه: آنها صحنه هاى معاد را با چشم خود در اين جهان مى ديدند كه، چگونه بسيارى از موجودات زنده مانند گياهان مى پوسند و خاك مى شوند، و بار ديگر لباس حيات در تن مى كنند، و اصولاً كسى كه آفرينش نخستين را كرده، چگونه تكرار آن براى او مشكل است، با اين حال، آنها پيوسته روى انكار معاد اصرار داشتند.(3)

* * *

آنها به اين هم قناعت نمى كردند و براى اظهار تعجب بيشتر مى گفتند: «آيا نياكان نخستين ما كه هيچ اثرى از آنها باقى نمانده دوباره زنده مى شوند»؟!
(أَ وَ آباؤُنَا الأَوَّلُونَ).(4)

همانها كه شايد هر ذره اى از خاكشان به گوشه اى افتاده است يا جزء بدن موجود ديگرى شده است؟

ولى، چنان كه در پايان سوره «يس» مشروحاً گفته شد، در برابر دلائل محكمى كه بر مسأله معاد دلالت مى كند، اينها يك مشت بهانه هاى واهى بيش نيست.

* * *

سپس قرآن به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) دستور مى دهد: در پاسخ آنها «بگو: نه فقط شما و پدرانتان، بلكه تمام اولين و آخرين...» (قُلْ إِنَّ الأَوَّلِينَ وَ الآخِرِينَ).

* * *

«همگى در موعد روز معين (روز رستاخيز) جمع مى شوند» (لَمَجْمُوعُونَ إِلى مِيقاتِ يَوْم مَعْلُوم).(5)

«مِيقات» از ماده «وقت»، به معنى زمانى است كه براى كار يا وعده اى تعيين شده، و منظور از «ميقات» در اينجا همان «وقت مقرر قيامت» است، كه در آن روزها، همه انسانها در محشر براى رسيدگى به حسابهايشان اجتماع مى كنند، گاهى نيز به صورت كنايه، براى مكانى كه براى انجام كارى مقرر شده است به كار مى رود، مانند «ميقاتهاى حج»، كه نام مكانهاى خاصى است كه از آنجا «احرام» مى بندند.

ضمناً، از تعبيرات مختلف اين آيه (إِن و لام)، تأكيدهاى متعددى در زمينه رستاخيز استفاده مى شود.

از اين آيه، به خوبى استفاده مى شود كه، معاد و رستاخيز همه انسانها در يك روز همراه هم انجام مى گيرد، و همين معنى در آيات ديگر قرآن نيز آمده است.(6)

و از اينجا به خوبى روشن مى شود، آنهائى كه قيامت را در زمانهاى متعدد نسبت به هر امتى جداگانه پنداشته اند، از آيات قرآن كاملاً بيگانه اند.

شايد نياز به تذكر نداشته باشد كه، منظور از معلوم بودن قيامت، معلوم بودن نزد پروردگار است، و گرنه هيچ كس حتى انبياء مرسلين و ملائكه مقربين از وقت آن آگاه نيست.

* * *

51ثُمَّ إِنَّكُمْ أَيُّهَا الضّالُّونَ الْمُكَذِّبُونَ

52لَآكِلُونَ مِنْ شَجَر مِنْ زَقُّوم

53فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ

54فَشارِبُونَ عَلَيْهِ مِنَ الْحَمِيمِ

55فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهِيمِ

56هذا نُزُلُهُمْ يَوْمَ الدِّينِ

ترجمه:

51 ـ «سپس شما اى گمراهان تكذيب كننده!

52 ـ قطعاً از درخت زقّوم مى خوريد.

53 ـ و شكمها را از آن پر مى كنيد.

54 ـ و روى آن از آب سوزان مى نوشيد.

55 ـ و همچون شتران مبتلا به بيمارى عطش، از آن مى آشاميد!

56 ـ اين است وسيله پذيرائى از آنها در قيامت»!

1 ـ «لسان العرب»، جلد 9، صفحه 17.

2 ـ نساء، آيه 48.

3 ـ توجه داشته باشيد تكرار حرف استفهام، و تعبير به «إِنَّ»، همه به عنوان تأكيد آورده شده.

4 ـ «همزه» در «أَ وَ آباؤُنَا الأَوَّلُونَ» همزه استفهاميه، و «واو»، «واو عاطفه» است كه «همزه استفهام» بر آن مقدم مى شود.

5 ـ «إِلى» در اين جمله به خاطر اين به كار رفته كه قيامت، در پايان اين جهان قرار دارد و نيز ممكن است كه «إِلى» در اينجا به معنى «لام» بوده باشد، همان گونه كه در بسيارى از آيات قرآن «لميقات» آمده است.

6 ـ هود، آيه 102 ـ مريم، آيه 95.

تفسير:

▲بخش ديگرى از مجازاتهاى اين مجرمان گمراه

اين آيات، همچنان ادامه بحثهاى مربوط به كيفرهاى «اصحاب الشمال» است، آنها را مخاطب ساخته، چنين مى گويد: «سپس شما اى گمراهان تكذيب كننده» (ثُمَّ إِنَّكُمْ أَيُّهَا الضّالُّونَ الْمُكَذِّبُونَ).

* * *

«از درخت زقوم مى خوريد» (لَآكِلُونَ مِنْ شَجَر مِنْ زَقُّوم).(1)

* * *

«و شكمهاى خود را از آن پر مى كنيد» (فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ).

در آيات گذشته تنها از محيط زندگى «اصحاب الشمال» (دوزخ) سخن به ميان آمده بود.

اما در اينجا، سخن از مأكول و مشروب آنها است، كه درست از اين نظر نيز نقطه مقابل «مقربان» و «اصحاب اليمين» مى باشند.

قابل توجه اين كه، مخاطب در اين آيات «گمراهان تكذيب كننده اند»، آنهائى كه علاوه بر گمراهى و ضلال، داراى روح عناد و لجاج در مقابل حقّند، و پيوسته به اين كار ادامه مى دهند.

«زقوم» چنان كه قبلاً نيز گفته ايم، گياهى است تلخ و بد بو و بد طعم، و شيره اى دارد كه وقتى به بدن انسان مى رسد ورم مى كند، و گاه به هر نوع غذاى تنفر آميز دوزخيان گفته شده است.(2)

تعبير به «فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ» اشاره به اين است: آنها نخست گرفتار حالت گرسنگى شديد مى شوند، به گونه اى كه حريصانه از اين غذاى بسيار ناگوار مى خورند، و شكمها را پر مى كنند.

* * *

هنگامى كه از اين غذاى ناگوار خوردند تشنه مى شوند، اما نوشابه آنها چيست؟ قرآن مى گويد: «شما روى آن غذاى ناگوار از آب سوزان مى نوشيد»! (فَشارِبُونَ عَلَيْهِ مِنَ الْحَمِيمِ).(3)

* * *

«و چنان حريصانه مى نوشيد، همانند نوشيدن شترانى كه به بيمارى استسقا مبتلا شده اند» (فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهِيمِ).

شترى كه مبتلا به اين بيمارى مى شود، آنقدر تشنه مى گردد، و پى در پى آب مى نوشد تا هلاك شود، آرى، اين است سرنوشت «ضالون مكذبون» در قيامت.

«حَمِيم» به معنى «آب فوق العاده داغ و سوزان» است، لذا به دوستان گرم و پر محبت «ولىّ حميم» مى گويند، «حمّام» نيز از همين ماده مشتق شده است.

«هِيْم» (بر وزن ميم) جمع «هائم» (و بعضى آن را جمع «اهيم» و «هيماء» مى دانند) در اصل از «هيام» (بر وزن فرات) به معنى «بيمارى عطش» است كه به شتر عارض مى شود، اين تعبير در مورد عشقهاى سوزان، و عاشقان بيقرار نيز به كار مى رود .

بعضى از مفسران «هِيم» را به معنى زمينهاى شنزار مى دانند كه، هر قدر آب روى آن بريزند در آن فرو مى رود، و گوئى هرگز سيراب نمى شود!

* * *

و در آخرين آيه مورد بحث، بار ديگر اشاره به اين طعام و نوشابه كرده، مى گويد: «اين است وسيله پذيرائى از آنها در روز قيامت»! (هذا نُزُلُهُمْ يَوْمَ الدِّينِ).

و اين در حالى است كه «اصحاب اليمين» در سايه هاى بسيار لطيف و پر طراوت آرميده اند، و از بهترين ميوه ها و چشمه هاى آب گوارا، و شراب طهور، مى نوشند و سرمست از عشق خدا هستند، «ببين تفاوت ره از كجاست تا به كجا»؟!

واژه «نُزُل» چنان كه قبلاً گفته ايم، به معنى وسيله اى است كه با آن از ميهمان عزيزى پذيرائى مى كنند، و گاه به اولين طعام يا نوشيدنى كه براى ميهمان مى آورند، اطلاق مى شود، بديهى است دوزخيان نه ميهمانند، و نه «زقوم» و «حميم» وسيله پذيرائى محسوب مى شود، بلكه اين يك نوع طعنه بر آنها است، تا حساب كنند وقتى پذيرائى آنها چنين باشد، واى به حال مجازات و كيفر آنان!

* * *

57نَحْنُ خَلَقْناكُمْ فَلَوْ لاتُصَدِّقُونَ

58أَ فَرَأَيْتُمْ ما تُمْنُونَ

59أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ

60نَحْنُ قَدَّرْنا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ

61عَلى أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثالَكُمْ وَ نُنْشِئَكُمْ فِي ما لاتَعْلَمُونَ

62وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الأُولى فَلَوْ لاتَذَكَّرُونَ

ترجمه:

57 ـ ما شما را آفريديم; پس چرا (آفرينش مجدد را) تصديق نمى كنيد؟!

58 ـ آيا از نطفه اى كه در رحم مى ريزيد آگاهيد؟!

59 ـ آيا شما آن را آفرينش مى دهيد، يا ما آفريدگاريم؟!

60 ـ ما در ميان شما مرگ را مقّدر ساختيم; و هرگز كسى بر ما پيشى نمى گيرد!

61 ـ تا گروهى را به جاى گروه ديگرى بياوريم و شما را در جهانى كه نمى دانيد آفرينش تازه اى بخشيم!

62 ـ شما عالم نخستين را دانستيد; چگونه متذكر نمى شويد (كه جهانى بعد از آن است)؟!

1 ـ «مِن» در «مِنْ شَجَر» تبعيضيه است و در «مِنْ زَقُّوم» بيانيه.

2 ـ «مجمع البحرين»، «مفردات راغب»، «لسان العرب» و تفسير «روح المعانى».

3 ـ قابل توجه اين كه، در آيه قبل، ضمير مؤنث (منها) به «شجر من زقوم» باز مى گردد و در اين آيه، ضمير مذكر (عليه); چرا كه «شجر» هم به معنى مذكر و هم مؤنث به كار مى رود و همچنين «ثمر» (مجمع البيان، ذيل آيات مورد بحث).

تفسير:

▲هفت دليل بر مسأله «معاد»

از آنجا كه در آيات گذشته سخن از تكذيب كنندگان معاد در ميان بود، و اصولاً تكيه بحثهاى اين سوره عمدتاً روى مسأله اثبات معاد است، در اين آيات به بحث و بررسى پيرامون ادله معاد مى پردازد، روى هم رفته هفت دليل بر اين مسأله مهم ارائه مى دهد كه، پايه هاى ايمان را در اين زمينه قوى كرده، قلب انسان را به وعده هاى الهى كه، در آيات گذشته پيرامون «مقربان» و «اصحاب اليمين» و «اصحاب الشمال» آمده بوده، مطمئن مى سازد.

در مرحله اول، مى گويد: «ما شما را خلق كرده ايم، چرا آفرينش مجدد را تصديق نمى كنيد»؟! (نَحْنُ خَلَقْناكُمْ فَلَوْ لاتُصَدِّقُونَ).(1)

چرا از رستاخيز و معاد جسمانى بعد از خاك شدن بدن، تعجب مى كنيد؟ مگر روز نخست شما را از خاك نيافريديم؟ مگر «حكم الامثال» واحد نيست؟

اين استدلال در حقيقت شبيه همان است كه در آيات 78 ـ 79 سوره «يس» آمده كه، قرآن در پاسخ يكى از مشركان كه استخوان پوسيده اى را در دست گرفته بود و مى گفت: «چه كسى اين استخوانها را زنده مى كند»! مى فرمايد: وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِىَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ يُحْيِى الْعِظامَ وَ هِىَ رَمِيْمٌ * قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِى أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّة وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْق عَلِيْمٌ: «او براى ما مثالى زد، و آفرينش نخستين خود را فراموش كرد و گفت: چه كسى استخوانهاى پوسيده را زنده مى كند * بگو: همان كس كه آن را در آغاز آفريد، و او از همه مخلوقات خود آگاه است».

* * *

در آيه بعد، به دليل دوم اشاره كرده مى فرمايد: «آيا از نطفه اى كه در رحم مى ريزيد آگاه هستيد»؟! (أَ فَرَأَيْتُمْ ما تُمْنُونَ).(2)

* * *

«آيا شما در طول مراحل جنينى آن را آفرينشهاى مكرر مى دهيد؟ يا ما آفريدگاريم»؟! (أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ).

چه كسى اين نطفه بى ارزش و ناچيز را هر روز به شكل تازه اى در مى آورد و خلقتى بعد از خلقتى، و آفرينشى بعد از آفرينشى مى دهد؟ راستى اين تطورات شگفت انگيز كه اعجاب همه «اولو الالباب» و متفكران را برانگيخته، از ناحيه شما است يا خدا؟ آيا كسى كه قدرت بر اين آفرينشهاى مكرر دارد، از زنده كردن مردگان در قيامت عاجز است؟!

اين آيه در حقيقت شبيه آيه 5 سوره «حج» است كه مى فرمايد: يا أَيُّهَا النّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِى رَيْب مِنَ الْبَعْثِ فَإِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ تُراب ثُمَّ مِنْ نُطْفَة ثُمَّ مِنْ عَلَقَة ثُمَّ مِنْ مُضْغَة مُخَلَّقَة وَ غَيْرِ مُخَلَّقَة لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَ نُقِرَّ فِى الاَرْحامِ ما نَشاءُ إِلى أَجَل مُسَمّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلاً: «اى مردم اگر در رستاخيز شك داريد (به اين نكته توجه كنيد كه) ما شما را از خاك آفريديم، سپس از نطفه، و بعد از خون بسته شده، سپس از مضغه (چيزى شبيه به گوشت جويده) كه بعضى داراى شكل و خلقت است و بعضى بدون شكل، هدف اين است كه براى شما روشن سازيم (كه بر هر چيز قادريم) و جنين هائى را كه بخواهيم تا مدت معينى در رحم مادران قرار مى دهيم، (و آنچه را بخواهيم ساقط مى كنيم) بعد شما را به صورت طفلى بيرون مى فرستيم».

از اينها گذشته، اگر آنچه را دانشمندان امروز درباره اين قطره آب (ظاهراً ناچيز) دريافته اند در نظر بگيريم، مطلب روشنتر مى شود; چرا كه مى گويند: آنچه باعث توليد نطفه انسان مى شود تركيبى است از «اسپرم» (نطفه مرد) با «اوول» (نطفه زن) و «اسپرمها» كرمكهاى بسيار كوچك ذره بينى هستند كه، در هر مرتبه انزال، ممكن است بين دو تا پانصد ميليون «اسپرم» در آن وجود داشته باشد! (يعنى به اندازه جمعيت چندين كشور جهان!).(3)

و عجب اين كه، اين موجود بسيار كوچك، بعد از تركيب با نطفه زن، به زودى رشد مى كند، و به طور سرسام آورى تكثير يافته، و سلولهاى بدن انسان را مى سازد، و با اين كه سلولها ظاهراً همه مشابهند، به زودى از هم جدا مى شوند، گروهى قلب انسانى را تشكيل مى دهند، گروهى دست و پا، و گروهى گوش و چشم، و هر يك درست در جاى خود قرار مى گيرند، نه سلولهاى قلب به جاى كليه مى روند، و نه سلولهاى كليه به جاى قلب، نه ياخته هاى گوش در محل ياخته هاى چشم قرار مى گيرند و نه بر عكس، خلاصه اين كه، نطفه در دوران جنينى، عوالم پر غوغائى را طى مى كند تا به صورت طفلى متولد گردد، و همه اينها در پرتو خالقيت مستمر و مداوم الهى است، در حالى كه نقش ساده انسان در اين خلقت، فقط در يك لحظه تمام مى شود، و آن لحظه ريختن نطفه است در رحم و بس!

آيا اين خود دليل زنده اى بر مسأله معاد نيست؟ كه چنين قادر متعالى قدرت بر احياى مردگان را دارد؟!.(4)

* * *

آنگاه به بيان دليل سوم پرداخته، مى گويد: «ما در ميان شما مرگ را مقدر ساختيم، و هرگز كسى بر ما پيشدستى نمى كند» (نَحْنُ قَدَّرْنا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ).

آرى، ما هرگز مغلوب نخواهيم شد، و اگر مرگ را مقدر كرده ايم نه به خاطر اين است كه نمى توانيم عمر جاويدان بدهيم.

* * *

بلكه هدف اين بوده است كه: «گروهى از شما را ببريم و گروه ديگرى را به جاى آنها بياوريم، و سرانجام شما را در جهانى كه نمى دانيد، آفرينش تازه بخشيم» (عَلى أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثالَكُمْ وَ نُنْشِئَكُمْ فِي ما لاتَعْلَمُونَ).

در تفسير اين آيه، نظر ديگرى غير از آنچه در بالا گفتيم نيز وجود دارد، و آن اين كه، اين آيه دنباله آيه قبل است، نه بيان هدف آن مى گويد: ما هرگز عاجز و مغلوب نيستيم از اين كه گروهى را ببريم و گروه ديگرى را جانشين آنها سازيم.(5)

در مورد جمله «عَلى أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثالَكُمْ» نيز دو تفسير وجود دارد: يكى همان تفسيرى است كه در بالا ذكر كرديم كه در ميان مفسران مشهور است، و مطابق آن، سخن از تبديل اقوام در اين دنيا است، تفسير دوم مى گويد: منظور از «امثال» خود انسانها هستند كه، در قيامت باز مى گردند، و تعبير به «مثل» به خاطر آن است كه، انسان با تمام خصوصياتش باز نمى گردد، بلكه در زمان ديگر و كيفيات تازه اى از نظر جسم و روح خواهد بود.

ولى تفسير اول، مناسب تر به نظر مى رسد، و به هر حال، هدف اين است كه، از مسأله مرگ، استدلالى براى رستاخيز بيان كند، استدلال را مى توان به اين صورت توضيح داد: خداوند حكيم كه انسانها را آفريده، و مرتباً گروهى مى ميرند و گروه ديگرى جانشين آنها مى شوند، هدفى داشته، اگر اين هدف تنها زندگى دنيا بوده، سزاوار است كه عمر انسان جاودان باشد، نه آنقدر كوتاه و آميخته با هزاران ناملائمات كه، به آمد و رفتش نمى ارزد.

بنابراين، قانون مرگ به خوبى گواهى مى دهد كه، اينجا يك گذرگاه است نه يك منزلگاه، يك پل است، نه يك مقصد; چرا كه اگر مقصد و منزل بود بايد دوام مى داشت.

جمله «وَ نُنْشِئَكُمْ فِي ما لاتَعْلَمُونَ» (شما را مى آفرينيم به صورتهائى كه نمى دانيد) ظاهراً اشاره به آفرينش انسان در قيامت است كه، مى تواند هدفى براى مرگ و حيات اين دنيا باشد.

بديهى است چون هيچ كس سراى آخرت را نديده، از اصول و نظاماتى كه بر آن حاكم است بى خبرند، حتى بيان حقيقت آن در قالب الفاظ ما نمى گنجد، تنها شبحى از آن را از دور مى بينيم.

ضمناً آيه فوق، كاملاً بيانگر اين واقعيت است كه، شما را در جهان نوين و با اشكال و شرائط تازه مى آفرينيم كه از آن خبر نداريد.(6)

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، سخن از چهارمين دليل معاد است، مى فرمايد: «شما نشأه اولى (اين جهان) را دانستيد، چگونه متذكر نمى شويد كه نشأه و عالم ديگرى بعد از آن است» (وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الأُولى فَلَوْ لاتَذَكَّرُونَ).

اين دليل را به دو گونه مى توان بيان كرد:

نخست اين كه، فى المثل اگر ما از بيابانى بگذريم و در آن قصر بسيار مجلل و باشكوهى با محكمترين و عاليترين مصالح، و تشكيلات وسيع و گسترده، ببينيم، و بعد به ما بگويند اين همه تشكيلات و ساختمان عظيم براى اين است كه، فقط قافله كوچكى چند ساعتى در آن بياسايد و برود، پيش خود مى گوئيم اين كار حكيمانه نيست; زيرا براى چنين هدفى، مناسب اين بود چند خيمه كوچك برپا شود.

دنياى با اين عظمت و اين همه كرات، خورشيد، ماه و انواع موجودات زمينى، نمى تواند براى هدف كوچكى مثل زندگى چند روزه بشر در دنيا آفريده شده باشد، و گرنه آفرينش جهان پوچ و بى حاصل است، اين تشكيلات عظيم براى موجود شريفى مثل انسان آفريده شده، تا خداى بزرگ را از آن بشناسد، معرفتى كه در زندگى ديگر، سرمايه بزرگ او است.

اين بيان در حقيقت شبيه همان است كه در آيه 27 سوره «ص» درباره معاد آمده است: وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الاَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلاً ذلِكَ ظَنُّ الَّذِيْنَ كَفَرُوا: «ما آسمان و زمين و آنچه را در ميان آنهاست بيهوده نيافريده ايم، اين گمان كافران است».

ديگر اين كه: صحنه هاى معاد را در اين جهان، در هر گوشه و كنار با چشم خود مى بينيد، همه سال در عالم گياهان صحنه رستاخيز تكرار مى شود، زمينهاى مرده را با نزول قطرات حياتبخش باران زنده مى كند، چنان كه در آيه 39 سوره «فصلت» مى فرمايد: إِنَّ الَّذِى أَحْياها لَمُحْىِ الْمَوْتى: «كسى كه اين زمينهاى مرده را زنده مى كند هم او است كه مردگان را زنده مى كند»!

در آيه 6 سوره «حج» نيز به همين معنى اشاره شده است.

* * *

1 ـ «لولا» به اصطلاح براى تحضيض و تحريك بر انجام كارى است، و به گفته بعضى، در اصل، مركب از «لم» و «لا» بوده كه معنى سؤال و نفى را مى رساند، و سپس «ميم» تبديل به «واو» شده، اين واژه در جائى به كار مى رود كه فرد يا افرادى در انجام كارى مسامحه مى كنند و به آنها گفته مى شود: چرا چنين و چنان نمى كنيد؟

2 ـ «رأيتم» در اينجا از «رؤيت» به معنى «علم» است نه مشاهده با چشم.

3 ـ «اولين دانشگاه»، جلد 1، صفحه 241 (بحث جنين شناسى).

4 ـ در اين زمينه توضيحات ديگرى در جلد 14، صفحه 22 به بعد، ذيل آيه 5 سوره «حج» آورده ايم.

5 ـ طبق تفسير اول، جار و مجرور در «على ان نبدل» متعلق است به «قدرنا» كه در آيه قبل آمده، و طبق تفسير دوم متعلق است به «مسبوقين» (دقت كنيد).

6 ـ بعضى آيه فوق را اشاره به «مسخ اقوام» در اين جهان دانسته اند كه خداوند آنها را به اشكالى كه از آن خبر ندارند مسخ نموده است، ولى اين معنى با ظاهر آيه هماهنگ نيست.

نكته:

▲دليلى براى اثبات حجيت «قياس»

در اصول فقه ما، اين مسأله مطرح است كه، نمى توان احكام شرع را از طريق «قياس» ثابت كرد، فى المثل بگوئيم: چون زن حائض روزه خود را قضا مى كند نماز خود را نيز بايد قضا كند (و به اصطلاح بايد از كلى به جزئى راه پيدا كرد نه از يك جزء به جزئى ديگر)، هر چند علماى اهل سنت غالباً «قياس» را به عنوان يكى از منابع تشريع در فقه اسلامى پذيرفته اند، هر چند جمعى از آنها در مسأله نفى حجيت قياس با ما موافقند.

جالب اين كه، بعضى از طرفداران «قياس» از آيه فوق (وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولى فَلَوْ لاتَذَكَّرُونَ) خواسته اند براى مقصود خود استدلال كنند! چون خداوند مى گويد: حال نشأه اخرى (قيامت) را بر نشأه اولى (دنيا) قياس كنيد.

ولى، اين استدلال عجيبى است; زيرا اولاً: آنچه در آيه فوق آمده، يك استدلال عقلى و قياس منطقى است، چون منكران معاد مى گفتند: خدا چگونه قدرت دارد استخوان پوسيده را زنده كند؟ قرآن در جواب آنها مى گويد: همان كسى كه قدرت داشت شما را در آغاز بيافريند، بعداً نيز چنين قدرتى را دارد، در حالى كه «قياس ظنّى» در احكام شرعى هيچگاه چنين نيست; زيرا ما احاطه به مصالح و مفاسد تمام احكام شرع را نداريم.

ثانياً: آنها كه قياس را ممنوع مى دانند، «قياس اولويت» را استثناء كرده اند، فى المثل اگر قرآن مى گويد: «نسبت به پدر و مادر كمترين سخن خشونت آميز نگوئيد»، به طريق اولى مى فهميم نبايد آزار بدنى به آنها برسانيم، آيه مورد بحث، از قبيل «قياس اولويت» است و ربطى به «قياس ظنّى» مورد نزاع ندارد; چرا كه در آغاز كه هيچ چيزى وجود نداشت، خداوند كره زمين و خاك را آفريد و انسان را از آن خاك خلقت كرد، در آخرت حداقل خاكهاى انسان موجود است، و لذا در قرآن مجيد در آيه 27 «روم» مى خوانيم: وَ هُوَ الَّذِى يَبْدَؤُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيْدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ: «او كسى است كه آفرينش را آغاز كرد، سپس آن را باز مى گرداند، و اين كار براى او آسانتر است».

اين سخن را با حديثى پايان مى دهيم كه فرمود: عَجَباً كُلَّ الْعَجَبِ لِلْمُكَذِّبِ بِالنَّشْأَةِ الاُخْرى وَ هُوَ يَرَى النَّشْأَةَ الاُولى، وَ عَجَباً لِلْمُصَدِّقِ بِالنَّشْأَةِ الآخِرَةِ وَ هُوَ يَسْعى لِدارِ الْغُرُورِ: «بسيار شگفت انگيز است كار كسى كه نشأه ديگر را انكار مى كند، در حالى كه نشأه اولى را مى بيند، و بسيار تعجب آور است كسى كه به نشأه آخرت ايمان دارد، اما تمام تلاش او براى دنيا است».(1)

* * *

63أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَحْرُثُونَ

64أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزّارِعُونَ

65لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ

66إِنّا لَ مُغْرَمُونَ

67بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ

ترجمه:

63 ـ آيا هيچ درباره آنچه كشت مى كنيد انديشيده ايد؟!

64 ـ آيا شما آن را مى رويانيد يا ما مى رويانيم؟!

65 ـ هرگاه بخواهيم آن را مبدّل به كاه درهم كوبيده مى كنيم كه تعجب كنيد!

66 ـ (به گونه اى كه بگوئيد:) به راستى ما زيان كرده ايم.

67 ـ بلكه ما به كلى محروميم!

1 ـ اين حديث را تفسير «روح البيان» و «روح المعانى» و «قرطبى» و «مراغى» با تفاوت مختصرى به عنوان خبر، و بدون تصريح به نام پيامبر(صلى الله عليه وآله) ذكر كرده اند، ولى ظاهر تعبيراتشان اين است كه، حديث از پيامبر(صلى الله عليه وآله) است، در كتاب «كافى» نيز قسمت اول اين حديث از امام على بن الحسين(عليه السلام) نقل شده.

تفسير:

▲زارع خداوند است يا شما؟!

تاكنون چهار دليل از دلائل هفتگانه اى را كه در اين سوره براى معاد ذكر شده، خوانده ايم.

آيات مورد بحث و آيات آينده، به سه دليل ديگر كه، هر كدام نمونه اى از قدرت بى پايان خدا در زندگى انسان است، اشاره مى كند كه، يكى مربوط به آفرينش «دانه هاى غذائى»، و ديگرى «آب»، و سومى «آتش» است; زيرا سه ركن اساسى زندگى انسان را اينها تشكيل مى دهد، «دانه هاى گياهى» مهمترين ماده غذائى انسان محسوب مى شود، و «آب» مهمترين مشروب، و «آتش» مهمترين وسيله براى اصلاح مواد غذائى و ساير امور زندگى است.

نخست مى فرمايد: «آيا هيچ درباره آنچه كشت مى كنيد انديشيده ايد»؟! (أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَحْرُثُونَ).

* * *

«آيا شما آن را مى رويانيد يا ما مى رويانيم»؟ (أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزّارِعُونَ).

جالب اين كه در آيه اول تعبير به «تَحْرُثُون» از ماده «حرث» (بر وزن درس) مى كند، كه به معنى «كشت كردن» (افشاندن دانه و آماده ساختن آن براى نمو) است، و در آيه دوم تعبير به «تَزْرَعُونَه» از ماده «زراعت» مى كند كه، به معنى «رويانيدن» است.

بديهى است، كار انسان تنها كشت است، اما رويانيدن تنها كار خدا است، و لذا در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده كه: لايَقُولَنَّ أَحَدُكُمْ زَرَعْتُ وَلْيَقُلْ حَرَثْتُ (فَإِنَّ الزّارِعَ هُوَ اللّهُ): «هيچ يك از شما نگويد: من زراعت كردم، بلكه بگويد كشت كردم (زيرا زارع حقيقى خدا است)».(1)

شرح اين دليل چنين است كه، انسان كارى را كه در مورد زراعت مى كند بى شباهت به كار او در مورد تولد فرزند نيست، دانه اى را مى افشاند و كنار مى رود، اين خداوند است كه در درون دانه يك سلول زنده بسيار كوچك آفريده كه، وقتى در محيط مساعد قرار گرفت در آغاز از مواد غذائى آماده در خود استفاده مى كند، جوانه مى زند، و ريشه مى دواند، سپس با سرعت عجيبى از مواد غذائى زمين كمك مى گيرد، و دستگاههاى عظيم و لابراتوارهاى موجود در درون گياه به كار مى افتد، و غوغائى برپا مى كند، ساقه و شاخه و خوشه را مى سازد، و گاه از يك تخم، صدها يا هزاران تخم برمى خيزد.(2)

دانشمندان مى گويند: تشكيلاتى كه در ساختمان يك گياه به كار رفته، از تشكيلات موجود در يك شهر عظيم صنعتى با كارخانه هاى متعددش، شگفت انگيزتر، و به مراتب پيچيده تر است.

آيا كسى كه چنين قدرتى دارد، از احياى مجدد مردگان عاجز است؟

* * *

در آيه بعد، براى تأكيد روى اين مسأله كه انسان هيچ نقشى در مسأله نمو و رشد گياهان جز افشاندن دانه ندارد، مى افزايد: «اگر ما بخواهيم، اين زراعت را تبديل به يك مشت كاه درهم كوبيده شده مى كنيم، به گونه اى كه تعجب كنيد»! (لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ).

آرى، مى توانيم تندباد سمومى بفرستيم كه آن را قبل از بستن دانه ها خشك كرده درهم بشكند، يا آفتى بر آن مسلط كنيم كه محصول را از بين ببرد، و نيز مى توانيم سيل ملخها را بر آن بفرستيم، و يا گوشه اى از يك صاعقه بزرگ را بر آن مسلط سازيم، به گونه اى كه چيزى جز يك مشت كاه خشكيده از آن باقى نماند، و شما از مشاهده منظره آن در حيرت و ندامت فرو رويد.

آيا اگر زارع حقيقى شما بوديد، اين امور امكان داشت؟ پس بدانيد همه اين بركات از جاى ديگر است.

«حُطام» از ماده «حطم» (بر وزن حتم) در اصل، به معنى «شكستن چيزى» است، و غالباً به شكستن اشياء خشك مانند استخوان پوسيده، و يا ساقه هاى خشك گياهان، اطلاق مى شود، و در اينجا منظور كاه است.

اين احتمال نيز داده شده است كه، منظور از «حُطام» در اينجا پوسيدن تخمها در زير زمين و عدم رويش آنها باشد.(3)

«تَفَكَّهُون» از ماده «فاكهة» به معنى «ميوه» است، سپس «فُكاهة» به مزاح و شوخى و گفتن لطيفه ها كه ميوه جلسات انس است اطلاق شده، ولى اين ماده گاهى به معنى تعجب و حيرت نيز آمده، و آيه مورد بحث از اين قبيل است.

اين احتمال نيز وجود دارد، همان گونه كه انسان به هنگام «خشم» گاهى مى خندد، كه نام آن را «خنده خشم» مى گذارند، در هنگام مصائب سخت و سنگين نيز به شوخى مى پردازد، بنابراين، منظور شوخى به خاطر مصيبت است.

* * *

آرى، تعجب مى كنيد، و به حيرت فرو مى رويد، و مى گوئيد: «به راستى كه ما زيان كرديم» و سرمايه ز كف داديم، و چيزى به دست نياورديم» (إِنّا لَمُغْرَمُونَ).(4)-(5)

* * *

«بلكه ما به كلى محروم و بيچاره هستيم» (بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ).

آيا اگر زارع حقيقى شما بوديد چنين سرنوشتى امكان پذير بود؟ اينها نشان مى دهد كه اين همه آوازه ها از او است، و هم او است كه از يك دانه ناچيز، گياهان پر طراوت و گاه صدها يا هزاران دانه توليد مى كند، گياهانى كه دانه هايش خوراك انسانها، و شاخ و برگش غذاى حيوانات، و گاه ريشه ها و ساير اجزايش، درمان انواع دردهاست.

* * *

68أَ فَرَأَيْتُمُ الْماءَ الَّذِي تَشْرَبُونَ

69أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ

70لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً فَلَوْ لا تَشْكُرُونَ

71أَ فَرَأَيْتُمُ النّارَ الَّتِي تُورُونَ

72أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ

73نَحْنُ جَعَلْناها تَذْكِرَةً وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِينَ

74فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ

ترجمه:

68 ـ آيا به آبى كه مى نوشيد انديشيده ايد؟!

69 ـ آيا شما آن را از ابر نازل كرده ايد يا ما نازل مى كنيم؟!

70 ـ هرگاه بخواهيم، اين آب گوارا را تلخ و شور قرار مى دهيم; پس چرا شكر نمى كنيد؟!

71 ـ آيا درباره آتشى كه مى افروزيد فكر كرده ايد؟!

72 ـ آيا شما درخت آن را آفريده ايد يا ما آفريده ايم؟!

73 ـ ما آن را وسيله يادآورى (براى همگان) و وسيله زندگى براى مسافران قرار داده ايم!

74 ـ حال كه چنين است به نام پروردگار بزرگت تسبيح كن (و او را پاك و منزه بشمار)!

1 ـ قسمت اول حديث در تفسير «مجمع البيان»، ذيل آيات مورد بحث آمده، و قسمت دوم در «روح البيان» اضافه بر آن نقل شده.

2 ـ گر چه معمولاً در دانه گندم تكثير تا صدها دانه كمتر ديده شده، ولى همان گونه كه در جلد دوم اين تفسير گفتيم، طبق گواهى صريح مطبوعات در يكى از شهرستانهاى جنوب ايران، در بعضى از مزارع بوته هاى گندمى بسيار بلند و پر خوشه ديده شده كه گاه در يك بوته حدود چهار هزار دانه گندم وجود داشت!

3 ـ تفسير «ابوالفتوح رازى»، ذيل آيات مورد بحث.

4 ـ اين جمله محذوفى دارد، و در تقدير چنين است: «وَ تَقُولُونَ إِنّا لَمُغْرَمُونَ».

5 ـ «مُغْرَمُون» از ماده «غرامت» به معنى زيان كردن، و از دست دادن وقت و سرمايه است.

تفسير:

▲اين «آب و آتش» از كيست؟

در اين بخش از آيات، اشاره به ششمين و هفتمين دليل معاد، مى كند كه، بيانگر قدرت خداوند بر همه چيز و بر احياى مردگان است.

نخست مى فرمايد: «آيا به آبى كه مى نوشيد، انديشيده ايد»؟ (أَ فَرَأَيْتُمُ الْماءَ الَّذِي تَشْرَبُونَ).

* * *

«آيا شما آن را از ابر نازل مى كنيد؟ يا ما نازل مى كنيم»؟ (أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ).

«مُزْن» (بر وزن حزن) آن گونه كه «راغب» در «مفردات» مى گويد: به معنى «ابرهاى روشن» است، و بعضى آن را به «ابرهاى باران زا» تفسير كرده اند.(1)

اين آيات، وجدان انسانها را در برابر يك سلسله سؤالها قرار مى دهد، و از آنها اقرار مى گيرد، و در واقع مى گويد: آيا درباره اين آبى كه مايه حيات شما است، و پيوسته آن را مى نوشيد، هرگز فكر كرده ايد؟

چه كسى، به آفتاب فرمان مى دهد بر صفحه اقيانوسها بتابد؟ و از ميان آبهاى شور و تلخ تنها ذرات آب خالص، شيرين و پاك از هر گونه آلودگى را جدا ساخته، و به صورت بخار، به آسمان بفرستد؟

چه كسى، به اين بخارات دستور مى دهد، دست به دست هم دهند و فشرده شوند، و قطعات ابرهاى باران زا را تشكيل دهند؟

چه كسى، دستور حركت به بادها، و جابجا كردن قطعات ابرها، و فرستادن آنها را بر فراز زمينهاى خشك و مرده مى دهد؟

چه كسى، به طبقات بالاى هوا اين خاصيت را بخشيده كه، به هنگام سرد شدن، توانائى جذب بخار را از دست دهد، و در نتيجه، بخارات موجود به صورت قطرات باران، نرم و ملايم، آهسته و پى در پى، بر زمينها فرود آيند؟

اگر يكسال خورشيد اعتصاب كند، بادها از حركت بايستند، قطعات بالاى جوّ، بخارات را مصرانه در خود نگهدارند، و آسمان بر زمين بخيل گردد، آنچنان كه زرع و نخيل لب تر نكنند، همه شما از تشنگى هلاك مى شويد، و حيوانات و باغها و زراعتهاى شما مى خشكد.

كسى كه اين قدرت را دارد كه با وسايلى اين چنين ساده، آنچنان بركاتى براى شما فراهم سازد، آيا قادر بر احياى مردگان نيست؟ اين خود يك نوع احياى مردگان است، احياى زمينهاى مرده كه، هم نشانه توحيد و عظمت خدا است، و هم دليل بر رستاخيز و معاد.

و اگر مى بينيم در آيات فوق، فقط روى آب نوشيدنى تكيه شده، و از تأثير آن در مورد حيات حيوانات و گياهان سخنى به ميان نيامده، به خاطر اهميت فوق العاده آب براى حيات خود انسان است، به علاوه در آيات، قبل اشاره اى به مسأله زراعت شده بود، و نيازى به تكرار نبود.

جالب اين كه، اهميت آب، و نقش آن در زندگى بشر، نه تنها با گذشت زمان و پيشرفت صنايع و علم و دانش انسان كم نمى شود، بلكه بر عكس، انسان صنعتى نياز بيشترى به آب دارد، لذا، بسيارى از مؤسسات عظيم صنعتى، فقط در كنار رودخانه هاى عظيم، قدرت فعاليت دارند.

* * *

سرانجام در آيه بعد، براى تكميل همين بحث مى افزايد: «اگر بخواهيم اين آب گوارا و شيرين را به صورت تلخ و شور قرار مى دهيم» (لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً).(2)

«پس چرا شكر اين نعمت بزرگ را بجا نمى آوريد»؟ (فَلَوْ لا تَشْكُرُونَ).

آرى، اگر خدا مى خواست، به املاح محلول در آب نيز، اجازه مى داد كه، همراه ذرات آب تبخير شوند، و دوش به دوش آنها به آسمان صعود كنند، و ابرهائى شور و تلخ تشكيل داده، قطره هاى بارانى درست همانند آب دريا شور و تلخ فرو ريزند! اما او به قدرت كامله اش اين اجازه را به املاح نداد، نه تنها املاح در آب، بلكه ميكربهاى موذى و مضر و مزاحم نيز اجازه ندارند همراه بخارات آب به آسمان صعود كنند، و دانه هاى باران را آلوده سازند، به همين دليل، قطرات باران هرگاه هوا آلوده نباشد، خالص ترين، پاكترين، و گواراترين آبها است.

«أُجاج» در اصل از «اجيج» آتش، يعنى برافروختگى و سوزندگى آن گرفته شده است، و به آبهائى كه به خاطر شورى يا تلخى و حرارت، دهان را مى سوزاند «اجاج» مى گويند.

اين سخن را با حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) پايان مى دهيم، در اين حديث مى خوانيم: إِنَّ النَّبِىَّ كانَ إِذا شَرِبَ الْماءَ قالَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى سَقانا عَذْباً فُراتاً بِرَحْمَتِهِ وَ لَمْ يَجْعَلْهُ مِلْحاً أُجاجاً بِذُنُوبِنا!: «هنگامى كه حضرت آب مى نوشيد مى فرمود: حمد براى خداوندى كه به رحمتش ما را از آب شيرين و گوارا سيراب كرد، و آن را به خاطر گناهانمان شور و تلخ قرار نداد»!.(3)

* * *

سرانجام، به هفتمين و آخرين دليل معاد در اين سلسله آيات مى رسيم، و آن آفرينش «آتش» است، آتشى كه از مهمترين ابزار زندگى بشر، و مؤثرترين وسيله، در تمام صنايع است، مى فرمايد: «آيا هيچ درباره آتشى كه مى افروزيد انديشيده ايد»؟ (أَ فَرَأَيْتُمُ النّارَ الَّتِي تُورُونَ).

* * *

«آيا شما درخت آن را آفريده ايد يا ما آفريده ايم»؟ (أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ).

«تُورُون» از ماده «ورى» (بر وزن نفى) به معنى «مستور ساختن» است، و به آتشى كه در وسائل آتش افروزى نهفته است و آن را از طريق جرقه زدن بيرون مى آورند، «ورى» و «ايراء» مى گويند.

توضيح اين كه: براى افروختن آتش، و ايجاد جرقه نخستين كه، امروز از كبريت و فندك و مانند آن استفاده مى كنند، در گذشته، گاه از «آهن» و «سنگ چخماق» بهره مى گرفتند، و آنها را به يكديگر مى زدند و جرقه ظاهر مى شد، اما اعراب حجاز از دو نوع درخت مخصوص كه در بيابانها مى روئيد و به نام «مرخ» و «عفار» ناميده مى شد، به عنوان دو چوب آتش زنه، استفاده مى كردند، اولى را زير قرار مى دادند و دومى را روى آن مى زدند، و مانند سنگ و چخماق جرقه از آن توليد مى شد.

غالب مفسران، آيات فوق را به همين معنى تفسير كرده اند كه: خداوند مى خواهد از آتشى كه در چوب اين گونه درختان نهفته شده، و از آن به عنوان آتش زنه استفاده مى شود، استدلال بر نهايت قدرت خود كند، كه در «شجر اخضر» (درخت سبز) آتش و نار آفريده است، در حالى كه، جان درخت در آب است، آب كجا و آتش كجا؟!

آن كس كه چنين توانائى دارد كه، اين آب و آتش را در كنار هم، بلكه در درون هم نگهدارى كند، چگونه نمى تواند مردگان را لباس حيات بپوشاند، و در رستاخيز زنده كند؟

شبيه همين دليل براى معاد، در آيات آخر سوره «يس» نيز آمده است: الَّذِى جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الشَّجَرِ الأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ: «همان كسى كه براى شما از درخت سبز آتش آفريد، و شما به وسيله آن آتش مى افروزيد».(4)

ولى، همان گونه كه در تفسير آيه فوق، مشروحاً بيان كرديم، اين تعبير قرآنى مى تواند اشاره به دليل لطيفترى كه، همان رستاخيز انرژيهاست، بوده باشد، و به تعبير ديگر، در اينجا سخن تنها از «آتش زنه» نيست، بلكه سخن از خود آتش گير، يعنى چوب و هيزم كه، به هنگام سوختن، آن همه حرارت و انرژى را آزاد مى كند، نيز هست.

توضيح اين كه: از نظر علمى ثابت شده آتشى كه امروز به هنگام سوختن چوبها مشاهده مى كنيم، همان حرارتى است كه درختان، طى ساليان دراز از آفتاب گرفته، و در خود ذخيره كرده اند، ما فكر مى كنيم تابش پنجاه سال نور آفتاب بر بدنه درخت، از ميان رفته، غافل از اين كه تمام آن حرارت در درخت ذخيره شده، و به هنگامى كه جرقه آتش به چوبهاى خشك مى رسد و شروع به سوختن مى كند، آن حرارت و نور و انرژى را پس مى دهند.

يعنى در اينجا رستاخيز و معادى برپا مى شود، و انرژيهاى مرده از نو زنده مى شوند و جان مى گيرند، و به ما مى گويند: خدائى كه رستاخيز ما را فراهم ساخت، قدرت دارد رستاخيز شما انسانها را نيز فراهم سازد!

(براى توضيح بيشتر در اين زمينه به بحث مشروحى كه در جلد 18 صفحه 461 تا 467 بيان كرده ايم مراجعه كنيد).

جمله «تُورُون» كه به معنى «آتش افروختن» است، گرچه معمولاً در اينجا به استفاده از «آتش زنه» تفسير شده، ولى هيچ مانعى ندارد كه آتش گيره (هيزم) را نيز شامل شود; زيرا به هر حال آتشى است پنهان، كه آشكار مى گردد.

البته اين دو معنى با هم منافات ندارد، معنى اول را عموم مردم مى فهمند، و معنى دوم، كه معنى دقيقترى است، با گذشت زمان و پيشرفت علم و دانش آشكار گشته است.

* * *

در آيه بعد، براى تأكيد بحثهاى فوق، مى افزايد: «ما اين آتشى را كه از اين درختان خارج مى شود وسيله يادآورى براى همگان، و نيز وسيله زندگى براى مسافران قرار داده ايم» (نَحْنُ جَعَلْناها تَذْكِرَةً وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِينَ).

بازگشت آتش از درون درختان سبز، از يك سو، يادآور بازگشت روح به بدنهاى بى جان در رستاخيز است، و از سوى ديگر، اين آتش، تذكرى است نسبت به آتش دوزخ; چرا كه طبق حديثى، پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) فرمود: نارُكُمْ هذِهِ الَّتِى تُوقِدُونَ جُزْءٌ مِنْ سَبْعِيْنَ جُزْءاً مِنْ نارِ جَهَنَّمَ: «اين آتشى كه برمى افروزيد يك جزء از هفتاد جزء آتش دوزخ است»!.(5)

و اما تعبير به «مَتاعاً لِلْمُقْوِين» اشاره كوتاه و پر معنى به فوائد دنيوى اين آتش است; زيرا در معنى «مُقوِين» دو تفسير آمده:

نخست اين كه: از ماده «قواء» (بر وزن كتاب) به معنى «بيابان خشك و خالى» است، بنابراين، «مُقوِين» به كسانى مى گويند كه در بيابانها گام مى نهند، و از آنجا كه افراد باديه نشين غالباً فقيرند، گاه، اين تعبير در معنى «فقير» نيز به كار رفته است.

تفسير دوم اين كه: از ماده «قوت» و به معنى «نيرومندان» است، بنابراين، واژه مزبور از لغاتى است كه در دو معنى متضاد به كار مى رود.(6)

درست است كه آتش و درختان، «آتش زنه» و «آتشگيره» مورد استفاده همگان است، ولى، چون مسافران براى دفع سرما و طبخ غذا، مخصوصاً در سفرهاى قديم به وسيله قافله ها، بيش از همه محتاج به آن بودند، روى آن تكيه شده است.

استفاده «اقوياء» از آتش نيز، به خاطر گستردگى زندگى آنها، روشن است، مخصوصاً اگر اين بحث را گسترش به جهان امروز دهيم كه، چگونه حرارت ناشى از انواع آتشها دنياى صنعتى را به حركت در مى آورد، و چرخهاى عظيمِ كارخانجات را به گردش وامى دارد، كه اگر اين شعله عظيم (كه همه از درختان است، حتى آتشى كه از زغال سنگ و يا مواد نفتى گرفته مى شود، آن هم نيز بلاواسطه يا بالواسطه به گياهان باز مى گردد) روزى خاموش شود، نه تنها چراغ تمدن، كه چراغ زندگى انسانها نيز خاموش خواهد گشت.

بدون شك، آتش يكى از مهمترين اكتشافات بشر است، در حالى كه تمام نقش ايجاد در آن را آفرينش بر عهده گرفته، و نقش انسان در آن بسيار ناچيز و بى ارزش است، و نيز بدون شك از زمانى كه آتش كشف شد، بشريت در مرحله تازه اى از تمدن خود گام نهاد.

آرى، قرآن مجيد در همين يك جمله كوتاه، به تمام اين حقايق به صورت سربسته اشاره كرده است.

اين نكته نيز قابل توجه است كه، در آيه فوق، نخست فايده معنوى آتش كه، تذكر رستاخيز است، مطرح شده، و بعد فايده دنيوى آن; چرا كه اولى اهميت بيشترى دارد، بلكه اصل و اساس را تشكيل مى دهد.

در مورد ذكر اين نعمتهاى سه گانه (دانه هاى غذائى ـ آب ـ آتش) ترتيبى رعايت شده كه كاملاً طبيعى است، انسان، نخست به سراغ دانه هاى غذائى مى رود، بعد آنها را با آب مى آميزد، و سپس آن را با آتش طبخ و آماده براى تغذيه مى كند!

* * *

در آخرين آيه مورد بحث، به عنوان نتيجه گيرى مى فرمايد: «حال كه چنين است به نام پروردگار بزرگت تسبيح كن و او را پاك و منزه بشمر» (فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ).(7)

آرى، خداوندى كه اين همه نعمت را آفريده، و هر كدام يادآور توحيد، معاد، قدرت و عظمت او است، شايسته تسبيح و تنزيه از هر گونه عيب و نقص است.

او هم «ربّ» است و پروردگار، و هم «عظيم» است و قادر و مقتدر، گر چه مخاطب در اين جمله پيامبر(صلى الله عليه وآله) است، ولى ناگفته پيدا است كه، منظور همه انسانها مى باشد.

* * *

نكته:

در اينجا لازم است به چند حديث پر معنى در ارتباط با آيات فوق از پيامبر(صلى الله عليه وآله) و امير مؤمنان على(عليه السلام) اشاره كنيم:

1 ـ در تفسير «روح المعانى» در حديثى از على(عليه السلام) مى خوانيم: «شبى از شبها حضرت، به هنگام نماز و خواندن سوره «واقعه» وقتى به آيه «أَ فَرَأَيْتُمْ ما تُمْنُونَ أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ» رسيد، سه بار عرض كرد: بَلْ أَنْتَ يا رَبِّ: «بلكه تو خالق انسان هستى اى پروردگار»، و هنگامى كه به آيه «أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزّارِعُونَ» رسيد، باز سه مرتبه عرض كرد: بَلْ أَنْتَ يا رَبِّ: «بلكه زارع حقيقى توئى اى پروردگار»، و هنگامى كه به آيه «أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ» رسيد، باز سه مرتبه عرض كرد: بَلْ أَنْتَ يا رَبِّ: «توئى كه باران را از ابرها فرو مى فرستى اى پروردگار»، سپس آيه «أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِئُونَ» را تلاوت فرمود، و سه بار عرض كرد: بَلْ أَنْتَ يا رَبِّ: «توئى كه درختان آتش زا را آفريده اى پروردگار».(8)

از اين حديث استفاده مى شود: مناسب است انسان در برابر جمله هائى كه به عنوان استفهام تقريرى در قرآن مجيد آمده است پاسخ مساعد دهد، گوئى خدا با او سخن مى گويد، سپس حقيقت آن را در روح و جان خود زنده كند، و تنها به تلاوت بى روح و فاقد انديشه، قناعت نكند.

2 ـ در حديث ديگرى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله)آمده است كه فرمود: لاتَمْنَعُوا عِبادَ اللّهِ فَضْلَ الْماءِ وَ لا كَلَأً وَ لاناراً فَإِنَّ اللّهَ تَعالى جَعَلَها مَتاعاً لِلْمُقْوِينَ وَ قُوَّةً لِلْمُسْتَضْعَفِينَ: «هرگز بندگان خدا را از آب اضافى كه در اختيار داريد منع نكنيد، و نه از مرتع اضافى، و نه از آتش; چرا كه خداوند اينها را وسيله زندگى مسافران و مايه قوت نيازمندان قرار داده است».(9)

3 ـ در حديث ديگرى مى خوانيم: «هنگامى كه آيه «فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيْمِ» نازل شد، پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: اجْعَلُوها فِي رُكُوعِكُم: «آن را ذكر ركوع خود قرار دهيد» (در ركوع خود بگوئيد: سُبْحانَ رَبِّىَ الْعَظِيْمِ وَ بِحَمْدِهِ).(10)

* * *

75فَلاأُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ

76وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ

77إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ

78فِي كِتاب مَكْنُون

79لايَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ

80تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ

81أَ فَبِهذَا الْحَدِيثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ

82وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَكُمْ أَنَّكُمْ تُكَذِّبُونَ

ترجمه:

75 ـ سوگند به جايگاه ستارگان (و محل طلوع و غروب آنها)!

76 ـ و اين سوگندى است بسيار بزرگ، اگر بدانيد!

77 ـ كه آن، قرآن كريمى است.

78 ـ كه در كتاب محفوظى جاى دارد.

79 ـ و جز پاكان نمى توانند به آن دست زنند =] دست يابند[.

80 ـ آن از سوى پروردگار عالميان نازل شده.

81 ـ آيا اين سخن را =] اين قرآن را با اوصافى كه گفته شد[ سست و كوچك مى شمريد؟

82 ـ و به جاى شكر روزيهائى كه به شما داده شده آن را تكذيب مى كنيد؟!

1 ـ «لسان العرب»، ماده «مزن».

2 ـ در اين جمله «لام» حذف شده و در تقدير چنين است: «لَو نَشاءُ لَجَعَلْناهُ».

3 ـ تفسير «مراغى»، جلد 27، صفحه 148 و تفسير «روح المعانى»، جلد 27، صفحه 129.

4 ـ يس، آيه 80.

5 ـ تفسير «قرطبى»، جلد 9، صفحه 6392 و تفسير «روح المعانى»، جلد 27، صفحه 131.

6 ـ توجه داشته باشيد «متاع» به هر وسيله اى كه انسان در زندگى خويش از آن بهره مند مى شود، اطلاق مى گردد.

7 ـ «باء» در «باسم ربّك» ممكن است براى «تعديه» باشد (به اين ترتيب كه فعل متعدى «سبح» به منزله لازم گرفته شده) بعضى نيز احتمال داده اند كه «باء» در اينجا براى «استعانت»، يا «زائده» يا «ملابست» بوده باشد، ولى معنى اول مناسبتر است.

8 ـ تفسير «روح المعانى»، جلد 27، صفحه 130.

9 ـ تفسير «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 161.

10 ـ اين حديث را مرحوم «طبرسى» در «مجمع البيان» به عنوان يك حديث صحيح آورده است (جلد 9، صفحه 339) و در كتاب «من لايحضره الفقيه» نيز آمده است (مطابق نقل «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 225) و همچنين در تفسير «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 168.

تفسير:

▲تنها پاكان به حريم قرآن راه مى يابند

در تعقيب بحثهاى فراوانى كه در آيات قبل با ذكر هفت دليل درباره معاد آمد، در اين آيات سخن از اهميت قرآن مجيد است; چرا كه مسأله نبوت و نزول قرآن، بعد از مسأله مبدأ و معاد، مهمترين اركان اعتقادى را تشكيل مى دهد، به علاوه قرآن مجيد در زمينه دو اصل توحيد و معاد، بحثهاى عميقى دارد، و تحكيم پايه هاى آن، تحكيم اين دو اصل محسوب مى شود.

نخست، با يك سوگند عظيم، سخن را شروع كرده، مى فرمايد: «سوگند به جايگاه ستارگان و (نيز) محل طلوع و غروب آنها»! (فَلاأُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ).

بسيارى از مفسران را عقيده بر اين است كه: «لا» در اينجا به معنى نفى نيست، بلكه زائده، و براى تأكيد است، چنان كه در آيات ديگر قرآن همين تعبير در مورد سوگند به روز قيامت، و نفس لوامه، و پروردگار مشرقها و مغربها، و شفق، و مانند آن آمده است.

در حالى كه، بعضى ديگر، «لا» را در اينجا به معنى نفى و اشاره به اين مى دانند كه، مطلب مورد قسم از آن پراهميت تر است كه به آن سوگند ياد شود، همان گونه كه در تعبيرات روزمره نيز گاه مى گوئيم: «ما به فلان موضوع قسم نمى خوريم».

ولى تفسير اول، مناسب تر به نظر مى رسد; چرا كه در قرآن به ذات پاك خدا صريحاً سوگند ياد شده، مگر ستارگان از آن برترند كه به آنها قسم ياد شود؟!

مفسران در مورد «مَواقِعِ النُّجُوم» تفسيرهاى متعددى ذكر كرده اند: نخست: همان كه در بالا گفتيم، يعنى جايگاه ستارگان و مدارات و مسير آنها.

ديگر اين كه: منظور محل طلوع و غروب آنها است.

و ديگر اين كه: منظور سقوط ستارگان در آستانه رستاخيز و قيامت است.

بعضى نيز آن را تنها به معنى غروب ستارگان تفسير كرده اند.

بعضى هم، به پيروى پاره اى از روايات، آن را اشاره به نزول قسمتهاى مختلف قرآن در فواصل زمانى متفاوت، مى دانند (زيرا «نجوم» جمع «نجم» در مورد كارهاى تدريجى به كار مى رود).

گرچه منافاتى بين اين معانى نيست، و ممكن است همه در آيه فوق جمع باشد، ولى تفسير اول، از همه مناسب تر به نظر مى رسد; چرا كه به هنگام نزول اين آيات، غالب مردم اهميت اين سوگند را نمى دانستند، امروز براى ما روشن شده است كه، ستارگان آسمان هر كدام جايگاه مشخصى دارد، و مسير و مدار آنها كه طبق قانون جاذبه و دافعه تعيين مى شود، بسيار دقيق و حساب شده است، و سرعت سير آنها هر كدام با برنامه معينى انجام مى پذيرد.

اين مسأله گرچه در كرات دوردست دقيقاً قابل محاسبه نيست، اما در منظومه شمسى كه خانواده ستارگان نزديك به ما را تشكيل مى دهد، دقيقاً مورد بررسى قرار گرفته، و نظام مدارات آنها به قدرى دقيق و حساب شده است كه، انسان را به شگفتى وامى دارد.

هنگامى كه به اين نكته توجه كنيم كه، طبق گواهى دانشمندان، تنها در كهكشان ما حدود «دويست ميليارد» ستاره وجود دارد! و در جهان، كهكشانهاى زيادى موجود است كه، هر كدام مسير خاصى دارند، به اهميت اين سوگند قرآن آشناتر مى شويم.

در كتاب «اللّه و العلم الحديث» مى خوانيم:

«دانشمندان فلكى معتقدند: اين ستارگانى كه از ميلياردها متجاوزند قسمتى از آنها را با چشم غير مسلح مى توان ديد، و قسمت (بسيار بيشترى) را جز با تلسكوبها نمى توان ديد. بلكه قسمتى از آنها با تلسكوب هم قابل مشاهده نيست، فقط با وسائل خاصى مى توان از آنها عكسبردارى كرد، همه اينها در مدار مخصوص خود شناورند، و هيچ احتمال اين را ندارد كه، يكى از آنها در حوزه جاذبه ستاره ديگرى قرار گيرد، يا با يكديگر تصادف كنند، و در واقع چنين تصادفى همانند اين است كه، فرض كنيم يك كشتى اقيانوس پيما در درياى مديترانه با كشتى ديگرى در اقيانوس كبير، تصادف كند، در حالى كه هر دو كشتى به يكسو، و با سرعت واحدى در حركتند، و چنين احتمالى اگر محال نباشد، لااقل بعيد است»!.(1)

با توجه به اين اكتشافات علمى از وضع ستارگان، اهميت سوگند بالا روشنتر مى گردد.

* * *

و به همين دليل، در آيه بعد مى افزايد: «و اين سوگندى است بسيار بزرگ اگر بدانيد» (وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ).

تعبير به «لَوْ تَعْلَمُون» (اگر بدانيد) به خوبى گواهى مى دهد كه، علم و دانش بشر در آن زمان، اين حقيقت را به طور كامل درك نكرده بود، و اين خود يكى از اعجازهاى علمى قرآن محسوب مى شود، در عصرى كه شايد هنوز عده اى مى پنداشتند ستارگان ميخهاى نقره اى هستند كه بر سقف آسمان كوبيده شده اند!، يك چنين بيانى ـ آن هم در محيطى كه به حق محيط جهل و نادانى محسوب مى شد ـ از يك انسان عادى، محال است صادر شود.

* * *

اكنون ببينيم اين قسم عظيم براى چه منظورى ذكر شده؟ آيه بعد پرده از روى آن برداشته، مى گويد: «آنچه محمّد(صلى الله عليه وآله) آورده قرآن كريم است» (إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ).

و به اين ترتيب، به مشركان لجوج، كه پيوسته اصرار داشتند: اين آيات نوعى از كهانت است، و يا العياذ بالله سخنانى است جنون آميز، يا همچون اشعار شاعران ، يا از سوى شياطين است، پاسخ مى گويد كه: اين وحى آسمانى است و سخنى است كه آثار عظمت و اصالت از آن ظاهر و نمايان است، و محتواى آن، حاكى از مبدأ نزول آن مى باشد و آنچنان اين موضوع عيان است كه، حاجت به بيان نيست.

توصيف «قرآن» به «كريم» (با توجه به اين كه «كرم» در مورد خداوند به معنى احسان و انعام، و در مورد انسانها به معنى دارا بودن اخلاق و افعال ستوده، و به طور كلى، اشاره به محاسن بزرگ است)(2) نيز، اشاره به زيبائيهاى ظاهرى قرآن از نظر فصاحت و بلاغت الفاظ و جمله ها، و هم اشاره به محتواى جالب آن است; چرا كه از سوى خدائى نازل شده كه مبدأ و منشأ هر كمال و جمال و خوبى و زيبائى است.

آرى، هم گوينده قرآن، «كريم» است، هم خود قرآن، هم آورنده آن، و هم اهداف قرآن.

* * *

آنگاه به توصيف دوم اين كتاب آسمانى پرداخته، مى افزايد: «اين آيات در كتاب مستورى جاى دارد» (فِي كِتاب مَكْنُون).

در همان «لوح محفوظ» در «علم خدا» كه از هر گونه خطا و تغيير و تبديل محفوظ است. بديهى است كتابى كه از چنان مبدأى سرچشمه مى گيرد، و نسخه اصلى آن در آنجا است، از هر گونه دگرگونى و خطا و اشتباه مصون است.

* * *

و در سومين توصيف مى فرمايد: «اين كتاب را جز پاكان نمى توانند مس كنند»! (لايَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ).(3)

بسيارى از مفسران به پيروى از رواياتى كه از امامان معصوم(عليهم السلام)وارد شده، اين آيه را به «عدم جواز مس كتابت قرآن بدون غسل و وضو» تفسير كرده اند.

در حالى كه، گروه ديگرى آن را اشاره به فرشتگان مطهرى مى دانند كه، از قرآن آگاهى دارند، يا واسطه وحى بر قلب پيامبر(صلى الله عليه وآله) بوده اند، نقطه مقابل مشركان كه مى گفتند: اين كلمات را شياطين بر او نازل كرده اند!

بعضى نيز، آن را اشاره به اين معنى مى دانند كه، حقايق و مفاهيم عالى قرآن را جز پاكان درك نمى كنند، همان گونه كه در آيه 2 سوره «بقره» مى خوانيم: ذلِكَ الْكِتابُ لارَيْبِ فِيْهِ هُدىً لِلْمُتَّقِيْنَ: «اين كتاب شكى در آن نيست، و مايه هدايت پرهيزكاران است»، و به تعبير ديگر، حداقل پاكى كه روح «حقيقت جوئى» است براى درك حداقل مفاهيم آن لازم است، و هر قدر پاكى و قداست بيشتر شود، درك انسان از مفاهيم قرآن و محتواى آن افزون خواهد شد.

ولى، هيچ منافاتى در ميان اين سه تفسير وجود ندارد، و ممكن است همه در مفهوم آيه جمع باشد.

* * *

در چهارمين و آخرين توصيف از قرآن مجيد، مى فرمايد: «اين قرآن از سوى پروردگار عالميان نازل شده است» (تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ).(4)

خدائى كه مالك و مربى تمام جهانيان است اين قرآن را براى تربيت انسانها بر قلب پاك پيامبرش، نازل كرده است، و همان گونه كه در جهان تكوين مالك و مربى او است، در جهان تشريع نيز هر چه هست از ناحيه او مى باشد.

* * *

سپس مى افزايد: «آيا اين قرآن را با اين اوصافى كه گفته شد، سست و كوچك مى شمريد؟! سهل است آن را انكار و تكذيب مى كنيد»؟! (أَ فَبِهذَا الْحَدِيثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ).

در حالى كه، نشانه هاى صدق و حقانيت از آن به خوبى آشكار است، و بايد كلام خدا را با نهايت جديت پذيرفت، و به عنوان يك واقعيت بزرگ با آن روبرو شد.

«هذَا الْحَدِيث» (اين سخن) اشاره به «قرآن» است و «مُدْهِنُون» در اصل، از ماده «دهن» به معنى روغن است، و از آنجا كه براى نرم كردن پوست تن، يا اشياء ديگر، آن را روغن مالى مى كنند، كلمه «ادهان» به معنى مدارا و ملايمت، و گاه، به معنى سستى و عدم برخورد جدى آمده است، و نيز از آنجا كه افراد منافق و دروغگو، غالباً زبانهاى نرم و ملايمى دارند، اين واژه احياناً به معنى تكذيب و انكار نيز به كار رفته است، و هر دو معنى در آيه فوق محتمل است، اصولاً انسان چيزى را كه باور دارد، جدى مى گيرد، اگر آن را جدى نگرفت، دليل بر اين است كه باور ندارد.

* * *

در آخرين آيه مورد بحث مى فرمايد: «شما به جاى اين كه در برابر روزيهاى خداداد، مخصوصاً نعمت بزرگ قرآن شكر بجا آوريد آن را تكذيب مى كنيد»؟ (وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَكُمْ أَنَّكُمْ تُكَذِّبُونَ).(5)

بعضى گفته اند: منظور اين است كه بهره شما از قرآن تنها تكذيب است، و يا شما تكذيب را وسيله رزق و معاش خود، قرار داده ايد.(6)

ولى تفسير اول، از دو تفسير اخير، با آيات پيشين متناسب تر به نظر مى رسد، و با شأن نزولى كه براى اين آيه ذكر شده نيز هماهنگ تر است; چرا كه بسيارى از مفسران از «ابن عباس» نقل كرده اند: در يكى از سفرها همراهان پيامبر(صلى الله عليه وآله)گرفتار تشنگى شديدى شدند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) دعا كرد بارانى نازل شد، همه سيراب شدند، ولى در اين ميان حضرت(صلى الله عليه وآله) شنيد كه مردى مى گويد: «به بركت طلوع فلان ستاره، باران نازل گرديد»! (در عصر جاهليت عربها معتقد به «انواء» بودند و منظورشان از آن، ستارگانى بود كه در فواصل مختلفى در آسمان ظاهر مى شدند، و عرب جاهلى عقيده داشت همراه ظهور هر يك از اين ستارگان بارانى مى بارد، و لذا تعبير مى كردند: مُطِرْنا بِنُوْءِ فُلان: «اين باران از بركت طلوع فلان ستاره است»! و اين يكى از مظاهر شرك و بت پرستى و ستاره پرستى بود).(7)

قابل توجه اين كه، در بعضى از روايات نقل شده كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) كمتر آيات را تفسير مى كرد، ولى از جمله مواردى كه تفسير نمود، همين آيه بود فرمود: «منظور از «تَجْعَلُونَ رِزْقَكُمْ أَنَّكُمْ تُكَذِّبُونَ» اين است كه به جاى شكر روزيهايتان، تكذيب مى كنيد».(8)

* * *

1 ـ «اللّه و العلم الحديث»، صفحه 33.

2 ـ «راغب» در «مفردات»، ماده «كرم».

3 ـ «لايَمَسُّه» جمله خبريه است كه مى تواند به معنى «نهى» يا به معنى «نفى» بوده باشد.

4 ـ «تَنْزِيل» در اينجا مصدرى است به معنى «اسم مفعول» يعنى «منزَّل» مى باشد و خبر براى مبتداى محذوف است، يا خبر بعد از خبر.

5 ـ طبق اين تفسير، در اينجا كلمه «شكر» محذوف است و در تقدير: «وَ تَجْعَلُونَ شُكْرَ رِزْقِكُمْ أَنَّكُمْ تُكَذِّبُونَ» مى باشد، و يا اين كه «رزق» كنايه از «شكر رزق» است.

6 ـ مطابق اين دو تفسير چيزى در تقدير نيست.

7 ـ اين حديث را «طبرسى» در «مجمع البيان» نقل كرده است، در تفسير «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 163 و «قرطبى»، جلد 9، صفحه 6398 و «مراغى»، جلد 27، صفحه 152 و «روح المعانى»، جلد 27، صفحه 135 نيز با تفاوتهاى مختصرى ذيل آيات مورد بحث آمده است.

8 ـ تفسير «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 163 و «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 227.

نكته ها:

▲1 ـ ويژگيهاى قرآن مجيد

از چهار توصيفى كه در آيات فوق درباره قرآن ذكر شده، مى توان چنين نتيجه گرفت كه، عظمت قرآن از يكسو، به خاطر عظمت محتواى آن، و از سوى ديگر، عمق معانى، و از سوى سوم، قداستى است كه جز پاكان و نيكان به آن راه نمى يابند، و از سوى چهارم، جنبه تربيتى فوق العاده اى دارد; چرا كه از سوى ربّ العالمين نازل شده است، و هر يك از اين چهار موضوع، نياز به بحثهاى مفصلى دارد كه، در ذيل آيات مناسب بيان كرده ايم.

* * *

▲2 ـ قرآن و طهارت

در آيات فوق خوانديم: قرآن را جز پاكان مس نمى كنند، و گفتيم اين آيه، هم به مس ظاهرى تفسير شده، و هم معنوى، و تضادى با هم ندارند، و در مفهوم كلى آيه جمعند.

در قسمت اول، در روايات اهل بيت از ابو الحسن امام على بن موسى الرضا(عليهما السلام) نقل شده: المُصْحَفُ لاتَمُسَّهُ عَلى غَيْرِ طُهْر، وَ لاجُنُباً، وَ لاتَمَسَّ خَطَّهُ وَ لاتُعَلِّقْهُ، إِنَّ اللّهَ تَعالى يَقُولُ: لايَمَسُّهَ إَلاَّ الْمُطَهَّرُونَ: «قرآن را بدون وضو مس نكن، و نه در حال جنابت، و دست بر خط آن در اين حال مگذار، و آن را حمايل نكن; چرا كه خداوند متعال فرموده: جز پاكان آن را مس نمى كنند».(1)

همين معنى در حديث ديگرى از امام باقر(عليه السلام) با مختصر تفاوتى نقل شده است.(2)

و در منابع اهل سنت نيز آمده است، از جمله از طرق مختلف نقل شده: پيغمبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: لايَمَسَّ الْقُرْآنَ إِلاّ طاهِرٌ: «قرآن را جز افراد پاك نبايد مس كند».(3)

و در مورد مس معنوى، نيز از «ابن عباس» از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل شده كه فرمود: إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيْمٌ فِي كِتاب مَكْنُون قالَ : عِنْدَ اللّهِ فِي صُحُف مُطَهَّرَة لايَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ قالَ: المُقَرَّبُونَ: «اين قرآن كريمى است كه در كتاب پنهان (لوح محفوظ) قرار دارد، فرمود: نزد خداوند در صفحات پاكيزه اى است و جز پاكان آن را مس نمى كنند، فرمود: يعنى مقربان»!.(4)

اين مطلب، از طريق عقل، نيز قابل استدلال است; زيرا گرچه قرآن مجيد براى هدايت عموم است، اما مى دانيم افراد زيادى بودند كه قرآن را از لبهاى مبارك پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى شنيدند، و اين آب زلال حقيقت را در سرچشمه وحى مى ديدند، اما چون آلوده به تعصب و عناد و لجاجت بودند، كمترين بهره اى از آن نگرفتند، اما كسانى كه اندكى خود را پاك كردند، و با روح حقيقت جوئى و تحقيق، به سراغ آن آمدند، هدايت يافتند.

بنابراين، هر قدر پاكى و تقواى انسان بيشتر شود، به مفاهيم عميقتر و بيشترى از قرآن مجيد دست مى يابد ، به اين ترتيب، آيه در هر دو بعد جسمى و روحانى، صادق است، ناگفته پيداست، شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله)، و ائمه معصومين، و ملائكه مقربين، روشنترين مصداق مقرّبانند، و حقايق قرآن را از همه بهتر درك مى كنند.

* * *

83فَلَوْلا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ

84وَ أَنْتُمْ حِينَئِذ تَنْظُرُونَ

85وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْكُمْ وَ لكِنْ لاتُبْصِرُونَ

86فَلَوْلا إِنْ كُنْتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ

87تَرْجِعُونَها إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ

ترجمه:

83 ـ پس چرا هنگامى كه جان به گلوگاه مى رسد (توانائى بازگرداندن آن را نداريد)؟!

84 ـ و شما در اين حال نظاره مى كنيد (و كارى از دستتان ساخته نيست).

85 ـ و ما از شما به او نزديكتريم ولى نمى بينيد!

86 ـ اگر هرگز (در برابر اعمالتان) جزا داده نمى شويد.

87 ـ پس آن (روح) را بازگردانيد اگر راست مى گوئيد!

1 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 1، صفحه 269، حديث 3 (طبق اين حديث نفى در آيه فوق كنايه از نهى است).

2 ـ «وسائل الشيعه»، جلد 1، صفحه 270، حديث 5.

3 ـ اين حديث در «درّ المنثور» از «عبداللّه بن عمر»، و «معاذ بن جبل»، و «ابن حزم انصارى» از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل شده (جلد 6، صفحه 162).

4 ـ «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 162.

تفسير:

▲هنگامى كه جان به گلوگاه مى رسد

از لحظات حساسى كه آدمى را سخت در فكر فرو مى برد، لحظه احتضار و پايان عمر است، در آن لحظه كه كار از كار گذشته، اطرافيان مأيوس و نوميد به شخص محتضر نگاه مى كنند، مى بينند همچون شمعى ـ كه عمرش پايان گرفته ـ آهسته آهسته خاموش مى شود، با زندگى وداع مى گويد، و هيچ كارى از دست هيچ كس ساخته نيست.

آرى، ضعف و ناتوانى كامل انسان، در اين لحظات حساس آشكار مى شود، نه تنها در زمانهاى گذشته كه، امروز با تمام تجهيزات فنى و پزشكى، و حضور تمام وسائل درمانى، اين ضعف و زبونى به هنگام احتضار، درست همانند گذشته، مشهود و آشكار است.

قرآن مجيد، در تكميل بحثهاى معاد و پاسخگوئى به منكران و مكذبان، ترسيم گويائى از اين لحظه كرده، مى گويد: «پس چرا هنگامى كه جان به گلوگاه مى رسد، توانائى بازگرداندن آن را نداريد»؟! (فَلَوْلا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ).(1)

* * *

«و شما در اين حال نظاره مى كنيد و كارى از دستتان ساخته نيست» (وَ أَنْتُمْ حِينَئِذ تَنْظُرُونَ).

مخاطب در اينجا اطرافيان محتضرند، چرا كه از يكسو، حال او را نظاره مى كنند، و از سوى ديگر، ضعف و ناتوانى خود را مشاهده مى نمايند، و از سوى سوم، توانائى خدا بر همه چيز را، و بودن مرگ و حيات در دست او، و نيز مى دانند خودشان هم چنين سرنوشتى را در پيش دارند.(2)

* * *

بعد از آن مى افزايد: «در حالى كه ما از شما به او نزديكتريم، و فرشتگان ما كه آماده قبض روح او هستند نيز نزديكتر از شما مى باشند ولى شما نمى بينيد» (وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْكُمْ وَ لكِنْ لاتُبْصِرُونَ).

ما به خوبى مى دانيم در باطن جان محتضر، چه مى گذرد؟ و در عمق وجودش چه غوغائى برپا است؟ و مائيم كه فرمان قبض روح او را در سرآمد معينى صادر كرده ايم، شما تنها ظواهر حال او را مى بينيد، و از چگونگى انتقال او از اين سرا به سراى ديگر، و طوفانهاى سختى كه در اين لحظه برپا است، بى خبريد.

بنابراين، منظور از اين آيه، نزديكى خداوند به شخص محتضر است، هر چند بعضى احتمال داده اند: منظور نزديكى فرشتگان قبض ارواح مى باشد، ولى، تفسير اول با ظاهر آيه هماهنگ تر است.

به هر حال، نه تنها در اين موقع، بلكه در همه حال، خداوند از همه كس به ما نزديكتر است، حتى او نزديكتر از ما به ما است، هر چند ما بر اثر ناآگاهى از او دوريم، ولى ظهور و بروز اين معنى در لحظه جان دادن از هر موقع، واضحتر است.

* * *

آنگاه براى تأكيد بيشتر، و روشن ساختن همين حقيقت، مى افزايد: «اگر شما هرگز در برابر اعمالتان جزا داده نمى شويد...» (فَلَوْلا إِنْ كُنْتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ).

* * *

«پس او را بازگردانيد، اگر راست مى گوئيد» (تَرْجِعُونَها إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ).

اين ضعف و ناتوانى شما، دليلى است بر اين كه مالك مرگ و حيات، ديگرى است، و پاداش و جزاء در دست او است، و او است كه مى ميراند و زنده مى كند.

«مَدِينين» جمع «مدين» از ماده «دين» به معنى «جزاء» است، و بعضى آن را به معنى «مربوبين» تفسير كرده اند، يعنى اگر شما تحت ربوبيت ديگرى قرار نداريد، و مالك امر خويش هستيد او را بازگردانيد، اين خود دليل بر اين است كه، تحت حكومت ديگرى قرار داريد.

* * *

1 ـ آيه محذوفى دارد كه از آيات بعد استفاده مى شود و در تقدير چنين است: «فَلَوْلا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ لاتَرْجِعُونَها وَ لاتَمْلِكُونَ شَيْئا» (مؤنث بودن فعل در اينجا به خاطر آن است كه به «نفس» باز مى گردد).

2 ـ اين كه بعضى احتمال داده اند مخاطب در اينجا شخص محتضر است، بسيار بعيد به نظر مى رسد; زيرا آيه بعد به خوبى روشن مى سازد كه مخاطب اطرافيان او هستند.

نكته ها:

▲1 ـ لحظه ناتوانى جبّاران!

در حقيقت هدف از اين آيات، بيان قدرت خداوند بر مسأله مرگ و حيات است، تا از آن پلى به مسأله معاد زده شود، و انتخاب لحظه احتضار و مرگ در اينجا، به خاطر ظهور ضعف و ناتوانى كامل انسان، در اين هنگام است با تمام قدرتى كه براى خود فكر مى كند.

بد نيست در اينجا به حالات بعضى از جباران كه در اوج قدرت، لحظه مرگشان فرا رسيد، توجه كنيم، تا عمق معنى اين آيات، روشنتر گردد.

«مسعودى» در «مروج الذهب» در حالات «مأمون» و جنگ او با سپاه «روم» داستانى آورده است كه، خلاصه اش چنين است: او هنگامى كه از ميدان جنگ باز مى گشت، به چشمه «بديدون»، در منطقه «قشيره» رسيد، براى استراحت در آنجا فرود آمد، صفا و سردى و درخشندگى آبِ چشمه، او را در شگفتى فرو برد، و همچنين سرسبزى، طراوت و خرمى آن منطقه، دستور داد چوبهائى از درختان قطع كنند و همچون پلى روى چشمه بزنند، و سقفى از چوب و برگ درختان، بالاى آن آماده سازند، در آنجا استراحت كرد در حالى كه آب از زير پاى او رد مى شد، صافى آب به قدرى بود كه، درهمى در درون آب افكند و از قعر آب نقش روى آن خوانده مى شد!، و به قدرى سرد بود كه، هيچ كس نمى توانست دست خود را در آب فرو برد.

در اين هنگام، ماهى نسبتاً بزرگى به اندازه يك ذراع ظاهر گشت، گوئى يكپارچه نقره بود، «مأمون» گفت: هر كس آن را بگيرد، شمشيرى به او جايزه مى دهم ، بعضى از خدمتكاران پيشدستى كردند، و آن را گرفتند، هنگامى كه نزديك مأمون آوردند ماهى تكانى خورد، از دست خدمتكار او بيرون پريد، مانند قطعه سنگى در آب افتاد و مختصر آبى بر سينه، گلو و شانه هاى مأمون پاشيد، به طورى كه لباسش تر شد، خدمتكار بار ديگر پائين رفت، و ماهى را گرفت، و در مقابل مأمون در دستمالى گذارد، در حالى كه تكان مى خورد، مأمون گفت: الآن بايد آن را سرخ و آماده كنيد.

اما ناگهان، لرزه اى بر اندام او افتاد به طورى كه قادر بر حركت نبود، او را با لحافهاى متعدد پوشاندند، اما باز مى لرزيد، و فرياد مى كشيد: «سرما، سرما»!براى او آتش افروختند، باز فريادش از سرما بلند بود، ماهى را سرخ كرده براى او آوردند ، اما او حتى قادر نبود از آن بچشد، هنگامى كه حالش سختتر شد، از «بختيشوع» و «ابن ماسويه» (كه هر دو از اطباء دربار مأمون بودند) درخواست كمك كرد، در حالى كه در سكرات مرگ بود، «بختيشوع» يك دست او را گرفت و «ابن ماسويه» دست ديگرش را، ديدند نبض او كاملاً از اعتدال خارج شده، و خبر از فنا، نابودى و از هم پاشيدگى نظام جسمانى او مى دهد، در اين حال، عرق مخصوصى از بدن او تراوش مى كرد كه لزج و چسبنده مانند روغن بود! و اين دو طبيب در حال او فرو ماندند و اعتراف كردند: چنين چيزى را در كتب طبى، هرگز نخوانده اند، ولى هر چه هست دليل بر نزديك شدن مرگ او است.

حال «مأمون» سخت تر شد، گفت: مرا به نقطه بلندى ببريد كه مشرف بر لشكرم باشد، تا وضع آنها را بررسى كنم، در اين هنگام شب فرا رسيد، هنگامى كه از آن نقطه، به خيمه ها و لشكر خود و آتشهاى بسيار زيادى كه برافروخته بودند، نگاه كرد گفت: يا مَنْ لايَزُولُ مُلْكُهُ إِرْحَمْ مَنْ قَدْ زالَ مُلْكُهُ: «اى خدائى كه هرگز حكومتت زوال نمى پذيرد، به كسى رحم كن كه حكومتش رو به زوال است»، بعد او را به بسترش آوردند، كسى را كنار او نشاندند كه، شهادتين بر زبانش بگذارد، و چون گوشش سنگين شده بود، آن مرد صدايش را بلند كرد، «ابن ماسويه» گفت: فرياد نزن، به خدا سوگند او در اين لحظه فرقى بين «خدا» و «مانى» نمى گذارد!.

«مأمون» چشمش را باز كرد، چنان حدقه ها از هم باز و سرخ شده بود كه سابقه نداشت، مى خواست با دستش بر «ابن ماسويه» بكوبد، اما نتوانست، مى خواست سخن تندى بگويد، اما قدرت نداشت، در همان ساعت جان سپرد.(1)

ممكن است بيمارى او سابقه قبلى داشته، و يا به گفته بعضى از مورخان، هر كسى از آب آن چشمه مى نوشيد بيمار مى شد، و يا ماهى، نوعى ترشّحات مسموم داشته، هر چه بود، حكومت و قدرتى با آن عظمت، در لحظاتى چند فرو ريخت، و قهرمان ميدانهاى بزرگ نبرد، در برابر مرگ زانو زد.

هيچ كس در آن لحظه توانائى نداشت قدمى براى او بردارد، يا لااقل او را به منزل اصليش برساند، و تاريخ از اين داستانهاى عبرت انگيز بسيار به خاطر دارد.

* * *

1 ـ «مروج الذهب»، مطابق نقل «سفينة البحار»، جلد 1، صفحه 44.

▲2 ـ آيا جان دادن تدريجى است؟

تعبير «جان به گلو رسيدن» كه در آيات فوق بود «فَلَوْلا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ» كنايه از واپسين لحظه هاى زندگى است، و شايد منشأ آن اين است كه، غالب اعضاى پيكر، مانند دستها و پاها به هنگام مرگ، قبل از ساير اعضاء، از كار مى افتد، و گلوگاه از آخرين اعضائى است كه از كار خواهد افتاد.

در آيه 26 سوره «قيامت» نيز مى خوانيم: كَلاّ إِذا بَلَغَتِ التَّراقِى: «كافران ايمان نمى آورند تا زمانى كه روح به ترقوه آنها برسد» («ترقوه» استخوانهائى است كه اطراف حلق را فرا گرفته است).

* * *

88فَأَمّا إِنْ كانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ

89فَرَوْحٌ وَ رَيْحانٌ وَ جَنَّةُ نَعِيم

90وَ أَمّا إِنْ كانَ مِنْ أَصْحابِ الْيَمِينِ

91فَسَلامٌ لَكَ مِنْ أَصْحابِ الْيَمِينِ

92وَ أَمّا إِنْ كانَ مِنَ الْمُكَذِّبِينَ الضّالِّينَ

93فَنُزُلٌ مِنْ حَمِيم

94وَ تَصْلِيَةُ جَحِيم

95إِنَّ هذا لَهُوَ حَقُّ الْيَقِينِ

96فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ

ترجمه:

88 ـ پس اگر او از مقرّبان باشد.

89 ـ در روح و ريحان و بهشت پر نعمت است.

90 ـ و اما اگر از اصحاب يمين باشد.

91 ـ (به او گفته مى شود:) سلام بر تو از سوى دوستانت كه از اصحاب يمينند!

92 ـ اما اگر او از تكذيب كنندگان گمراه باشد.

93 ـ با آب جوشان دوزخ از او پذيرائى مى شود!

94 ـ و سرنوشت او ورود در آتش جهنم است.

95 ـ اين مطلب حق و يقين است!

96 ـ پس به نام پروردگار بزرگت تسبيح كن (و او را منزّه بشمار)!

تفسير:

▲سرانجام نيكوكاران و بدكاران

اين آيات، در حقيقت يك نوع جمع بندى از آيات آغاز سوره، و آيات اخير است، و تفاوت حال انسانها را به هنگامى كه در آستانه مرگ قرار مى گيرند، مجسم مى سازد كه، چگونه بعضى در نهايت آرامش و راحتى و شادى چشم از جهان مى پوشند، و جمعى ديگر با مشاهده دورنماى آتش سوزان جهنم، با چه اضطراب و وحشتى جان مى دهند؟

نخست مى فرمايد: «كسى كه در حالت احتضار و واپسين لحظات زندگى قرار مى گيرد اگر از مقربان باشد...» (فَأَمّا إِنْ كانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ).

* * *

«در نهايت راحت و آرامش و روح و ريحان است و در بهشت پر نعمت جاى مى گيرد» (فَرَوْحٌ وَ رَيْحانٌ وَ جَنَّةُ نَعِيم).

«رَوح» (بر وزن قول) آنگونه كه علماى لغت گفته اند، در اصل به معنى «تنفس» و «رَيحان» به معنى شىء يا گياه خوشبو است، سپس اين واژه (روح) به هر چيزى كه مايه حيات و راحتى است گفته شده، همان گونه كه «ريحان» به هر گونه نعمت و روزى خوب و فرحزا، اطلاق مى گردد، بنابراين، «روح» و «ريحان» الهى، شامل تمام وسائل راحتى و آرامش انسان و هر گونه نعمت و بركت الهى مى گردد.

و به تعبير ديگر، مى توان گفت: «روح» اشاره به تمام امورى است كه، انسان را از ناملائمات رهائى مى بخشد تا نفسى آسوده كشد، و اما «ريحان» اشاره به مواهب و نعمتهائى است كه، بعد از رفع ناملائمات، عائد انسان مى گردد.

مفسران اسلامى تفسيرهاى متعددى براى اين دو واژه ذكر كرده اند كه، شايد بالغ بر ده تفسير شود:

گاه، گفته اند: «روح» به معنى «رحمت» و «ريحان» هر «شرافت» و فضيلتى را شامل مى شود.

و گاه، گفته اند: «روح» نجات از آتش دوزخ و «ريحان» دخول در بهشت است.

گاه، «روح» را به معنى آرامش در قبر و «ريحان» را در بهشت دانسته اند.

گاه، «روح» را به معنى «كشف الكروب» (بر طرف ساختن ناراحتيها) و «ريحان» را به معنى «غفران الذنوب» (آمرزش گناهان) تفسير كرده اند.

و گاه، «روح» را به معنى «النَّظَرُ إِلى وَجْهِ اللّهِ» و «ريحان» را «استماع كلام الله» شمرده اند... و مانند اينها.

ولى، همان گونه كه گفتيم، اينها مصاديقى است از آن مفهوم كلى و جامع كه در تفسير آيه ذكر شد.

قابل توجه اين كه، بعد از ذكر «روح» و «ريحان» سخن از «جنة نعيم» (بهشت پر نعمت) به ميان آورده، كه ممكن است اشاره به اين باشد كه، «روح و ريحان» در آستانه مرگ، و در قبر و برزخ به سراغ مؤمنان مى آيد و «بهشت» در آخرت، چنان كه در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه، در تفسير اين آيه فرمود: فَإِمّا إِنْ كانَ مِنَ الْمُقَرَّبِيْنَ فَرَوْحٌ وَ رَيْحانٌ يَعْنِى فِى قَبْرِهِ، وَ جَنَّةُ نَعِيم يَعْنِى فِى الآخِرَةِ: «اما اگر از مقربان باشد، روح و ريحان از آن او است، يعنى در قبر، و بهشت پر نعمت براى او است، يعنى در آخرت».(1)-(2)

* * *

و مى افزايد: «اما اگر از گروه دوم يعنى اصحاب اليمين باشد...» (همان مردان و زنان صالحى كه نامه اعمالشان به نشانه پيروزى و قبولى به دست راستشان داده مى شود) (وَ أَمّا إِنْ كانَ مِنْ أَصْحابِ الْيَمِينِ).

* * *

«به او گفته مى شود: سلام بر تو از سوى دوستانت كه از اصحاب اليمين هستند» (فَسَلامٌ لَكَ مِنْ أَصْحابِ الْيَمِينِ).

به اين ترتيب، فرشتگانِ قبض روح، در آستانه انتقال از دنيا، سلام يارانش را به او مى رسانند، همان گونه كه در آيه 26 «واقعه» در توصيف اهل بهشت خوانديم: «إِلاّ قِيلاً سَلاماً سَلاماً».

احتمال ديگرى در تفسير اين آيه نيز وجود دارد، و آن اين كه: سلام از ناحيه فرشتگان باشد كه، به او مى گويند: سلام بر تو، اى كسى كه از «اصحاب اليمين» هستى، يعنى در افتخار و توصيف تو همين بس، كه در صف آنان قرار دارى.(3)

در آيات ديگر قرآن نيز، سلام فرشتگان در آستانه مرگ بر مؤمنان آمده است، مانند آيه 32 سوره «نحل» كه مى فرمايد: الَّذِينَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمُ ادْخلُوا الْجَنَّةَ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُون: «كسانى كه فرشتگان قبض روحشان را مى كنند در حالى كه پاكيزه اند، به آنها مى گويند: سلام بر شما، وارد بهشت شويد به خاطر اعمالى كه انجام مى داديد».

به هر حال، تعبير «سلام» تعبير پر معنائى است، خواه از سوى فرشتگان باشد، يا از سوى اصحاب اليمين، سلامى است كه نشانه روح و ريحان و هر گونه سلامت و آرامش و نعمت است.(4)

اين نكته نيز لازم به يادآورى است كه، تعبير به «اصحاب اليمين» (كسانى كه نامه اعمالشان را به دست راستشان مى دهند) به خاطر آن است كه، معمولاً انسان كارهاى مهم و ماهرانه را با دست راست انجام مى دهد، لذا دست راست سمبلى است از قدرت، مهارت، توانائى و پيروزى.

در حديثى از امام باقر(عليه السلام) مى خوانيم كه، در ذيل اين آيه فرمود: هُمْ شِيْعَتُنا وِ مُحِبُّونا: «اصحاب يمين، شيعيان ما و دوستان ما هستند».(5)

* * *

سپس به سراغ گروه سوم مى رود كه، در اوائل سوره از آنها به عنوان «اصحاب الشمال» ياد شده بود، مى فرمايد: «اما اگر او از تكذيب كنندگان گمراه باشد...» (وَ أَمّا إِنْ كانَ مِنَ الْمُكَذِّبِينَ الضّالِّينَ).

* * *

«با آب جوشان دوزخ و حرارت و سموم آن، از او پذيرائى مى شود»! (فَنُزُلٌ مِنْ حَمِيم).(6)

* * *

و «سپس سرنوشت او ورود در آتش جهنم است» (وَ تَصْلِيَةُ جَحِيم).

آرى، در همان آستانه مرگ، نخستين عذابهاى الهى را مى چشند، و طعم تلخ كيفرهاى قيامت، در قبر و برزخ، در كام جانشان فرو مى رود، و از آنجا كه سخن از حال محتضر است، مناسب اين است كه، جمله «نُزُلٌ مِنْ حَمِيم» اشاره به عذاب برزخى باشد، و «تَصْلِيَةُ جَحِيم» اشاره به عذاب قيامت، اين معنى در روايات متعددى نيز از ائمه اهل بيت نقل شده است.(7)

قابل توجه اين كه، در اينجا «مُكَذِّبين» و «ضالِّين» هر دو با هم ذكر شده اند كه، اولى اشاره به تكذيب قيامت و خداوند يكتا و نبوت پيامبر(صلى الله عليه وآله) است، و دومى به كسانى كه از راه حق منحرف شده اند.

اين تعبير، علاوه بر اين كه: معنى تأكيد را مى رساند، مى تواند اشاره به اين نكته باشد كه، در ميان گمراهان افرادى هستند، مستضعف و جاهل قاصر، و عناد و لجاجتى در برابر حق ندارند، آنها ممكن است مشمول الطاف الهى گردند، اما تكذيب كنندگان لجوج و معاند به چنين سرنوشتهائى كه گفته شد، گرفتار مى شوند.

«حَمِيم» به معنى آب داغ و سوزان يا بادهاى گرم و سموم است، و «تَصْلِيَة» از ماده «صلى» (بر وزن سعى) به معنى سوزاندن و داخل شدن در آتش است، اما «تَصْلِيَه» كه معنى متعددى را دارد، تنها به معنى سوزاندن مى آيد.

* * *

و در پايان اين سخن، مى افزايد: «اين همان حق و يقين است» (إِنَّ هذا لَهُوَ حَقُّ الْيَقِينِ).

* * *

«و حال كه چنين است، نام پروردگار بزرگت را منزّه بشمار، و او را تسبيح گوى» (فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ).

معروف در ميان مفسران اين است كه، «حَقُّ اليَقِين» از قبيل اضافه بيانيه است، يعنى آنچه درباره اين سه گروه از: «مقرّبان» و «اصحاب اليمين» و «تكذيب كنندگان» گفته شد، عين واقعيت و حق و يقين است. اين احتمال نيز وجود دارد كه، چون يقين داراى مراتبى است، مرحله عالى آن «حق اليقين» است، يعنى يقين واقعى، كامل و خالى از هر گونه شك و شبهه و ريب.(8)

ضمناً از آنچه گفتيم معلوم شد «هذا» در آيه، اشاره به احوال گروههاى سه گانه اى است كه قبلاً ذكر شده، بعضى نيز احتمال داده اند كه به تمام محتواى سوره «واقعه»، يا تمام قرآن اشاره باشد، اما تفسير اول مناسب تر است.

اين نكته نيز قابل توجه است كه تعبير به «فَسَبِّح» (پس تسبيح كن) (با فاء تفريع)، اشاره به اين حقيقت است كه، آنچه درباره اين گروههاى سه گانه گفته شد، عين عدالت است، و بنابراين، خداوندت را از هر گونه ظلم و بى عدالتى پاك و منزه بشمار، و يا اين كه، اگر مى خواهى به سرنوشت گروه سوم گرفتار نشوى، او را از هر گونه شرك و بى عدالتى كه لازمه انكار قيامت است پاك و منزه بدان.

بسيارى از مفسران در ذيل آخرين آيه، نقل كرده اند كه، پس از نزول آن پيامبر فرمود: اجْعَلُوها فِى رُكُوعِكُمْ: «آن را در ركوع خود قرار دهيد» (سُبْحانَ رَبِّىَ الْعَظِيمِ، بگوئيد) و هنگامى كه «سَبِّحِ اسْمِ رَبِّكَ الاَعْلى» نازل شد، فرمود: اجْعَلُوها فِى سُجُودِكُمْ: «آن را در سجده قرار دهيد» (سُبْحانَ رَبِّىَ الاَعْلى، بگوئيد).(9)

در تفسير آيه 74 همين سوره نيز، شبيه همين روايت را از بعضى از مفسران نقل كرديم.

* * *

1 ـ تفسير «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 228، احاديث 103 و 104.

2 ـ «روح» ممكن است خبر باشد براى مبتداى محذوف، و در تقدير «فجزائه روح» و يا مبتدا براى خبر محذوف است و در تقدير «فله روح» مى باشد و جمله «فروح...» جزاى «إما» است و «إن» شرطيه با وجود اين جزا مستغنى از جزاى ديگرى است (دقت كنيد).

3 ـ بنابراين، در آيه دو تقدير است، به اين صورت «يُقالُ لَهُ سَلامٌ لَكَ إنَّكَ مِنْ أَصْحابِ الْيَمِينِ» ولى بنا بر تفسير اول تنها يك تقدير است و آن «يُقالُ لَه» است.

4 ـ درباره سلام هائى كه نثار بهشتيان مى شود در جلد 18، صفحه 420، ذيل آيه 58 سوره «يس» بحث مشروحترى آمده است.

5 ـ تفسير «برهان»، جلد 4، صفحه 285.

6 ـ «نُزُل» خبر مبتداى محذوفى است و در تقدير «فَجَزائُهُ نُزُلٌ مِنْ حَمِيم» و يا مبتدا براى خبر محذوفى است و در تقدير «فَلَهُ نُزُلٌ مِنْ حَمِيم» مى باشد.

7 ـ «نور الثقلين»، جلد 5، صفحه 229.

8 ـ مطابق اين تفسير، اضافه «حق» به «يقين» براى اختصاص و تقييد است، بعضى نيز آن را از قبيل اضافه موصوف به صفت دانسته اند و گفته ند: به معنى «اليقين الحق» است.

9 ـ تفسير «ابوالفتوح رازى»، «روح المعانى»، «روح البيان»، «قرطبى»، «درّ المنثور» و تفسير «مراغى»،ذيل آيه مورد بحث.

نكته:

▲عالم برزخ